Аударым берушінің банкісінің делдал банкке тапсырыс беруі
МАЗМҰНЫ
1. Қазақстан Республикасындағы банкiлiк қызмет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .6
1.1 Банкiлiк қызметтiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Банкiлiк операциялар және тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Халықаралық тәжірибедегі банкаралық қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... 13
2.1. Банкаралық корреспонденттік қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .13
2.2. Халықаралық есеп айырысу қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3. Еуропалық банкілік қызметтің құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Банкілік қызметтің мемлекетаралық деңгейде құқықтық реттелуі.
ТМД шеңберіндегі тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.1. ТМД-ғы банкiлiк қызмет аясындағы мемлекеттердiң ынтымақтастығы..24
0.2. Қазақстан Республикасының көпжақты есеп айырысу операцияларына қатысу жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.3. Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатына қатысты екiжақты ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған қайнар көздер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 44
1. Қазақстан Республикасындағы банкiлiк қызмет
1.1 Банкiлiк қызметтiң түсiнiгi
Нарықтық экономика жағдайында кәсiпкерлiк қызметтiң, ел экономикасының дамуына банктердiң қосатын үлесі зор. Қай деңгейдегi банктер болмасын, өз қызметтерiн толық көлемде жүзеге асыруға тырысады.
"BANKO" сөзi итальян тiлiнен аударғанда "төңкерiлген стол" деген мағынаны бiлдiредi. Ертедегi Римде банкирлер көшеде ақша айырбастау iсiмен айналысқан. Кейiн келе бере банкiлiк қызмет дамып қалыптасқан. Қазiргi кезде банктер өз қызметтерiн банкілік операциялар мен мәмiлелер жасау арқылы жүзеге асырып отырады деген тұжырымдама жасауға болады.
Банкiлiк қызмет ұғымын банкiлiк саладағы ғалымдар әртүрлi тұрғыдан қарасытрған. Жалпы алғанда, банкiлiк қызметтi екi тұрғыдан түсiндiруге болады. Бiрiншiсi, теориялық, ал екiншiсi, құқықтық тұрғыдан. Теориялық тұрғыдан түсiндiретiн болсақ, Ресей ғалымы О.М. Олейниктiң айтақанындай, банкiлiк қызметтiң теориялық анықтамасы ретiнде қарапайым субъектiлiк критерилер арқылы түсiндiруге болады. Субъектiлік критерилер бойынша банкiлiк қызмет банктiң атқаратын жұмыстарының барлығы. Атқарылатын жұмыстарға банктердiң есеп айырысу және несие беру, сондай-ақ заңдарда көрсетiлген басқа да қызметтерді жүзеге асыруы жатады. Осы автордың өзi айтып өткенiндей, теориялық тұрғыдан банкiлiк қызметке субъектiлiк критерилерiмен қатар объектiлiк критерилер арқылы да анықтама берiп өткен дұрыс және қажет.
Француз ғалымдары К. Гавальда мен Ж. Стуфле банкiлiк қызметтi келесiдей жолдармен түсiндiрген. Банкiлiк қызмет банктердiң клиенттермен немесе басқа да несие ұйымдарымен жасасқан шарт нысанында көрiнiс табады. Бұл жерде француздық ғалымдар банктер клиенттермен және басқа да субъектiлермен тiкелей шарт жасасу арқылы операцияларды орындай отырып өз қызметтерiн жүзеге асырады деп түсiндрген.
Сонымен банкiлiк қызметке теориялық тұрғыдан берiлген анықтамаларды жинақтай келе келесiдей тұжырым жасауға болады. Субъектiлiк және объектiлiк критерилердi қарастыра келе банкiлiк қызметтi осы қызмет түрлерiмен айналысатын субъектiлердiң әрекеттерi, әлеуметтiк-экономикалық өмiрдiң банкiлiк қызметке байланысты шегi, яғни банкiлiк қызметтiң әлеуметтiк-экономикалық өмiрдегi алатын орны, сондай-ақ қаржылық құралдар, ақша, бағалы қағаздар және валюталық құндылықтар арқылы түсiндiруге болады.
Ендiгi кезекте банкiлiк қызметтi құқықтық тұрғыдан түсiндiрiп өтейiк. Банкiлiк қызмет теориялық тұрғыдан субъектiлер әрекетi, әлеуметтiк-экономикалық өмiр және басқа да факторлар арқылы түсiндiрiлсе, құқықтық тұрғыдан заңдар мен құқықтық актiлер арқылы реттеумен түсiндiрiледi. Осы заң актiлерiнде банкiлiк қызмет анықтамасы, банкiлiк қызметтi құқықтық реттеу, банкiлiк қызмет түрлерi (операциялар) және банкiлiк қызметке қатысты басқа да мәселелер қарастырылған.
Банкiлiк қызметке Қазақстан Республикасы заңдарында келесiдей анықтама берiлген. 1995 жылғы 31 тамызда қабылданған "Банктер және банкiлiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығы бойынша, банкiлiк қызмет дегенiмiз банктердiң банкiлiк операцияларды, сондай-ақ осы заңда көрсетiлген басқа да операцияларды жүзеге асыруы (20-бап).
Ресей ғалымдары банкiлiк қызметке түрлi анықтамалар берiп өткен. О.М. Олейник банкiлiк қызметтi екi мағынада қарастырып өткен.
Тар мағынада, операциялар жинақталып жүзеге асырылғанда ғана банкiлiк қызметтi құрайды. Яғни бұл кез-келген банкiлiк ұйымның үш қағидадан құралған операцияларды жүзеге асырған кезде ғана мемлекет тарапынан банктi тiркеу туралы талап қою құқығын бiлдiредi. Бұл жердегi операциялар үшiн берiлетiн үш қағидаға қайтарымдылық, төлемдiк және уақыттылығы жатады.
Ал кең мағынада банкiлiк қызмет туралы мәселе тек заңмен көрсетiлген банкiлiк операциялар осы банктiң өзiмен, сондай-ақ несие ұйымдарымен жүзеге асырылғанда ғана қозғалады. Кең мағынада банкiлiк қызметке осы операциялармен қатар шетел валютасын сатып алу - сату, есеп айырысуды жүргiзу, ақша қаражаттарын инкассалау, ақша қаражаттарын сенiмдi басқару, лизинг операциялары мен тағы басқа да қаржылық құралдар бойынша арнайы субъект болып табылатын коммерциялық банктер мен несие ұйымдарының банкiлiк операцияларды жүзеге асыруы. Бұл қызмет сандық және сапалық сипатқа ие, уақыт пен кеңiстiкте таралады, сондай-ақ пайда немесе шығын алып келуi мүмкiн.
Ал К. Гавальданың айтуы бойынша, банкiлiк қызмет үш түрлi банкiлiк операциялардан тұрады: кассалық операциялар, несие операциялары және қызмет көрсетуден тұрады. Осы ғалымның тағы бiр айтып кеткен сөзi, кассалық операциялар - ақша айналысын тұжырымдайтын операциялар.
Сонымен, банкiлiк қызметтi жалпы мақсатқа бiрiктiрiлген ақша және басқа да қаржылық құралдар бойынша операциялар түрiн тұрақты және жүйелi түрде жүзеге асырудың жиынтығы ретiнде түсiнуге болады. Бұл операциялар жиынтығы банкiлiк қызметте тек келесi белгiлер болғанда ғана көрiнiс табады:
- жүзеге асырылу жүйелiгi, яғни жүзеге асырылатын әрекеттердi бiрiктiретiн белгiлердiң болуы;
- тұрақтылық, операцияларды жүзеге асыру қызметi, нақты операциялар ұзақ уақыт немесе нақты белгiленген уақытта жүзеге асырылады;
- барлық операцияларды тұтас алғандағы бiр бағыттылығы.
Тағы бiр қарастыра кететiн мәселе, банкiлiк қызметтiң өзiне тән ерекшелiктерi. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң бiр түрi болып табылғандықтан, оның өзiне тән ерекшелiктерi болады. Кәсiпкерлiк қызмет пайда табу, өз мүлкi шегiнде жауап беру, тәуекелге бару секiлдi ерекшелiктерге ие болғандықтан, банкiлiк қызметтiң келесiдей өзiне тән ерекшелiктерiн атап өтуге болады. Олар:
- өздерiнiң мүлкiмен ғана емес, сонымен қатар тартылған қаражаттармен тәуекелге бару;
- банкiлiк қызметтi жүзеге асыру нәтижесiнде пайда табу;
- мемлекеттiң егемендiгiн қамтамасыз ету шарты болып табылатын қаржылық құралдар айналымынан пайда түсiру;
- осы ерекшелiктердiң болуымен қатар бiрiншi кезекте жалпы мүдденi, одан кейiн жеке мүдделердi қамтамаыз ету мақсатында кәсiпкерлiк қызметтiң осы түрiне нақты әрi мықты мемлекеттiк реттеудiң болуы.
Банктер бекiтiлген ережелер бойынша тек лицензияда көстетiлген операцияларды жүзеге асыруға ғана құқылы. Лицензияда көрсетiлмеген операцияларды жүзеге асыру ереже бойынша жарамсыз болып табылады. Банкiлiк операцияларды жүзеге асыру үшiн берiлген лицензиялар шектелмеген мерзiмге берiледi және бұл лицензияның үшiншi тұлғаға берiлуiне тиым салған. Банкiлiк операцияларды жүргiзуге берiлген лицензия үшiн алым алынады. Алымдар мөлшерi мен төлеу тәртiбi Қазақстан Республикасы Үкiметiмен бекiтiледi, Лицензиялық алым мөлшерi, оны төлеу тәртiбi Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1995 жылғы 16 тамыздағы №1127 қаулысымен бекiтiлген және лицензиялық алымдар ставкасы айлық есептiк көрсеткiштермен белгiленген. Осы қаулыда банкiлiк операция-ларды жүзеге асырумен байланысты, сондай-ақ банкiлiк заңдарға сәйкес банктермен жүзеге асыралатын басқа да операциялар, шетел валютасымен жасалатын операциялар, есетптесу және клирингтiк қызметтер, банкiлiк қызметтi аудиторлық тексерумен байланысты қызметтер үшiн лицензиялық алымдар 20 айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде белгiленген.
Лицензия беруден бас тарту негiздерi "Банктер және банкiлiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығының 27-бабында көрсетiлген. Банкiлiк операцияларды жүргiзуге лицензия беруден бас тарту негiздерi:
- ұйымдастыру-техникалық шаралары орындалмаса және бекiтiлген жарғылық капитал төленбесе;
- егер банк мемлекеттiк тiркеуден өткеннен кейiн бiр жыл iшiнде лицензия алу туралы өтiнiш бiлдiрмесе.
Банкiлiк қызмет теориялық тұрғыдан алғанда субъектiлердiң әрекетi мен әлеуметтiк экономикалық өмiрiндегi алатын орны болып табылады. Ал құқықтық тұрғыдан алғанда, банкiлiк қызмет - банкiлiк операцияларды, сондай-ақ банкiлiк заңдарда көрсетiлген басқа да операцияларды банктердiң жүзеге асыруы болып табылады.
1.2 Банкiлiк операциялар және тәуекелдер
Банкiлiк қызметтiң банкiлiк операциялар мен басқа да операциялардан тұратынын алдыңғы тақырыпта қарастырып өткен болатынбыз. Қарастырылып отырған банкiлiк операциялар заңда тек бiр бапта жинақталып көрсетiлсе, ғылыми зерттеулерде ғалымдар бұл операцияларды бiрнеше топтарға жiктеген. Ғалымдардың банкiлiк операцияларды топтарға жiктеуiнiң басты себебi, осы операцияларды жүзеге асыру тәсiлдерiнде екенiн айтып өткенiмiз жөн болар. Қазақстанның банкiлiк жүйесiне ұқсас Ресей банкiлiк жүйесiндегi операциялар ғалымдар пiкiрiнше төрт топқа бөлiнген.
Бұл операцияларды топтастырмас бұрын Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Банктер және банкiлiк қызметi туралы" Жарлығында көрсетiлген операцияларды көрстеiп өтейiк (30-бап). Оларға заңды және жеке тұлғаларға банкiлiк (кореспонденттiк) есеп-шоттар ашу, жүргiзу және салымдар (депозиттер) қабылдау; жеке банкiлiк операцияларды жүргiзетiн банкiлiк және несие ұйымдарына кореспонденттiк есеп-шоттар ашу және жүргiзу; кассалық операциялар; аударма операциялары; есептеу операциялары; несие операциялары; клирингтiк операциялар; сейфтiк операциялар; төлем карточкаларын шығаруды жатқызуға болады.
Ендiгi кезекте банкiлiк операцияларды топтарға бөлiп қарастырайық. Ресей ғалымы М.М. Агарков банкiлiк операцияларды келесiдей төрт топқа бөлiп қарастырған. Бiрiншi топ - белсендi операциялар, екiншi топ - енжар операциялар, үшiншi топ - төлемге қатысты операциялар, төртіншi топ - қызмет көрсетулер. Бұл жердегi соңғы екi топ банктерге тән үш функция, яғни қаржы құралдарын қалыптастыру, несие беру және төлем айналымына үлесiн тигiзу функцияларының негiзiнде құралған қосымша топтар болып табылады.
Белсенді операциялар: банк билеттерiн эмиссиялау, салым операцияларының барлық түрi, облигациялық қарыздар. Осы аталған операциялармен қатар тағы да бiр ескере кететiн жағдай, банктер және несие ұйымдары банк билеттерiн эмиссиялау кезiнде өз клиентiне тиесiлi үшiншi тұлғаға қойған ақшалай пайызсыз талабын өзiне алады немесе ақшалай ссуда бередi. Салым операцияларына байланысты банк немесе несие ұйымдары клиентпен жасасқан шарт бойынша үшiншi тұлға алдындағы жауапкершiлiктi қабылдайды.
"Банктер және бакiлiк қызмет туралы" Президент Жарлығның 34-бабында көрсетiлгендей, несие операциялары - бұл банктер мен жеклеген банкiлiк қызмет түрлерiмен айналысатын ұйымдардың басқа тұлғаларға мерзiмдiлiгi, қайтарымдылығы және ақылылығы шартымен ақша қаражаттарын беруi.
Банктердiң несие операцияларының жүзеге асырылуы клиентпен шарт жасасу арқылы жүргiзiледi. Несие шарты бойынша қарыз берушi екiншi тұлғаға (несие алушы) ақша немесе зат бередi, екiншi тұлға (несие алушы) бiрiншi тұлғаға (несие берушi) уақытында сол ақша сомасын немесе сондай затты қайтаруға мiндеттейдi. Алынған несие бойынша сыйақы, оның көлемi тiкелей шартта көрсетiледi.
Енжар операциялар: банк билеттерiн шығару, ақшалай салымдар.
Банкiлiк билеттердi шығарушы бiрден-бiр банк - бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болып табылады. "Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкi туралы" Президентiмiздiң заң күшi бар Жарлығының 40-бабында көрсетiлгендей, нақты ақша шығару, олардың айналымын ұйымдастыру және оны айналымнан алу тек Қазақстан Ұлттық Банкiнiң шектеулi құзырында болады және бұл операциялармен тек Қазақстан Ұлттық Банкi ғана айналыса алады.
Ақшалай салымдар банкiлiк операциялардың бiр түрi болып табылады, сондай-ақ бұл операциял банкiлiк заңдармен қатар Азаматтық Кодекспен де жүзеге асады. Азаматтық Кодекстiң 756-бабына сәйкес, банкiлiк салым шарты бойынша банк салымшыдан ақша (салым) алуға және төлеуге, сондай-ақ салым уақыты бiткенде шартта көрсетiлген тәртiп бойынша салымды қайтаруға мiндеттенедi. Банкiлiк салымдарды келесi түрге бөлуге болады:
1) Талап ету салымы: салымшының бiрiншi талап етуi бойынша ақша (салым) толығымен немесе жартылай қайтарылады.
2) Мерзiмдi салым: белгiленген мерзiмге дейiнгi уақытқа салынатын салым.
3) Шарттық салым: шартпен көрсетiлген банкiлiк салым жағдайы туындаған мерзiмге дейiн салынады.
Үшiншi топтағы операциялар: клиенттiң төлем операцияларын орындау, аударымдар жасау, вексель бойынша төлемдердi алу жатады. Бұл операциялар кең көлемде халықтық-шаруашылық мәнге ие. Бұндай қорытынды жасау себебiмiз, бұл операциялардың банкiлiк қызметтегi алатын орны көлемдi.
Төлемдер мен аудару (ақша аудару) операциялары белгіленген тәртiппен жүзеге асырылады. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң бiр түрi болғандықтан, бұл операциялар да Азаматтық Кодексте көрсетiлген тәртiптер бойынша да жүзеге асады.
Банкiлiк есеп бойынша, банк клиенттiң пайдасы үшiн клиенттiң үшiншi тұлғаға тиiстi ақша сомасын беру туралы билiгiн жүзеге асыруды өз мiндетiне алады. Банкiлiк есеп шарты бойынша клиентке немесе көрсетiлген тұлғаға ақшаны есептеу мақсатында жеке идентификациялық код бередi (ҚР АК.747-бап). Ақша аудару шарты бойынша, банк клиент тапсырмасы бойынша үшiншi тұлғаға идентификациялық код ашпай-ақ ақша аударуға мiндеттенедi (ҚР АК.754-бап).
Вексель бойынша төлемдердi алу операциясына тоқталмастан бұрын вексельдiң өзiне анықтама берiп өтейiк. Вексель - бiржақты сөзсiз ақшалай мiндеттеме көрсетiлген нақты нысандағы төлем құжаты. "Вексель айналымы туралы" 1997 жылғы Қазақстан Республикасы заңының 37-бабына сәйкес, вексель ұстаушы нақты күнi немесе нақты уақыты белгiленген мерзiмде вексельдi төлемге ұсыну керек. Вексель ұстаушы көрстеiлген мерзiмге дейiнгi уақыт аралығында мәжбүрлi түрде төлемдi ақбылдай алмайды (39-бап).
Төртiншi топқа тапсырма бойынша және өз есебiнен валюталық және қордағы әртүрлi құндылықтарды сатып алу және сату, акциялар мен облигацияларды орналастыруда өзара әрекеттесу, бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау, қауiпсiз жәшiктердi (сейф) жалға беру секілді қызметтер жатады. Бұл қызметтердi коммерциялық және техникалық жағынан алдыңғы үш топтағы операциялармен бiрiктiру өте тиiмдi. Олар банк үшiн пайдалы, бұл қызметтерден түсетiн табыстар да жақсы.
Мекеме мен ұйымдар капиталына қатысуды жүзеге асыру банктер немесе несие ұйымдары арқылы жүзеге асады. Бұл жерде осы кәсiпорындардың бағалы қағаздарына бақылау жасағысы келген заңды немесе жеке тұлға банк немесе несие ұйымдары арқылы қысқа мерзiмде осы бағалы қағаздарды сатып алуға мiндеттенедi.
Банктердiң жеке сейф беруi ертеден қалыптасып келе жатқан банкiлiк қызмет көрсетудiң бiр түрi. Клиенттер осы сейфтердi өздерiнiң әртүрлi құндылықтарын (бағалы қағаздар, асыл бұйым-әшекейлер) тонау және басқа да қауiптi жағдайлардан сақтау үшiн қолданылады.
Бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау қызметiн екiге, бiрiншiсi - жай сақтау мен екiншiсi - басқару құқығымен сақтауға бөлiнедi. Жай сақтауда банк немесе несие ұйымы қабылданған бағалы қағаздарды сақтауға және талап еткен кезде қайтарып беруге мiндеттенедi.
Нарықтық қатынастар жағдайында тәуекелдер мен пайданы өлшеу қажеттiлiгi туындап отыр. Тәуекелдер деңгейi мен алынатын пайда субъективтi және объективтi факторларға тәуелдi. Банкiлiк тәуекелдердi топтастыру мәселесi де әртүрлi жолдармен қарастырылған. Ресей ғалымдарының көпшiлiгi, соның iшiнде ғалым Н.Ю. Ерпылова банкiлiк қызметтегi тәуекелдердi үш топқа бөлген.
Бiрiншiсi, жеке қызметкерлердiң құқыққа қайшы, заңсыз және құзыретiне сай келмейтiн шешiмдерiнiң салдарынан туындайтын тәуекелдер. Бұл тәуекелдерге құндылықтарды ұрлау, нәтижесiнде банкке залал келтiретiн мәмiлелер мен операциялар жүргiзу, экономика саласында көлеңкелi немесе қылмыстық коммерциялық қарымс-қатынаста болу факторлары жатады.
Екiншiсі, басқару аппараты шешiмдерi салдарынан капиталдың төмендеуi тәуекелi. Нақтырақ айтқанда қарыз алушының несиенi қайтара алмау қабiлетiнен туындайтын несие тәуекелдерi, борышкер мемлекеттiң экономикалық, нарықтық бағаның жылжуымен байланысты нарықтық (валюталық) тәуекел, пайыздық ставкалардың банктiң қаржылық жағдайына қолайсыз әсер ету тәуекелi (пайыздық тәуекелдер), банктi басқарудың бұзылуымен байланысты операциялық тәуекелдер.
Үшiншiсi, банктерге қатысты макроэкономикалық және банкiлiк қызметтегi нормативтiк-құқықтық жағдайларды анықтайтын тәуекелдер. Олар:
- отандық және халықаралық қаржылық нарықтық банктер мүдделерiне сай келмейтiн көлемi мен табыстылығы;
- эклномиканың дамуына терiс әсер ететiн жалпы, құрылымдық тенденциялар;
- банкiлiк қызметтегi ұлттық және шетелдiк нормативтiк-құқықтық жағдайлардың қолайсыз жаққа қарай өзгеруi.
Қазақстандық ғалымдар, соның iшiнде С.Г. Сейiтқасымова банкiлiк тәуекелдердi сыртқы және iшкi тәуекелдерге бөлген. Бұл автор тәуекелдердi бөлудiң себебi ретiнде барлық саяси және экономикалық жағдайлардан туындап отырған тәуекелдер сыртқы және iшкi факторларға кiруiн атап өткен. Сыртқы тәуекелдер банкiлiк қызметпен тiкелей байланысы жоқ саяси, әлеуметтiк,экономикалық, географиялық және басқа да факторлар әсерiнен құралады. Ал, iшкi тәуекелдер банк қызметi мен оның клиенттерiмен байланысты.
Сыртқы тәуекелдерге келсек, бiрiншiсi елдiк тәуекелдер - елдегi болып жатқан және болашақтағы саяси немесе экономикалық өзгерiстердiң елдiң және басқа да несие алушы тұлғалардың сыртқы қарыз мiндеттемелерi бойынша жауапты болу мүмкiндiгiне әсер ететiн тәуекелдер. Елдiк тәуекелге көбiнесе шетелдiк банктермен тығыз байланыстағы банктер басты назар аударады. Елдiк тәуекелдi сандық және сапалық факторларға қарап саяси, экономикалық және аударма тәуекелдерiне бөлуге болады. Саяси тәуекелдер деңгейi мемлекет үкiметiнiң сыртқы мiндеттемелердi орындау кезiндегi ынтасы мен саяси мүмкiндiгiмен көрсетiледi. Экономикалық тәуекелдер елдiң ұзақ мерзiмдегi жалпы экономикалық дамуы мен сыртқы қарыздарды қамтамасыз ету мүмкiндiгiнiң деңгейлерiмен бағаланады. Бағаланатын факторларға елдiң басшылығын, экономикалық құрылымын, реусурстарға толылығын, инфлациялық өсiм кезiндегi тұрақтылықты ұстап тұру мүмкiндiгiн жатқызамыз.
Екiншiсi, валюталық немесе бағамдық тәуекел - шетел валютасының бағамдық өзгеруi банктiң активтерi мен пассивтерiнiң өзгеруiне әкелiп соғуы салдарынан банктiң шығынға ұшырауын тудыратын тәуекелдер. Валюталық тәуекелдi болдырмау жолдары мәмiлелер жасау кезiнде анықталады. Себебi валюталық тәуекел сатып алушының немесе сатушының пайдасына керi әсерiн тигiзуi мүмкiн. Валюталық тәуекел коммерциялық және операциялық тәуекелдерге бөлiнедi. Коммерциялық тәуекел борышкердiң өз мiндеттемесi бойынша есеп айырысуда ынта бiлдiрмеуiнен немесе есеп айырысу мүмкiндiгiнiң болмауымен байланысты. Операциялық тәуекел нақты операциялар бойынша валюталық шығын әкелетiн тәуекелдер болып табылады.
Ішкi тәуекелдер банктiң ерекшелiгiне, оның атқаратын қызметiнiң сипатына және клиенттер мен контрагенттер құрамына байланысты болады. Мамандандырылған банктерде жаңа технологияларды несиелеумен байланысты тәуекелдер орын алады. Сонымен қатар көптеген инвестициялық банктерде портфельдiк тәуекелдер төменгi деңгейде болады. Салалық банктердің ең басты маңызы нақты сала түрлерi мен ерекшелiктерiне ие болатын тәуекелдер деңгейi. Салалық тәуекелдердi бiлу және түсiну үшiн жеке несие алушылармен байланысты тәуекелдердi бағалау керек. Салалық тәуекелдер экономика және қаржы саласындағы қызметтердiң өзгеру деңгейiмен байланысты.
Iшкi тәуекелдердiң бiрiншiсi, банкiлiк операциялармен байланысты тәуекелдер. Бұл тәуекел негiзiнен белсендi операциялар тәуекел мен енжар операциялар тәуекелiне бөлiнедi.
Белсендi тәуекелдер, яғни белсендi операциялар тәуекелi банктердiң өз қызметтерiн жүзеге асыру процесiнде пайыздық тәуекел деңгейiмен байланысты. Пайыз ставкасы тәуекелi бұл жерде бекiтiлген пассивтер мерзiмi және банк активтерi бойынша жоспарда жоқ шығын немесе пайда пассивтердi басқару жолымен реттелiп отырады.
Енжар операциялар көмегiмен банктер белсендi операцияларды жүзеге асыру үшiн өз ресурстарын реттеп отырады. Бакнкирлер салымдарды қайтаруды немесе берудi қамтамасыз ету үшiн қолда бар және басқа да тартылған қаражаттардың жетiспеушiлiг мәселелерiне кезiгiп қалу қаупiнен сақтанады. Осындай жағдай туындаған сәттерде, банктер болып жатқан қажеттiлiктердi тойтару үшiн қолма-қол қаражат арқылы жабу жеткiлiксiз болғанда жоғарғы ставкалар белгiлеу арқылы қаражаттар тартады. Әрине бұл әдiс банк табысының төмендеуiне әкелiп соғады. Осы жерде алынған табыстардан барлық шығындарды шегеру арқылы пайда түсiре алмау тәуекелiне тап болады.
Екiншiсi, жүйелi тәуекелдер. Жүйелi тәуекелдер акция, құнымен, оның табыстылығы, облигациялар бойынша пайыздардың өзгеруiмен, қосымша табыстар мен пайыздарды күтумен байланысты.
Үшiншiсi, несиелiк тәуекелдер, яғни несиеге бөлiнген банк активтерiнiң төмендеуi немесе актив бөлiгi бойынша несие беруден түсетiн табыстың күткен деңгейден төмен байланысты тәуекелдер. Несие тәуекелдерi несие алушыларға ұыснылатын несие түрлерiне, мерзiмiне және сонымен қатар берiлетiн несие көлемiне байланысты, әрi осы жағдайлардың салдарынан туындайды.
Қарастырған банкiлiк сыртқы және iшкi тәуекелдер кез-келген жерде, кез-келген уақытта орын алады. Банкiлiк қызметтi жүзеге асыру процесiнде бұл тәуекелдердi айналып өту мүмкiн емес. Банкiлiк қызметтi жүзеге асыру кезiнде банктер туындауы мүмкiн тәуекелдердi неғұрлым керi әсерiн тигiзбеу жолдарын қарастыра отырып, өз қызметтерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға тырысады.
2. Халықаралық тәжірибедегі банкаралық қатынастар.
2.1. Банкаралық корреспонденттік қатынастар.
Клиенттерге кассалық-есеп айырысу қызметін көрсету және төлемдерді жүзеге асыру барысында банктер өзара қарым-қатынастарға түседі. Бұл қатынастар корреспонденттік деген атауға ие. Банкаралық есеп айырысуларды корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырудың екі жолы бар. Біріншісі, коммерциялық банктердің арасындағы корреспонденттік қатынастарына негізделген орталықтандырылмаған, ал екіншісі, орталықтандырылан, яғни банктер арасындағы есеп айырысу олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде ашылатын корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Банктер арасындағы төлемдерде делдал қызметін көрсету ҚР Ұлттық Банкіне ақша айналымын бақылау мен реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Орталықтандырылған банкаралық есеп айырысулар корреспонденттік шоттарға негізделеді.
Корреспонденттік шот - ҚР Ұлттық Банкінде ашылатын банктің есеп айырысу шоты. Корреспонденттік шотта банктің өз қаражаты сақталынады, сонымен қатар коммерциялық банктердің клиенттерге несие, есеп айырысу, кассалық және өзге де қызмет түрлерін көрсету жүзеге асырылады.
Корреспондеттік шоттар арқылы мынандай операциялар жүргізіледі:
- банк клиенттерінің ақшалай қаражатын аудару;
- банк клиенттерінің кәсіпорындарының бюджеттерін, зейнетақы және басқа органдармен есеп айырысу;
- клиенттерге қолма қол ақшаны беру және олардан қабылдау;
- банкаралық зайымдар мен депозиттер, бағалы қағаздар, ҚР Ұлттық Банкімен кассалық операциялар;
- клиенттерден ұсынылған несиелер мен олардың өзге табыстарынан кіретін пайыздар;
- депозиттік шоттарға пайыздар төлеу;
- мемлекеттік бюджетке банктін өз салықтарын төлеу;
- банк аппаратының қызметі үшін қажетті шығындар және тағы басқа операциялар.
Корреспонденттік шоттарды ашу үшін коммерциялық банк келесі құжаттарды ұсынады:
- шотты ашу туралы өтініш;
- қол таңбалардың үлгісі бар карточка, жарғының нотариалды куәландырылған көшірмесі.
Коммерцияциялық банктің ҚР Ұлттық Банкісінде бір ғана корреспонденттік шоты бола алады.
Шетелдердердің банктерімен корреспонденттік қатынастарды орнату үшін коммерциялық банкке ҚР Ұлттық Банкінен бас валюталық лицензияны алу қажет. Бас лицензия коммерциялық банкке шетел банктерімен тікелей корреспонденттік қатынастарды орнатуға мүмкіндік береді. Бұл өз алдына клиенттердің халықаралық есеп айырысу операцияларын жүзеге асырудың мерзімін қысқартады. Себебі ақша клиенттердің валюталық шоттарынан шетел банк корреспондентінде ашылған шоттарға түседі. Бас валюталық лицензиялары бар коммерциялық банктер өзге коммерциялық банктердің валюталық операцияларды жүзеге асыру үшін корреспонденттік шоттарды ашуға құқығы бар.
Халықаралық корреспонденттік қатынастар, әдетте, бақылау құжаттарымен айырбастаудан басталадыолар құзыреті бар тұлғалардың қол таңбалары мен төлемдерд немесе өзге нұсқауларды орындау туралы тапсырыстары бар телекстерде қолданылатын тексерілетін кодтан тұрады. Егер банк-корреспондент СВИФТ жүйесіне қосылған болса, онда кодтармен айырбастау көзделген. Сонымен қатар, қызметтерді ұсыну туралы жалпы шарттары мен көрсетілген қызмет үшін алымдар мөлшерін беру қарстырылған.
Банкаралық корреспонденттік қатынастарда капитал нарығымен байланысты тәуекелдер болуы мүмкін. Мысалы, валюталық тәуекелдер, сондай-ақ пайыздық ставкалардың өзгеруімен байланысты тәуеклдер. Сонымен қатар корреспондент банктер белгілі бір мемлекеттер мен несие тәукелдеріне көңіл аударып бағалай білуі керек. Белгілі бір мемлекетке байланысты тәуеклдерді бағалау кезінде банктер оның саяси, экономикалық ахуалын және сыртқы қарызын белгіленген мерзімде қайтару қабілетін ескеруі қажет.
Операцияларды жүзеге асыру үшін банктер бір бірінде шоттар ашады. А банкінің Б банкі арасындағы шоттар, А банкінің көзқарасы бойынша бұл шот Ностро (латын тілінен біздікі дегенді білдіреді, яғни біздің шот сізде) деп аталады. Б банкінің көзқарасы бойынша бұл шот Лоро (немесе Востро). Латын тілінен ЛороВостро - сіздікі, яғни сіздін шотыныз бізде. Бұл қаржы операцияларына, шоттарды басқаруға және пайыздық жинақтарға жауапты Б банкінің кітаптарында А банкінің шоттары бар дегенді білдіреді.
Мысалы, Алматыдағы А банкі Франкфурттегі Дойчебанкте евромен шот ашты. Дойчебанк бұл жерде қызмет көрсетуші, яғни А банкінің шотын жүргізетін және оған шот мәліметтерін жіберуші банк болып табылады. Франкфурттегі Дойчебанктегі шот Лоро деп аталынады. Алматыдағы А банкінің көзқарасы бойынша бұл шот - Ностро шоты. Шотта операциялар айна бухгалтериясы әдісімен көрініс табады. Айна көрінісі қағидасына негізделген бухгалтерия Алматы банкісіне неміс маркілеріндегі шотты тез қолдануға мүмкіндік береді.
Корреспонденттік шоттар арқылы операцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасында келесідей шоттар ашылады:
- №170 баланстық шот банк-корреспонденттегі банк шоттары - Ностро (тенгеде) активті.
Шот қызметі: банк-корреспонденттің шотындағы банк қаражатын есептеу және бұл шоттар арқылы жасалынатын есептеулерді ескеру. Шот дебеті бойынша банк-корреспондентке және оның клиенттеріне тиесілі сомалары жүргізіледі.
- №180 баланстық шот банк-корреспондент шоты - Лоро (тенгеде) пассивті.
Шот қызметі: банк-корреспондент пен оның клиенттеріне тиесілі қаражатты есептеу. Шот дебеті бойынша: банк-корреспондентке немесе оның клиенттеріне тиесілі сомалары жүргізіледі.
Лоро корреспонденттік шоттарының мысалы ретінде Алматы қаласының келесі банктері бола алады. ҚазАКБ Кредсоцбанк мына банктерде корреспонденттік шоттары бар:Кредит импеэксбанк, Ресей; Commertsbank, Германия; Bankers Trust, АҚШ; Центркредитбанк, Қазақстан.
Халықаралық Альбарака-Қазақстан банкінің корреспонденттік шоттары ТуранАлемБанкте, Қазақстан; Центкредитбанкте, Қазақстан; Қаздорбанк, Қазақстан; Аккобанкте, Ресей; Bankers Trust, АҚШ; Deutsche Bank, Германия банктерінде орналасқан.
Қазақ-американдық бірлескен Тексакабанктің Торибанк, Ресей; Republic national Bank, АҚШ; Texas Central Bank, АҚШ; Deutsche Bank, Германия; Credit Swise bank, Швейцария банктерінде Лоро шоттары бар.
ҚР Ұлттық Банкі Federal Reserve Bank of New York, New York; Bank of England, London; Bank Austria, Wien; Banque National De Belgique, Brussels; Kreditbank, NV, Brussels; The Chase Manhattan Bank, N. A. New York; City Bank, New York; National Westminster Bank, PLC, London; Union Bank of Switzerland, Zurich; Deutsche Bank, FrMain; The bank of Tokyo - Mitsubishi, Tokyo; Fuji Bank Limited, Tokyo, Osaka; International Monetary Fund, Washington; Republic National Bank of New York, New York; Midland Bank, PLC, London; Rotschild and Sons LTD, London; Credit Commercial De France, Paris; Bank of New York, New York; Credi Suisse, Zurich; Credit Lyonnais, Paris; Bankers Trust Company, New York; Автобанкб Мәскеу; Центральный банк РФ, Мәскеу банктеріндегі өз корреспонденттік шоттарына ие.
Шетел банктерімен корреспонденттік қатынастарды ұйымдастырған кезде біздің коммерциялық банктер негізінен халықаралық банкаралық СВИФТ жүесіне сүйінеді. Қазіргі уақытта бұл жүйеге еліміздің бірнеше ірі банктері кіріп отыр. Амортизаторлық төлемдер банкаралық айналымда қарқынды дамуға ие болып отыр. Олар жұмыстың тиімділігін, операциялардын жылдамдығы мен сапасын көтеруге үлкен үлес қосуда.
Халықаралық қаржы айналымында электрондық аударымның СВИФТ жүйесі қолданылады. СВИФТ - бұл 1977 жылы мүшелеріне қызмет көрсету мақсатымен құрылған жабық түрдегі акционерлік қоғам. Оның иелері болып банк-акционерлер табылады. Олар жылсайын маусым айында өтетін жиналыста сайланатын директорлар кеңесі арқылы қоғамның қызметін бақылайды.Ұйымның бас-пәтері Брюссель қаласында орналасқан. Оның мүшелері мен акционерлері халықаралық қаржы операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар банктер ғана бола алады. 1987 жылдың маусым айынан бастап кейбір банктік емес институтттар меншік құқығынсыз компанияның жекелеген қызметтеріне ие. Халықаралық қаржы индустриясына жүйе таптырмайтын мүмкіндіктер мен қызметтер ұсынады. Олар:
- халықаралық банк операцияларына арналған мәліметтерді өңдеудің стандартталған электронды жүйесі;
- қаржы операциялары үшін телекоммуникация жүйесі;
- семинарлар, оқыту;
- арнайы және терминалды қызметтер.
Жүйе жер серіктерінің байланыс каналдары бойынша қатысушы банктердың бір-біріне қаржы аударымдары, бағалы қағаздар бойынша есеп айырысулар жөніндегі ережелерді жеткізіп отырады. Банктер аударымдар туралы бұйрықтарды электронды терминалдар бойынша қабылдайды және жібереді. Терминалдар Брюссель мен Амстердам қаларында орналасқан бас ретрансляторға мәліметтерді жіберетін аймақтық жинақтаушы орталықтармен біріктірілген.
Банктар мен банктік емес ұйым ағымдағы ай ішінде төлемдерді корреспонденттік шоттар арқылы ҚР Ұлтық Банкі бекіткен лимит шегінен аспайтын көлемде жүзеге асырады. Банктар меннемесе банктік емес ұйымдарға белгіленген лимит олардың Республикалық шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген ҚР Ұлтттық Банкінің банкаралық есеп айырысу жөніндегі ҚР орталығы(ҚБЕО) мемлекеттік ұйымынында қолма қол ақшасыз жасалған төлемдері мен олардың жалпы сыртқы төлемдерінің пайыздық ара қатынасы негізінде есептелінеді. ҚБЕО арқылы жүзеге асырылған жалпы сыртқы төлемдер көлеміне ҚБЕО арқылы жасалған төлемдер көлемі мен ҚБЕО клирингтік палатасы арқылы жасалған төлемдер кіреді.
ҚР Ұлттық Банкімен белгіленген төлем лимитінің көлемін жоғарлатқан жағдайда банктер немесе банктік емес ұйымдар ҚР заң актілеріне сәйкес жауапкершілікке тартылады.
2.2. Халықаралық есеп айырысу қатынастары.
Халықаралық банкілік және коммерциялық тәжіриебеде есеп айырысу қатынастары контрактілік міндеттемелердің құрамы болып табылады. Есеп айырысу қатынастарына - ақша қаражаттын төлеу тән белгі. Ол төрт элементті құрайды: мерзім, әдіс, орын және төлем валютасы. Заң тұрғысынан төлемнің әр түрлі әдістері - бұл осы әдістердің модификациясы мен нұсқалары. Халықаралық есеп айырысу міндеттемелерін құқықтық реттеу үш негізгі факторлардың ықпалында болатынын атап айтқан жөн. Олар:
- есеп айырысу қатынастарын реттейтін халықаралық банк құқығында әдет - құқықтық нормалардың қайнар көздер тізімінде алатын үлкен орны;
- халықаралық коммерциялық контрактілер бойынша есеп айырысу міндеттемелерін орындау барысында ақша қаражаттарының трансшекаралық өтуде мемлекеттің ішкі валюталық заңнамасының нормаларының едәуір ықпалы;
- банкаралық тәжіриебеде қалыптасқан ережелер мен қаржы операцияларына байланысты ұлттық банк құқығының нормаларын ескеру қажеттілігі.
Халықаралық банк құқығы ғылымында келесідей сақтандырушы ескертпелер көрсетілген: алтын ескертпесі, валюталық ескертпе, индекстік ескертпе, контракт бағасын қайта қарау туралы ескертпе, эскалаторлық ескертпе.
Банкілік аударымдар мемлекеттің ішкі қолданбалы құқық нормаларымен реттелінеді. Әдетте банктік аударым операциясына экспортер мен импортер әр түрлі мемлекеттер территориясында болған жағдайда бұл екі тұлғадан басқа оларға қызмет көрсететін корреспонденттік қатынастағы банктер қатысады. Банк аударым операциясының субъектілері келесідей аталынады: а) экспортерге өз шотынан қызмет көрсетуші банкке қаражатты аудару туралы тапсырыс берген импортер - аударым беруші; ә) өз банкілік шотына аударылған қаражатты алатын экспортер - аударым алушы; б) импортер банкі - төлеуші банк; в) экспортер шотына аударылған қаражатты қосатын экспортер банкі - қабылдаушы банк. Банктік аударым операциясының өзі келесідей:
Импортер банкке өз шотынан банктік аударым тәртібінде өзіне тауар түсірген контрагентің (экспортердің) шотына қаражатты жіберу туралы төлем тапсырысын береді. Мұндай тапсырысты алған импортерге қызмет көрсетуші банк оның шотынан ақшаны алып, экспортерге қызмет көрсетуші банк-корреспонденттің шотына жібереді.
Банкаралық айналым құжаттары әзірленеді. Бұл құжаттардың негізінде шетел банкіне аударым жүзеге асырылады. Шетел банкі өз тарапынан экспортер шотына импортер банкінің корреспонденттік шотына жазып ақшаны жібереді.
Халықаралық несие аударымдары туралы 1992 жылғы ЮНСИТРАЛ заңы бойынша несие аударымы деп бенефициарға қаражатты беру мақсатымен жүргізілетін аударым берушінің төлем тапсырысынан басталатын белгілі бір банкілік операциялар түсіндіріледі. Осы заңның 2-бабына сәйкес халықаралық несие аударымының субъектілері:
- аударым беруші - несие аударымы барысында бірінші төлем тапсырысын ұсынушы тұлға (тауарды сатып алушы, контракт бойынша қызметтер мен жұмысқа тапсырыс беруші);
- аударым беруші банк - аударым берушінің шоты орналасқан банк;
- бенефициар - аударым беруші төлем тапсырысында несие аударымынын нәтижзесінде қаражатты алушы деп көрсеткен тұлға (тауар сатушысы, контракт бойынша қызмет көрсетуші);
- бенефициар банкі - бенефициар шоты орналасқан банк;
- жіберуші - аударым берушіні және кез келген жіберуші-банкті қоса төлем тапсырысын беретін тұлға;
- алушы банк - төлем тапсырысын алушы банк;
- делдал банк - аударым беруші мен бенефициардын банкі болып табылмайтын кез келген алушы банк.
Халықаралық несие аударым банкілік операция бірнеше сатыдан тұрады. Олар:
- аударым берушінің өз банкіне тапсырыс беруі;
- аударым беруші банкісінің делдал банкке тапсырысы;
- аударым беруші банкінің немесе делдал банкінің бенфициар банкіне тапсырысы.
Аударым берушінің өз банкіне тапсырыс беруі (бірінші жіберуші банк). Халықаралық несие аударымы аударым беруші жіберуші банкке халықаралық несие аударымын жүзеге асыру үшін белгіленген талаптарды сақтай отырып стандартты нысандағы бланкіде жасалынған тапсырысын ұсынған сәттен басталады. Егер тапсырыс белгіленге талаптарға сай болмаған жағдайда, банк тапсырыс мазмұнын нақтылауды сұрауға құқылы. Сұрау тапсырысты алған беттен кешіктірілмей аударым берушіге жіберілуі тиіс. Ақылға қонымды мерзімде жауап келмеген жағдайда, егер заңнамада, оған сәйкес жасалған банк ережелерінде немесе банк пен аударым берушінің арасындағы келісім шартта өзгеше көзделмесе, банк тапсырысты орындамауға құқылы және ол тапсырысты аударым берушіге қайтарып беруге міндетті. Аударым берушімен тапсырысы оның банкімен акцептелген сәттен бастап тапсырыс орындалуға қабылданда деп есептелінеді. Халықарлық несие аударымдары туралы заңының 7-бабының 2-тармақшасына сәйкес халықаралық несие аударымын жүзеге асыруға төлем тапсырысын алушы банктің акцепті болып:
- төлем тапсырысын алушы банк пен аударым берушінің арсында банк тапсырысты оны алған кезден бастап орындайтыны туралы келісімі болған жағдайда;
- төлам тапсырысын акцептелгені жөнінде банкпен аударым берушіге хабарламаның жіберілуі;
- осы банктегі аударым берушінің шотын тапсырысты төлеу ретінде дебетттеу;
- төлем тапсырысын қабылдамау туралы хабарламаны жіберудің уақыты аяқталғаны табылады.
Аударым берушінің банкісінің делдал банкке тапсырыс беруі. Аударым берушінің тапсырысын алған аударым берушінің банкі бенефициар банкімен тікелей корреспонденттік қатынастарда болмаған жағдайда, бенефициардың банкімен де аударым берушінің де банкімен корреспонденттік қатынастары бар делдал банк арқылы тапсырысты орындайды. Халықарлық несие аударымдары туралы заңының 8-бабының 2-тармақшасына сәйкес төлем тапсырысын делдал банкпен орындауға алынды деп келесідей жағдайларда есептелінеді:
- делдал банк тапсырысты аударым берушінің банкімен тапсырыстарды орындау туралы келісім шарт болған жағдайда алады;
- делдал банк төлем тапсырысын акцепт туралы аударым беруші банкке хабарлама жіберген жағдайда;
- делдал банк төлем тапсырысын орындауға арналған төлем тапсырысын берсе;
- делдал банкпен төлем тапсырысы бойынша төлеу ретінде аударым берушінің шотынан ақшалай қаражатты алан жағдайда;
- төлем тапсырысын орындамау туралы хабарламаны жіберу уақыты аяқталса, егер мұндай хабарлама әлі жіберілмеген жағдайда.
Аударым беруші банктің немесе делдал банкттің бенефициар банкіне тапсырысы. Аударым беруші немесе делдал банк аударым берушінің тапсырысын алғаннан кейін бенефициардың банкімен тікелей корреспонденттік қатынастары болған жағдайда аударым берушінің тапсырысын орындайды. Халықарлық несие аударымдары туралы заңының 9-бабының 1-тармақшасына сәйкес төлем тапсырысы бенефициар банкімен акцептелді деп келесідей жағдайларда есептелінеді:
- бенефициар банкі төлем тапсырысын аударушы банк пен бенефициар банкінің арасында төлем тапсырмасын оны бенефициар банкі алған кезден бастап орындауы туралы келісім шарты болған жағдайда;
- бенефициар банкі төлем тапсырмасынын акцепті туралы хабарлама жіберсген жағдайда;
- бенефициар банкі төлем тапсырысын төлеу үшін аударым беруші банктің шотынан ақшалай қаражатты көшірген жағдайда;
- бенефициар банкі бенефициардың шотына төлем тапсырысы бойынша ақшалай қаражатты жіберген жағдайда;
- бенфициар банк ақшалай қаражатты төлем тапсырысында көрсетілгендей өзгеше қолданса;
- төлем тапсырысының акцепті жөнінде хабарламаны жіберу мерзімі аяқталса, алайда хабарлама жіберілмеді.
Халықаралық несие аударымдардың түрлері. Аударым берушінің тапсырысты қандай әдістермен банкілік каналдар арқылы жіберігеніне байланысты несие аударымдарының келесідей түрлерін бөледі:
1) Пошталық аударым - бұл аударым берушінің банкімен жазбаша төлем тапсырысын бенефицар банкіне беруі. Пошталық аударым бұйрық берген банкпен әуе тасымалдауы арқылы жіберіледі. Бұл төлемнің едәуір тез түрі. Алайда ережелердің кешіктірілуі не жоғалу мүмкіндігі жоқ емес. Сонымен қатар телекоммуникация жүйелерінің қарқынды даму нәтижесінде және операцияға жұмсалатын қаражаттың айтарлықтай жоғары болғандығынан несие аударымдардың мұндай түрі өз маңызын жоғалтты.
2) Телеграфтік аударым - телеграф не телекстер арқылы аударым берушінің банкімен шетел банкіне белгіленген ақша сомасын бенефициарға беру туралы нұсқауды құрайтын төлем тапсырысының жазбаша нысанын жіберу. Телеграфтік аударымдарға жұмсалатын қаражат бір шама үлкен болғанымен ол төлемді орындауға уақытты үнемдеудің жақсы түрі болып келеді. Телеграфтік аударымдардың тағы бір тиімділігі ережелердің кешіктірілуі не жоғалу мүмкіндігі нөлге тең. Төлем тапсырысының шынайылығы арнайы код арқылы тексеріледі. Алушы банк бұл код арқылы хатта кқрсетілген тапсырысты жіберушіні, валюта атауын, жіберу күнін, төлем сомасын және тағы басқа реквизиттерін идентификациялайды.
SWIFT жүйесі арқылы аудару - аударым беруші банкпен бенефициар банкіне халықаралық компьютерлік желі арқылы төлем туралы жазбаша нысандағы тапсырысы. Қазіргі кезде кредиттік аударымдардың осы түрі жиі таратылуда. SWIFT жүйесінің негізгі тиімділігі болып операциялардың жылдамдығының жоғарлығы, арнайы шифрлар арқылы қателерден қорғалуы, банкілік операциялардың арзандығы және тағы басқалары табылады.
2.3. Еуропалық банкілік қызметтің құқықтық реттелуі.
Банк қызметін құқықтық реттеу саласындағы халықаралық және еуропалық ынтымақтастығының даму үрдісін салыстырғанда, осы үрдістерді сипаттағанда үлкен маңызға ие болатын бір қатар айырмашылықтар мен ерекшеліктерді көруге болады.
Біріншіден, еуропа ынтымақтастығының даму ерекшелігі, халықаралық ынтымақтастық сияқты әлемдегі бір қатар халықаралық банктердің ыдырауымен көрініс тапқан банк жүйесінің дағдарысына емес, еуропа құқығының үйлесімділігіне бағытталған саналы түрде жүргізілген Еуропа Қауымдастығының (қазіргі кезде Еуропа Одағы) саясаты шеңберінде негізделді. Осыған байланысты Еуропа Одағының мүше-мемлекеттерінің банк құқығы мен тәжірибиесін үйлесімдеудегі әрекетттері Одақ шеңберінде кәсіп орындарды құру, капитал мен қызмет көрсетулердің жылжу еркіндігі мен ортақ ішкі нарықты құру сияқты үлкен мақсаттарға жету үшін жасалатын іс-әрекеттердің құрамды бөлігі болып табылады деген шетел заң әдебиеттерінде жиі айтылып жүрген пікірлер бос сөз емес. Сонымен банк қызметін құқықтық реттеу саласындағы еуропа ынтымақтастығының даму негізінде Еуропа Экономикалық Қауымдастығын құру туралы 1957 жылғы Рим келісім шарты мен 1986 жылғы Біріңғай Еуропа актісі болды.
Екіншіден, банктік реттеу саласындағы еуропа ынтымақтастығы халықаралық ынтымақтастыққа қарағанда негізі 1957 жылғы Рим келісім шартында қаланған мелекетаралық институционалды механизм арқылы дамыды. Халықарлық ынтымақтастық он мемлекеттің орталық банктерінің басшыларының коммюникесінің негізінде құрылған мемлекетаралық сипаты жоқ банкттік бақылау жөніндегі Базель комитетінің шеңберінде жүзеге асырылған кезде, еуропалық ынтымақтастығында мемлекетаралық халықаралық ұйым болып табылатын Еуропа Одағының бас органдары Еуропа Кеңесі мен Еуропа Комиссисының ролі маңызды болды.
Үшіншіден, банктік реттеу саласындағы еуропа ынтымақтастығы халықаралық ынтымақтастыққа қарағанда заң күші бар және міндеттеуші сипатқа ие нормативті құқықтық актілердің қабылдануы арқылы дамыды. Халықаралық ынтымақтастық банктік бақылау жөніндегі Базель комитетімен жасалған заң күші жоқ сондықтан тек кеңес сипатына ие құжаттарға негізінде жүзеге асырылса, еуропалық ынтымақтастық заң күші бар банктік директиваларға негізделді. Бұл директивалардың заңды күші 1957 жылғы Рим келісім шартының 100-бабында айтылған.
Банк қызметін құқықтық реттеу саласындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қазақстан Республикасындағы банкiлiк қызмет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .6
1.1 Банкiлiк қызметтiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Банкiлiк операциялар және тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Халықаралық тәжірибедегі банкаралық қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... 13
2.1. Банкаралық корреспонденттік қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .13
2.2. Халықаралық есеп айырысу қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3. Еуропалық банкілік қызметтің құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Банкілік қызметтің мемлекетаралық деңгейде құқықтық реттелуі.
ТМД шеңберіндегі тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.1. ТМД-ғы банкiлiк қызмет аясындағы мемлекеттердiң ынтымақтастығы..24
0.2. Қазақстан Республикасының көпжақты есеп айырысу операцияларына қатысу жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.3. Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатына қатысты екiжақты ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған қайнар көздер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 44
1. Қазақстан Республикасындағы банкiлiк қызмет
1.1 Банкiлiк қызметтiң түсiнiгi
Нарықтық экономика жағдайында кәсiпкерлiк қызметтiң, ел экономикасының дамуына банктердiң қосатын үлесі зор. Қай деңгейдегi банктер болмасын, өз қызметтерiн толық көлемде жүзеге асыруға тырысады.
"BANKO" сөзi итальян тiлiнен аударғанда "төңкерiлген стол" деген мағынаны бiлдiредi. Ертедегi Римде банкирлер көшеде ақша айырбастау iсiмен айналысқан. Кейiн келе бере банкiлiк қызмет дамып қалыптасқан. Қазiргi кезде банктер өз қызметтерiн банкілік операциялар мен мәмiлелер жасау арқылы жүзеге асырып отырады деген тұжырымдама жасауға болады.
Банкiлiк қызмет ұғымын банкiлiк саладағы ғалымдар әртүрлi тұрғыдан қарасытрған. Жалпы алғанда, банкiлiк қызметтi екi тұрғыдан түсiндiруге болады. Бiрiншiсi, теориялық, ал екiншiсi, құқықтық тұрғыдан. Теориялық тұрғыдан түсiндiретiн болсақ, Ресей ғалымы О.М. Олейниктiң айтақанындай, банкiлiк қызметтiң теориялық анықтамасы ретiнде қарапайым субъектiлiк критерилер арқылы түсiндiруге болады. Субъектiлік критерилер бойынша банкiлiк қызмет банктiң атқаратын жұмыстарының барлығы. Атқарылатын жұмыстарға банктердiң есеп айырысу және несие беру, сондай-ақ заңдарда көрсетiлген басқа да қызметтерді жүзеге асыруы жатады. Осы автордың өзi айтып өткенiндей, теориялық тұрғыдан банкiлiк қызметке субъектiлiк критерилерiмен қатар объектiлiк критерилер арқылы да анықтама берiп өткен дұрыс және қажет.
Француз ғалымдары К. Гавальда мен Ж. Стуфле банкiлiк қызметтi келесiдей жолдармен түсiндiрген. Банкiлiк қызмет банктердiң клиенттермен немесе басқа да несие ұйымдарымен жасасқан шарт нысанында көрiнiс табады. Бұл жерде француздық ғалымдар банктер клиенттермен және басқа да субъектiлермен тiкелей шарт жасасу арқылы операцияларды орындай отырып өз қызметтерiн жүзеге асырады деп түсiндрген.
Сонымен банкiлiк қызметке теориялық тұрғыдан берiлген анықтамаларды жинақтай келе келесiдей тұжырым жасауға болады. Субъектiлiк және объектiлiк критерилердi қарастыра келе банкiлiк қызметтi осы қызмет түрлерiмен айналысатын субъектiлердiң әрекеттерi, әлеуметтiк-экономикалық өмiрдiң банкiлiк қызметке байланысты шегi, яғни банкiлiк қызметтiң әлеуметтiк-экономикалық өмiрдегi алатын орны, сондай-ақ қаржылық құралдар, ақша, бағалы қағаздар және валюталық құндылықтар арқылы түсiндiруге болады.
Ендiгi кезекте банкiлiк қызметтi құқықтық тұрғыдан түсiндiрiп өтейiк. Банкiлiк қызмет теориялық тұрғыдан субъектiлер әрекетi, әлеуметтiк-экономикалық өмiр және басқа да факторлар арқылы түсiндiрiлсе, құқықтық тұрғыдан заңдар мен құқықтық актiлер арқылы реттеумен түсiндiрiледi. Осы заң актiлерiнде банкiлiк қызмет анықтамасы, банкiлiк қызметтi құқықтық реттеу, банкiлiк қызмет түрлерi (операциялар) және банкiлiк қызметке қатысты басқа да мәселелер қарастырылған.
Банкiлiк қызметке Қазақстан Республикасы заңдарында келесiдей анықтама берiлген. 1995 жылғы 31 тамызда қабылданған "Банктер және банкiлiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығы бойынша, банкiлiк қызмет дегенiмiз банктердiң банкiлiк операцияларды, сондай-ақ осы заңда көрсетiлген басқа да операцияларды жүзеге асыруы (20-бап).
Ресей ғалымдары банкiлiк қызметке түрлi анықтамалар берiп өткен. О.М. Олейник банкiлiк қызметтi екi мағынада қарастырып өткен.
Тар мағынада, операциялар жинақталып жүзеге асырылғанда ғана банкiлiк қызметтi құрайды. Яғни бұл кез-келген банкiлiк ұйымның үш қағидадан құралған операцияларды жүзеге асырған кезде ғана мемлекет тарапынан банктi тiркеу туралы талап қою құқығын бiлдiредi. Бұл жердегi операциялар үшiн берiлетiн үш қағидаға қайтарымдылық, төлемдiк және уақыттылығы жатады.
Ал кең мағынада банкiлiк қызмет туралы мәселе тек заңмен көрсетiлген банкiлiк операциялар осы банктiң өзiмен, сондай-ақ несие ұйымдарымен жүзеге асырылғанда ғана қозғалады. Кең мағынада банкiлiк қызметке осы операциялармен қатар шетел валютасын сатып алу - сату, есеп айырысуды жүргiзу, ақша қаражаттарын инкассалау, ақша қаражаттарын сенiмдi басқару, лизинг операциялары мен тағы басқа да қаржылық құралдар бойынша арнайы субъект болып табылатын коммерциялық банктер мен несие ұйымдарының банкiлiк операцияларды жүзеге асыруы. Бұл қызмет сандық және сапалық сипатқа ие, уақыт пен кеңiстiкте таралады, сондай-ақ пайда немесе шығын алып келуi мүмкiн.
Ал К. Гавальданың айтуы бойынша, банкiлiк қызмет үш түрлi банкiлiк операциялардан тұрады: кассалық операциялар, несие операциялары және қызмет көрсетуден тұрады. Осы ғалымның тағы бiр айтып кеткен сөзi, кассалық операциялар - ақша айналысын тұжырымдайтын операциялар.
Сонымен, банкiлiк қызметтi жалпы мақсатқа бiрiктiрiлген ақша және басқа да қаржылық құралдар бойынша операциялар түрiн тұрақты және жүйелi түрде жүзеге асырудың жиынтығы ретiнде түсiнуге болады. Бұл операциялар жиынтығы банкiлiк қызметте тек келесi белгiлер болғанда ғана көрiнiс табады:
- жүзеге асырылу жүйелiгi, яғни жүзеге асырылатын әрекеттердi бiрiктiретiн белгiлердiң болуы;
- тұрақтылық, операцияларды жүзеге асыру қызметi, нақты операциялар ұзақ уақыт немесе нақты белгiленген уақытта жүзеге асырылады;
- барлық операцияларды тұтас алғандағы бiр бағыттылығы.
Тағы бiр қарастыра кететiн мәселе, банкiлiк қызметтiң өзiне тән ерекшелiктерi. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң бiр түрi болып табылғандықтан, оның өзiне тән ерекшелiктерi болады. Кәсiпкерлiк қызмет пайда табу, өз мүлкi шегiнде жауап беру, тәуекелге бару секiлдi ерекшелiктерге ие болғандықтан, банкiлiк қызметтiң келесiдей өзiне тән ерекшелiктерiн атап өтуге болады. Олар:
- өздерiнiң мүлкiмен ғана емес, сонымен қатар тартылған қаражаттармен тәуекелге бару;
- банкiлiк қызметтi жүзеге асыру нәтижесiнде пайда табу;
- мемлекеттiң егемендiгiн қамтамасыз ету шарты болып табылатын қаржылық құралдар айналымынан пайда түсiру;
- осы ерекшелiктердiң болуымен қатар бiрiншi кезекте жалпы мүдденi, одан кейiн жеке мүдделердi қамтамаыз ету мақсатында кәсiпкерлiк қызметтiң осы түрiне нақты әрi мықты мемлекеттiк реттеудiң болуы.
Банктер бекiтiлген ережелер бойынша тек лицензияда көстетiлген операцияларды жүзеге асыруға ғана құқылы. Лицензияда көрсетiлмеген операцияларды жүзеге асыру ереже бойынша жарамсыз болып табылады. Банкiлiк операцияларды жүзеге асыру үшiн берiлген лицензиялар шектелмеген мерзiмге берiледi және бұл лицензияның үшiншi тұлғаға берiлуiне тиым салған. Банкiлiк операцияларды жүргiзуге берiлген лицензия үшiн алым алынады. Алымдар мөлшерi мен төлеу тәртiбi Қазақстан Республикасы Үкiметiмен бекiтiледi, Лицензиялық алым мөлшерi, оны төлеу тәртiбi Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1995 жылғы 16 тамыздағы №1127 қаулысымен бекiтiлген және лицензиялық алымдар ставкасы айлық есептiк көрсеткiштермен белгiленген. Осы қаулыда банкiлiк операция-ларды жүзеге асырумен байланысты, сондай-ақ банкiлiк заңдарға сәйкес банктермен жүзеге асыралатын басқа да операциялар, шетел валютасымен жасалатын операциялар, есетптесу және клирингтiк қызметтер, банкiлiк қызметтi аудиторлық тексерумен байланысты қызметтер үшiн лицензиялық алымдар 20 айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде белгiленген.
Лицензия беруден бас тарту негiздерi "Банктер және банкiлiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығының 27-бабында көрсетiлген. Банкiлiк операцияларды жүргiзуге лицензия беруден бас тарту негiздерi:
- ұйымдастыру-техникалық шаралары орындалмаса және бекiтiлген жарғылық капитал төленбесе;
- егер банк мемлекеттiк тiркеуден өткеннен кейiн бiр жыл iшiнде лицензия алу туралы өтiнiш бiлдiрмесе.
Банкiлiк қызмет теориялық тұрғыдан алғанда субъектiлердiң әрекетi мен әлеуметтiк экономикалық өмiрiндегi алатын орны болып табылады. Ал құқықтық тұрғыдан алғанда, банкiлiк қызмет - банкiлiк операцияларды, сондай-ақ банкiлiк заңдарда көрсетiлген басқа да операцияларды банктердiң жүзеге асыруы болып табылады.
1.2 Банкiлiк операциялар және тәуекелдер
Банкiлiк қызметтiң банкiлiк операциялар мен басқа да операциялардан тұратынын алдыңғы тақырыпта қарастырып өткен болатынбыз. Қарастырылып отырған банкiлiк операциялар заңда тек бiр бапта жинақталып көрсетiлсе, ғылыми зерттеулерде ғалымдар бұл операцияларды бiрнеше топтарға жiктеген. Ғалымдардың банкiлiк операцияларды топтарға жiктеуiнiң басты себебi, осы операцияларды жүзеге асыру тәсiлдерiнде екенiн айтып өткенiмiз жөн болар. Қазақстанның банкiлiк жүйесiне ұқсас Ресей банкiлiк жүйесiндегi операциялар ғалымдар пiкiрiнше төрт топқа бөлiнген.
Бұл операцияларды топтастырмас бұрын Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Банктер және банкiлiк қызметi туралы" Жарлығында көрсетiлген операцияларды көрстеiп өтейiк (30-бап). Оларға заңды және жеке тұлғаларға банкiлiк (кореспонденттiк) есеп-шоттар ашу, жүргiзу және салымдар (депозиттер) қабылдау; жеке банкiлiк операцияларды жүргiзетiн банкiлiк және несие ұйымдарына кореспонденттiк есеп-шоттар ашу және жүргiзу; кассалық операциялар; аударма операциялары; есептеу операциялары; несие операциялары; клирингтiк операциялар; сейфтiк операциялар; төлем карточкаларын шығаруды жатқызуға болады.
Ендiгi кезекте банкiлiк операцияларды топтарға бөлiп қарастырайық. Ресей ғалымы М.М. Агарков банкiлiк операцияларды келесiдей төрт топқа бөлiп қарастырған. Бiрiншi топ - белсендi операциялар, екiншi топ - енжар операциялар, үшiншi топ - төлемге қатысты операциялар, төртіншi топ - қызмет көрсетулер. Бұл жердегi соңғы екi топ банктерге тән үш функция, яғни қаржы құралдарын қалыптастыру, несие беру және төлем айналымына үлесiн тигiзу функцияларының негiзiнде құралған қосымша топтар болып табылады.
Белсенді операциялар: банк билеттерiн эмиссиялау, салым операцияларының барлық түрi, облигациялық қарыздар. Осы аталған операциялармен қатар тағы да бiр ескере кететiн жағдай, банктер және несие ұйымдары банк билеттерiн эмиссиялау кезiнде өз клиентiне тиесiлi үшiншi тұлғаға қойған ақшалай пайызсыз талабын өзiне алады немесе ақшалай ссуда бередi. Салым операцияларына байланысты банк немесе несие ұйымдары клиентпен жасасқан шарт бойынша үшiншi тұлға алдындағы жауапкершiлiктi қабылдайды.
"Банктер және бакiлiк қызмет туралы" Президент Жарлығның 34-бабында көрсетiлгендей, несие операциялары - бұл банктер мен жеклеген банкiлiк қызмет түрлерiмен айналысатын ұйымдардың басқа тұлғаларға мерзiмдiлiгi, қайтарымдылығы және ақылылығы шартымен ақша қаражаттарын беруi.
Банктердiң несие операцияларының жүзеге асырылуы клиентпен шарт жасасу арқылы жүргiзiледi. Несие шарты бойынша қарыз берушi екiншi тұлғаға (несие алушы) ақша немесе зат бередi, екiншi тұлға (несие алушы) бiрiншi тұлғаға (несие берушi) уақытында сол ақша сомасын немесе сондай затты қайтаруға мiндеттейдi. Алынған несие бойынша сыйақы, оның көлемi тiкелей шартта көрсетiледi.
Енжар операциялар: банк билеттерiн шығару, ақшалай салымдар.
Банкiлiк билеттердi шығарушы бiрден-бiр банк - бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болып табылады. "Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкi туралы" Президентiмiздiң заң күшi бар Жарлығының 40-бабында көрсетiлгендей, нақты ақша шығару, олардың айналымын ұйымдастыру және оны айналымнан алу тек Қазақстан Ұлттық Банкiнiң шектеулi құзырында болады және бұл операциялармен тек Қазақстан Ұлттық Банкi ғана айналыса алады.
Ақшалай салымдар банкiлiк операциялардың бiр түрi болып табылады, сондай-ақ бұл операциял банкiлiк заңдармен қатар Азаматтық Кодекспен де жүзеге асады. Азаматтық Кодекстiң 756-бабына сәйкес, банкiлiк салым шарты бойынша банк салымшыдан ақша (салым) алуға және төлеуге, сондай-ақ салым уақыты бiткенде шартта көрсетiлген тәртiп бойынша салымды қайтаруға мiндеттенедi. Банкiлiк салымдарды келесi түрге бөлуге болады:
1) Талап ету салымы: салымшының бiрiншi талап етуi бойынша ақша (салым) толығымен немесе жартылай қайтарылады.
2) Мерзiмдi салым: белгiленген мерзiмге дейiнгi уақытқа салынатын салым.
3) Шарттық салым: шартпен көрсетiлген банкiлiк салым жағдайы туындаған мерзiмге дейiн салынады.
Үшiншi топтағы операциялар: клиенттiң төлем операцияларын орындау, аударымдар жасау, вексель бойынша төлемдердi алу жатады. Бұл операциялар кең көлемде халықтық-шаруашылық мәнге ие. Бұндай қорытынды жасау себебiмiз, бұл операциялардың банкiлiк қызметтегi алатын орны көлемдi.
Төлемдер мен аудару (ақша аудару) операциялары белгіленген тәртiппен жүзеге асырылады. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң бiр түрi болғандықтан, бұл операциялар да Азаматтық Кодексте көрсетiлген тәртiптер бойынша да жүзеге асады.
Банкiлiк есеп бойынша, банк клиенттiң пайдасы үшiн клиенттiң үшiншi тұлғаға тиiстi ақша сомасын беру туралы билiгiн жүзеге асыруды өз мiндетiне алады. Банкiлiк есеп шарты бойынша клиентке немесе көрсетiлген тұлғаға ақшаны есептеу мақсатында жеке идентификациялық код бередi (ҚР АК.747-бап). Ақша аудару шарты бойынша, банк клиент тапсырмасы бойынша үшiншi тұлғаға идентификациялық код ашпай-ақ ақша аударуға мiндеттенедi (ҚР АК.754-бап).
Вексель бойынша төлемдердi алу операциясына тоқталмастан бұрын вексельдiң өзiне анықтама берiп өтейiк. Вексель - бiржақты сөзсiз ақшалай мiндеттеме көрсетiлген нақты нысандағы төлем құжаты. "Вексель айналымы туралы" 1997 жылғы Қазақстан Республикасы заңының 37-бабына сәйкес, вексель ұстаушы нақты күнi немесе нақты уақыты белгiленген мерзiмде вексельдi төлемге ұсыну керек. Вексель ұстаушы көрстеiлген мерзiмге дейiнгi уақыт аралығында мәжбүрлi түрде төлемдi ақбылдай алмайды (39-бап).
Төртiншi топқа тапсырма бойынша және өз есебiнен валюталық және қордағы әртүрлi құндылықтарды сатып алу және сату, акциялар мен облигацияларды орналастыруда өзара әрекеттесу, бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау, қауiпсiз жәшiктердi (сейф) жалға беру секілді қызметтер жатады. Бұл қызметтердi коммерциялық және техникалық жағынан алдыңғы үш топтағы операциялармен бiрiктiру өте тиiмдi. Олар банк үшiн пайдалы, бұл қызметтерден түсетiн табыстар да жақсы.
Мекеме мен ұйымдар капиталына қатысуды жүзеге асыру банктер немесе несие ұйымдары арқылы жүзеге асады. Бұл жерде осы кәсiпорындардың бағалы қағаздарына бақылау жасағысы келген заңды немесе жеке тұлға банк немесе несие ұйымдары арқылы қысқа мерзiмде осы бағалы қағаздарды сатып алуға мiндеттенедi.
Банктердiң жеке сейф беруi ертеден қалыптасып келе жатқан банкiлiк қызмет көрсетудiң бiр түрi. Клиенттер осы сейфтердi өздерiнiң әртүрлi құндылықтарын (бағалы қағаздар, асыл бұйым-әшекейлер) тонау және басқа да қауiптi жағдайлардан сақтау үшiн қолданылады.
Бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау қызметiн екiге, бiрiншiсi - жай сақтау мен екiншiсi - басқару құқығымен сақтауға бөлiнедi. Жай сақтауда банк немесе несие ұйымы қабылданған бағалы қағаздарды сақтауға және талап еткен кезде қайтарып беруге мiндеттенедi.
Нарықтық қатынастар жағдайында тәуекелдер мен пайданы өлшеу қажеттiлiгi туындап отыр. Тәуекелдер деңгейi мен алынатын пайда субъективтi және объективтi факторларға тәуелдi. Банкiлiк тәуекелдердi топтастыру мәселесi де әртүрлi жолдармен қарастырылған. Ресей ғалымдарының көпшiлiгi, соның iшiнде ғалым Н.Ю. Ерпылова банкiлiк қызметтегi тәуекелдердi үш топқа бөлген.
Бiрiншiсi, жеке қызметкерлердiң құқыққа қайшы, заңсыз және құзыретiне сай келмейтiн шешiмдерiнiң салдарынан туындайтын тәуекелдер. Бұл тәуекелдерге құндылықтарды ұрлау, нәтижесiнде банкке залал келтiретiн мәмiлелер мен операциялар жүргiзу, экономика саласында көлеңкелi немесе қылмыстық коммерциялық қарымс-қатынаста болу факторлары жатады.
Екiншiсі, басқару аппараты шешiмдерi салдарынан капиталдың төмендеуi тәуекелi. Нақтырақ айтқанда қарыз алушының несиенi қайтара алмау қабiлетiнен туындайтын несие тәуекелдерi, борышкер мемлекеттiң экономикалық, нарықтық бағаның жылжуымен байланысты нарықтық (валюталық) тәуекел, пайыздық ставкалардың банктiң қаржылық жағдайына қолайсыз әсер ету тәуекелi (пайыздық тәуекелдер), банктi басқарудың бұзылуымен байланысты операциялық тәуекелдер.
Үшiншiсi, банктерге қатысты макроэкономикалық және банкiлiк қызметтегi нормативтiк-құқықтық жағдайларды анықтайтын тәуекелдер. Олар:
- отандық және халықаралық қаржылық нарықтық банктер мүдделерiне сай келмейтiн көлемi мен табыстылығы;
- эклномиканың дамуына терiс әсер ететiн жалпы, құрылымдық тенденциялар;
- банкiлiк қызметтегi ұлттық және шетелдiк нормативтiк-құқықтық жағдайлардың қолайсыз жаққа қарай өзгеруi.
Қазақстандық ғалымдар, соның iшiнде С.Г. Сейiтқасымова банкiлiк тәуекелдердi сыртқы және iшкi тәуекелдерге бөлген. Бұл автор тәуекелдердi бөлудiң себебi ретiнде барлық саяси және экономикалық жағдайлардан туындап отырған тәуекелдер сыртқы және iшкi факторларға кiруiн атап өткен. Сыртқы тәуекелдер банкiлiк қызметпен тiкелей байланысы жоқ саяси, әлеуметтiк,экономикалық, географиялық және басқа да факторлар әсерiнен құралады. Ал, iшкi тәуекелдер банк қызметi мен оның клиенттерiмен байланысты.
Сыртқы тәуекелдерге келсек, бiрiншiсi елдiк тәуекелдер - елдегi болып жатқан және болашақтағы саяси немесе экономикалық өзгерiстердiң елдiң және басқа да несие алушы тұлғалардың сыртқы қарыз мiндеттемелерi бойынша жауапты болу мүмкiндiгiне әсер ететiн тәуекелдер. Елдiк тәуекелге көбiнесе шетелдiк банктермен тығыз байланыстағы банктер басты назар аударады. Елдiк тәуекелдi сандық және сапалық факторларға қарап саяси, экономикалық және аударма тәуекелдерiне бөлуге болады. Саяси тәуекелдер деңгейi мемлекет үкiметiнiң сыртқы мiндеттемелердi орындау кезiндегi ынтасы мен саяси мүмкiндiгiмен көрсетiледi. Экономикалық тәуекелдер елдiң ұзақ мерзiмдегi жалпы экономикалық дамуы мен сыртқы қарыздарды қамтамасыз ету мүмкiндiгiнiң деңгейлерiмен бағаланады. Бағаланатын факторларға елдiң басшылығын, экономикалық құрылымын, реусурстарға толылығын, инфлациялық өсiм кезiндегi тұрақтылықты ұстап тұру мүмкiндiгiн жатқызамыз.
Екiншiсi, валюталық немесе бағамдық тәуекел - шетел валютасының бағамдық өзгеруi банктiң активтерi мен пассивтерiнiң өзгеруiне әкелiп соғуы салдарынан банктiң шығынға ұшырауын тудыратын тәуекелдер. Валюталық тәуекелдi болдырмау жолдары мәмiлелер жасау кезiнде анықталады. Себебi валюталық тәуекел сатып алушының немесе сатушының пайдасына керi әсерiн тигiзуi мүмкiн. Валюталық тәуекел коммерциялық және операциялық тәуекелдерге бөлiнедi. Коммерциялық тәуекел борышкердiң өз мiндеттемесi бойынша есеп айырысуда ынта бiлдiрмеуiнен немесе есеп айырысу мүмкiндiгiнiң болмауымен байланысты. Операциялық тәуекел нақты операциялар бойынша валюталық шығын әкелетiн тәуекелдер болып табылады.
Ішкi тәуекелдер банктiң ерекшелiгiне, оның атқаратын қызметiнiң сипатына және клиенттер мен контрагенттер құрамына байланысты болады. Мамандандырылған банктерде жаңа технологияларды несиелеумен байланысты тәуекелдер орын алады. Сонымен қатар көптеген инвестициялық банктерде портфельдiк тәуекелдер төменгi деңгейде болады. Салалық банктердің ең басты маңызы нақты сала түрлерi мен ерекшелiктерiне ие болатын тәуекелдер деңгейi. Салалық тәуекелдердi бiлу және түсiну үшiн жеке несие алушылармен байланысты тәуекелдердi бағалау керек. Салалық тәуекелдер экономика және қаржы саласындағы қызметтердiң өзгеру деңгейiмен байланысты.
Iшкi тәуекелдердiң бiрiншiсi, банкiлiк операциялармен байланысты тәуекелдер. Бұл тәуекел негiзiнен белсендi операциялар тәуекел мен енжар операциялар тәуекелiне бөлiнедi.
Белсендi тәуекелдер, яғни белсендi операциялар тәуекелi банктердiң өз қызметтерiн жүзеге асыру процесiнде пайыздық тәуекел деңгейiмен байланысты. Пайыз ставкасы тәуекелi бұл жерде бекiтiлген пассивтер мерзiмi және банк активтерi бойынша жоспарда жоқ шығын немесе пайда пассивтердi басқару жолымен реттелiп отырады.
Енжар операциялар көмегiмен банктер белсендi операцияларды жүзеге асыру үшiн өз ресурстарын реттеп отырады. Бакнкирлер салымдарды қайтаруды немесе берудi қамтамасыз ету үшiн қолда бар және басқа да тартылған қаражаттардың жетiспеушiлiг мәселелерiне кезiгiп қалу қаупiнен сақтанады. Осындай жағдай туындаған сәттерде, банктер болып жатқан қажеттiлiктердi тойтару үшiн қолма-қол қаражат арқылы жабу жеткiлiксiз болғанда жоғарғы ставкалар белгiлеу арқылы қаражаттар тартады. Әрине бұл әдiс банк табысының төмендеуiне әкелiп соғады. Осы жерде алынған табыстардан барлық шығындарды шегеру арқылы пайда түсiре алмау тәуекелiне тап болады.
Екiншiсi, жүйелi тәуекелдер. Жүйелi тәуекелдер акция, құнымен, оның табыстылығы, облигациялар бойынша пайыздардың өзгеруiмен, қосымша табыстар мен пайыздарды күтумен байланысты.
Үшiншiсi, несиелiк тәуекелдер, яғни несиеге бөлiнген банк активтерiнiң төмендеуi немесе актив бөлiгi бойынша несие беруден түсетiн табыстың күткен деңгейден төмен байланысты тәуекелдер. Несие тәуекелдерi несие алушыларға ұыснылатын несие түрлерiне, мерзiмiне және сонымен қатар берiлетiн несие көлемiне байланысты, әрi осы жағдайлардың салдарынан туындайды.
Қарастырған банкiлiк сыртқы және iшкi тәуекелдер кез-келген жерде, кез-келген уақытта орын алады. Банкiлiк қызметтi жүзеге асыру процесiнде бұл тәуекелдердi айналып өту мүмкiн емес. Банкiлiк қызметтi жүзеге асыру кезiнде банктер туындауы мүмкiн тәуекелдердi неғұрлым керi әсерiн тигiзбеу жолдарын қарастыра отырып, өз қызметтерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға тырысады.
2. Халықаралық тәжірибедегі банкаралық қатынастар.
2.1. Банкаралық корреспонденттік қатынастар.
Клиенттерге кассалық-есеп айырысу қызметін көрсету және төлемдерді жүзеге асыру барысында банктер өзара қарым-қатынастарға түседі. Бұл қатынастар корреспонденттік деген атауға ие. Банкаралық есеп айырысуларды корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырудың екі жолы бар. Біріншісі, коммерциялық банктердің арасындағы корреспонденттік қатынастарына негізделген орталықтандырылмаған, ал екіншісі, орталықтандырылан, яғни банктер арасындағы есеп айырысу олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде ашылатын корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Банктер арасындағы төлемдерде делдал қызметін көрсету ҚР Ұлттық Банкіне ақша айналымын бақылау мен реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Орталықтандырылған банкаралық есеп айырысулар корреспонденттік шоттарға негізделеді.
Корреспонденттік шот - ҚР Ұлттық Банкінде ашылатын банктің есеп айырысу шоты. Корреспонденттік шотта банктің өз қаражаты сақталынады, сонымен қатар коммерциялық банктердің клиенттерге несие, есеп айырысу, кассалық және өзге де қызмет түрлерін көрсету жүзеге асырылады.
Корреспондеттік шоттар арқылы мынандай операциялар жүргізіледі:
- банк клиенттерінің ақшалай қаражатын аудару;
- банк клиенттерінің кәсіпорындарының бюджеттерін, зейнетақы және басқа органдармен есеп айырысу;
- клиенттерге қолма қол ақшаны беру және олардан қабылдау;
- банкаралық зайымдар мен депозиттер, бағалы қағаздар, ҚР Ұлттық Банкімен кассалық операциялар;
- клиенттерден ұсынылған несиелер мен олардың өзге табыстарынан кіретін пайыздар;
- депозиттік шоттарға пайыздар төлеу;
- мемлекеттік бюджетке банктін өз салықтарын төлеу;
- банк аппаратының қызметі үшін қажетті шығындар және тағы басқа операциялар.
Корреспонденттік шоттарды ашу үшін коммерциялық банк келесі құжаттарды ұсынады:
- шотты ашу туралы өтініш;
- қол таңбалардың үлгісі бар карточка, жарғының нотариалды куәландырылған көшірмесі.
Коммерцияциялық банктің ҚР Ұлттық Банкісінде бір ғана корреспонденттік шоты бола алады.
Шетелдердердің банктерімен корреспонденттік қатынастарды орнату үшін коммерциялық банкке ҚР Ұлттық Банкінен бас валюталық лицензияны алу қажет. Бас лицензия коммерциялық банкке шетел банктерімен тікелей корреспонденттік қатынастарды орнатуға мүмкіндік береді. Бұл өз алдына клиенттердің халықаралық есеп айырысу операцияларын жүзеге асырудың мерзімін қысқартады. Себебі ақша клиенттердің валюталық шоттарынан шетел банк корреспондентінде ашылған шоттарға түседі. Бас валюталық лицензиялары бар коммерциялық банктер өзге коммерциялық банктердің валюталық операцияларды жүзеге асыру үшін корреспонденттік шоттарды ашуға құқығы бар.
Халықаралық корреспонденттік қатынастар, әдетте, бақылау құжаттарымен айырбастаудан басталадыолар құзыреті бар тұлғалардың қол таңбалары мен төлемдерд немесе өзге нұсқауларды орындау туралы тапсырыстары бар телекстерде қолданылатын тексерілетін кодтан тұрады. Егер банк-корреспондент СВИФТ жүйесіне қосылған болса, онда кодтармен айырбастау көзделген. Сонымен қатар, қызметтерді ұсыну туралы жалпы шарттары мен көрсетілген қызмет үшін алымдар мөлшерін беру қарстырылған.
Банкаралық корреспонденттік қатынастарда капитал нарығымен байланысты тәуекелдер болуы мүмкін. Мысалы, валюталық тәуекелдер, сондай-ақ пайыздық ставкалардың өзгеруімен байланысты тәуеклдер. Сонымен қатар корреспондент банктер белгілі бір мемлекеттер мен несие тәукелдеріне көңіл аударып бағалай білуі керек. Белгілі бір мемлекетке байланысты тәуеклдерді бағалау кезінде банктер оның саяси, экономикалық ахуалын және сыртқы қарызын белгіленген мерзімде қайтару қабілетін ескеруі қажет.
Операцияларды жүзеге асыру үшін банктер бір бірінде шоттар ашады. А банкінің Б банкі арасындағы шоттар, А банкінің көзқарасы бойынша бұл шот Ностро (латын тілінен біздікі дегенді білдіреді, яғни біздің шот сізде) деп аталады. Б банкінің көзқарасы бойынша бұл шот Лоро (немесе Востро). Латын тілінен ЛороВостро - сіздікі, яғни сіздін шотыныз бізде. Бұл қаржы операцияларына, шоттарды басқаруға және пайыздық жинақтарға жауапты Б банкінің кітаптарында А банкінің шоттары бар дегенді білдіреді.
Мысалы, Алматыдағы А банкі Франкфурттегі Дойчебанкте евромен шот ашты. Дойчебанк бұл жерде қызмет көрсетуші, яғни А банкінің шотын жүргізетін және оған шот мәліметтерін жіберуші банк болып табылады. Франкфурттегі Дойчебанктегі шот Лоро деп аталынады. Алматыдағы А банкінің көзқарасы бойынша бұл шот - Ностро шоты. Шотта операциялар айна бухгалтериясы әдісімен көрініс табады. Айна көрінісі қағидасына негізделген бухгалтерия Алматы банкісіне неміс маркілеріндегі шотты тез қолдануға мүмкіндік береді.
Корреспонденттік шоттар арқылы операцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасында келесідей шоттар ашылады:
- №170 баланстық шот банк-корреспонденттегі банк шоттары - Ностро (тенгеде) активті.
Шот қызметі: банк-корреспонденттің шотындағы банк қаражатын есептеу және бұл шоттар арқылы жасалынатын есептеулерді ескеру. Шот дебеті бойынша банк-корреспондентке және оның клиенттеріне тиесілі сомалары жүргізіледі.
- №180 баланстық шот банк-корреспондент шоты - Лоро (тенгеде) пассивті.
Шот қызметі: банк-корреспондент пен оның клиенттеріне тиесілі қаражатты есептеу. Шот дебеті бойынша: банк-корреспондентке немесе оның клиенттеріне тиесілі сомалары жүргізіледі.
Лоро корреспонденттік шоттарының мысалы ретінде Алматы қаласының келесі банктері бола алады. ҚазАКБ Кредсоцбанк мына банктерде корреспонденттік шоттары бар:Кредит импеэксбанк, Ресей; Commertsbank, Германия; Bankers Trust, АҚШ; Центркредитбанк, Қазақстан.
Халықаралық Альбарака-Қазақстан банкінің корреспонденттік шоттары ТуранАлемБанкте, Қазақстан; Центкредитбанкте, Қазақстан; Қаздорбанк, Қазақстан; Аккобанкте, Ресей; Bankers Trust, АҚШ; Deutsche Bank, Германия банктерінде орналасқан.
Қазақ-американдық бірлескен Тексакабанктің Торибанк, Ресей; Republic national Bank, АҚШ; Texas Central Bank, АҚШ; Deutsche Bank, Германия; Credit Swise bank, Швейцария банктерінде Лоро шоттары бар.
ҚР Ұлттық Банкі Federal Reserve Bank of New York, New York; Bank of England, London; Bank Austria, Wien; Banque National De Belgique, Brussels; Kreditbank, NV, Brussels; The Chase Manhattan Bank, N. A. New York; City Bank, New York; National Westminster Bank, PLC, London; Union Bank of Switzerland, Zurich; Deutsche Bank, FrMain; The bank of Tokyo - Mitsubishi, Tokyo; Fuji Bank Limited, Tokyo, Osaka; International Monetary Fund, Washington; Republic National Bank of New York, New York; Midland Bank, PLC, London; Rotschild and Sons LTD, London; Credit Commercial De France, Paris; Bank of New York, New York; Credi Suisse, Zurich; Credit Lyonnais, Paris; Bankers Trust Company, New York; Автобанкб Мәскеу; Центральный банк РФ, Мәскеу банктеріндегі өз корреспонденттік шоттарына ие.
Шетел банктерімен корреспонденттік қатынастарды ұйымдастырған кезде біздің коммерциялық банктер негізінен халықаралық банкаралық СВИФТ жүесіне сүйінеді. Қазіргі уақытта бұл жүйеге еліміздің бірнеше ірі банктері кіріп отыр. Амортизаторлық төлемдер банкаралық айналымда қарқынды дамуға ие болып отыр. Олар жұмыстың тиімділігін, операциялардын жылдамдығы мен сапасын көтеруге үлкен үлес қосуда.
Халықаралық қаржы айналымында электрондық аударымның СВИФТ жүйесі қолданылады. СВИФТ - бұл 1977 жылы мүшелеріне қызмет көрсету мақсатымен құрылған жабық түрдегі акционерлік қоғам. Оның иелері болып банк-акционерлер табылады. Олар жылсайын маусым айында өтетін жиналыста сайланатын директорлар кеңесі арқылы қоғамның қызметін бақылайды.Ұйымның бас-пәтері Брюссель қаласында орналасқан. Оның мүшелері мен акционерлері халықаралық қаржы операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар банктер ғана бола алады. 1987 жылдың маусым айынан бастап кейбір банктік емес институтттар меншік құқығынсыз компанияның жекелеген қызметтеріне ие. Халықаралық қаржы индустриясына жүйе таптырмайтын мүмкіндіктер мен қызметтер ұсынады. Олар:
- халықаралық банк операцияларына арналған мәліметтерді өңдеудің стандартталған электронды жүйесі;
- қаржы операциялары үшін телекоммуникация жүйесі;
- семинарлар, оқыту;
- арнайы және терминалды қызметтер.
Жүйе жер серіктерінің байланыс каналдары бойынша қатысушы банктердың бір-біріне қаржы аударымдары, бағалы қағаздар бойынша есеп айырысулар жөніндегі ережелерді жеткізіп отырады. Банктер аударымдар туралы бұйрықтарды электронды терминалдар бойынша қабылдайды және жібереді. Терминалдар Брюссель мен Амстердам қаларында орналасқан бас ретрансляторға мәліметтерді жіберетін аймақтық жинақтаушы орталықтармен біріктірілген.
Банктар мен банктік емес ұйым ағымдағы ай ішінде төлемдерді корреспонденттік шоттар арқылы ҚР Ұлтық Банкі бекіткен лимит шегінен аспайтын көлемде жүзеге асырады. Банктар меннемесе банктік емес ұйымдарға белгіленген лимит олардың Республикалық шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген ҚР Ұлтттық Банкінің банкаралық есеп айырысу жөніндегі ҚР орталығы(ҚБЕО) мемлекеттік ұйымынында қолма қол ақшасыз жасалған төлемдері мен олардың жалпы сыртқы төлемдерінің пайыздық ара қатынасы негізінде есептелінеді. ҚБЕО арқылы жүзеге асырылған жалпы сыртқы төлемдер көлеміне ҚБЕО арқылы жасалған төлемдер көлемі мен ҚБЕО клирингтік палатасы арқылы жасалған төлемдер кіреді.
ҚР Ұлттық Банкімен белгіленген төлем лимитінің көлемін жоғарлатқан жағдайда банктер немесе банктік емес ұйымдар ҚР заң актілеріне сәйкес жауапкершілікке тартылады.
2.2. Халықаралық есеп айырысу қатынастары.
Халықаралық банкілік және коммерциялық тәжіриебеде есеп айырысу қатынастары контрактілік міндеттемелердің құрамы болып табылады. Есеп айырысу қатынастарына - ақша қаражаттын төлеу тән белгі. Ол төрт элементті құрайды: мерзім, әдіс, орын және төлем валютасы. Заң тұрғысынан төлемнің әр түрлі әдістері - бұл осы әдістердің модификациясы мен нұсқалары. Халықаралық есеп айырысу міндеттемелерін құқықтық реттеу үш негізгі факторлардың ықпалында болатынын атап айтқан жөн. Олар:
- есеп айырысу қатынастарын реттейтін халықаралық банк құқығында әдет - құқықтық нормалардың қайнар көздер тізімінде алатын үлкен орны;
- халықаралық коммерциялық контрактілер бойынша есеп айырысу міндеттемелерін орындау барысында ақша қаражаттарының трансшекаралық өтуде мемлекеттің ішкі валюталық заңнамасының нормаларының едәуір ықпалы;
- банкаралық тәжіриебеде қалыптасқан ережелер мен қаржы операцияларына байланысты ұлттық банк құқығының нормаларын ескеру қажеттілігі.
Халықаралық банк құқығы ғылымында келесідей сақтандырушы ескертпелер көрсетілген: алтын ескертпесі, валюталық ескертпе, индекстік ескертпе, контракт бағасын қайта қарау туралы ескертпе, эскалаторлық ескертпе.
Банкілік аударымдар мемлекеттің ішкі қолданбалы құқық нормаларымен реттелінеді. Әдетте банктік аударым операциясына экспортер мен импортер әр түрлі мемлекеттер территориясында болған жағдайда бұл екі тұлғадан басқа оларға қызмет көрсететін корреспонденттік қатынастағы банктер қатысады. Банк аударым операциясының субъектілері келесідей аталынады: а) экспортерге өз шотынан қызмет көрсетуші банкке қаражатты аудару туралы тапсырыс берген импортер - аударым беруші; ә) өз банкілік шотына аударылған қаражатты алатын экспортер - аударым алушы; б) импортер банкі - төлеуші банк; в) экспортер шотына аударылған қаражатты қосатын экспортер банкі - қабылдаушы банк. Банктік аударым операциясының өзі келесідей:
Импортер банкке өз шотынан банктік аударым тәртібінде өзіне тауар түсірген контрагентің (экспортердің) шотына қаражатты жіберу туралы төлем тапсырысын береді. Мұндай тапсырысты алған импортерге қызмет көрсетуші банк оның шотынан ақшаны алып, экспортерге қызмет көрсетуші банк-корреспонденттің шотына жібереді.
Банкаралық айналым құжаттары әзірленеді. Бұл құжаттардың негізінде шетел банкіне аударым жүзеге асырылады. Шетел банкі өз тарапынан экспортер шотына импортер банкінің корреспонденттік шотына жазып ақшаны жібереді.
Халықаралық несие аударымдары туралы 1992 жылғы ЮНСИТРАЛ заңы бойынша несие аударымы деп бенефициарға қаражатты беру мақсатымен жүргізілетін аударым берушінің төлем тапсырысынан басталатын белгілі бір банкілік операциялар түсіндіріледі. Осы заңның 2-бабына сәйкес халықаралық несие аударымының субъектілері:
- аударым беруші - несие аударымы барысында бірінші төлем тапсырысын ұсынушы тұлға (тауарды сатып алушы, контракт бойынша қызметтер мен жұмысқа тапсырыс беруші);
- аударым беруші банк - аударым берушінің шоты орналасқан банк;
- бенефициар - аударым беруші төлем тапсырысында несие аударымынын нәтижзесінде қаражатты алушы деп көрсеткен тұлға (тауар сатушысы, контракт бойынша қызмет көрсетуші);
- бенефициар банкі - бенефициар шоты орналасқан банк;
- жіберуші - аударым берушіні және кез келген жіберуші-банкті қоса төлем тапсырысын беретін тұлға;
- алушы банк - төлем тапсырысын алушы банк;
- делдал банк - аударым беруші мен бенефициардын банкі болып табылмайтын кез келген алушы банк.
Халықаралық несие аударым банкілік операция бірнеше сатыдан тұрады. Олар:
- аударым берушінің өз банкіне тапсырыс беруі;
- аударым беруші банкісінің делдал банкке тапсырысы;
- аударым беруші банкінің немесе делдал банкінің бенфициар банкіне тапсырысы.
Аударым берушінің өз банкіне тапсырыс беруі (бірінші жіберуші банк). Халықаралық несие аударымы аударым беруші жіберуші банкке халықаралық несие аударымын жүзеге асыру үшін белгіленген талаптарды сақтай отырып стандартты нысандағы бланкіде жасалынған тапсырысын ұсынған сәттен басталады. Егер тапсырыс белгіленге талаптарға сай болмаған жағдайда, банк тапсырыс мазмұнын нақтылауды сұрауға құқылы. Сұрау тапсырысты алған беттен кешіктірілмей аударым берушіге жіберілуі тиіс. Ақылға қонымды мерзімде жауап келмеген жағдайда, егер заңнамада, оған сәйкес жасалған банк ережелерінде немесе банк пен аударым берушінің арасындағы келісім шартта өзгеше көзделмесе, банк тапсырысты орындамауға құқылы және ол тапсырысты аударым берушіге қайтарып беруге міндетті. Аударым берушімен тапсырысы оның банкімен акцептелген сәттен бастап тапсырыс орындалуға қабылданда деп есептелінеді. Халықарлық несие аударымдары туралы заңының 7-бабының 2-тармақшасына сәйкес халықаралық несие аударымын жүзеге асыруға төлем тапсырысын алушы банктің акцепті болып:
- төлем тапсырысын алушы банк пен аударым берушінің арсында банк тапсырысты оны алған кезден бастап орындайтыны туралы келісімі болған жағдайда;
- төлам тапсырысын акцептелгені жөнінде банкпен аударым берушіге хабарламаның жіберілуі;
- осы банктегі аударым берушінің шотын тапсырысты төлеу ретінде дебетттеу;
- төлем тапсырысын қабылдамау туралы хабарламаны жіберудің уақыты аяқталғаны табылады.
Аударым берушінің банкісінің делдал банкке тапсырыс беруі. Аударым берушінің тапсырысын алған аударым берушінің банкі бенефициар банкімен тікелей корреспонденттік қатынастарда болмаған жағдайда, бенефициардың банкімен де аударым берушінің де банкімен корреспонденттік қатынастары бар делдал банк арқылы тапсырысты орындайды. Халықарлық несие аударымдары туралы заңының 8-бабының 2-тармақшасына сәйкес төлем тапсырысын делдал банкпен орындауға алынды деп келесідей жағдайларда есептелінеді:
- делдал банк тапсырысты аударым берушінің банкімен тапсырыстарды орындау туралы келісім шарт болған жағдайда алады;
- делдал банк төлем тапсырысын акцепт туралы аударым беруші банкке хабарлама жіберген жағдайда;
- делдал банк төлем тапсырысын орындауға арналған төлем тапсырысын берсе;
- делдал банкпен төлем тапсырысы бойынша төлеу ретінде аударым берушінің шотынан ақшалай қаражатты алан жағдайда;
- төлем тапсырысын орындамау туралы хабарламаны жіберу уақыты аяқталса, егер мұндай хабарлама әлі жіберілмеген жағдайда.
Аударым беруші банктің немесе делдал банкттің бенефициар банкіне тапсырысы. Аударым беруші немесе делдал банк аударым берушінің тапсырысын алғаннан кейін бенефициардың банкімен тікелей корреспонденттік қатынастары болған жағдайда аударым берушінің тапсырысын орындайды. Халықарлық несие аударымдары туралы заңының 9-бабының 1-тармақшасына сәйкес төлем тапсырысы бенефициар банкімен акцептелді деп келесідей жағдайларда есептелінеді:
- бенефициар банкі төлем тапсырысын аударушы банк пен бенефициар банкінің арасында төлем тапсырмасын оны бенефициар банкі алған кезден бастап орындауы туралы келісім шарты болған жағдайда;
- бенефициар банкі төлем тапсырмасынын акцепті туралы хабарлама жіберсген жағдайда;
- бенефициар банкі төлем тапсырысын төлеу үшін аударым беруші банктің шотынан ақшалай қаражатты көшірген жағдайда;
- бенефициар банкі бенефициардың шотына төлем тапсырысы бойынша ақшалай қаражатты жіберген жағдайда;
- бенфициар банк ақшалай қаражатты төлем тапсырысында көрсетілгендей өзгеше қолданса;
- төлем тапсырысының акцепті жөнінде хабарламаны жіберу мерзімі аяқталса, алайда хабарлама жіберілмеді.
Халықаралық несие аударымдардың түрлері. Аударым берушінің тапсырысты қандай әдістермен банкілік каналдар арқылы жіберігеніне байланысты несие аударымдарының келесідей түрлерін бөледі:
1) Пошталық аударым - бұл аударым берушінің банкімен жазбаша төлем тапсырысын бенефицар банкіне беруі. Пошталық аударым бұйрық берген банкпен әуе тасымалдауы арқылы жіберіледі. Бұл төлемнің едәуір тез түрі. Алайда ережелердің кешіктірілуі не жоғалу мүмкіндігі жоқ емес. Сонымен қатар телекоммуникация жүйелерінің қарқынды даму нәтижесінде және операцияға жұмсалатын қаражаттың айтарлықтай жоғары болғандығынан несие аударымдардың мұндай түрі өз маңызын жоғалтты.
2) Телеграфтік аударым - телеграф не телекстер арқылы аударым берушінің банкімен шетел банкіне белгіленген ақша сомасын бенефициарға беру туралы нұсқауды құрайтын төлем тапсырысының жазбаша нысанын жіберу. Телеграфтік аударымдарға жұмсалатын қаражат бір шама үлкен болғанымен ол төлемді орындауға уақытты үнемдеудің жақсы түрі болып келеді. Телеграфтік аударымдардың тағы бір тиімділігі ережелердің кешіктірілуі не жоғалу мүмкіндігі нөлге тең. Төлем тапсырысының шынайылығы арнайы код арқылы тексеріледі. Алушы банк бұл код арқылы хатта кқрсетілген тапсырысты жіберушіні, валюта атауын, жіберу күнін, төлем сомасын және тағы басқа реквизиттерін идентификациялайды.
SWIFT жүйесі арқылы аудару - аударым беруші банкпен бенефициар банкіне халықаралық компьютерлік желі арқылы төлем туралы жазбаша нысандағы тапсырысы. Қазіргі кезде кредиттік аударымдардың осы түрі жиі таратылуда. SWIFT жүйесінің негізгі тиімділігі болып операциялардың жылдамдығының жоғарлығы, арнайы шифрлар арқылы қателерден қорғалуы, банкілік операциялардың арзандығы және тағы басқалары табылады.
2.3. Еуропалық банкілік қызметтің құқықтық реттелуі.
Банк қызметін құқықтық реттеу саласындағы халықаралық және еуропалық ынтымақтастығының даму үрдісін салыстырғанда, осы үрдістерді сипаттағанда үлкен маңызға ие болатын бір қатар айырмашылықтар мен ерекшеліктерді көруге болады.
Біріншіден, еуропа ынтымақтастығының даму ерекшелігі, халықаралық ынтымақтастық сияқты әлемдегі бір қатар халықаралық банктердің ыдырауымен көрініс тапқан банк жүйесінің дағдарысына емес, еуропа құқығының үйлесімділігіне бағытталған саналы түрде жүргізілген Еуропа Қауымдастығының (қазіргі кезде Еуропа Одағы) саясаты шеңберінде негізделді. Осыған байланысты Еуропа Одағының мүше-мемлекеттерінің банк құқығы мен тәжірибиесін үйлесімдеудегі әрекетттері Одақ шеңберінде кәсіп орындарды құру, капитал мен қызмет көрсетулердің жылжу еркіндігі мен ортақ ішкі нарықты құру сияқты үлкен мақсаттарға жету үшін жасалатын іс-әрекеттердің құрамды бөлігі болып табылады деген шетел заң әдебиеттерінде жиі айтылып жүрген пікірлер бос сөз емес. Сонымен банк қызметін құқықтық реттеу саласындағы еуропа ынтымақтастығының даму негізінде Еуропа Экономикалық Қауымдастығын құру туралы 1957 жылғы Рим келісім шарты мен 1986 жылғы Біріңғай Еуропа актісі болды.
Екіншіден, банктік реттеу саласындағы еуропа ынтымақтастығы халықаралық ынтымақтастыққа қарағанда негізі 1957 жылғы Рим келісім шартында қаланған мелекетаралық институционалды механизм арқылы дамыды. Халықарлық ынтымақтастық он мемлекеттің орталық банктерінің басшыларының коммюникесінің негізінде құрылған мемлекетаралық сипаты жоқ банкттік бақылау жөніндегі Базель комитетінің шеңберінде жүзеге асырылған кезде, еуропалық ынтымақтастығында мемлекетаралық халықаралық ұйым болып табылатын Еуропа Одағының бас органдары Еуропа Кеңесі мен Еуропа Комиссисының ролі маңызды болды.
Үшіншіден, банктік реттеу саласындағы еуропа ынтымақтастығы халықаралық ынтымақтастыққа қарағанда заң күші бар және міндеттеуші сипатқа ие нормативті құқықтық актілердің қабылдануы арқылы дамыды. Халықаралық ынтымақтастық банктік бақылау жөніндегі Базель комитетімен жасалған заң күші жоқ сондықтан тек кеңес сипатына ие құжаттарға негізінде жүзеге асырылса, еуропалық ынтымақтастық заң күші бар банктік директиваларға негізделді. Бұл директивалардың заңды күші 1957 жылғы Рим келісім шартының 100-бабында айтылған.
Банк қызметін құқықтық реттеу саласындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz