Көмекші өндіріс есебі
Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.
Басқарушылық есеп – субъект ақпарат жүйесінің құрамдық бөлігі.
Басқарушылық есеп – бұл идентификация, өлшеу, жинау, талдау, жіктеу,
интерпритация және қандай да бір объектінің басқаруға қажетті ақпаратты
тапсыру.
Өндірістік есептің мақсаты- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
Алайда өндірістік есептен алынған ақпаратты менеджерлер сату бағасын
белгілеу, қорларды бағалау, пайданы есептеу және т.б. үшін қолданылады. Сол
себепті өндірістік есеп – бұл басқарушылық есеп қосу қаржылық есептің бір
бөлігі.
Кәсіпорында басқаруға қажетті барлық ақпаратты бухгалтерлер дайындайды.
Осыған байланыстырылған кәсіби қызмет Экаунтинг деп аталады. Бұған есеп
беруді жасау жұмысы, субъектінің қаржылық жағдайын талдау, жоспарлау
жұмысы, субъект қызметін бақылауға байланыстының барлығы қатысты болады.
Басқарушылық есептің объектісі – бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің
және оның бөлімшелерінің қызмет нәтижелері мен шығындары, баға белгілеу,
бюджеттеу және ішкі есеп беру.
Басқарушылық есептің пәні – объектілерінің жиынтығы және өндірісті
басқарудың толық кезеңді процесіндегі оқиғалар.
Басқарушылық есептің негізгі тапсырмалары – есеп, жоспарлау, бақылау,
талдау және субъектпен оның құрылымдық бөлімшелерінің шаруашылық қызмет
нәтижелерімен шығындары туралы деректерді бақылау, аса қажетті басқарушылық
шешімді жедел қабылдау үшін ақпарат беру.
Басқарушылық есеп принціптері – субъектінің үздіксіз қызмет етуі,
жоспарлау мен есепте өлшеудің біркелкі бірліктерін пайдалану, тұтас субъект
және оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметтік нәтижелері мен шығынды
бағалау және талдау. Алғашқы және аралық деректерді жинау, өңдеу, тапсырыс
процесінде оларды сабақтастырып жиі пайдалану, субъект ішіндегі
коммуникация жүйесін ұйымдастыру, ақпараттардың жеткіліктілігі және
талдамдылығы, өндірістік және коммерциялық цикілдерді бейнелейтін
кезеңдегі, субъект қызметінің нәтижелері мен шығындарын сметалық басқару.
Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік
бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындай
кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы
қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше
артып отыр. Бұл жағдайда, яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік
нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің
дамуы, өндірілетін өнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін
баға белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын
дамытуда басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып,
кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (басқарушылық)
бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалетрияны (қаржылық және
калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, ірі компанияларды
құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен
байланысты болып келеді.
Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық
бухгалетрлер ассоциациясының түлектерге бухгалтер-талдаушы квалификациясын
беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде 1972 жылы әзірлеген
бағдарламасымен байланысты. Бұл жыл бухгалетрлік есептің қаржы және
басқарушы есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқындады.
Отандық экономикада басқарушы есепті жаңа құбылыс түрінде қарау қателік
болар. Бухгалетрлік қызметтің атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі
жылдарымен салыстырып ұарағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек
болған. Сол заманның бухгалетрі есептік те, ондай-ақ жоспарлы-талдамалық
жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мен
орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму
деңгейілерінде біртіндеп бухгалетрлік қызметтен жоспарлы және қаржылық
бөлімдерінің бөлінуі, оларға бугалтерлік өкілеттіліктің бір бөлігін беру
орын алды. Осының нәтижесінде бухгалетердің бұл қызметі іс жүзінде
кәсіпорынның шаруашылық өмірінің фактілерін есептік тіркеумен ғана
шектелгені баршаға мәлім.
Ең бастысы, басқарушы есептің негізі болып калькуляциялау мен
шығындар жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады.
Отандық тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген.
Басқарушы есептің стандарт-кост жүйесіне ұқсас болып келетін
калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгінде
өте бай теориялық және практикалық тәжірибелер жинақталған. Олай болса,
директивтік экоомикада пйадаланылған басқарушы есептің тәсілдері мен
әдістері неліктен тиісті нәтижелерді бермеді, деген заңды сұрақ туады?
Жауабы оңай: өндірістік шығындарын төмендетуде мүдделі меншік иесінің
болмауы. Дәлірек айтсақ, баға белгілеу, шығын механизмінің аясынан аспады,
ал экономика – үнемі болу керек ұраны тек қана ұран болып қалды. Тек қана
нарықтық қатынастар жағдайында басқару әдістерін басқарушы есептің біртұтас
жүйесіне объективті түрде интеграциялау мүмкіндігі туды.
Басқарушы есеп – бұл басқару шешімдерін қабылдау үшін ақиқат
(релевнттық) ақпараттарды беру. Немесе басқа сөзбен айтқанда: Басқарушы
есептік жүйе, ол басшылықтың алға қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін
қажет мәліметтерді ұсыну және жинақтау жүйесі болып табылады.
Басқарушы есеп – шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бақылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, осының негізінде ұзақ
және қысқа мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің
нәтижесін оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдері жедел
қабылдау.
Барлық жоғарыда келтірілген басқарушы есептің анықтамалары таза
есеп тұрғысынан қарауды негіз етіп санайды, басқару термині емес,
сондықтан мұнда анық және маңызды ажыратуды жүргізу қажет. Осындай
ажыратулар өндірістік пен басқарушы есепке де керек.
Қазіргі кезде басқарушы есеп пәнінің анық анықтамасы жоқ. Бұл мәселені
шешу мүлдем қазіргі есеп жүйесін бөлшектеу және оның батыстық үйлестікке
ауыстыруды білдірмейді. Ол теориялық та, практикалық та тұрғыда мүмкін
емес. Мәселе есеп объектісінің аясын табиғи ұлғайтумен байланысты күрделі
өзгерістер төңірегінде өрбиді, қолданыстарға икемділік беру және жаңа есеп
әдістемесін енгізу, шаруашылық процестерін басқаруда бухгалтрдің алатын
орнын өзгерту.
Басқарушы есеп іс-жүзінде басқару процесін есеп процесімен
байланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:
❖ субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде адамдардың мақсатқа сәйкес
еңбегін қамтамасыз ететін өндірістік ресурстар;
❖ шаруашылық субъектілердің өндірістік қызметінің жиынтығын құрайтын,
шаруашылық процестері және олардың нәтижелері;
Қазіргі кездегі өндірістік есептің негізгі тараулары болып мыналар
табылады:
❖ Шығындардың түрлері бойынша есебі;
❖ Шығындардың шығу орындарына байланысты есебі;
❖ Шығындардың иеленушісі (тасымалдаушысы) бойынша есебі.
Шығындардың түрлері бойынша есебі есепті кезеңде өнімді өндіру (жұмыс
жасау, қызмет көрсету) процесінде шаруашылық субъектіде қандай шығындар
топтарының орын алғанын көрсетеді.
Олардың шығу орындарына байланысты шығындар есебі, қажетіне жұмсалған
шығындардың мөлешерін арасында, оларды бөлуге мүмкінді береді.
Тұрақты иеленушілер (тасымалдаушылар) бойынша шығындар есебі қандай да
бір нақты өнім бірлігін өндіру немесе белгілі бір тапсырысты орындаумен
байланысты барлық шығындарды анықтауды жорамалдайды.
Сөйтіп, тек қана өндірістік есептің аясында өнім бірілігінің өзіндік
құнын, оған келетін табыс пен рентабельділік деңгейін есептеудің түседі.
Шаруашылық қызметті басқарудың күрделі және кешенді процесс болып
табылатындығына тоқтала жөн.
Басқару талаптарына жауап беретін есеп жүйесі өте күрделі (қиын) және
де көптеген процедуралардан тұрады. Оған қоса басқарушы есеп жүйесінің
элементтерінің құрамы басқару мақсаттарына тәуелді болып келеді. Бұл арада,
жалпы қабылданған қағидаларға, шаруашылық субъектісінде ұйымдастырылған кез
келген есептің жүйесі, (оның ішінде басқарушы есепте) жауап керек.
Басқарушы есептің қағидаларының қатарына мыналар жатады: шаруашылық
субъектінің үздіәксіз қызметі; жоспарлау мен есептеуде (жоспарлы-есептік)
біртұтас өлшем бірлікті пайдалану; шаруашылық бөлімшелерінің қызметінің
нәтижесін бағалау; басқару мақсатында алғашқы және аралық ақпараттардың
сабақтастығын сақтап және бірнеше рет қайталап пайдалану; басқару
деңгейілерінің арасында коммуникациялық байланыстың негізі ретінде ішкі
есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру; шығындарды, қаржыны, коммерциялық
қызметтерді басқарудың бюджеттік (сметалық) әдісін қолдану; есептің
объектілері жнінде толық ақпараттарды камтитын толықтылық пен
аналитикалығын арттыру; есептік саясатта белгіленген шаруашылық
субъектілердің ндірстік және коммерциялық циклдарын көрсететін мерзімділігі
және т.б. осы сияқтылар. Аталған қағидалар жиынтығы басқарушы есеп
жүйесінің әрекеттілігін қамтиды, бірақ ол оның есептік процесін
үйлестірмейді.
Қаржы мен басқарушы есептері бухгалтерлік есептің өзара тәуелді және
өзара уәделескен біртұтас компоненттерін білдіреді. Есептің екі түрін
біріктіретін маңызды ерекшелігі болып, олардың ақпараттарды негізінген
шешім қабылдау үшін пайдаланады.
Басқарушылық және қаржылық есеп жүиесінің салыстырмалы сипаты.
Нарықтық қатынастар жағдайында қазақстан республикасында шаруашылық
жүргізуші субъектілер заңды және экономикалық дербестік алды. Бұл олардың
өзіндік және әлеументтік дамыу бағдарламалары мен жоспарын құрыу
әрекеттерінен, баға белгілеудегі стратегияны анықтаудан, субъект
басшыларының басқарушылық шешімді қабылдауға асқан жауапкершілікпен
қарауынан байқалады. Өндірістік қызіметті тиімді басқару үшін жеклеген
бөлімшелер мен қызіметтерді белгілі бір ақпараттарымен қамтамасыз ету аса
қажет.
Тәжірибе көрсеткендей, күрделі өндірістік құрылымға ие субэект өзінің
қызыметіндегі қажылық нәтижелер мен шығындарды оңтайландыруға және орнықты
экономикалық және қажылық ақпараттарды жедел алыуға мүқтажАлайда,
өндірістік-шаруашылық қызымет дамытыу мен ұиымдастыру бойынша басшылық
қабылдаған шешім әрдайым орнықты сспатта жағымсыз нәтижелерге жиі
ұрындырады.
Оперативті басқаруға қажетті ақпарат бухалтерлік есептің бірден бір
келешегші зор бағытына жататын басқарушылық есеп жүйесінен табылады. Әйтсе
де бұл отандық есеп дамуының тіпті де жаңа бағыты емес.ХХ ғасырдың басында
бухалтерлік қызметтің фукциясы одан кейінгі жылдарға қарағанда әлде қайда
ауқымды болды- бухалтер тек есеппен айналысып қана қойған жоқ, ол, сонымен
бірге, жоспарлы-талдамалы жұмыстармен де шұғылданды. Алайда, социалйстік
жүйедегі шаруашылықта жоспар және қаржы бөлімдері бөлініп, нәтижесінде
бухалтердің қызыметі шаруашылық процесіндегі фактілерді есептік тіркеуге
алып отырумен шектеліп қалды.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына
өзгеріп, бухгалтерлік- басқарушылық есептің біртүтас жүйесіндегі әдістерді
итеграциялауға мүмкіндік алды. Әр түрлі оперативті экономикалық шешімдерді
қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға кәсіпорынның өндірістік әрі
қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды мәліметтер керек.
Бұл бухгалтерлік есеп жүйесінен басқарушылық есепті элемент ретінде
бөліп қрастыруға мүмкіндік тудырды.
Америкалық бухгалтер ассоциациясының берген анықтамасы бойынша,
бухгалтерлік есеп- бұл ақпараттарды, есептеулерді және көрсеткіштер бағасын
сәйкестендіру процесі, бұл ақпараттар көрсеткіштерін өңдеу, негіздеу және
шешім қабылдау пайдаланыу. Ал, бақарушылық есеп- бұл басқаруда шешім
қабылдауға, жоспарлауға, бақылауға және қызыметті реттеуге көмектесетін
ақпарттармен қамтамасыз етіу жүйесі. Оған басқарушылық қызыметкердің өз
қызыметін орындауына аса қажетті анықтау, өлшеу, жинау, талдау, әзірлеу,
түсіндіру, ақпаратты тапсыру және қабылдау жатады. Ол реттеудің жүйесі мен
және саласы болып табылады.
Есеп беруді жасау және оның сыртқы көрсеткіштерін ұсыныу қаржылық
есептің айырықша құқы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп қаржылық ақпараттың сипаты және көлеміне байланысты.
Субъект оны әр түрлі категорриядағы адамдарға, мысалы, кредит беретін
инвестицияны жүзеге асырушыға немесе қызметті бірігіп жүргізуге пайдалануға
береді.
Шешімдер қабылдаудағы басқару есебінің ролі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның шаруашылқ механизмін талдау өндірістің
экономикалық тиімділігіне, оның зиянсыздығына, талдау өндірістің
экономикалық тиімділігіне, оның зиянсыздығына, табыстылығына, яғни оған:
баға мен сұраныс; өндіру көлемі мен өнімді өткізу; кәсіпорынның тұрақты
шығындары; өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындардың үлесі шешуші әсер
ететінін көрсетеді. Бұл кезде кәсіпорынның тұрақты шығындары мен өнімнің
бірлігіне шаққан айнымалы шығындар кәсіпорынның экономикалық тиімділігіен
мүлде әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сондықтан кәсіпорынды тиімді және ұтымды
басқару шаруашылық субъектілерінде жүргізілетін есептің жүйесіне тәуелді
болып келеді.
Басқарушы есепті бүгінде бизнестің бір бөлігі ретінде қабылдауға
болады, бірақ осы жөнінде бухгалтерияның бухгалтерлері мен қызметкерлері
шексіз шарасыздықты танытып отыр. Үкімет пен орталық жоспарлаушы органдар
үнемі бухгалетрлік есепті жүргізудің тәртібін белгілеп отырды.
Бухгалетер ақпарат беретін бірыңғай апараттың қызметкері ретінде
қарастырылды. Олар басқару шешімдерін қабылдауға өте сирек қатыстырылды.
Бірақ, бизнестің нарыққа бағытталған тұсында бухгалтерлер өздерінің
жауапкершілігінің аймағының өскенін сезді және басқарушы есеп оған өте
жақын қызмет етушіжүйе ретінде танылды.
Бәрімізге белгілі, бақарушы есеп қолданыстағы тұжырымдамаға сәйкес –
бұл сапалы жаңа құбылыс, ол бухгалетрлік есептің бір бөлігі ретінде (бірақ,
бұл арада қаржы есебінің жетекші ролі сақаталады,) жедел-экономикалық
талдау элементтерін, сондай-ақ болашақ оқиғаларды болжау сияқты ресурстарды
бақалаудың синтездік нәтижесін қамтиды.
Нарықтық қатынастардың құрылымында, сондай-ақ оларды реттеу
механизмінде басқарушы есеп маңызды ролт атқарады. Ол – нарықты
қатынатардың ажырамас бөлігі және бір мезгілде экономикалық саясатты жүзеге
асырудың маңызды құралы. Міне, сондықтан, бүгінгі таңда бақсарушы есептің
табиғатын, тереңірек олардың функционалдық ерекшеліктерін түсінуді, олардың
ішінен кәсіпорынды тиімді бақсару мүддесіне толық сай укелетін әдістерін
көре білу қажет.
Осыдан келіп, біздің пайымдалыуымызша, өндірісті бақару жүйесінде
басқарушы есептің атқаратын ролі ең алдымен бақарушылық шешімдері жаау
мәселесін шешумен анықталады,, бірақта бұл үшін бір мезгілде, өндірісті
басқаруда жақсы жағдайы болу үшін, екі бапты бірден түсіну керек:
Бірінші бабы мынадай бақсару элементтерінен тұрады:
а) мәселесінің қойылуы (ақпарат жинау, басқарудың синтездеу, жоспар
құру шешім қабылдау, яғни бақаша айтқанда бұлардың барлығы инновациялық
жәрдем беруді білдіреді);
б) қойылған мәселелерді жүзеге асыруға басшылық ету (ұйымдастыру,
мәліметтер алмасу, дәйектеу, шаруашылық субъектінің бағыты бойынша кеңестер
беру, яғни басқаша айтқанда бұл, біріншеден, бірінші бағыттың бастапқы екі
элементін бір тұтас біүгінге үйлестіруді, екіншіден, қол астындағылардың
оқыту және оларды даярлауды білдіреді);
в) нәтижелерді өлшеу (бақылау, бағалау).
Екінші бабы басқарушы есептің техникалық жақтарымен байланысты, ал егер
дәлірек айтсақ, күрделі (капиталдық) жұмсалымдардың сметаларын жасау және
олардың өтелімін анықтау, смета-жоспарларын, (нормаларын) құру, запастарды
бақару және т.б.
Демек, бақарушы есептің ролі – бұл екі бапты үйлестіру немесе өндірісті
басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесті ірі жетістікке жетуге
бағышталған бір бүтінге айналдыру.
Сонымен қатар, шаруашылық субъектіні тиімді басқаруда, яғни жоғарыда
баяндалған мәселелерді жету үшін, басқарушы есептің өзіндік проблемалары да
жеткілікті. Сондықтан бұл параграфта басқарушы есептің роліне басты назарды
аударамыз, өйткені бұл дұрыс шешім қабылдау үшін, жалпы және жедел
бақшылықты жүзеге асыратын менеджерлердің қажеттіліктеріне сай келеді, ал
қаржылық менеджменттегі қаржының қызметі, сондай-ақ қаржылық есепте өз
бетінше дербес зерттеуді қажет етеді.
Яғни, болашақта кәсіпорынды тиімді басқару мақсатында, оның қаржылық
жадайын талдау, есеп беруді жасау және ағымдағы есепті қамту қызметтерін
біріктіретін бухгалтерияның ролін түбегейлі өзгертуге тура келеді. Бұл,
біріншіден, нарық жағдайында меншік құрылымының өзгерісін түсіндіреді және
мемлекеттік меншік сол меншіктің бір ғана түрі; шаруашылық субъектісінің
қызметінің нәтижесіне көптеген мүдделі жаңа меншік иелері пайда болады,
өйткені оған олар өз қаржысын жұмсайды. Екіншіден, шаруашлықы субъектісіне
қажетті қарджылы және бәсекелестік күресте жеңіске жету үшін басқарушылық
шешімдерін іздеуге мәжбүр болады. Осы мақсатта нарықтық коньюктураны
зерттейді, өзінің қызметін өз бетінше дербес жоспарлайды, жабдықтаушылар
мен сатып алушыларды табады, бағаны белгілейді және т.б. Үшіншіден,
бюджеттік қаржыландыру мен мемелекеттік несиелендіру көп жағдайда
шаруашылық субъектісінің қаржыландыру көзі болып табыла бермейді. Олар
қаржылдандырудың басқа да көздерін іздестіреді. Сондықтан шаруашылық
субъектісі бәсекелестік күреске тек сатып алушылар мен өткізу нарығы үшін
ғана енбейді, сонымен қатар коммерциялық банктердің несиелері үшін, басқа
да потенциалды инвесторлардың қаражаттарын тарату үшін де енеді.
Өзін тексеру сұрақтары:
1. Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.
2. Бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушылар.
3. Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы:
қойылатын талаптар, ақпараттардың анықтылығы, есеп көлемі, қорытынды
есепті тапсыру жиілігі.
4. Басқарудағы өндірістік есеп және оның маңызы. Өндірістік есептің мәні,
мақсаттары және міндеттері.
2 2-Тақырып Басқару есебіндегі шығындардың жіктелуі
1. Шығындар және шығыстар жайлы түсінік
2. Қорды бағалау үшін шығындардың жіктелуі
3. Шешім қабылдау үшін шығындардың жіктелуі
4. Бақылау мен жоспарлау үшін шығындардың жіктелуі
Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
Кәсіпорын — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, қосымша, косалқы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді.
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға
және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу — машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-
механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және
т.б.).
Қосымша цехтар (макта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын
ұжымының тұрмыстық қажеттілігін канағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын-үй
коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл
кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дүрыс ұйымдастырдың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы
зор.
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс
болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс — өнім жекелеген даналарымен немесе
қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр
машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге
тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс колданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын
қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасынын шектеулілігі; жұмыс орындарының
салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың,
аспаптар мен қондырғыларының қолданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс
машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуде неғұрлым кең тараған. Бұл
кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп
қолданылады, бірақ ол бұйымдарды кұрастыратын партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі
сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялык, (мамандану
анағұрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар бойынша және технологиялық
жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ
сериямен өнім шығаруға арналған).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс — ұзак уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын
өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін,
белгілі бір салаға ынғайланған жабдыктардың жоғары деңгейі және өндірістің
жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып
табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің
өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі
қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ
сериялық өндірістерде - жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне
маршруттық парақтарына жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі
бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы
өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу
(калькуляциялау), қызмет көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің нақты
шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті
ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін
ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
* шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары
(өндірістер,цехтар,учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде
өңдеуі) бойынша, ал олар шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде
субъектінің есеп саясатында анықталғандай етіп бөлінеді;
* қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына
енеді;
* шығыңдар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей - өнімнің
өзіндік кұнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама - өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
* өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы-
шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін
(негізгі материалдар мен шикі заттың шығысы, технологиялық энергия мен
отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұрақты - өнімнің шығару
көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын
жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың
амортизациясы);
* шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық
элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы шығындары;
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар; негізгі құралдардың амортизациясы
(тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
* өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
- коммерциялық (сатумен байланысты);
* әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар
өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады.
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі
пайдаланады, оған "Негізгі өндіріс", "Көмекші өндіріс", "Үстеме шығындар"
бөлімшелерінің шоттары кіреді.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
"Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа
да материалдық запастары көрсетіледі ("Материалдар" бөлімшесі шоттарының
кредиті); өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары
("Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының кредиті); еңбек
ақыдан аударылатын аударымдар;
"Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар
амортизациясының сомасы көрсетіледі ("Негізгі құрал- жабдықтардың тозуы"
бөлімшесі шоттарының кредиті);
-"Материалдық емес активтер амортизациясының есебінің" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі ("Материалдық емес активтердің амортизациясы" бөлімшесі
шоттарының кредиті);
- "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтерін бөлу" кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары
көрсетіледі.
Өндіріс шығындарының талдамалык (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп)
объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көпжазбалык)
карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарьн ажыратады. Ал бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы
құрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни каржылық және
басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-70-бөлімшелеріне
енетін шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және
қаржылық есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 80-бөлімшелеріне енетін
шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып,
өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен
нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі
шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің
нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару
бухгалтериясы жабық (кұпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандайда
болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудың озық деңгейін
ұйымдастыруды, "жаңалықтарды" өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып
кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының
сыртқы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның
қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу
үшін "Негізгі өндіріс", "Өз өндірісінің шалафабрикаттары", "Көмекші
өндіріс", "Басқа да" шоттары пайдаланылады.Бұл шоттардағы топтастыру
транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы
есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық
бухгалтерияға беріледі, содан соң келесі жылдың басында қайтадан
каржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі.
Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір
шолушы және бірнеше "транзиттік" шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны,
пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар
топтастырылады.
"Транзиттік" шоттарда көрсетілген ақпараттар накты жасалған шығындар
туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып (белгіленген
қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің нақты
өндірістік өндірістік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім
бірлігі де есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға
бөлінеді:
* шығындарға кеткен тікелей материалдар;
* шығындарға кеткен тікелей жұмыс кұші;
* үстеме шығыстар.
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни,
оның кұнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады, Мысалға, автомобиль
өндірісі үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар
болып табылады.
Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар - бұл өнімді әзірлеуге тікелей
катысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан
аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.
Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл
өндеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей
еңбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы
болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды
(тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек акысы)
шегеріп тастағаннан шығады. Одан баска, үстеме шығыстардың қатарына:
амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй кызметі,
жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уакытша тоқтап
қалуының шығыстары т.б. жатады.
Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады.
- өндіріс түрлері бойынша "транзиттік" шоттарда субъекттің есепті
кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады
(негізгі, көмекші т.б- өндірістері бойынша).
- "Үстеме шығыстардын" шоттары бойынша субъекттің үстеме шығыстары
жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;
- үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылык жүргізуші субъекттің
есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, көмекші өндірістерге
таратады;
-"Транзиттік" шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына
есептен шығарып, дайын өнімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ
аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына жатқызылады.
Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен
„шығын" деген ұғымның өзін жете түсіну кажет, яғни оның терминологиялық
мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын кәне есебін түсіндіру керек.
„Шығындар - бұл қолдағы бардын сатып алуға жүмсалғанын және- оны
шаруашылық субъектінің балансында актив ретінде көрсетілетін, келешекте
табыс әкелуге кабілетгі қаражаттар". Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы
үғымның баскалай да трактовкасы (немесе түсіндірулері) кездеседі.
Осы ұғымдардан „шығындар" тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екені
көрініп тұр. Дәл сондықган, осы күнге дейін экономикалық әдебиетгерде осы
мәселе бойынша көзкарастардың біртүтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде,
„шығындар", „шығыстар", „жұмсалған каражат" үғымдары бірдей деп
тендестіріледі немесе ұқсас болып келеді және „өндіріс шығындары", не
„өндіріске жұмсалған шығын" терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше,
„шығын" деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқгы. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін
әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығын факторы -
бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе
жағдайлар.
Бухгалтерік есептің стандарттары бойынша „Шығыстар" есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстын азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің
пайда болуы мүмкін.
Шығындарды жіктеудің негізгі бағыттары.
Шығындарды жіктеудің мақсаты - жалпы массадан тек релевантгы шығындарды
бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты).
Сондықтан, жіктеудің әдістері (немесе жіктеу багаттары) басшьшың алдыңда
турған нақты мәселелерден тәуелді болып кёледі. Басқарушы есебінің осындай
негізгі мәселелеріне мыналар жатады:
1) Бірінші бағыт - жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді
сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің
(жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және
жанама) туралы есептік, мәліметтерді алу болып табылады;
2) Екінші бағыт - өзіндік күн туралы есеп берулер мен нақты шығындар
туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар
мақсатында пайдалану және дұрыс шешімдер кабылдау үшін барлық деңгейдегі
басшыларды (цехтардың, өндірістің; ШС) осы ақпараттармен қамтамасыз ету;
3) Үшінші бағыт — шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары
бойынша да есепті ұйымдастыру.
Осы келтірілген мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың өзіңдік жіктелуі
жасалады
Калькуляциялау баптары және олардың сипаттамасы.
Шаруашылық субъектісінің өндірістік қызметін басқарудың жүйесін қайта
ұйымдастыру немесе құру отандық өндірістік есебіне, яғни "өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығындар есебіне" ұғымдық жағынан
принципиальды жаңа талаптар қояды. Өнімнің өзіндік құнның
калькуляциялаумен өндіріс шығындарынның есебі бойынша нормативтік құжаттар,
сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялау мен шығындар есебінің
әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал
авторлардың берген ұғымы бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Ол өндірісте
шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың
жіктеу қағидаларын таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық
объектісінен (бұйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.),
сатылған мен дайын өнімнің және аяқталмаған өнімнің өзіндік құнын тарату
әдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нәтижелерге жатқызу жолымен
өтеуден тұрады.
Басқарушы есеп жүйесінен басқа да маңызды жағы болып, ол өндіріс
шығындарының есебін және калькуляциялау процесін өнімді шығарумен
байланысты екенін ескеретін біртұтас есептік процесі ретінде қарастырылады.
Бұл кезде шығындар есебінің объектісін таңдау ішкі есеп беру
көрсеткіштерінің жүйесін, басқарудың әр түрлі мақсаттар үшін калькуляциялық
есеп берудің кезеңділігін анықтайды.
Есеп берудің жүйесі келесідей кезеңдерден тұрады:
1. Өндірістік қызмет процесінде олардың пайда болуына қарай, өндіріске
жұмсалған ресурстарды алғашқы құжатта көрсету.
2. Қызмет түрлері, өндірістер, құрылымдық бөлімшелер, шығындардың пайда
болу орындары, жауапкершілік орталықтары, өнімдер, жұмыстар және т.б.
өндірістік шығындар туралы мәліметтерді локализациялау (тараптау).
3. Өндірістік шығындарды олардың пайда болу уақыттары: "тарихи", өткен
шығындар, есеп беру кезіндегі шығындар және болашақ кезең шығындары
бойынша локализацияланады;
4. мекемелер жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында тарату; жалпы
өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын және сатылған өнімнің өзіндік
құнына енгізу арқылы өтеу;
5. Қызмет көрсетуші өндірістің өндірістік шығындарын олардың аяқталмаған
және дайын өнімдерінің (орындалған жұмыстарының мен қызметтерінің )
арасына таратады және қызмет көрсетуші өндірістің өнімін, жұмысын және
қызметін тұтынушылары бойынша, яғни өндірістік бөлімшелері бойынша
шығындарды қайта таратады.
Өзін тексеру сұрақтары:
1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
2. Шығындар түсінігі, шығындар есебінің объектілері, калькуляциялау
объектілері.
3. Шығындардың жіктелуі, оның мақсаттары мен мәні. Шығындарды жіктеудің
негізгі бағыттары.
4. Өнімнің өзіндік құнын, табысты анықтау, запастарды бағалау үшін
өндірістік шығындардың жіктелуі.
5. Негізгі шығындар, үстеме шығындар, тікелей, жанама, кіріс, өткен шақтың
шығындары, өндірістік, өндірістік емес шығындар.
6. Өндіріс шығындарының элементтері, шығындардың пайда болу орындары,
жауапкершілік орталықтары және шығындар орталықтары бойынша топтастыру.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы. Калькуляция баптары және
олардың сипаттамасы.
3 3-Тақырып. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
1. Шығындарды бөлу және топтастыру
2. Негізгі өндіріс есебі
3. Көмекші өндіріс есебі
4. Өндірістік шығындар есебі
5. Үстеме шығындар есебі
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
* мекеменің қызмет түрі;
* мекеме басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
* мекеменің құқықтық түрі;
* шығарылатын өнім көлемі.
Шығындарды топтастыру мен бөлу.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шыгындардың түрлері 7 Тауарлық-
материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары және оған
Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына кіретін
шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен белгіленеді,
бұлар -материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шықкан шығыстар, әлеуметтік
салык аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда
болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары,
участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір
учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында
белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдык бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жанжақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты әрбір жауапкершілік
орталықтары бойынша шыгындар мен табыс туралы мәліметтерді сметадан
ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау. Жауапкершілік орталықтары
бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында жасалатын смета орындау
жөніндегі есепте бухгалтер-талдаушы көрсетеді. Олардан жауапкершілік
орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары бойынша сметадан
ауытқушылықтар туралы ақпарат алады.
Әкімшілік шығындарды қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған
жерлерді қаншалықты жанжақты және оларды жауапкершілік орталықтарымен
ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына байланысты
бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары, бір аттас немесе
жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялары, құрылыс объектілері,
кұрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен көрсетілген қызмет түрлері яғни
өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілген кызмет) түрлері шығынды
көтерушілер (носители) болады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен материалдан
жасалса жэне мөлшерімен, жаңғыртып жетілдіруімен (модификациясымен)
айрыкшаланса, онда кәсіпорынның шығынды көтерушілер сайын ең аз шамада
азайтуға мүмкіндік пайда болады, соған орай, калькуляциялау амалын
қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
* еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
* аударымдар (әлеуметтік салық);
* қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс,
дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады жэне алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі
материалдар мен шикзат шығындары кіреді және олардың кұнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Олардың еңбекақсысы өндірістік шығындар
құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның белгілі бір тұрімс
тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды қосымша (жанама) еңбек
шығындары деп атайды.
Тікелей материалдык шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура саймасай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспең байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама
өндірістік шығыстарды сайма-сай тандалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құраласпаптарға,
косалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгереді және өзгермелі өндІрістік шығындар болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды тандалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шыгындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметгі жасау
бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми
зертхананы үстау шыгындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар - пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім кабылдаған көп
жағдайларда туын дайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын
чемодан дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса,
спорт тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің
әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды.
Бұл тапсырысты қабылдаудың баламапы шығындары - бұл жүзеге асырыла
алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана- алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептеліңуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар - бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық корларды жасау шығындары. Сондыктан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бүл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн теңге төленген болатьін.
Бұл - қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі. Жабдық
жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара алмайды. Болашақ
шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен және жылу жүйесімен
жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға қатысты болады.
Диффенциальды шығындар - екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін екі баламалы
орын қаралды делік. Егер А ауданы тандалса, бассейнде ұстау бойынша жыл
сайынғы шығындар шамамен 65000 теңге болады. Егер В ауданы таңдалса, жыл
сайынғы шығыстар 60 000 теңге сомасында күтіледі. Бассейнді ұстау бойынша
дифференциальды шығындар былайша есептеледі:
65 000 - 60 000 = 5000 тенге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп аталды.
Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін шығын 5000
теңгені құрайды, егер қалалық басейн В ауданынан А ауданына көшсе.
Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген экономикалық шешімдерден
табылады. Туристік агенттіктің жаңа бөлімшені қала шетіне орналастыруға
орай шығарған қосымша шығындары - жаңа кәсіпорында орналастырудын өсетін
шығындары. Туристік фирма бөлімшені шет жаққа орналыстырып немесе
орналыстырмай шегетін жалпы шығындардағы айырмашылық егер жана бөлімше
ұйымдастырылса, шешімнің өсетін шығындары. Авиажелілерде жаңа маршрут,
заводтарда қосымша ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы
шешімдер де дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Бір қосымша "Стинол" тоңазытқышын шығарып, кәсіпорын шегетін қосымша
шығындар - тоңазытқыш өндіру бойынша маржиналды шығындар.
Маржиналдық шығындар әдетте әр түрлі өндіріс көлемпще сан қилы болады,
өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай өзгереді, олар шығару
ұлғайғанда, азаяды.
Маржиналдық шығындар мен орташа шығындарды айырудың маңызы зор.
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары - өнімнің тағы бір бірлігі
жасалғанда шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа шығындар -
шыққан бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы
шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Басқарушылық есеп – субъект ақпарат жүйесінің құрамдық бөлігі.
Басқарушылық есеп – бұл идентификация, өлшеу, жинау, талдау, жіктеу,
интерпритация және қандай да бір объектінің басқаруға қажетті ақпаратты
тапсыру.
Өндірістік есептің мақсаты- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
Алайда өндірістік есептен алынған ақпаратты менеджерлер сату бағасын
белгілеу, қорларды бағалау, пайданы есептеу және т.б. үшін қолданылады. Сол
себепті өндірістік есеп – бұл басқарушылық есеп қосу қаржылық есептің бір
бөлігі.
Кәсіпорында басқаруға қажетті барлық ақпаратты бухгалтерлер дайындайды.
Осыған байланыстырылған кәсіби қызмет Экаунтинг деп аталады. Бұған есеп
беруді жасау жұмысы, субъектінің қаржылық жағдайын талдау, жоспарлау
жұмысы, субъект қызметін бақылауға байланыстының барлығы қатысты болады.
Басқарушылық есептің объектісі – бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің
және оның бөлімшелерінің қызмет нәтижелері мен шығындары, баға белгілеу,
бюджеттеу және ішкі есеп беру.
Басқарушылық есептің пәні – объектілерінің жиынтығы және өндірісті
басқарудың толық кезеңді процесіндегі оқиғалар.
Басқарушылық есептің негізгі тапсырмалары – есеп, жоспарлау, бақылау,
талдау және субъектпен оның құрылымдық бөлімшелерінің шаруашылық қызмет
нәтижелерімен шығындары туралы деректерді бақылау, аса қажетті басқарушылық
шешімді жедел қабылдау үшін ақпарат беру.
Басқарушылық есеп принціптері – субъектінің үздіксіз қызмет етуі,
жоспарлау мен есепте өлшеудің біркелкі бірліктерін пайдалану, тұтас субъект
және оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметтік нәтижелері мен шығынды
бағалау және талдау. Алғашқы және аралық деректерді жинау, өңдеу, тапсырыс
процесінде оларды сабақтастырып жиі пайдалану, субъект ішіндегі
коммуникация жүйесін ұйымдастыру, ақпараттардың жеткіліктілігі және
талдамдылығы, өндірістік және коммерциялық цикілдерді бейнелейтін
кезеңдегі, субъект қызметінің нәтижелері мен шығындарын сметалық басқару.
Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік
бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындай
кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы
қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше
артып отыр. Бұл жағдайда, яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік
нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің
дамуы, өндірілетін өнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін
баға белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын
дамытуда басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып,
кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (басқарушылық)
бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалетрияны (қаржылық және
калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, ірі компанияларды
құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен
байланысты болып келеді.
Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық
бухгалетрлер ассоциациясының түлектерге бухгалтер-талдаушы квалификациясын
беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде 1972 жылы әзірлеген
бағдарламасымен байланысты. Бұл жыл бухгалетрлік есептің қаржы және
басқарушы есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқындады.
Отандық экономикада басқарушы есепті жаңа құбылыс түрінде қарау қателік
болар. Бухгалетрлік қызметтің атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі
жылдарымен салыстырып ұарағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек
болған. Сол заманның бухгалетрі есептік те, ондай-ақ жоспарлы-талдамалық
жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мен
орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму
деңгейілерінде біртіндеп бухгалетрлік қызметтен жоспарлы және қаржылық
бөлімдерінің бөлінуі, оларға бугалтерлік өкілеттіліктің бір бөлігін беру
орын алды. Осының нәтижесінде бухгалетердің бұл қызметі іс жүзінде
кәсіпорынның шаруашылық өмірінің фактілерін есептік тіркеумен ғана
шектелгені баршаға мәлім.
Ең бастысы, басқарушы есептің негізі болып калькуляциялау мен
шығындар жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады.
Отандық тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген.
Басқарушы есептің стандарт-кост жүйесіне ұқсас болып келетін
калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгінде
өте бай теориялық және практикалық тәжірибелер жинақталған. Олай болса,
директивтік экоомикада пйадаланылған басқарушы есептің тәсілдері мен
әдістері неліктен тиісті нәтижелерді бермеді, деген заңды сұрақ туады?
Жауабы оңай: өндірістік шығындарын төмендетуде мүдделі меншік иесінің
болмауы. Дәлірек айтсақ, баға белгілеу, шығын механизмінің аясынан аспады,
ал экономика – үнемі болу керек ұраны тек қана ұран болып қалды. Тек қана
нарықтық қатынастар жағдайында басқару әдістерін басқарушы есептің біртұтас
жүйесіне объективті түрде интеграциялау мүмкіндігі туды.
Басқарушы есеп – бұл басқару шешімдерін қабылдау үшін ақиқат
(релевнттық) ақпараттарды беру. Немесе басқа сөзбен айтқанда: Басқарушы
есептік жүйе, ол басшылықтың алға қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін
қажет мәліметтерді ұсыну және жинақтау жүйесі болып табылады.
Басқарушы есеп – шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бақылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, осының негізінде ұзақ
және қысқа мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің
нәтижесін оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдері жедел
қабылдау.
Барлық жоғарыда келтірілген басқарушы есептің анықтамалары таза
есеп тұрғысынан қарауды негіз етіп санайды, басқару термині емес,
сондықтан мұнда анық және маңызды ажыратуды жүргізу қажет. Осындай
ажыратулар өндірістік пен басқарушы есепке де керек.
Қазіргі кезде басқарушы есеп пәнінің анық анықтамасы жоқ. Бұл мәселені
шешу мүлдем қазіргі есеп жүйесін бөлшектеу және оның батыстық үйлестікке
ауыстыруды білдірмейді. Ол теориялық та, практикалық та тұрғыда мүмкін
емес. Мәселе есеп объектісінің аясын табиғи ұлғайтумен байланысты күрделі
өзгерістер төңірегінде өрбиді, қолданыстарға икемділік беру және жаңа есеп
әдістемесін енгізу, шаруашылық процестерін басқаруда бухгалтрдің алатын
орнын өзгерту.
Басқарушы есеп іс-жүзінде басқару процесін есеп процесімен
байланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:
❖ субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде адамдардың мақсатқа сәйкес
еңбегін қамтамасыз ететін өндірістік ресурстар;
❖ шаруашылық субъектілердің өндірістік қызметінің жиынтығын құрайтын,
шаруашылық процестері және олардың нәтижелері;
Қазіргі кездегі өндірістік есептің негізгі тараулары болып мыналар
табылады:
❖ Шығындардың түрлері бойынша есебі;
❖ Шығындардың шығу орындарына байланысты есебі;
❖ Шығындардың иеленушісі (тасымалдаушысы) бойынша есебі.
Шығындардың түрлері бойынша есебі есепті кезеңде өнімді өндіру (жұмыс
жасау, қызмет көрсету) процесінде шаруашылық субъектіде қандай шығындар
топтарының орын алғанын көрсетеді.
Олардың шығу орындарына байланысты шығындар есебі, қажетіне жұмсалған
шығындардың мөлешерін арасында, оларды бөлуге мүмкінді береді.
Тұрақты иеленушілер (тасымалдаушылар) бойынша шығындар есебі қандай да
бір нақты өнім бірлігін өндіру немесе белгілі бір тапсырысты орындаумен
байланысты барлық шығындарды анықтауды жорамалдайды.
Сөйтіп, тек қана өндірістік есептің аясында өнім бірілігінің өзіндік
құнын, оған келетін табыс пен рентабельділік деңгейін есептеудің түседі.
Шаруашылық қызметті басқарудың күрделі және кешенді процесс болып
табылатындығына тоқтала жөн.
Басқару талаптарына жауап беретін есеп жүйесі өте күрделі (қиын) және
де көптеген процедуралардан тұрады. Оған қоса басқарушы есеп жүйесінің
элементтерінің құрамы басқару мақсаттарына тәуелді болып келеді. Бұл арада,
жалпы қабылданған қағидаларға, шаруашылық субъектісінде ұйымдастырылған кез
келген есептің жүйесі, (оның ішінде басқарушы есепте) жауап керек.
Басқарушы есептің қағидаларының қатарына мыналар жатады: шаруашылық
субъектінің үздіәксіз қызметі; жоспарлау мен есептеуде (жоспарлы-есептік)
біртұтас өлшем бірлікті пайдалану; шаруашылық бөлімшелерінің қызметінің
нәтижесін бағалау; басқару мақсатында алғашқы және аралық ақпараттардың
сабақтастығын сақтап және бірнеше рет қайталап пайдалану; басқару
деңгейілерінің арасында коммуникациялық байланыстың негізі ретінде ішкі
есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру; шығындарды, қаржыны, коммерциялық
қызметтерді басқарудың бюджеттік (сметалық) әдісін қолдану; есептің
объектілері жнінде толық ақпараттарды камтитын толықтылық пен
аналитикалығын арттыру; есептік саясатта белгіленген шаруашылық
субъектілердің ндірстік және коммерциялық циклдарын көрсететін мерзімділігі
және т.б. осы сияқтылар. Аталған қағидалар жиынтығы басқарушы есеп
жүйесінің әрекеттілігін қамтиды, бірақ ол оның есептік процесін
үйлестірмейді.
Қаржы мен басқарушы есептері бухгалтерлік есептің өзара тәуелді және
өзара уәделескен біртұтас компоненттерін білдіреді. Есептің екі түрін
біріктіретін маңызды ерекшелігі болып, олардың ақпараттарды негізінген
шешім қабылдау үшін пайдаланады.
Басқарушылық және қаржылық есеп жүиесінің салыстырмалы сипаты.
Нарықтық қатынастар жағдайында қазақстан республикасында шаруашылық
жүргізуші субъектілер заңды және экономикалық дербестік алды. Бұл олардың
өзіндік және әлеументтік дамыу бағдарламалары мен жоспарын құрыу
әрекеттерінен, баға белгілеудегі стратегияны анықтаудан, субъект
басшыларының басқарушылық шешімді қабылдауға асқан жауапкершілікпен
қарауынан байқалады. Өндірістік қызіметті тиімді басқару үшін жеклеген
бөлімшелер мен қызіметтерді белгілі бір ақпараттарымен қамтамасыз ету аса
қажет.
Тәжірибе көрсеткендей, күрделі өндірістік құрылымға ие субэект өзінің
қызыметіндегі қажылық нәтижелер мен шығындарды оңтайландыруға және орнықты
экономикалық және қажылық ақпараттарды жедел алыуға мүқтажАлайда,
өндірістік-шаруашылық қызымет дамытыу мен ұиымдастыру бойынша басшылық
қабылдаған шешім әрдайым орнықты сспатта жағымсыз нәтижелерге жиі
ұрындырады.
Оперативті басқаруға қажетті ақпарат бухалтерлік есептің бірден бір
келешегші зор бағытына жататын басқарушылық есеп жүйесінен табылады. Әйтсе
де бұл отандық есеп дамуының тіпті де жаңа бағыты емес.ХХ ғасырдың басында
бухалтерлік қызметтің фукциясы одан кейінгі жылдарға қарағанда әлде қайда
ауқымды болды- бухалтер тек есеппен айналысып қана қойған жоқ, ол, сонымен
бірге, жоспарлы-талдамалы жұмыстармен де шұғылданды. Алайда, социалйстік
жүйедегі шаруашылықта жоспар және қаржы бөлімдері бөлініп, нәтижесінде
бухалтердің қызыметі шаруашылық процесіндегі фактілерді есептік тіркеуге
алып отырумен шектеліп қалды.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына
өзгеріп, бухгалтерлік- басқарушылық есептің біртүтас жүйесіндегі әдістерді
итеграциялауға мүмкіндік алды. Әр түрлі оперативті экономикалық шешімдерді
қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға кәсіпорынның өндірістік әрі
қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды мәліметтер керек.
Бұл бухгалтерлік есеп жүйесінен басқарушылық есепті элемент ретінде
бөліп қрастыруға мүмкіндік тудырды.
Америкалық бухгалтер ассоциациясының берген анықтамасы бойынша,
бухгалтерлік есеп- бұл ақпараттарды, есептеулерді және көрсеткіштер бағасын
сәйкестендіру процесі, бұл ақпараттар көрсеткіштерін өңдеу, негіздеу және
шешім қабылдау пайдаланыу. Ал, бақарушылық есеп- бұл басқаруда шешім
қабылдауға, жоспарлауға, бақылауға және қызыметті реттеуге көмектесетін
ақпарттармен қамтамасыз етіу жүйесі. Оған басқарушылық қызыметкердің өз
қызыметін орындауына аса қажетті анықтау, өлшеу, жинау, талдау, әзірлеу,
түсіндіру, ақпаратты тапсыру және қабылдау жатады. Ол реттеудің жүйесі мен
және саласы болып табылады.
Есеп беруді жасау және оның сыртқы көрсеткіштерін ұсыныу қаржылық
есептің айырықша құқы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп қаржылық ақпараттың сипаты және көлеміне байланысты.
Субъект оны әр түрлі категорриядағы адамдарға, мысалы, кредит беретін
инвестицияны жүзеге асырушыға немесе қызметті бірігіп жүргізуге пайдалануға
береді.
Шешімдер қабылдаудағы басқару есебінің ролі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның шаруашылқ механизмін талдау өндірістің
экономикалық тиімділігіне, оның зиянсыздығына, талдау өндірістің
экономикалық тиімділігіне, оның зиянсыздығына, табыстылығына, яғни оған:
баға мен сұраныс; өндіру көлемі мен өнімді өткізу; кәсіпорынның тұрақты
шығындары; өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындардың үлесі шешуші әсер
ететінін көрсетеді. Бұл кезде кәсіпорынның тұрақты шығындары мен өнімнің
бірлігіне шаққан айнымалы шығындар кәсіпорынның экономикалық тиімділігіен
мүлде әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сондықтан кәсіпорынды тиімді және ұтымды
басқару шаруашылық субъектілерінде жүргізілетін есептің жүйесіне тәуелді
болып келеді.
Басқарушы есепті бүгінде бизнестің бір бөлігі ретінде қабылдауға
болады, бірақ осы жөнінде бухгалтерияның бухгалтерлері мен қызметкерлері
шексіз шарасыздықты танытып отыр. Үкімет пен орталық жоспарлаушы органдар
үнемі бухгалетрлік есепті жүргізудің тәртібін белгілеп отырды.
Бухгалетер ақпарат беретін бірыңғай апараттың қызметкері ретінде
қарастырылды. Олар басқару шешімдерін қабылдауға өте сирек қатыстырылды.
Бірақ, бизнестің нарыққа бағытталған тұсында бухгалтерлер өздерінің
жауапкершілігінің аймағының өскенін сезді және басқарушы есеп оған өте
жақын қызмет етушіжүйе ретінде танылды.
Бәрімізге белгілі, бақарушы есеп қолданыстағы тұжырымдамаға сәйкес –
бұл сапалы жаңа құбылыс, ол бухгалетрлік есептің бір бөлігі ретінде (бірақ,
бұл арада қаржы есебінің жетекші ролі сақаталады,) жедел-экономикалық
талдау элементтерін, сондай-ақ болашақ оқиғаларды болжау сияқты ресурстарды
бақалаудың синтездік нәтижесін қамтиды.
Нарықтық қатынастардың құрылымында, сондай-ақ оларды реттеу
механизмінде басқарушы есеп маңызды ролт атқарады. Ол – нарықты
қатынатардың ажырамас бөлігі және бір мезгілде экономикалық саясатты жүзеге
асырудың маңызды құралы. Міне, сондықтан, бүгінгі таңда бақсарушы есептің
табиғатын, тереңірек олардың функционалдық ерекшеліктерін түсінуді, олардың
ішінен кәсіпорынды тиімді бақсару мүддесіне толық сай укелетін әдістерін
көре білу қажет.
Осыдан келіп, біздің пайымдалыуымызша, өндірісті бақару жүйесінде
басқарушы есептің атқаратын ролі ең алдымен бақарушылық шешімдері жаау
мәселесін шешумен анықталады,, бірақта бұл үшін бір мезгілде, өндірісті
басқаруда жақсы жағдайы болу үшін, екі бапты бірден түсіну керек:
Бірінші бабы мынадай бақсару элементтерінен тұрады:
а) мәселесінің қойылуы (ақпарат жинау, басқарудың синтездеу, жоспар
құру шешім қабылдау, яғни бақаша айтқанда бұлардың барлығы инновациялық
жәрдем беруді білдіреді);
б) қойылған мәселелерді жүзеге асыруға басшылық ету (ұйымдастыру,
мәліметтер алмасу, дәйектеу, шаруашылық субъектінің бағыты бойынша кеңестер
беру, яғни басқаша айтқанда бұл, біріншеден, бірінші бағыттың бастапқы екі
элементін бір тұтас біүгінге үйлестіруді, екіншіден, қол астындағылардың
оқыту және оларды даярлауды білдіреді);
в) нәтижелерді өлшеу (бақылау, бағалау).
Екінші бабы басқарушы есептің техникалық жақтарымен байланысты, ал егер
дәлірек айтсақ, күрделі (капиталдық) жұмсалымдардың сметаларын жасау және
олардың өтелімін анықтау, смета-жоспарларын, (нормаларын) құру, запастарды
бақару және т.б.
Демек, бақарушы есептің ролі – бұл екі бапты үйлестіру немесе өндірісті
басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесті ірі жетістікке жетуге
бағышталған бір бүтінге айналдыру.
Сонымен қатар, шаруашылық субъектіні тиімді басқаруда, яғни жоғарыда
баяндалған мәселелерді жету үшін, басқарушы есептің өзіндік проблемалары да
жеткілікті. Сондықтан бұл параграфта басқарушы есептің роліне басты назарды
аударамыз, өйткені бұл дұрыс шешім қабылдау үшін, жалпы және жедел
бақшылықты жүзеге асыратын менеджерлердің қажеттіліктеріне сай келеді, ал
қаржылық менеджменттегі қаржының қызметі, сондай-ақ қаржылық есепте өз
бетінше дербес зерттеуді қажет етеді.
Яғни, болашақта кәсіпорынды тиімді басқару мақсатында, оның қаржылық
жадайын талдау, есеп беруді жасау және ағымдағы есепті қамту қызметтерін
біріктіретін бухгалтерияның ролін түбегейлі өзгертуге тура келеді. Бұл,
біріншіден, нарық жағдайында меншік құрылымының өзгерісін түсіндіреді және
мемлекеттік меншік сол меншіктің бір ғана түрі; шаруашылық субъектісінің
қызметінің нәтижесіне көптеген мүдделі жаңа меншік иелері пайда болады,
өйткені оған олар өз қаржысын жұмсайды. Екіншіден, шаруашлықы субъектісіне
қажетті қарджылы және бәсекелестік күресте жеңіске жету үшін басқарушылық
шешімдерін іздеуге мәжбүр болады. Осы мақсатта нарықтық коньюктураны
зерттейді, өзінің қызметін өз бетінше дербес жоспарлайды, жабдықтаушылар
мен сатып алушыларды табады, бағаны белгілейді және т.б. Үшіншіден,
бюджеттік қаржыландыру мен мемелекеттік несиелендіру көп жағдайда
шаруашылық субъектісінің қаржыландыру көзі болып табыла бермейді. Олар
қаржылдандырудың басқа да көздерін іздестіреді. Сондықтан шаруашылық
субъектісі бәсекелестік күреске тек сатып алушылар мен өткізу нарығы үшін
ғана енбейді, сонымен қатар коммерциялық банктердің несиелері үшін, басқа
да потенциалды инвесторлардың қаражаттарын тарату үшін де енеді.
Өзін тексеру сұрақтары:
1. Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.
2. Бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушылар.
3. Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы:
қойылатын талаптар, ақпараттардың анықтылығы, есеп көлемі, қорытынды
есепті тапсыру жиілігі.
4. Басқарудағы өндірістік есеп және оның маңызы. Өндірістік есептің мәні,
мақсаттары және міндеттері.
2 2-Тақырып Басқару есебіндегі шығындардың жіктелуі
1. Шығындар және шығыстар жайлы түсінік
2. Қорды бағалау үшін шығындардың жіктелуі
3. Шешім қабылдау үшін шығындардың жіктелуі
4. Бақылау мен жоспарлау үшін шығындардың жіктелуі
Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
Кәсіпорын — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, қосымша, косалқы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді.
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға
және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу — машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-
механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және
т.б.).
Қосымша цехтар (макта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын
ұжымының тұрмыстық қажеттілігін канағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын-үй
коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл
кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дүрыс ұйымдастырдың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы
зор.
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс
болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс — өнім жекелеген даналарымен немесе
қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр
машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге
тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс колданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын
қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасынын шектеулілігі; жұмыс орындарының
салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың,
аспаптар мен қондырғыларының қолданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс
машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуде неғұрлым кең тараған. Бұл
кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп
қолданылады, бірақ ол бұйымдарды кұрастыратын партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі
сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялык, (мамандану
анағұрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар бойынша және технологиялық
жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ
сериямен өнім шығаруға арналған).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс — ұзак уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын
өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін,
белгілі бір салаға ынғайланған жабдыктардың жоғары деңгейі және өндірістің
жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып
табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің
өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі
қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ
сериялық өндірістерде - жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне
маршруттық парақтарына жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі
бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы
өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу
(калькуляциялау), қызмет көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің нақты
шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті
ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін
ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
* шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары
(өндірістер,цехтар,учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде
өңдеуі) бойынша, ал олар шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде
субъектінің есеп саясатында анықталғандай етіп бөлінеді;
* қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына
енеді;
* шығыңдар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей - өнімнің
өзіндік кұнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама - өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
* өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы-
шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін
(негізгі материалдар мен шикі заттың шығысы, технологиялық энергия мен
отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұрақты - өнімнің шығару
көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын
жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың
амортизациясы);
* шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық
элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы шығындары;
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар; негізгі құралдардың амортизациясы
(тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
* өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
- коммерциялық (сатумен байланысты);
* әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар
өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады.
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі
пайдаланады, оған "Негізгі өндіріс", "Көмекші өндіріс", "Үстеме шығындар"
бөлімшелерінің шоттары кіреді.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
"Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа
да материалдық запастары көрсетіледі ("Материалдар" бөлімшесі шоттарының
кредиті); өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары
("Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының кредиті); еңбек
ақыдан аударылатын аударымдар;
"Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар
амортизациясының сомасы көрсетіледі ("Негізгі құрал- жабдықтардың тозуы"
бөлімшесі шоттарының кредиті);
-"Материалдық емес активтер амортизациясының есебінің" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі ("Материалдық емес активтердің амортизациясы" бөлімшесі
шоттарының кредиті);
- "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтерін бөлу" кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары
көрсетіледі.
Өндіріс шығындарының талдамалык (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп)
объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көпжазбалык)
карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарьн ажыратады. Ал бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы
құрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни каржылық және
басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-70-бөлімшелеріне
енетін шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және
қаржылық есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 80-бөлімшелеріне енетін
шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып,
өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен
нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі
шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің
нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару
бухгалтериясы жабық (кұпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандайда
болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудың озық деңгейін
ұйымдастыруды, "жаңалықтарды" өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып
кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының
сыртқы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның
қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу
үшін "Негізгі өндіріс", "Өз өндірісінің шалафабрикаттары", "Көмекші
өндіріс", "Басқа да" шоттары пайдаланылады.Бұл шоттардағы топтастыру
транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы
есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық
бухгалтерияға беріледі, содан соң келесі жылдың басында қайтадан
каржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі.
Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір
шолушы және бірнеше "транзиттік" шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны,
пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар
топтастырылады.
"Транзиттік" шоттарда көрсетілген ақпараттар накты жасалған шығындар
туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып (белгіленген
қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің нақты
өндірістік өндірістік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім
бірлігі де есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға
бөлінеді:
* шығындарға кеткен тікелей материалдар;
* шығындарға кеткен тікелей жұмыс кұші;
* үстеме шығыстар.
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни,
оның кұнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады, Мысалға, автомобиль
өндірісі үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар
болып табылады.
Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар - бұл өнімді әзірлеуге тікелей
катысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан
аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.
Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл
өндеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей
еңбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы
болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды
(тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек акысы)
шегеріп тастағаннан шығады. Одан баска, үстеме шығыстардың қатарына:
амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй кызметі,
жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уакытша тоқтап
қалуының шығыстары т.б. жатады.
Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады.
- өндіріс түрлері бойынша "транзиттік" шоттарда субъекттің есепті
кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады
(негізгі, көмекші т.б- өндірістері бойынша).
- "Үстеме шығыстардын" шоттары бойынша субъекттің үстеме шығыстары
жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;
- үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылык жүргізуші субъекттің
есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, көмекші өндірістерге
таратады;
-"Транзиттік" шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына
есептен шығарып, дайын өнімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ
аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына жатқызылады.
Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен
„шығын" деген ұғымның өзін жете түсіну кажет, яғни оның терминологиялық
мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын кәне есебін түсіндіру керек.
„Шығындар - бұл қолдағы бардын сатып алуға жүмсалғанын және- оны
шаруашылық субъектінің балансында актив ретінде көрсетілетін, келешекте
табыс әкелуге кабілетгі қаражаттар". Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы
үғымның баскалай да трактовкасы (немесе түсіндірулері) кездеседі.
Осы ұғымдардан „шығындар" тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екені
көрініп тұр. Дәл сондықган, осы күнге дейін экономикалық әдебиетгерде осы
мәселе бойынша көзкарастардың біртүтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде,
„шығындар", „шығыстар", „жұмсалған каражат" үғымдары бірдей деп
тендестіріледі немесе ұқсас болып келеді және „өндіріс шығындары", не
„өндіріске жұмсалған шығын" терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше,
„шығын" деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқгы. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін
әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығын факторы -
бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе
жағдайлар.
Бухгалтерік есептің стандарттары бойынша „Шығыстар" есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстын азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің
пайда болуы мүмкін.
Шығындарды жіктеудің негізгі бағыттары.
Шығындарды жіктеудің мақсаты - жалпы массадан тек релевантгы шығындарды
бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты).
Сондықтан, жіктеудің әдістері (немесе жіктеу багаттары) басшьшың алдыңда
турған нақты мәселелерден тәуелді болып кёледі. Басқарушы есебінің осындай
негізгі мәселелеріне мыналар жатады:
1) Бірінші бағыт - жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді
сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің
(жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және
жанама) туралы есептік, мәліметтерді алу болып табылады;
2) Екінші бағыт - өзіндік күн туралы есеп берулер мен нақты шығындар
туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар
мақсатында пайдалану және дұрыс шешімдер кабылдау үшін барлық деңгейдегі
басшыларды (цехтардың, өндірістің; ШС) осы ақпараттармен қамтамасыз ету;
3) Үшінші бағыт — шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары
бойынша да есепті ұйымдастыру.
Осы келтірілген мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың өзіңдік жіктелуі
жасалады
Калькуляциялау баптары және олардың сипаттамасы.
Шаруашылық субъектісінің өндірістік қызметін басқарудың жүйесін қайта
ұйымдастыру немесе құру отандық өндірістік есебіне, яғни "өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығындар есебіне" ұғымдық жағынан
принципиальды жаңа талаптар қояды. Өнімнің өзіндік құнның
калькуляциялаумен өндіріс шығындарынның есебі бойынша нормативтік құжаттар,
сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялау мен шығындар есебінің
әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал
авторлардың берген ұғымы бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Ол өндірісте
шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың
жіктеу қағидаларын таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық
объектісінен (бұйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.),
сатылған мен дайын өнімнің және аяқталмаған өнімнің өзіндік құнын тарату
әдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нәтижелерге жатқызу жолымен
өтеуден тұрады.
Басқарушы есеп жүйесінен басқа да маңызды жағы болып, ол өндіріс
шығындарының есебін және калькуляциялау процесін өнімді шығарумен
байланысты екенін ескеретін біртұтас есептік процесі ретінде қарастырылады.
Бұл кезде шығындар есебінің объектісін таңдау ішкі есеп беру
көрсеткіштерінің жүйесін, басқарудың әр түрлі мақсаттар үшін калькуляциялық
есеп берудің кезеңділігін анықтайды.
Есеп берудің жүйесі келесідей кезеңдерден тұрады:
1. Өндірістік қызмет процесінде олардың пайда болуына қарай, өндіріске
жұмсалған ресурстарды алғашқы құжатта көрсету.
2. Қызмет түрлері, өндірістер, құрылымдық бөлімшелер, шығындардың пайда
болу орындары, жауапкершілік орталықтары, өнімдер, жұмыстар және т.б.
өндірістік шығындар туралы мәліметтерді локализациялау (тараптау).
3. Өндірістік шығындарды олардың пайда болу уақыттары: "тарихи", өткен
шығындар, есеп беру кезіндегі шығындар және болашақ кезең шығындары
бойынша локализацияланады;
4. мекемелер жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында тарату; жалпы
өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын және сатылған өнімнің өзіндік
құнына енгізу арқылы өтеу;
5. Қызмет көрсетуші өндірістің өндірістік шығындарын олардың аяқталмаған
және дайын өнімдерінің (орындалған жұмыстарының мен қызметтерінің )
арасына таратады және қызмет көрсетуші өндірістің өнімін, жұмысын және
қызметін тұтынушылары бойынша, яғни өндірістік бөлімшелері бойынша
шығындарды қайта таратады.
Өзін тексеру сұрақтары:
1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
2. Шығындар түсінігі, шығындар есебінің объектілері, калькуляциялау
объектілері.
3. Шығындардың жіктелуі, оның мақсаттары мен мәні. Шығындарды жіктеудің
негізгі бағыттары.
4. Өнімнің өзіндік құнын, табысты анықтау, запастарды бағалау үшін
өндірістік шығындардың жіктелуі.
5. Негізгі шығындар, үстеме шығындар, тікелей, жанама, кіріс, өткен шақтың
шығындары, өндірістік, өндірістік емес шығындар.
6. Өндіріс шығындарының элементтері, шығындардың пайда болу орындары,
жауапкершілік орталықтары және шығындар орталықтары бойынша топтастыру.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы. Калькуляция баптары және
олардың сипаттамасы.
3 3-Тақырып. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
1. Шығындарды бөлу және топтастыру
2. Негізгі өндіріс есебі
3. Көмекші өндіріс есебі
4. Өндірістік шығындар есебі
5. Үстеме шығындар есебі
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастырудан тұрады. Оған мынадай факторлар ықпал етеді:
* мекеменің қызмет түрі;
* мекеме басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
* мекеменің құқықтық түрі;
* шығарылатын өнім көлемі.
Шығындарды топтастыру мен бөлу.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шыгындардың түрлері 7 Тауарлық-
материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары және оған
Өнімнің (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына кіретін
шығындардың құрамы мен жіктелуі атты әдістемелік ұсыныстармен белгіленеді,
бұлар -материалдық шығындар, еңбекті өтеуге шықкан шығыстар, әлеуметтік
салык аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу. Шығындардың пайда
болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары,
участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір
учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында
белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдык бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жанжақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты әрбір жауапкершілік
орталықтары бойынша шыгындар мен табыс туралы мәліметтерді сметадан
ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау. Жауапкершілік орталықтары
бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында жасалатын смета орындау
жөніндегі есепте бухгалтер-талдаушы көрсетеді. Олардан жауапкершілік
орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары бойынша сметадан
ауытқушылықтар туралы ақпарат алады.
Әкімшілік шығындарды қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған
жерлерді қаншалықты жанжақты және оларды жауапкершілік орталықтарымен
ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көтерушілер бойынша есеп. Технология мен өнім сипатына байланысты
бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары, бір аттас немесе
жеке жасап шығаратын бұйым (тапсырыс) сериялары, құрылыс объектілері,
кұрылыстың біткен кезеңдері, жұмыс пен көрсетілген қызмет түрлері яғни
өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілген кызмет) түрлері шығынды
көтерушілер (носители) болады.
Егер кәсіпорында біртекті өнім бірдей негіздегі шикізат пен материалдан
жасалса жэне мөлшерімен, жаңғыртып жетілдіруімен (модификациясымен)
айрыкшаланса, онда кәсіпорынның шығынды көтерушілер сайын ең аз шамада
азайтуға мүмкіндік пайда болады, соған орай, калькуляциялау амалын
қарапайымдандыруға болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
* еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
* аударымдар (әлеуметтік салық);
* қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс,
дайын өнім (тауар) қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады жэне алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі
материалдар мен шикзат шығындары кіреді және олардың кұнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Олардың еңбекақсысы өндірістік шығындар
құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның белгілі бір тұрімс
тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды қосымша (жанама) еңбек
шығындары деп атайды.
Тікелей материалдык шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура саймасай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспең байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама
өндірістік шығыстарды сайма-сай тандалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құраласпаптарға,
косалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгереді және өзгермелі өндІрістік шығындар болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды тандалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шыгындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметгі жасау
бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми
зертхананы үстау шыгындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар - пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім кабылдаған көп
жағдайларда туын дайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын
чемодан дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса,
спорт тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің
әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды.
Бұл тапсырысты қабылдаудың баламапы шығындары - бұл жүзеге асырыла
алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана- алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептеліңуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар - бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық корларды жасау шығындары. Сондыктан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бүл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінін көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан.
Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар ұлғаюда,
қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды талап
етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол үшін 6
млн теңге төленген болатьін.
Бұл - қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі. Жабдық
жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара алмайды. Болашақ
шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен және жылу жүйесімен
жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға қатысты болады.
Диффенциальды шығындар - екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама. Қалалық жаңа бассейнді салу үшін екі баламалы
орын қаралды делік. Егер А ауданы тандалса, бассейнде ұстау бойынша жыл
сайынғы шығындар шамамен 65000 теңге болады. Егер В ауданы таңдалса, жыл
сайынғы шығыстар 60 000 теңге сомасында күтіледі. Бассейнді ұстау бойынша
дифференциальды шығындар былайша есептеледі:
65 000 - 60 000 = 5000 тенге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп аталды.
Қалалық бассейн мысалында оны ұстау үшін жыл сайын өсетін шығын 5000
теңгені құрайды, егер қалалық басейн В ауданынан А ауданына көшсе.
Дифференциальды (немесе өсетін) шығындар көптеген экономикалық шешімдерден
табылады. Туристік агенттіктің жаңа бөлімшені қала шетіне орналастыруға
орай шығарған қосымша шығындары - жаңа кәсіпорында орналастырудын өсетін
шығындары. Туристік фирма бөлімшені шет жаққа орналыстырып немесе
орналыстырмай шегетін жалпы шығындардағы айырмашылық егер жана бөлімше
ұйымдастырылса, шешімнің өсетін шығындары. Авиажелілерде жаңа маршрут,
заводтарда қосымша ауысым немесе ауруханада медбике штатын ұлғайту туралы
шешімдер де дифференциальды шығындарға кіреді.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар.
Бір қосымша "Стинол" тоңазытқышын шығарып, кәсіпорын шегетін қосымша
шығындар - тоңазытқыш өндіру бойынша маржиналды шығындар.
Маржиналдық шығындар әдетте әр түрлі өндіріс көлемпще сан қилы болады,
өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай өзгереді, олар шығару
ұлғайғанда, азаяды.
Маржиналдық шығындар мен орташа шығындарды айырудың маңызы зор.
Сонымен, өндірістің маржиналдық шығындары - өнімнің тағы бір бірлігі
жасалғанда шығатын қосымша шығындар. Бірлікке шаққандағы орташа шығындар -
шыққан бірлік санына бөлінген өнімнің кез келген санын өндіру бойынша жалпы
шығындар.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz