Жамбыл облысының топырағы әралуан
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Геоэкология немесе ландшафтылық экология –
комплекстілі ғылым, табиғи-антропогендік жоғары сатыдағы: табиғат зонасы,
облыс және провинция деңгейіндегі геосистемалардың экологиялық жағдайын
зерттеумен айналысады.
Ландшафтылық геоэкологияның планетарлық геоэкологиядан айырмашылығы
жекелеген аймақтардың алабында қалыптасқан экологиялық жағдайды зерттейді
(1).
Кез-келген аймақтың (республика, облыс) геоэкологиялық жағдайы сол
жердің табиғи ландшафтысының структурасымен ерекшелігіне және сондағы
шаруашылық салаларының әсер етүіне байланысты дамиды.
Геоэкологиялық зерттеулер қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатнастан
туындайды. Сондықтан геоэкология аймақтағы қалыптасқан жағдайды анықтап
қоймайды, негативті экологиялық жағдайларды жоюдың шараларын ұсынады.
ТМД мен Қазақстанның геоэкологиялық жағдайларын зерттеген ғалымдар
А.В. Клюев, Н.Н. Родзевич, М.Е.Бельгібаев, А.В.Чигаркин, Г.В.Гельдыева,
А.В.Белыйды атауға болады. Жұмыс осы ғалымдардың ғылыми- теориялық
қағилдарына сүйенеді.
Зеттеу тақырыбының өзектілігі, осы кезге Жамбыл облысы территориясын
геоэкологиялық тұрғыдан зерттелмегендігінде. Дегенмен, облыстың жеке
табиғат компоненттеріндегі экологиялық өзгерістерге арналған ғылыми
зерттеулер жеткілікті ( Умбетов,2003; Тусупов,2003;Жексенбин,2003; Заурбек
т.б,2003;Амандосова,2002-2004: Байтелеева,2003; Джанаева,2001-2004;
Темереева, Джанаева,2004).
Жамбыл облысы республиканың ертеден халық қоныстанған, экономикасы сан-
салалы дамыған аграрлы-индустриялды аймағы. Шаруашылықтың әртүрлі саласы
жергілікті жердің табиғи ландшафтысына әртүрлі деңгейде әсер етеді. Табиғат
пен шаруашылықтың арасындағы қарым-қатнас осындағы белгілі геоэкологиялық
жағдайды қалыптастырған Осы жағдайдың ішкі айырмашылықтарын анықтаудың
үлкен практиалық маңызы бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
Жамбыл облысының геоэкологиялық жағдайына анализ жасау, ішкі
айырмашылықтарына қарай территорияны геоэкологиялық аудандастыру. Аталған
мақсатқа сәйкес, мынандай міндеттерді шешү қажеттілігі анықталды:
- Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беріледі;
- Жамбыл облысының экологиялық жағдайының қалыптасуындағы әрбір
табиғат компонентінің әсері сарапталады;
- Жамбыл облысы табиғи ландшафтысының экологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктерін анықтау;
- Облыстың геоэкологиялық аудандастыру жүйесімен, экологиялық
шиеленісті аудандарын анықтау;
Жумыстың зерттеу нысанасы – Жамбыл облысының территориясы, оның
аумағында қалыптасқан геоэкологиялық жағдайы.
Дипломдық жумысты жазу барысында дәстүрлі географиялық салыстырмалы
географиялық, картографиялық, статистикалық әдістер қолданылды.
Геоэкологиялық аудандастыру барысында география ғылымының физико-
географиялық аудандастыру проблемасыының теориялық қағидалары негізге
алынды.
Жумысты жазу барысында, ғылыми әдебиеттерге, картографиялық,
статистикалық мәліметтерге және Жамбыл облыстық қоршаған ортаны қорғау
басқармасының, облыстық ауыл шаруашылығы, Жамбылгидрометбюро мекемесінің
фондылық материалдары қолданылды.
Геоэкологиялық аудандастыру барысында А.В.Чигаркиннің геоэкологиялық
аудандастыру жүйесі мен картасы және Қазақстанның физикалық картасы, Жамбыл
облысының (1:1 000 000) картасы (2000 жылы) қолданылды.
Дипломдық жұмысын нәтижелер Жамбыл педагогикалық институтының
География, Тарих-география мамандықтарында арнаулы өлкетану курсын
(спецкурс) өткенде, және орта мектептің Қазақстанның физикалық
географиясының сабақтарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс құрылымы, екі тараудан, алты параграфтан, 12 кестеден,
4 қосымшадан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында, зерттеліп отырған территория ның эколого-
географиялық орнына баға беріліп, жер бедері мен геологиялық құрылысының,
климатының жергілікті жердегі қалыптасқан экологиялық жағдайдың
қалыптасуындағы роліне баға беріледі. Жамбыл облысы жеріндегі топырақ,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің экологиясы анықталады.
Жұмыстың екінші тарауында, территорияда қалыптасқан эколо-
гиялық жағдайдың ішкі айырмашылықтары негізінде геоэкологиялық
аудандастырылу жүйесі анықталады. Геоэкологиялық провинциялар
деңгейінде әрбір провинцияның экологиялық жағдайы сарапталады.
Провинция аумағындағы экологиялық жағдайы шиеленіскен аудан-
дар - анклавтар анаықталады. Зерттеу барысында, Жамбыл облысы
территориясында алты физико-географиялық провинция және оның аумағындағы
бес анклав анықталды.
Диплом жумысының соңында, облыс териториясындағы экологиялық шиеленіс
жағдайларын әлсіретү жолдары мен антропо-
гендік шөлбасумен қарсы күрес шаралары тұжырымдалады.
Жұмыстың қосымшасында, Жамбыл облысы жер – су аттары,
сирек және биологиялық түр ретінде жойылып кетү алдында тұрған өсімдіктер
мен жануарлардың тізімі, өлкетанудың оқу бағдарламасы
беріледі.
Дипломдық жұмыс мәтіні 72 бетте баяндалған, қолданылған әдебиеттердің
саны – .
I-Тарау. Жамбыл облысы территориясы табиғатының
экологиялық ерекшеліктері
Қазақстанның кез-келген аймағының табиғатына шолу бермес бұрын,
дәстүрлі түрде оның физико-географиялық және экономико-географиялық орнына
баға берілетін. ХХ- ғасырдың соңғы он жылының ішінде, дүние жүзінің әр
жерінде байқалып отырған, экологиялық шиеленіс пен дағдарысқа байланысты,
аймақтардың эколого-географиялық орнына баға беріле бастады. Оның себебі,
географиялық қабық бір тұтас болғандықтан, бір мемлекет шеңберіндегі
экологиялық өзгерістер, екінші бір мемлекет не облыс табиғатына әсер етіп
отыр. Ол атмофераның циркуляциясына, өзен суларының тасымалдауына,
транспорт пен т.б. қарым-қатнас түрлерінмен тарлуына байланысты. Себебі
атмосфера, гидросфера және биосферадағы алмасулар мемлекеттік - әкімшілік
шекараларға бағынбайды. Сондықтан, бір жердегі экологиялық өзгеріс келесі
бір жерде жаңғырып, табиғатына әсер етпей қоймайды. Осы ғылымдағы жағдайды
ескере отырып, Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға берү
қажет.
1. Территоряның эколого-географиялық орыны
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42-46 с.е.- мен 69-75 ш.б.
аралығында орналасқан. Солтүстік аймағы жазық-Мойынқұм, Бетпақдалаға ашық
тосқаулсыз шығып жатса, шығысында Айтау (Шу-Іле таулары), оңтүстігінде
Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі (1). Шу және Талас
өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер көлемі 145,
2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400 шақырымға
созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады. Облыстың шығысындағы,
оңтүстігіндегі және батыстағы шекаралары табиғи шекара болатын тау
жоталарымен өтеді.
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Греция,
Голландия мемлекеттерінің ауданын қоса есептегендігі ауданнан артық немесе
үш Закавказье мен үш Балтық жағалауындағы мемлекеттердің ауданын қоса
есептегенде көлемге теңеседі.
1.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының
экологиялық
Жамбыл облысының жер бедерінің басым көпшілі жазық. Тау жоталары облыс
территориясын батысынан, шығысынан және оңтүстігінен қоршап жатады (1
сурет). Оңтүстік –шығысындағы табиғи тосқауыл Кіндіктас таулары Іле
Алатауының жалғасы, бірнеше массивтерге: солтүстік-шығысында –Қордай
қыраты (1300-1500 м), шығысында –Желдітау, оңтүстік-шығысында Арғайты
көтерілісі (1300-1400 м), ал батысында-Ақкөйлек қыратына бөлінеді.
Кіндіктас солтүстік-батысында Шоқпар ойпатында (200 м) ұласса, ол оның
аржағында Шу-Іле тауларына ұласады, оның биік нүктесі Айтау (теңіз
деңгейінен 1800 м). Тау жоталары ұсақ шоқыларға ұқсас, олардың арасын бөліп
тұрған тегістелген беттер кездеседі. Тау жоталары тік жар қабақты
беткейлермен аласарады. Аса тілімделген, аридті үгітілүдің формалары жиі
ұшырасады.
Шу-Іле таулары солтүстікке қарай біртіндеп аласарып, шөлді плато
Бетпақдалаға ұласады. Оның оңтүстік – батысында, Шу өзені аңғарымен екі
ортада, құмды - лессті Сексеул даласы орналасқан.
Облыстың оңтүстігіне, Кіндіктас пен Талас аңғарының аралығында,
Қырғыз Алатауының батысы енеді. Тау жотасы шығыстан батысқа жүрген сайын
біртіндеп аласарады, Меркі, Аспара өзендерінің бастауында биіктік - 4125 м
болса, Шұнқыр, Мақпал өзендері бастауына биіктік 3783-3006 м дейін
төмендейді.
Қырғыз Алатауы жоталары горизонтальды және вертикалды бағытта жиі
тілімделген.
Қырғыз Алатауының Талас Алатаумен шектескен жерінде, биік тау
шыңдарында, тұрақты қар жамылғысы мен мұздықтар дамыған.
Жамбыл облысының оңтүстік-батысында Қаратаудың (800-1600 м)
шығысындағы Кіші Қаратау(кейде Шығыс деп атайды) жотасы орналасқан. Ол
оңтүстіктегі - Батыс Қаратаудан әлде-қайда аласа. Жақпарлы – қатпарлы
Қаратау, қайта көтерілгендіктен, жоталардың төбесінде тегістелген беттер
сақталып қалған.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыраттарында судың эрозиялық тілімденү
процесстері қарқынды жүреді.
Кіші Қаратаудың оңтүстігінде Боралдай массиві1000-800 м көтеріледі.
Су айырық жоталары үшкір, қырлы, жар құзды болып келеді, беткейлерінің
қулау бұрышы 30-40 градустан артады. Бұл, мұнда эрозиялық тілімденүдің
қарқынды жүретіндігін дәлелдейді. Тау аралық аңғарларында өзендер ағып
жатыр. Шу мен Талас өзендерінің аңғарлары кең табанды, жайылмасы мен өзен
терассалары қалыптасқан. Шудың Қамқалы тусындағы терассаларының ені-10-15
шақырым болса, Таластың Үшарал тұсындағы жайылма үстілік терассасының ені
осыған шамалас. Өзен терассаларының биіктігі 1-3 м, ал төменгі ағысында 3-4
м артады.
Шу аңғарынан солтүстікке қарай, құмды щөл Мойынқұм басталады (200 м).
Құмды шөлдегі төбелер мен қырналар, биіктігі 3- 5 м болатын, солтүстік-
шығыс бағытында созылып жатады. Құмды төбелі массивтер арасында тереңдігі 5-
7 м болатын, блин, ойыстар кездеседі. Кейбіреулері, оншақты шақырымға
дейін созылады, ал ені небәрі 1-3 м. Жергілікті халық осыны-чураталар
дейді, табанында кішігірім көлдер дамиды. Құмды қырқалар өсімдіктермен
бекіген, ал арасында жеке сұсымалы құмды төбелер жиі ұшырасады.
Мойынқұм оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп көтеріледі, бұйратты құм
жолдардың салыстырмалы биіктері 30-40 м болады.
Бетпақдала шөлінің Жамбыл облысына оңтүстік-шығысы кіреді. Шөлдің
бедері батысы мен шығысында екі түрлі:батысында жазық аласа (300-500 м)
болса, шығысы көтеріңкі, ұсақ шоқылы, қалдық аласа таулы сипат алады.
Солтүстік-батыс бағытында созылып жатқан Шу-Іле тауларының жалғасы болатын
Жамбыл (974 м), Қойжарылған ( ), Майжарылған ( м), Байғара ( м) таулары
орналасқан. Таулардың аналық жыныстары (гранит, порфирит, кварцит, сланец)
жер бетіне ашық шығып турады.
Таулардың жонында, беткейлерінде үгітулүден босаған тақта тастар,
қорымдар сияқты, үйіліп жатады.
Жазық батыс бөлігінде, Бетпақдаланың абсолютік биіктігі 325-450 м а.
Бұл бөлікте аласа шоқылар ұшырасады, олардың арасындағы ойпаң-ойыстарда
батпақы сорлар, тақырлар дамыған.
Бепақдаланың оңтүстігінде, Шу аңғарымен екі аралықта Сорай жазығы
орналасқан. Осында Шу өзенінің ескі арнасы, бүгінде ұзындығы 1,5 км
болатын, құрғақ аңғар аңғарылады.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігі жазық ойпатты. Солтүстік
аймағында Бетпақдала шөлі (200-300 м), орталық және оңтүстігінде Мойынқұм
шөлі (400-600 м) орналасқан. Территория солтүстіктен оңтүстікке қарай
біртіндеп көтеріледі. Оңтүстігінде Қырғыз Алатауы созылса, батысы мен
шығысында Қаратау Айтау (Шу-Іле таулары 800-1000 м) көмкереді.
Облыс территориясының солтүстікте, солтүстік-батыста ашық жатуы, оның
жеріне тропикалық континенталды, арктикалық суық ауа массаларының емін-
еркін еніп кетүіне жағдай жасайды.
Жылдың суық мерзімінде, территорияда қазан айынан наурыз айына
дейінгі аралықта, солтүстіктен сібірлік антициклон тармағы келеді.
Солтүстік-батыстан облыс жеріне ылғалды ауа массасы Каспий теңізінің
оңтүстігінен келеді. Европа жазығының оңтүстігінен Атлант облысқа
мухитытының ауа массасы ылғал алып келеді.
Солтүстіктен келетін антициклон қысқы суық алап келеді.
Облыс территориясының батысындағы, шығысындағы және оңтүстігіндегі
таулардың барьерлік функциясының арқасында жауын-шашынды тау алдындағы
жазықпен салыстырғанда мол алады. Тау алды бөктерлерінде орташа жылдық
жауын-шашын 300-305 мм, ал Қырғыз Алатауында жылына 500-600 мм дейін ылғал
түседі. Осыған байланысты, Жуалы қыратында, Қырғыз Алатауының бөктерінде
богарлы егіншілік дамытуға мүмкіндік бар. Бұл бір, екіншіден, Шу мен Талас
өзендері салаларының бастау алуына мүмкіндік береді.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыратында сулы эрозия қарқынды жүреді.
Облыс территориясының басым көпшілігін алып жатқан Мойынқұм шөлінде
дефляция процессі активті, себебі бекімеген көшпелі құмдар ауданы, шөлдің
45-55 % алады. Аккумулятивті құмды шөлдердегі эолды рельеф формалары
территорияда табиғи-антропогенді шөлбасу құбылысы дамуына ықпал етеді.
Қорытынды. Зерттеліп отырған территорияның жер бедерінің экологиялық
салдарына жасалған сараптама төмендегі қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
1. Облыс жерінің жер бедері күрделі, оның 90 пайызын жазық
–платформалы рельеф типі алып жатса, 10 пайызын таулы-орогенді
рельеф типі алады.
2. Жазық алабын Шу-Талас бассейні аккумуляциялық зонасы алып
жатыр.Таулардан құлап аққан өзендер тасымалдап әкелген зиянды
заттар осында шөктіріледі.
3. Жер бедері солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп көтеріледі,
оңтүстігі, батысы мен шығысы тау жоталарымен көмкеріледі. Тау
жоталарының барьерліктосқауылдық функциясы бар. Солтүстіктен ауа
массаларының емін-еркін еніп кетүіне ешбір кедергі жоқ. Тау
беткейлері жауын-шашынды мол алады.
4. Таулардың биік жоталарында қар-мұз жамылғысы дамыған. Олардан
облыс жерін сумен қамтамассыз етеін өзендер бастау алады. Содықтан,
тауларды экологиялық жауапты аймақтар деп танимыз
5. Таулардың тау жыныстары берік, сондықтан шөгінді жыныстармен
салыстырғанда көп жағдайда жылдам бұзыла қоймайды.
6. Қаратау мен Шу-Іле таулары жақпарлы-қатпарлы тау болған-
дықтан, тау жоталарында тегістелген беттер сақталған. Олар-
дың бедері жыртылұға ыңғайлы, сондықтан богарлы егін
шаруашылығында кеңінен пайдаланылады.
Облыс территориясының жер бедері мен қойнауындағы минеральды шикізат
көздерінің орны, оның геологиялық құрлысына тікілей байланысты. Таулар мен
жазықтар әртүрлі жастағы тау жыныстарынан тұрады5, 6, 7, 9.
Палеозой эрасына дейінгі уақытта облыс территриясы теңіздік
геосинклинальды жағдайда болған. Дегенмен, осы кезеңде докембрийлік
қатпарлану процессі байқалады, оның дәлелі, таулардың ядросын құрал тұрған
гнейс, гранит пен кристаллды тақта тастар. Докембрийлік жыныстар
Кіндіктаста, Мақпал антиклиналінде кварцит, слюдалы тақта тастар, мрамор
мен амфиболиттерден тұрады. Бірақ, докембрийде, биік таулардың ядролары
болмаса,теңіз деңгейінен көтеріліп жатқан, қалған территория теңіздік
жағдайда қалып отырды. Қаратауда құмсазды, тақта тасты, мергель шөгінділер
жиналды.
Территорияның жаппай көтерілүі силурдың соңына қарай басталған,
каледондық орогенезде байқалды. Теңіздің түбінен жаңа тау жоталары
көтеріліп, жаңа аралдарды пайда болды.Орогенез Кіндіктаста, Қырғыз
Алатауында күшті байқалды, ал Қарату мен Шу-Іле тауларында әлсіз жүрді.
Каледондық қатпарлық тұсында жанар таулар атқылап жатты.(8,9)
Девонның басында облыс территориясы, Оңтүстік Қазақстанның басқа
территориясы сияқты, теңізден босады. Континентальды жағдайда денудациялық
процесс үдейді, ол тау жоталарын бұзып, тегістеп аласартып, одан ысырылған
тау жыныстары-конгломерат,ірі қиыршық тасты құмдар, тау аралық ойыстарды
толтырып жер бедерін тегістеуге ұмтылады.
Төменгі тас көмірдің соңында территорияны теңіз қайта басады. Оның
түбінде ізбесті шөгінділер, ал жағалауында құмсаздар жиналады. Қаратауда
карбонның ізбестасты жыныстары қалың болып жиналған.
Орта карбонда территорияда герциндік орогенез басталады. Бұл
тектоникалық қозғалыстар Шу-Іле, Кіндіктас пен Қаратауда докембрийлік
структураны бұзып, қайтадан көптеген ірі қатпарларға ұшыратты.
Палеогеннің соңы мен неогеннің басында территорияда альпілік орогенез
басталды. Тау жоталарының көтерілүімен байланысты, мұзбасу басталды. Қырғыз
Алатаудың биік жоталарында мұзды эрозиямен аккумуляция, альпілік рельеф
формаларын дамытты.
Палеогеннің континентальды және теңіздік тау жыныстары Батпақдаланың
батысындағы жазықты құрайды.
Төрттіктің тау алдында жиналған лесс жыныстары континетальды
құрғақшылық жағдайда жиналған.
Геологиялық құрылысына қатысты шолуды аяқтай отырып, облыс
территориясындағы тау жасалу процесстерінің әліде тоқталмай жалғасып
отырғанын айту керек. Оны Қырғыз Алатауындағы тектоникалық жарықтармен
әлсін-әлсін байқалып отырған жер сілкіністері дәлелдейді. А.А. Григорьев
пен Г.А. Авсюктың, П.С. Макеевтың пікірінше (1999 ж.) Жамбыл облысының
территориясында бірнеше жер сілкінү ошақтарын: Талас не Жамбыл, Мерке және
Бішкек деп ажыратады. Жер сілкінү ошақтары тау алдында орналасқан.
Пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының негізгі байлығы фосфорит кендері.
Фосфоритті бассейн, Кіші Қаратаудың солтүстік-шығыс бөлігінде 45 кен орнын
қамтиды.(2 сурет)
Геолог ғалымдар осы бассейінді 3 бөлікке: оңтүстік-шығыс, орталық
және оңтүстік –батысқа бөледі.
Оңтүстік-шығысындағы ірі кен орындары-Шолақтау мен Ақсай, екеуіде тау
аралық аңғарларда жиналған конгломераттарда шоғырланған.
Кен орындары минеральды-химиялық құрамына қарай 4 қабатқа: негізгі
фосфоритті, фосфат-кремнийлі, төменгі фосфоритті және кремнийлі болып,
бөлінеді. Фосфорлы ангридтің мөлшері әртүрлі қабатта әрқалай: 2-7% тен 15-
37% аралығында болады. Өнеркәсіптік маңызы бары - алғашқы екеуі, осы кеннен
алынатын суперфосфат рудасы, алдын ала байытуды қажет етпейді.
Кіші Қаратаудың кен орындарын алғаш 1936 жылы геолог И.И. Машкара
геологиялық барлау барысында анықтаған болатын. Арнаулы геологиялық
зерттеулер кейін, рудалардың химиялық анализі жасалған соң, фосфориттің
кәсіптік маңызы бар екендігі анықталған соң ғана басталды.
Өнеркәсіптік маңызы бар фосфорит кен орындары: Тесіктас оның қалындығы
–3,5 м, фосфоритті ангидрид мөлшері - 30 %, Жаңатас, Көксу, Көкжан, Үмбас
- 24-25%, 29-30%.
Кіші Қаратауда, фосфориттен басқа, тас көмір, мирабилит тенардит,
марганец табылып отыр.
Облыс жеріндегі шөгінді тау жыныстарымен галит, ізбестас, саз, цемент,
доломит т.б. құрылыс материалдары байланысты.
Жамбыл облысының геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының
экологиялық салдары әр алуан. Құмды шөлдегі сусымалы құмдар мен таулар
бөктеріндегі лесс тау жыныстары тасымалдануға, үрленүге, үңгіленүге
(дефляция) және тасымалданып шөктірілүге бейім. Сондықтан олардың бойында
көптеген техногенездік зиянды заттар мол жиналады. Минеральды шикізат
көздерін игерген кезде, жер қойнауындағы химиялық элементтері жер бетіне
шығарылып, территоряның табиғи геохимиялық фонын бұзады. Оның дәлелі,
облыс жерінде қалыптасқан геохимиялық аномалиялар мен судың, топырақтың
зиянды заттармен ластанулары.
Тауларды құрап турған докембрийлік, палеозойлық тау жыныстары
экологиялық берік тау жыныстары, ал жазықтардағы өзеннің, көлдің
аллювиальды, деллювиальды шөгінділері экологиялық берік емес - борпылдақ
тау жыныстарына жатады.Олар жел, су эрозиясына бейім, тез шайылып,
тасымалданып кетеді.
Қорытынды. Геологиялық құрлысына жасалған анализ, төмендегідей
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
1. Облыс жерінің геологиялық құрылысы өте күрделі. Докембрийдің
интрузивті тау жыныстарымен қатар, соңғы палеозой-кайнозойдың
метаморфты және шөгінді жыныстары кеңінен тараған.
2. Интрузивті тау жыныстарымен рудалы пайдалы қазбалары байланысты
дамыса, шөгінді тау жыныстарымен рудалы емес пайдалы қазбалары
дамыған.
3. Қырғыз Алатауының баурайында экологиялық зардап ошақтары болатын
– жер сілкінү ошақтары орналасқан.
4. Таулар алдындағы тау бөктерлерінде лессті тау жыныстары қалың
жиналған, олар шайылуға, эрозияға бейім келеді.
5. Облыс жеріндегі аккумулятивті шөгінділерде құмды шөлдер дамыған.
Құмды шөлдерде антропогенді шөлбасу процессі қарқынды жүрүде.
1.3. Экологиялық жағдай қалыптасуындағы климат
және ішкі сулардың ролі
Климат пен ауа райы, кез-келген территорияның экологиялық жағдайына
қалыптастыруда үлкен роль атқарады.(10,11,12).
Жамбыл облысының климаты құрғақшылығымен, шұғыл континентальдылығымен
сипатталады. Бұл жағдайлар, біріншіден қарастырылып отырған территорияның
Евразияның дәл ортасында орналасуымен және мухит бассейндерінен шалғайда
орналасуына байланысты. Екіншіден, атмосфера циркуляциясының да әсері бар.
Қоңыржай ендіктердің оңтүстігінде орналасуы - күн радияциясының мол келуіне
септігін тигізеді.
Радиациялық жағдайлар. Облыс территориясына түсетін күн сәулесінің
жарқырап түсүінің орташа мөлшері 2500 сағат, бүл Москва қаласына (1600)
түсетін сәуледен 1,5 есе артық.
Академик А.А.Григорьевтің (1944) мәліметіне жүгінсек, Қазақстанның
оңтүстігінде, мамырдан шілдеге дейін 4 ай ішінде, келіп түсетін жылу
мөлшері осы мерзім ішіндегі тропикадан (150с.е.) бірде-бір кем емес; сәуір
мен қыркүйек аралығында, тропиакадағы желтоқсан мен қаңтар айлары
аралығында келіп түсетін жылудан кем емес; ақпан мен наурызда түсетін жылу
мөлшері, субтропикадағы қыс айларында келіп түсетін жылумен тең болады.
Желтоқсан мен ақпан айларында келетін жылу энергиясы, жалпы жер бетінің
650с.е.-не түсетін жылуға пара-пар.
Облыс территориясяна келіп түсетін жылудың мөлшері, ауа райының
бұлттылығына байланысты. Жаз айларында (мамыр-қазан) күн ашық, мейлінше
ашық күндер -тамыз бен қырқүйекте. Бұл, осы мерзімдегі оңтүстік Қазақстан
жерінде орнығатын температуралық депресияға байланысты, ол әрине
бұлттылықтың дамуына кедергі болады.
Жылдық суық мерзімінде, циклондық әрекеттің күшеюіне байланысты,
бұлттылық артады да, территорияға күн радиациясы аз түседі. Қыста, қар
жамылғысының аз күн болса да жатуы да, территорияның күн радиациясын аз
алуына себеп болады. Себебі, қардың альбедосы- күн сәулесін кері
шағылыстыруы 60-90%.
Күн энергиясының түсүі, көп жағдайда төсеніш сипатына да байланысты
(тау, дала, шөл). Ауаның төменгі қабаттарының термикалық жағдайының
әртектілігі таулы аудандарда таулы-аңғарлы желдерді дамытады. Жаз айларында
тәуліктік температураның тербелісі шұғыл: күндіз қатты қызады, түнде
салқындайды. Көктемдегі және күздегі түнде ауа температурасының төмендеуі,
көктемгі, күзгі радиациялық үсіктердің жүруіне себеп болады. Бұл,
арктикалық суық ауа массасының, солтүстіктен келетін, келуіне байланысты
үсіктен өзгеше.
Жамбыл облысының тауларының әртүрлі экспозициясы да жылуды әркелкі
алады, бірақ жаз айларында емес, қыс айларында айқын білінеді (1кесте).
Ауа циркуляциясы мен ауа райы. Жамбыл облысы климатының
қалыптасуында ауа циркуляциясының ролі айтарлықтай.
Жылдың суық маусымында (қазаннан наурызға дейін) ауа райының
қалыптасуына сібір антициклонының тармағы әсер етеді.Оның ықпалынан облыс
жерінде қыста ашық аязды ауа райы, ал түнде қатты суық ауа райы
қалыптасады. Күндіз ауа температурасы көтерілген соң суық ауа біртіндеп
жылынады. Антициклонды жағдайды солтүстік-батыстан келетін циклондар
бузады. Циклон Каспий тенізінің оңтүстігінде және Теджен, Мургаб өзен
аңғарлары тарапынан келеді. Суық фронттың келуінен не жаңбыр не қар жауады.
Солтүстік-батыстан Европа жазығынан, Батыс Қазақстан арқылы келетін
қоңыржай ауа массасы, қыста құбылмалы ауа райды тұғызса, көктемде, күзде
жауын-шашын әкеледі.
Жылдың жылы мерзімінде, Сібір антициклоны кері шегінеді, облыс
территориясы қатты қызады. Облыс жеріндегі ауа райын Европанның
оңтүстігінен келетін азор антициклонның тармағы анықтайды. Сонымен қатар,
жазда оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның өз жерінде термикалық депрессия
орнайды. Осы жерде қалыптасқан континентальды тропикалық ауа массасы да ауа
райына әсер етеді. Жаздың аптап ыстығын Жер орта теңізі жақтан келген ауа
массасы сәлде болса бәсендетеді. Циклондық әрекет әлсіз, дегенмен
температураны, бұлттылықты өзгертеді.
Солтүстіктен, солтүстік-батыс пен батыстан келетін ауа массалары,
жазда аз келеді, жазық жерде ол қызып үлгіреді, ал конденсация деңгейі
жоғарыда жатқандықтан, бұлтсыз ашық күндер орнайды. Ал тауларда, бұл ауа
массалары бұлттылықты орнатып, жаңбыр мен биік шыңдарда қар жауғызады.
Жамбыл облысы климатының континентальдылығы, жыл
мезгілдерінің айқын, бірінен кейін бірінің алмасып отыруына себеп болады:
құбылмалы, салыстырмалы суық қысқа қыс мезгілі, жаңбырлы көктемге, ол
қүрғақ жазбен алмасады.
Қыс әдетте қарашаның соңында қалыптасады: температура теріс,
төмендейді, бұлттылық қалық, сіркіреп жауған нөсер жаңбыр, арты қарға
айналады. Қыста ауа райы құбылмалы: суық күндер жылы күндермен жиі
алмасады, тауда, тау етегінде қар жауып тұрады.
Арктикалық ауа массаларың келуі ауа температурасын -250, кей күндері
одан да төмендетіп жібереді. Тау аңғары мен жазықтарда ауа температурасы
қатты суынып, өсімдік жамылғысына көп зиян келтіреді. Тауларда, кересінше
салыстырмалы, қыс жылы болады, ол инверсиялық құбылысқа байлданысты.
1
к
е
с
т
е
Жамбыл облысының климаттық көрсеткіштері
(Агроклимат ресурсы Джамбульской области,1978 г )
Ұзақтығы, күндер саны +100С Ауа температурасы, градус есебімен Жауын-шашын,мм
артық
темпе
ратура
жиынты
ғы
ТұрақтАязсыз +10 С Орташа Орташа Абс. Абс.
ы қар күндер артық Июль январь мак Мини
жамылғ күндер симум мум t0С
ысының t0С
Шу 800(1186) 62,5(14870-95 2млр.
) .500млн
Талас 661 52,7 55-30,0 900 млн
Аса 60,2-25,6508,0млн
Берку 0,05-36 6,8млн
ты
Таулы өзендер жылдам ағады, сондықтан эрозиялық әрекеті күшті,
сарқырамалары, шоңғалдары жиі дамыған. Таудан құлап аққанда, лай, құм,
қиыршық тасты мол әкеледі, олардың барлығы тау алдындағы ысырындылы
конустарда жинала береді.
Шу өзені -Тянь-Шанның биік қарлы-музды шындарынан Қырғыстан
территориясында басталады. Бастауын екі өзені оң бутағын – Қара қожа, сол
бұтағын –Қошқар құрайды. Орта тоқай аңғарынан шықан соң, өзен Ыстық көл
қазан-шұққырына құлайды. Күнгей Алатауын кесіп өтіп, Боам аңғарынан,
жазыққа шығады. Благовещенск селосынан өткен соң өзен тұтастай Қазақстан
жерімен ағады. Жамбыл облысы жерінде өзенге Шу-Іле тауларынан басталатын
Қарақоныз, Көкпатас, Қара өзен салалары неліп қосылады.Мойынқұмен шектескен
жерде соңғы қурағаты саласы келіп құяды, ары қарай өзен тармақтарға
бөлініп, сағасында Қамқалы Гуляев маңында батпақты-көлді алапқа айналады.
Осында қалың қамыс пен құрақ өскен. Ылғалды жылдары Қамқалы көлдерінен ары
ағып өтіп жатады; ал құрғақшылық жылдарында, арнасы 100 км қысқарып, сағасы
құрғап, өзен суы шөлге сіңіп кетеді.
Шудың жалпы ұзындығы, Қарақожамен қоса есептегенде, 1100 км, су
жинайтын алабының ауданы-148 мың шаршы шақырым. Жамбыл облысы
территориясынан 500 км ұзындығымен ағып өтеді, арнасының ені 40-100 м,
төменгі ағасында 10-50 м тарылады.
Өзеннің гидрологиялық режимі күрделі, су шығыны әржерде әрқалай:
жоғарғы ағысында шілде мен тамыз айларында 95м3сек. Орта ағысында
өзен суы суғаруға жұмсалғандықтан, ағысы күрт азаяды. Қыста, көктемде,
жазда Тасөткел су қоймасынан судық жіберілүіне байланысты, Шудың ағысы
90м3сек. артады, ал жалпы шығыны 70м3сек.
Көктеректен кейін, өзен сағасы тармақталып, буланып, құмға сіңіп
кеткендіктен өзен көп суынан айырылады.
С.С.Неурструевтің1997 ж. пікіріне сүйенсек, Шу ертеде
Сырдарияға құятын, кейін Асқазанзор сорына бұрылады. Соңғы жылдары Қамқалы
көліне, Сырдариядан 300км қашықтықтағы келіп қуятын болды.
Шудың лайлығы, су тасқынында, 300-350гл, межень кезінде-13гл, ал
төменгі ағысында қумсазды, құмды жағалауды шайып келүіне байланысты, 600-
800гл. артады.
Судың химиялық құрамына қарай, Шу гидрокарбонатты класқа жатады,
минерализациясы орташа 200-500мгл.
Шу өзені облыстың ғана емес, Оңтүстік Қазақстанның экономикасында
айтарлықтай экологиялық роль атқарады. Қазақстан үлесіне өзеннің жылдық
ағысының 60% келеді, жалпы қоры-2мрд.м3. Қырғыстанда үлкен Шу каналы
салынған, одан облыс жеріне, Мерке бутағы кетеді. Ол Мерке мен Т.Рыскулов
аудандарының жерін сұғарады. Өзен суымен жалпы 45мың га. алқап сұғарылады
.
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен
жерінен алады. Бастауын-Ұшқарой деп аталады. Төменгі ағасында Мойынқұм
арқылы өтіп, Жамбыл қаласынан 220км. Қашықтықта құиға сініп кетеді. Кейбір
ниғалды жылдары өзен қазоты көліне дейін барыс жетеді. Өзен аралас ағасында
қоректенеді: бастауында мұз бен қарлар мен, орта ағасында еріген қар
суымен, төменгі ағасында судық шығыны 24-30м3сек, максималды су шығысы
июнде-43м3сек, минимальдысы көктемде 22-22,7м3сек. Төменгі ағасында
(Үшарал маңында)-5,6м3сек азаяды.
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте
ыңғайлы. Өзеннің жалпы жылдық су қоры 900млн.м3, оның 500ммм3.
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жамбыл облысында өзен суымен 48мың га (1961)
жер суғарылады (Жамбыл, Талас, Байзақ аудандары).
Суының қоры жөнінен, облыстағы үшінші, өзен Аса өзені, оның ұзын
дығы –70км, Теріс пен Күркіресу мұздықтардан басталады (3500км).Қаратаудың
оңтүстік-шығысында тауды кесіп өтіп, Аса атанып, Бийліккөлге барып құлды.
Өзеннің суымен Жамбыл, Свердлов ауданының алқаптары сұғарылады.
Облыс территориясындағы ұсақ өзендерден Қарақыстақ, Аспара, Меркі,
Бүркіты, Шабақты, Көктал, Рығайты, т.б. атауға болады. Бүл өзендер суын
тиімді пайдалану үшін, бөгеттер салынған.
Облыс жерінің жазық айматары жер беттік суларға кедей, Мойынқұмның
орталығында бірде-бір өзен жоқ.
Бетпақдалада, көктемде арнасы суға толып, жазда кеуіп, қалатын
қарасулар көп-ақ- Қызылеспе, Көктал, Жыңғылды, Турлыбайсай, Қаратал, және
Боқтықарын өзендері бар. Көктемдегі суы тұщылау болғаны болмаса, ауыз су
ретінде тутынуға болады, жазда ол булануға байланысты ащыланады.
Жалпы, Жамбыл облысы, салыстырмалы түрде алғанда су қорына бай,
жылдық ағыс қоры жылына 5 мрлд.м3(2001), осының небәрі 2,2 мрлд. м3
пайдаланады.
Көлдері. Облыс көлдерінің көпшілігі ірі өзендердің аңғарында
жиі,оларды гидрогенді көлдер деп атайды. Әсіре Шу мен Талас өзендерінің
аңғарында да көп-ақ. Көлдер, осы өзен сулары, ерігін қар сулары мен грунт
суларымен қоректенеді. Сондлықтан, көлдердің ауданы, деңгейі жыл ішінде
өзгеріп түрады. Жазда, көпшілігі кеуіп қалады.(7,8)
Жамбыл облысындағы ірі көлдің бірі – Биликөл, ол Қаратаудың
солтүстік-шығысында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 18 шақырымға
созылады, ені 75 шақырым, ауданы-33 км3, терендігі 6,0-9,7м аралығында.
Көл ағынды, одан Аса өзені ағып өтеді, сондықтан сәуір мен мамырда суының
деңгейі көтеріледі,ал қараша мен желтолқсан айларында өмен түседі.
Су деңгейінің тербелісі – 2,5-3,0 м. Жылына көлдің түбіне, қалыңдығы
3см-дей ылай тұнады.
Көлдер сондай-ақ, Аса өзенінің сағасында көп-ақ, бірімен-бірі
қосылып, батпақтанып, қалың қамыс-құрақ өсіп жатады.
Жер асты суларын жаратылысына қарай, таулы жердегі жарықшақты, жазық
жердегі қабатты деп бөлүге болады.
Таулы аудандарда, тақта тасқа айналған қатты жыныстардың арасында
тектоникалық жарықтары мол. Осы жарықтарды бойлап жиналған сулар, қар
ерігенде не жаңбыр жауғанда, жарықшақты сулар болып жиналады. Олар, әдетте,
жер бетіне, тау бөктерлерінің етегінде жер бетіне шығып жатады. Таулы
жердің жер асты сулары гидрокарбонатты, минералдануы төмен.
Таулардың етегінде, тау бөктерлерін құрал тұрған төрттіктің
борпылдақ жыныстары тұщы жер асты суларына өте бай. Грунт суларының
терендегі 0-5м, құдық қазып, дренаждар салу арқылы пайдалануға әбден
қолайлы.
Тау алдындағы жазықтарда артезиан сулары 100-250м тереңдікте жатыр.
Құбыр қазса, артезиан скважиналары секундына 5-10 және 30-50л су бере
алады.
Жер асты суларына Мойнқұм шөлі өте бай. У.М.Ахметсафин мәліметіне
сүйенсек , щөлдің орталық және шығысынд бөліктерінде, кем дегенде
180млрд.м3 су қоры бар. Құмды төбелердің арасындағы ойпаттарда, жер асты
сулары 1-3м тереңдікте жатса, ал құмды төбелердің бойында 5-20м терендікте
жатады. Шөлдің депрессиялық ойыстарында көлдер жиі ұшырасады -
Тоғызуқұдық, Далақұдық, Шошқакөл, Майқұдық, Атаукөл, Шарбақты, Аяқкөл,
Лақкөл т.б. Кейбір көлдердіқ ауданы 3га, ал тереңдігі-1м ғана болады.
Көлдердің жағасында қамыс – құрақ қалың өскен.
Шудың аңғарының жайылмасында, жайылма үстілік терассаларында грунт
суларының терендігі 2-3м. Таластың аңғарында грунт суларының тереңдігі 3-
5м.
Мойынқұмда грунт суларының тұздылығы төмен (300-400мгл). Грун
суларының тұздылығының төмен болуы, атмосфералық жауын шашынның құм арқылы
сүзілүіне байланысты.
Қорытынды. 1. Жамбыл облысы территориясында жарықшақты, грунт және
артезиан сулары дамыған.
1. Жарықшақты жер асты сулары, таулы аудандардың тектоникалық жарықтары
арқылы жиналып, шоғырланады.
2. Грунт сулары, ірі өзендердің аңғарларында жиналса, артезиан суларының
қоры Мойынқұм шөлінде мол.
3. Жер асты суларының экологиялық маңызы зор, себебі табиғи өсімдіктердің
және ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға кеңінен пайдаланады.
4. Жер асты сулары, сондай-ақ ауыз және техникалық су ретінде
пайдаланылады.
1.4. Топырақ, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесінің экологиясы
Жамбыл облысының топырағы әралуан. Топырақ жамылғысының қалыптасуы,
ендік бағытындағы зональды және таулардағы вертикальды биіктік белдеулік
заңдылықтарына бағынады.(7,8,13).
Қырғыз Алатауы, Қаратау мен Шу-Іле тауларында биіктік белдеулікке
байланысты дамыған топырақ жамылғысының спектрі әртүрлі. Жалғыз ғана Қырғыз
Алатауының бойында дамыған топырақ жамылғысы көп спектрлі: шөлді, шөлейтті,
құрғақ-дала, таулы, шалғынды-дала, таулы шалғынды және субальпілік шалғынды-
дала түрлерінен тұрады. Бұл топырақ жамылғысының типтері облыс жеріндегі
басқа тауларға тән емес. Себебі ол таулардың абсолюттік биіктігі төмен.
Облыстың жазық аймағында шөлд зона дамығандықтан, топырақ
жамылғысының типтері, шөлді құрап тұрған, аналық тау жыныстарына байланысты
болады.
Шөлдерде аналық тау жыныстары - аллювиальды, теңіздік, пролювиальды,
эолды болып бөлінеді. Осылардың ішінде өте кең тарағаны, өзендердің сулары
жинаған - аллювиальды жыныстар. Олар өзендердің қазіргі және бұрынғы
аңғарларын толтырып тұрған саздар, құмсаздар және қиыршық тастардан тұрады.
Проллювиальды және проллювиальды-аллювиальды жыныстары, тау алдындағы
бөктерлерін құрап тұрған-малта тасты, қиыршық тасты, қабатты саздардан
тұрады.
Эолды жыныстар Мойынқұм құмды шөлін құрайды. Құм желдің аллювиальды
және эллювиальды жыныстарын сорттап, екшелеуінен пайда болған.
Бетпақдаланың топырақ жамылғысы, шөгінді және метаморфтық тау
жыныстарының үгітілүінен пайда болған, эллювий жыныстарында дамыған.
Шөлдің барлық аналық тау жыныстары карбонатты және тұзды (гипс, тез
еритін тұздар) болып келеді. Саздар мен құмсазда лайдың үлесі 12-18%.
Топырақтың түзілү процессінде шешүші рольді биоклиматтық жағдайлар
атқарады. Атмосфералық жауын-шашынның аздығы мен жаздағы жоғарғы
температура, топырақтағы биологиялық шірү процесстерінің жүрүіне мүмкіндік
бермейді. Соңдықтан, облыс территориясында топырақ қабаты жұқа, қалың емес,
қарашірігі аз(гумус) және тұзды.
Облыс территориясындағы өзендердің төменгі ағасында, сондай-ақ
Бетпақдала мен Мойынқұмның депрессиялық ойыстарында тақырлар дамыған.
Көктемде тақырлар еріген қар суларына толады да лай жиналып,
лайланып, қысқа мерзім ішінде болсада, балдырлардың өсүіне жағдай туады.
Тақырдың қалыңдықтары 20-40см, оның астында аналық тау жынысы басталады.
Қара шірігі аз 0,3-0,8%, тұздары 20-40см тереңдікте басталып, көрсеткіші -
2-2,5%. Тұзды емес тақырларда кездеседі, олардың тұздылығы 1,5м тереңдіктен
басталады.
Тақырлар суды жақсы өткізбейді: ылғалданғанда, ісінеді, құрғағанда
қайтадан қатады, кебірге айналады. Тақырларда өсімдік тамырларының өсүіне
қолайсыз жағдай қалыптасқан.
Сұр-қоңыр топырақ Бетпақдалада кең тараған. Оның ерекшелігі - гипс
қабатаның қалың болуы, 5-50см тереңдікте гипс горизонты орныққан, гипстің
мөлшері 30-60% шамасында.
Сортаңды сұр-қоңыр топырақ бор мен палеогеннің конгломерат, сланец,
тақта тас, гранит, әктас сияқты тығыз тау шыныстарында дамиды. Алдыңғы
топырақтан ерекшелігі, бұлар, карбонатты, саздақты болады.
Топырақтың 0-4см төмен жатқан горизонтында тұздылық - 0,76%.
Мойынқұмның өсімдікпен бекіген бөліктерінде, қопсыған борпылдақ құмды
сұр топырақ дамыған.
Осы топыраќты дала шпаты минералдары мен карбонаттар, топыраќтың
ќұнарлылыѓын арттырады. Көктемде Мойынќұмныњ, ылѓалды мол кезінде,
эфемерлі шөптесінді өсімдіктерге тұнып тұратыны осы жаѓдайѓа
байланысты. Орман, орманды - дала және дала зонасыныњ ќұмдарында мұндай
элементтер кездеспейді, олардың құнарлылық шамасы қара шірікке байланысты
болады.
Ќұмды сұр топыраќ, ќұмды төбелер арасындаѓы ойпањдарда дамиды,
ќұрамында саз, шањды бөлшектері кездеседі. Ќара шірігі аз - 0,3-1 %,
карбонаттары топыраќ ќабатының профилінде бір тегіс тараѓан.
Шу мен Таластыњ жайылмасы мен террасаларында аллювиальды-
шалѓынды, шалѓынды батпаќты топыраќ дамыѓан, оныњ ќұрамында ќара шірік
біршама мол.
Суармалы оазистерде сұр топыраќ дамиды. Ќара шірігі –1-2%,
карбонат пен гипс топырақтың терењ қабаттарында жиналѓан. Басќа
топыраќтардан бір ерекшелігі, ұдайы суару мен жыртылудыњ әсерінен,
жоѓарѓы горизонты тыѓыздалған. Осы жағдайлардан, топырақ суды нашар
өткізеді, топыраќтыњ аэрациясын төмендейді. Топыраќтыњ осы ќасиеттерін
жою үшін, топыраққа тамыр жүйесі терењге кететін жоњышќа егіп, ауыспалы
егіншілік технологиясымен игерү керек. Суармалы сұр топыраќта азот пен
фосфор аз, сондыќтан минералды тыњайтќыштар мен тыңайту қажет.
Шу-Іле, Ќаратау және Ќырѓыз Алатауында топыраќ жамылѓысы биіктік
белдеулік зањдылыѓына сәйкес дамиды. Таудыњ етегінен, 900-1200 м
биіктікке дейінгі аралықта, таудыњ каштан топыраѓы дамыѓан. Оныњ аналыќ
тау жыныстары лесс, шөгінді және метаморфты жыныстардыњ қиыршық тасты
эллювиі мен деллювиі. Ашыќ каштан топыраѓындаѓы ќара шіріктің мөлшері
2-3,5% болса, ал ќою каштан – 4-6% мөлшерінде.
1100-1200 м биіктіктен ары ќарай, таудыњ орманды - шалѓанды дала
белдеуі басталады. Ананық тау жыныстарыныњ үгітілуі мен лессті тау
жыныстарынан, таудың ќара топыраѓы пайда болѓан. Ќалыњдыѓы –60-70см,
ќара шірігі мол –6-10% көлемінде.
Таулардыњ 2000-2600м биіктік алабында, ылѓалды, теріскей тау
бетпейлерінде таулы-шалѓынды, шалѓынды – дала субьальпілік белдеуінде
таулы шалѓынды топыраќ дамиды. Бұл топырақтың қара шірік ќабаты ќалыњ,
40 см шамасында.
2800-3000м абс. биіктіктен ары ќарай альпілігік белдеу басталады.
Таудыњ осы бөлігіндегі, шалѓынды шым тезекті топыраѓы үгітілген және
ертедегі, ќазіргі моренналыќ жаныстарда дамыған. Ќұнарлы ќара шірігі –8-
14% .
Таулардыњ етегіндегі бұлаќтарымен өзендердіњ мањында сазды
–шалѓынды шым тезекті топыраќ дамиды.
Қорытынды. 1. Жамбыл облысынынң жазық аударында топырақ жамылғысының
қалыптасуы зональды заңдылыққа байланысты дамыса, ал таулы аудандарында
биіктік белдеулік заңдылығына сәйкес дамыған.
2. Жазық аудандағы негізгі зональды топыорақтың типі- сұр топырақ, бірақ
аналық тау жыныстармен климаттың жергілікті өзгешеліктеріне байланысты,
облыстың жазықтарында тақырлар, сұр-қоңыр топырақ, шалғынды сұр қоңыр
топырақ, құмды сұр топырақ, сортаңды-сұр топырақ кездеседі.
3. Қырғыз Алатауында топырақтың белдеулік спектрі әралуан. Шөлдің сұр
топырағынан бастап, қара каштан топыраққа дейін дамыған.
4. Климаттың құрғақшылығына байланысты, топырақта булану күшті жүреді,
сондықтан оның тұздары бетіне шығып, сортаңдар дамиды.
5. Жаздағы аңызақ желдердің жиі соғуынан, өсімдік жамылғысының
жұтаңдығынан, топырақ жамылғысы жел эрозиясына тез ұшырайды.
6. Топырақ жамылғысының экологиялық маңызы зор, ауыл шаруашылығы
дақылдарнының өсіп-өнүіне табиғи мүмкіндік жеткілікті.
Жамбыл облысыныњ өсімдік жамылѓысы.Территорияның өсімдік
жамылѓысын, ерекшелігіне ќарай, шөлді жазыќты, аласа таулы, тау алды,
биік таулы өсімдіктер дүниесі деп бөліп ќарастыруѓа болады. Себебі,
зональды өсімдік зонасы ендік бағытында дамыған шөлді болѓанмен, шөлдіњ
аналық тау жыныстарының ерекшелігіне және территорияныњ жер бедерініњ
абсолютті биіктігіне, ылѓалдану режиміне ќарай да өсімдік жамылѓысы
әртүрлі болады. (14, 15,8,16).
Шөлді жазыќтар мен аласа таулар, облыс территориясыныњ басым
көпшілігін алады. Шөлдіњ гидротермикалыќ режимі,не байланысты жазѓы
температурасыныњ өте жоѓары болуынан ќұрѓақшылыќ жаѓдайда өсімдік
жамылѓасы эфермелі және ксероморфозды сипат алады.
Эфермлі өсімдіктердіњ вегетациялыќ периоды ќысќа, жылы, ылѓалды
мерзімде өте шыѓады. Бір жылдық өсімдіктер эфемерлер мен көп жылдқњ
–эфемероидтар, көктемде және күзде жањбыр жауѓанда өне бастайды. Ќыста
ауа райына байланысты өсуі жалѓасады не тоќтайды. Жылы, ылѓалды көктем
басталѓанда өсімдіктер ќауырт өсіп, тұќымданып үлгіреді. Жазда,
эфермерлер, ыстыќ аптапта, өздерінің тіршілігін жояды, ал
эфемериодтардыњ ќұраѓаны болмаса, тамырлары терењде жақсы саќталады.
Күзде, ылѓал түскенде, эфемероидтар қайтадан өсіп өнеді.
Жамбыл облысының өсімдік жамылѓысыныњ екінші бір ерекшелігі-
ксероморфозды болуы. Ол өсімдіктердің жаздың ыстыќ аптабына төтеп бере
алу ќаблеті, әрине ол эволюциялық дамудың ішіндегі бейімделуден пайда
болды. Өсімдіктердің бейімделеуініњ бірнеше белгілері бар- сабақтары
түтікшеге айналады, жапырақтары жіңішкереді немесе тікенекке айналады,
сабағы түкті, етті болып өседі.
Тұзды, сортањды топыраќты алқаптарда галофиттер – тұзды грунтақа
бейім өсімдіктер өседі.
Геоботаник З.В. Кубанскаяныњ зерттеулері, Бетпақдалада өсімдіктердіњ
алты типін ажыратады – шөлді, шөлді - сорањды, дала, шалѓынды, бұталы,
сүректі.
Шөлді өсімдік типі жусан мен сорањдардан тұрады. Солтүстік
бөлігінде жусанның түрлеріне астыќ тўќымдастары араласса, ал
оњтүстігінде жусанға эфемерлер мен эфемероидтар ќосылады.
Галофитті түрлерден бүйіргін мен тас бүйіргін, сортањды жерлерде
көкпек, сарзан ќосылады.
Жартылай бұталы өсімдіктерден боялыш, бүйіргін, ебелек, изен өседі.
Дала өсімдіктері – бетеге, еркек шөп, тас бетеге Бетпақдаланың биік
шоќыларыныњ жондарында, теріскей беткейлерінде өседі.
Шалѓынды өсімдіктер Шу аңѓарында - ќамыс, түлкі ќұйрыќ, құрақ
түрлерінен тұрады.
Бетпаќдаланыњ солтүстік шыѓысындаѓы ұсақ шоќылардың
беткейлерінде тобылѓы, ќараѓан, жыњѓыл, спериантус, жүзгін,тамариск сияқты
буталар өскен.
Сүректілерден ќара сексеуілді атауѓа болады. Сексеуіл даласында жиі,
бірақ соңғы жылдары аяуссыз кесілүіне байланысты, сиреп қалған.
Мойынқумѓа жусанныњ әртүрі, теріскен, ақ және ќара сексеуілдер
тән.
Тау алды бөктері мен тауларда сурет 3 өсімдік жамылғысының биіктік
белдеулігі ќұрѓаќ дала өсімдіктерінен басталады, оныњ жоғарғы шекарасы
800-1000 м абс. биіктіктпен бітеді. Бұл өсімдік белдеуі Ќаратау мен Шу-
Іле тауларында кењ тараѓан, Ќырѓыз Алатауында төменгі және орта тау
беткейлерінде дамыѓан. Негізгі өсімдік жамылѓасы-бетеге мен ақ селеулі
дала, оның арасына бұршаќ тўќымдастылар мен эстрагон-жусаны араласады.
Таулардыњ ањѓарларында жеміс-жидектілерден алма, алмұрт, шие ағаштары
өссе, басым көпшілігі, үйењкі мен көк теректі орман массивтері өседі.
Орманды - шалѓынды белдеу Ќырғыз Алатауыныњ 1500-1700 м мен 2000-
2100с биіктіктерініњ аралыѓындағы алќапта өседі. Ол қсімдік
ассоциациясы астыќ тұќымдас әртүрлі шөптесінді шалѓынды дала
өсімдіктерінен тұрады. Олардыњ арасында даланыњ буталы өсімдігі -
розарий жиі. Таудың тасты бетпейлерде аѓаш тәрізді және буталы арша
бой көтереді.
Өзен ањѓарларында, табанында және теріскей беткейлерінің етегінде
үйењкі, тобылѓы, долана, қараған сияқты буталар жиі өседі..
Субальпілік белдеуі Ќырѓыз Алатауыныњ шыѓысындағы жоталардың басында
дамиды. Мұндаѓы өсімдіктер дүниесі, Іле, Жоњѓар Алатауымен
салыстырѓанда, түрге бай емес, шыршалы ормандар өспейді, әртүрлі
шөптесіндер ќұрѓақшылыќты сүйетін өсімдіктерден тұрады. Тасты
беткейлерде арша буталары аралас бетеге, селеу сияқты астық тұқымдас
шөптесінділер өседі.
Субальпілік шалѓындардыњ вегетациясы майда басталып, июльдіњ
басына дейін жалѓасады да, тамыздың басына қарай ќұрап ќалады.
Альпілік белдеу Ќырѓыз Алатауыныњ биік жонымен өтеді. Талас
Алатауында Жуалы ауданыныњ ќиыр оњтүстігінде. Мұндағы шалғындардың
вегетациялыќ мерзімі де ќысќа, июньде басталып тамыздыњ орта кезінде
аяќталады. Нивальды зоанада климат ќатањ болѓандыќтан, ауа темпеартурасы
температурасы өте төмен, өсімдіктері аласа болып 20-30см өседі.
Ќорытынды. Сонымен Жамбыл облысы территориясындаѓы өсімдіктер
жамылѓасына берген сараптама, оныњ ќалыптасуында, географиялыќ
таралуында белгілі зањдылыќтарѓа бағынатындығын көрсетті.
1. Облыс территориясындаѓы өсімдіктіктердің жамылѓасыныњ
ќалыптасуы зональды және азональды зањдылыќтарѓа сай
дамыѓан.
2. Жазыќ аудандардаѓы өсімдік жамылѓасы зональды заңдылық
негізінде дамыса, екіншіден, шөлдіњ типіне байланысты дамиды.
Тауларда өсімдік жамылғысы биіктік белдеулік зањдылыѓына
сәйкес дамыѓан.
3. Жамбыл облысында республиканың Қызыл кітабына тізімге сирек
өсімдік түрлерінен 69 өсімдік кіреді.
Жануарлар дүниесі. Жамбыл облысы Палеоарктикалық зоогеографиялық
облысының Орталық Азия подоблыс аумағында орналасқан(). Облыс жеріндегі
жануарлар дүниесінің әралуандығы, територияның палеогеографиялық даму
тарихына, көршілес зоогеографиялық облыстармен арадағы қарым-қатнасқа және
қазіргі эколого-географиялық жағдайларға байланысты.
Қазақстанның басқа аймақтары сияқты, Жамбыл облысының жануарлар
дүниесі, палеоген мен неогенде тропикалық түрлерден тұрған, бірақ
төрттіктегі мұздану кезінде олар жойылды не қиыр оңттүстікке ығысып кетті.
Сол төрттіктегі климаттың суытқан кезіндегі түрлерден, Қырғыз Алатуының
бийік беткейлерінде сақталып қалған бореалды түрлер бар.
Шөлді алқаптағы жануарлар дүниесі ортазиялық не қазақстандық
кеміргіштерден, бауырмен жорғалаушылардан тұрады.
Мойынқумдағы жануарлар дүниесі жергілікті жердің табиғатына әбден
бейімделген. Жаздың күндері осындағы құмды шөлдер, тропикалық белдеуден кем
емес қызады, ол көптеген жануарлар дүниесіне қауып-қатер тұғызады.
Сондықтан олар жаздағы ыстықтан жан сауғалап, өсімдіктердің сабағына не
басына өрмелеп, не құмның ішіне еніп кетеді. Егер тікелей құмның бетінде,
температура 45 градусқа тең болса, бутаның сабағымен 20 см жоғары өрмелесе,
температура 29 градусқа төмендейді.
Шөлдің жануарларының көпшілігі, атап айтқанда, кесірткелер, сарышунақтар,
жыландар, жәндіктер не құмға еніп кетеді не бутаның басына қрмелеп шығып
алады.
Құмды шқлдерде құмның толай-қояндары, құлақты кірпілер, даланың
кірпік шешендері толып жатқан бауырмен жоғалаушылар кездеседі.
Әртүрлі кеміргіштер мен бауырмен жорғалаушылар сазды шөлдерде
(Бетпақдаланың батысында), аласа таулардың тасты шөлдерінде молынан
мекендейді.
Өткен уақыттарда, Х1Х ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейтестілігі. Геоэкология немесе ландшафтылық экология –
комплекстілі ғылым, табиғи-антропогендік жоғары сатыдағы: табиғат зонасы,
облыс және провинция деңгейіндегі геосистемалардың экологиялық жағдайын
зерттеумен айналысады.
Ландшафтылық геоэкологияның планетарлық геоэкологиядан айырмашылығы
жекелеген аймақтардың алабында қалыптасқан экологиялық жағдайды зерттейді
(1).
Кез-келген аймақтың (республика, облыс) геоэкологиялық жағдайы сол
жердің табиғи ландшафтысының структурасымен ерекшелігіне және сондағы
шаруашылық салаларының әсер етүіне байланысты дамиды.
Геоэкологиялық зерттеулер қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатнастан
туындайды. Сондықтан геоэкология аймақтағы қалыптасқан жағдайды анықтап
қоймайды, негативті экологиялық жағдайларды жоюдың шараларын ұсынады.
ТМД мен Қазақстанның геоэкологиялық жағдайларын зерттеген ғалымдар
А.В. Клюев, Н.Н. Родзевич, М.Е.Бельгібаев, А.В.Чигаркин, Г.В.Гельдыева,
А.В.Белыйды атауға болады. Жұмыс осы ғалымдардың ғылыми- теориялық
қағилдарына сүйенеді.
Зеттеу тақырыбының өзектілігі, осы кезге Жамбыл облысы территориясын
геоэкологиялық тұрғыдан зерттелмегендігінде. Дегенмен, облыстың жеке
табиғат компоненттеріндегі экологиялық өзгерістерге арналған ғылыми
зерттеулер жеткілікті ( Умбетов,2003; Тусупов,2003;Жексенбин,2003; Заурбек
т.б,2003;Амандосова,2002-2004: Байтелеева,2003; Джанаева,2001-2004;
Темереева, Джанаева,2004).
Жамбыл облысы республиканың ертеден халық қоныстанған, экономикасы сан-
салалы дамыған аграрлы-индустриялды аймағы. Шаруашылықтың әртүрлі саласы
жергілікті жердің табиғи ландшафтысына әртүрлі деңгейде әсер етеді. Табиғат
пен шаруашылықтың арасындағы қарым-қатнас осындағы белгілі геоэкологиялық
жағдайды қалыптастырған Осы жағдайдың ішкі айырмашылықтарын анықтаудың
үлкен практиалық маңызы бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
Жамбыл облысының геоэкологиялық жағдайына анализ жасау, ішкі
айырмашылықтарына қарай территорияны геоэкологиялық аудандастыру. Аталған
мақсатқа сәйкес, мынандай міндеттерді шешү қажеттілігі анықталды:
- Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беріледі;
- Жамбыл облысының экологиялық жағдайының қалыптасуындағы әрбір
табиғат компонентінің әсері сарапталады;
- Жамбыл облысы табиғи ландшафтысының экологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктерін анықтау;
- Облыстың геоэкологиялық аудандастыру жүйесімен, экологиялық
шиеленісті аудандарын анықтау;
Жумыстың зерттеу нысанасы – Жамбыл облысының территориясы, оның
аумағында қалыптасқан геоэкологиялық жағдайы.
Дипломдық жумысты жазу барысында дәстүрлі географиялық салыстырмалы
географиялық, картографиялық, статистикалық әдістер қолданылды.
Геоэкологиялық аудандастыру барысында география ғылымының физико-
географиялық аудандастыру проблемасыының теориялық қағидалары негізге
алынды.
Жумысты жазу барысында, ғылыми әдебиеттерге, картографиялық,
статистикалық мәліметтерге және Жамбыл облыстық қоршаған ортаны қорғау
басқармасының, облыстық ауыл шаруашылығы, Жамбылгидрометбюро мекемесінің
фондылық материалдары қолданылды.
Геоэкологиялық аудандастыру барысында А.В.Чигаркиннің геоэкологиялық
аудандастыру жүйесі мен картасы және Қазақстанның физикалық картасы, Жамбыл
облысының (1:1 000 000) картасы (2000 жылы) қолданылды.
Дипломдық жұмысын нәтижелер Жамбыл педагогикалық институтының
География, Тарих-география мамандықтарында арнаулы өлкетану курсын
(спецкурс) өткенде, және орта мектептің Қазақстанның физикалық
географиясының сабақтарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс құрылымы, екі тараудан, алты параграфтан, 12 кестеден,
4 қосымшадан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында, зерттеліп отырған территория ның эколого-
географиялық орнына баға беріліп, жер бедері мен геологиялық құрылысының,
климатының жергілікті жердегі қалыптасқан экологиялық жағдайдың
қалыптасуындағы роліне баға беріледі. Жамбыл облысы жеріндегі топырақ,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің экологиясы анықталады.
Жұмыстың екінші тарауында, территорияда қалыптасқан эколо-
гиялық жағдайдың ішкі айырмашылықтары негізінде геоэкологиялық
аудандастырылу жүйесі анықталады. Геоэкологиялық провинциялар
деңгейінде әрбір провинцияның экологиялық жағдайы сарапталады.
Провинция аумағындағы экологиялық жағдайы шиеленіскен аудан-
дар - анклавтар анаықталады. Зерттеу барысында, Жамбыл облысы
территориясында алты физико-географиялық провинция және оның аумағындағы
бес анклав анықталды.
Диплом жумысының соңында, облыс териториясындағы экологиялық шиеленіс
жағдайларын әлсіретү жолдары мен антропо-
гендік шөлбасумен қарсы күрес шаралары тұжырымдалады.
Жұмыстың қосымшасында, Жамбыл облысы жер – су аттары,
сирек және биологиялық түр ретінде жойылып кетү алдында тұрған өсімдіктер
мен жануарлардың тізімі, өлкетанудың оқу бағдарламасы
беріледі.
Дипломдық жұмыс мәтіні 72 бетте баяндалған, қолданылған әдебиеттердің
саны – .
I-Тарау. Жамбыл облысы территориясы табиғатының
экологиялық ерекшеліктері
Қазақстанның кез-келген аймағының табиғатына шолу бермес бұрын,
дәстүрлі түрде оның физико-географиялық және экономико-географиялық орнына
баға берілетін. ХХ- ғасырдың соңғы он жылының ішінде, дүние жүзінің әр
жерінде байқалып отырған, экологиялық шиеленіс пен дағдарысқа байланысты,
аймақтардың эколого-географиялық орнына баға беріле бастады. Оның себебі,
географиялық қабық бір тұтас болғандықтан, бір мемлекет шеңберіндегі
экологиялық өзгерістер, екінші бір мемлекет не облыс табиғатына әсер етіп
отыр. Ол атмофераның циркуляциясына, өзен суларының тасымалдауына,
транспорт пен т.б. қарым-қатнас түрлерінмен тарлуына байланысты. Себебі
атмосфера, гидросфера және биосферадағы алмасулар мемлекеттік - әкімшілік
шекараларға бағынбайды. Сондықтан, бір жердегі экологиялық өзгеріс келесі
бір жерде жаңғырып, табиғатына әсер етпей қоймайды. Осы ғылымдағы жағдайды
ескере отырып, Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға берү
қажет.
1. Территоряның эколого-географиялық орыны
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42-46 с.е.- мен 69-75 ш.б.
аралығында орналасқан. Солтүстік аймағы жазық-Мойынқұм, Бетпақдалаға ашық
тосқаулсыз шығып жатса, шығысында Айтау (Шу-Іле таулары), оңтүстігінде
Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі (1). Шу және Талас
өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер көлемі 145,
2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400 шақырымға
созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады. Облыстың шығысындағы,
оңтүстігіндегі және батыстағы шекаралары табиғи шекара болатын тау
жоталарымен өтеді.
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Греция,
Голландия мемлекеттерінің ауданын қоса есептегендігі ауданнан артық немесе
үш Закавказье мен үш Балтық жағалауындағы мемлекеттердің ауданын қоса
есептегенде көлемге теңеседі.
1.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының
экологиялық
Жамбыл облысының жер бедерінің басым көпшілі жазық. Тау жоталары облыс
территориясын батысынан, шығысынан және оңтүстігінен қоршап жатады (1
сурет). Оңтүстік –шығысындағы табиғи тосқауыл Кіндіктас таулары Іле
Алатауының жалғасы, бірнеше массивтерге: солтүстік-шығысында –Қордай
қыраты (1300-1500 м), шығысында –Желдітау, оңтүстік-шығысында Арғайты
көтерілісі (1300-1400 м), ал батысында-Ақкөйлек қыратына бөлінеді.
Кіндіктас солтүстік-батысында Шоқпар ойпатында (200 м) ұласса, ол оның
аржағында Шу-Іле тауларына ұласады, оның биік нүктесі Айтау (теңіз
деңгейінен 1800 м). Тау жоталары ұсақ шоқыларға ұқсас, олардың арасын бөліп
тұрған тегістелген беттер кездеседі. Тау жоталары тік жар қабақты
беткейлермен аласарады. Аса тілімделген, аридті үгітілүдің формалары жиі
ұшырасады.
Шу-Іле таулары солтүстікке қарай біртіндеп аласарып, шөлді плато
Бетпақдалаға ұласады. Оның оңтүстік – батысында, Шу өзені аңғарымен екі
ортада, құмды - лессті Сексеул даласы орналасқан.
Облыстың оңтүстігіне, Кіндіктас пен Талас аңғарының аралығында,
Қырғыз Алатауының батысы енеді. Тау жотасы шығыстан батысқа жүрген сайын
біртіндеп аласарады, Меркі, Аспара өзендерінің бастауында биіктік - 4125 м
болса, Шұнқыр, Мақпал өзендері бастауына биіктік 3783-3006 м дейін
төмендейді.
Қырғыз Алатауы жоталары горизонтальды және вертикалды бағытта жиі
тілімделген.
Қырғыз Алатауының Талас Алатаумен шектескен жерінде, биік тау
шыңдарында, тұрақты қар жамылғысы мен мұздықтар дамыған.
Жамбыл облысының оңтүстік-батысында Қаратаудың (800-1600 м)
шығысындағы Кіші Қаратау(кейде Шығыс деп атайды) жотасы орналасқан. Ол
оңтүстіктегі - Батыс Қаратаудан әлде-қайда аласа. Жақпарлы – қатпарлы
Қаратау, қайта көтерілгендіктен, жоталардың төбесінде тегістелген беттер
сақталып қалған.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыраттарында судың эрозиялық тілімденү
процесстері қарқынды жүреді.
Кіші Қаратаудың оңтүстігінде Боралдай массиві1000-800 м көтеріледі.
Су айырық жоталары үшкір, қырлы, жар құзды болып келеді, беткейлерінің
қулау бұрышы 30-40 градустан артады. Бұл, мұнда эрозиялық тілімденүдің
қарқынды жүретіндігін дәлелдейді. Тау аралық аңғарларында өзендер ағып
жатыр. Шу мен Талас өзендерінің аңғарлары кең табанды, жайылмасы мен өзен
терассалары қалыптасқан. Шудың Қамқалы тусындағы терассаларының ені-10-15
шақырым болса, Таластың Үшарал тұсындағы жайылма үстілік терассасының ені
осыған шамалас. Өзен терассаларының биіктігі 1-3 м, ал төменгі ағысында 3-4
м артады.
Шу аңғарынан солтүстікке қарай, құмды щөл Мойынқұм басталады (200 м).
Құмды шөлдегі төбелер мен қырналар, биіктігі 3- 5 м болатын, солтүстік-
шығыс бағытында созылып жатады. Құмды төбелі массивтер арасында тереңдігі 5-
7 м болатын, блин, ойыстар кездеседі. Кейбіреулері, оншақты шақырымға
дейін созылады, ал ені небәрі 1-3 м. Жергілікті халық осыны-чураталар
дейді, табанында кішігірім көлдер дамиды. Құмды қырқалар өсімдіктермен
бекіген, ал арасында жеке сұсымалы құмды төбелер жиі ұшырасады.
Мойынқұм оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп көтеріледі, бұйратты құм
жолдардың салыстырмалы биіктері 30-40 м болады.
Бетпақдала шөлінің Жамбыл облысына оңтүстік-шығысы кіреді. Шөлдің
бедері батысы мен шығысында екі түрлі:батысында жазық аласа (300-500 м)
болса, шығысы көтеріңкі, ұсақ шоқылы, қалдық аласа таулы сипат алады.
Солтүстік-батыс бағытында созылып жатқан Шу-Іле тауларының жалғасы болатын
Жамбыл (974 м), Қойжарылған ( ), Майжарылған ( м), Байғара ( м) таулары
орналасқан. Таулардың аналық жыныстары (гранит, порфирит, кварцит, сланец)
жер бетіне ашық шығып турады.
Таулардың жонында, беткейлерінде үгітулүден босаған тақта тастар,
қорымдар сияқты, үйіліп жатады.
Жазық батыс бөлігінде, Бетпақдаланың абсолютік биіктігі 325-450 м а.
Бұл бөлікте аласа шоқылар ұшырасады, олардың арасындағы ойпаң-ойыстарда
батпақы сорлар, тақырлар дамыған.
Бепақдаланың оңтүстігінде, Шу аңғарымен екі аралықта Сорай жазығы
орналасқан. Осында Шу өзенінің ескі арнасы, бүгінде ұзындығы 1,5 км
болатын, құрғақ аңғар аңғарылады.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігі жазық ойпатты. Солтүстік
аймағында Бетпақдала шөлі (200-300 м), орталық және оңтүстігінде Мойынқұм
шөлі (400-600 м) орналасқан. Территория солтүстіктен оңтүстікке қарай
біртіндеп көтеріледі. Оңтүстігінде Қырғыз Алатауы созылса, батысы мен
шығысында Қаратау Айтау (Шу-Іле таулары 800-1000 м) көмкереді.
Облыс территориясының солтүстікте, солтүстік-батыста ашық жатуы, оның
жеріне тропикалық континенталды, арктикалық суық ауа массаларының емін-
еркін еніп кетүіне жағдай жасайды.
Жылдың суық мерзімінде, территорияда қазан айынан наурыз айына
дейінгі аралықта, солтүстіктен сібірлік антициклон тармағы келеді.
Солтүстік-батыстан облыс жеріне ылғалды ауа массасы Каспий теңізінің
оңтүстігінен келеді. Европа жазығының оңтүстігінен Атлант облысқа
мухитытының ауа массасы ылғал алып келеді.
Солтүстіктен келетін антициклон қысқы суық алап келеді.
Облыс территориясының батысындағы, шығысындағы және оңтүстігіндегі
таулардың барьерлік функциясының арқасында жауын-шашынды тау алдындағы
жазықпен салыстырғанда мол алады. Тау алды бөктерлерінде орташа жылдық
жауын-шашын 300-305 мм, ал Қырғыз Алатауында жылына 500-600 мм дейін ылғал
түседі. Осыған байланысты, Жуалы қыратында, Қырғыз Алатауының бөктерінде
богарлы егіншілік дамытуға мүмкіндік бар. Бұл бір, екіншіден, Шу мен Талас
өзендері салаларының бастау алуына мүмкіндік береді.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыратында сулы эрозия қарқынды жүреді.
Облыс территориясының басым көпшілігін алып жатқан Мойынқұм шөлінде
дефляция процессі активті, себебі бекімеген көшпелі құмдар ауданы, шөлдің
45-55 % алады. Аккумулятивті құмды шөлдердегі эолды рельеф формалары
территорияда табиғи-антропогенді шөлбасу құбылысы дамуына ықпал етеді.
Қорытынды. Зерттеліп отырған территорияның жер бедерінің экологиялық
салдарына жасалған сараптама төмендегі қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
1. Облыс жерінің жер бедері күрделі, оның 90 пайызын жазық
–платформалы рельеф типі алып жатса, 10 пайызын таулы-орогенді
рельеф типі алады.
2. Жазық алабын Шу-Талас бассейні аккумуляциялық зонасы алып
жатыр.Таулардан құлап аққан өзендер тасымалдап әкелген зиянды
заттар осында шөктіріледі.
3. Жер бедері солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп көтеріледі,
оңтүстігі, батысы мен шығысы тау жоталарымен көмкеріледі. Тау
жоталарының барьерліктосқауылдық функциясы бар. Солтүстіктен ауа
массаларының емін-еркін еніп кетүіне ешбір кедергі жоқ. Тау
беткейлері жауын-шашынды мол алады.
4. Таулардың биік жоталарында қар-мұз жамылғысы дамыған. Олардан
облыс жерін сумен қамтамассыз етеін өзендер бастау алады. Содықтан,
тауларды экологиялық жауапты аймақтар деп танимыз
5. Таулардың тау жыныстары берік, сондықтан шөгінді жыныстармен
салыстырғанда көп жағдайда жылдам бұзыла қоймайды.
6. Қаратау мен Шу-Іле таулары жақпарлы-қатпарлы тау болған-
дықтан, тау жоталарында тегістелген беттер сақталған. Олар-
дың бедері жыртылұға ыңғайлы, сондықтан богарлы егін
шаруашылығында кеңінен пайдаланылады.
Облыс территориясының жер бедері мен қойнауындағы минеральды шикізат
көздерінің орны, оның геологиялық құрлысына тікілей байланысты. Таулар мен
жазықтар әртүрлі жастағы тау жыныстарынан тұрады5, 6, 7, 9.
Палеозой эрасына дейінгі уақытта облыс территриясы теңіздік
геосинклинальды жағдайда болған. Дегенмен, осы кезеңде докембрийлік
қатпарлану процессі байқалады, оның дәлелі, таулардың ядросын құрал тұрған
гнейс, гранит пен кристаллды тақта тастар. Докембрийлік жыныстар
Кіндіктаста, Мақпал антиклиналінде кварцит, слюдалы тақта тастар, мрамор
мен амфиболиттерден тұрады. Бірақ, докембрийде, биік таулардың ядролары
болмаса,теңіз деңгейінен көтеріліп жатқан, қалған территория теңіздік
жағдайда қалып отырды. Қаратауда құмсазды, тақта тасты, мергель шөгінділер
жиналды.
Территорияның жаппай көтерілүі силурдың соңына қарай басталған,
каледондық орогенезде байқалды. Теңіздің түбінен жаңа тау жоталары
көтеріліп, жаңа аралдарды пайда болды.Орогенез Кіндіктаста, Қырғыз
Алатауында күшті байқалды, ал Қарату мен Шу-Іле тауларында әлсіз жүрді.
Каледондық қатпарлық тұсында жанар таулар атқылап жатты.(8,9)
Девонның басында облыс территориясы, Оңтүстік Қазақстанның басқа
территориясы сияқты, теңізден босады. Континентальды жағдайда денудациялық
процесс үдейді, ол тау жоталарын бұзып, тегістеп аласартып, одан ысырылған
тау жыныстары-конгломерат,ірі қиыршық тасты құмдар, тау аралық ойыстарды
толтырып жер бедерін тегістеуге ұмтылады.
Төменгі тас көмірдің соңында территорияны теңіз қайта басады. Оның
түбінде ізбесті шөгінділер, ал жағалауында құмсаздар жиналады. Қаратауда
карбонның ізбестасты жыныстары қалың болып жиналған.
Орта карбонда территорияда герциндік орогенез басталады. Бұл
тектоникалық қозғалыстар Шу-Іле, Кіндіктас пен Қаратауда докембрийлік
структураны бұзып, қайтадан көптеген ірі қатпарларға ұшыратты.
Палеогеннің соңы мен неогеннің басында территорияда альпілік орогенез
басталды. Тау жоталарының көтерілүімен байланысты, мұзбасу басталды. Қырғыз
Алатаудың биік жоталарында мұзды эрозиямен аккумуляция, альпілік рельеф
формаларын дамытты.
Палеогеннің континентальды және теңіздік тау жыныстары Батпақдаланың
батысындағы жазықты құрайды.
Төрттіктің тау алдында жиналған лесс жыныстары континетальды
құрғақшылық жағдайда жиналған.
Геологиялық құрылысына қатысты шолуды аяқтай отырып, облыс
территориясындағы тау жасалу процесстерінің әліде тоқталмай жалғасып
отырғанын айту керек. Оны Қырғыз Алатауындағы тектоникалық жарықтармен
әлсін-әлсін байқалып отырған жер сілкіністері дәлелдейді. А.А. Григорьев
пен Г.А. Авсюктың, П.С. Макеевтың пікірінше (1999 ж.) Жамбыл облысының
территориясында бірнеше жер сілкінү ошақтарын: Талас не Жамбыл, Мерке және
Бішкек деп ажыратады. Жер сілкінү ошақтары тау алдында орналасқан.
Пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының негізгі байлығы фосфорит кендері.
Фосфоритті бассейн, Кіші Қаратаудың солтүстік-шығыс бөлігінде 45 кен орнын
қамтиды.(2 сурет)
Геолог ғалымдар осы бассейінді 3 бөлікке: оңтүстік-шығыс, орталық
және оңтүстік –батысқа бөледі.
Оңтүстік-шығысындағы ірі кен орындары-Шолақтау мен Ақсай, екеуіде тау
аралық аңғарларда жиналған конгломераттарда шоғырланған.
Кен орындары минеральды-химиялық құрамына қарай 4 қабатқа: негізгі
фосфоритті, фосфат-кремнийлі, төменгі фосфоритті және кремнийлі болып,
бөлінеді. Фосфорлы ангридтің мөлшері әртүрлі қабатта әрқалай: 2-7% тен 15-
37% аралығында болады. Өнеркәсіптік маңызы бары - алғашқы екеуі, осы кеннен
алынатын суперфосфат рудасы, алдын ала байытуды қажет етпейді.
Кіші Қаратаудың кен орындарын алғаш 1936 жылы геолог И.И. Машкара
геологиялық барлау барысында анықтаған болатын. Арнаулы геологиялық
зерттеулер кейін, рудалардың химиялық анализі жасалған соң, фосфориттің
кәсіптік маңызы бар екендігі анықталған соң ғана басталды.
Өнеркәсіптік маңызы бар фосфорит кен орындары: Тесіктас оның қалындығы
–3,5 м, фосфоритті ангидрид мөлшері - 30 %, Жаңатас, Көксу, Көкжан, Үмбас
- 24-25%, 29-30%.
Кіші Қаратауда, фосфориттен басқа, тас көмір, мирабилит тенардит,
марганец табылып отыр.
Облыс жеріндегі шөгінді тау жыныстарымен галит, ізбестас, саз, цемент,
доломит т.б. құрылыс материалдары байланысты.
Жамбыл облысының геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының
экологиялық салдары әр алуан. Құмды шөлдегі сусымалы құмдар мен таулар
бөктеріндегі лесс тау жыныстары тасымалдануға, үрленүге, үңгіленүге
(дефляция) және тасымалданып шөктірілүге бейім. Сондықтан олардың бойында
көптеген техногенездік зиянды заттар мол жиналады. Минеральды шикізат
көздерін игерген кезде, жер қойнауындағы химиялық элементтері жер бетіне
шығарылып, территоряның табиғи геохимиялық фонын бұзады. Оның дәлелі,
облыс жерінде қалыптасқан геохимиялық аномалиялар мен судың, топырақтың
зиянды заттармен ластанулары.
Тауларды құрап турған докембрийлік, палеозойлық тау жыныстары
экологиялық берік тау жыныстары, ал жазықтардағы өзеннің, көлдің
аллювиальды, деллювиальды шөгінділері экологиялық берік емес - борпылдақ
тау жыныстарына жатады.Олар жел, су эрозиясына бейім, тез шайылып,
тасымалданып кетеді.
Қорытынды. Геологиялық құрлысына жасалған анализ, төмендегідей
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
1. Облыс жерінің геологиялық құрылысы өте күрделі. Докембрийдің
интрузивті тау жыныстарымен қатар, соңғы палеозой-кайнозойдың
метаморфты және шөгінді жыныстары кеңінен тараған.
2. Интрузивті тау жыныстарымен рудалы пайдалы қазбалары байланысты
дамыса, шөгінді тау жыныстарымен рудалы емес пайдалы қазбалары
дамыған.
3. Қырғыз Алатауының баурайында экологиялық зардап ошақтары болатын
– жер сілкінү ошақтары орналасқан.
4. Таулар алдындағы тау бөктерлерінде лессті тау жыныстары қалың
жиналған, олар шайылуға, эрозияға бейім келеді.
5. Облыс жеріндегі аккумулятивті шөгінділерде құмды шөлдер дамыған.
Құмды шөлдерде антропогенді шөлбасу процессі қарқынды жүрүде.
1.3. Экологиялық жағдай қалыптасуындағы климат
және ішкі сулардың ролі
Климат пен ауа райы, кез-келген территорияның экологиялық жағдайына
қалыптастыруда үлкен роль атқарады.(10,11,12).
Жамбыл облысының климаты құрғақшылығымен, шұғыл континентальдылығымен
сипатталады. Бұл жағдайлар, біріншіден қарастырылып отырған территорияның
Евразияның дәл ортасында орналасуымен және мухит бассейндерінен шалғайда
орналасуына байланысты. Екіншіден, атмосфера циркуляциясының да әсері бар.
Қоңыржай ендіктердің оңтүстігінде орналасуы - күн радияциясының мол келуіне
септігін тигізеді.
Радиациялық жағдайлар. Облыс территориясына түсетін күн сәулесінің
жарқырап түсүінің орташа мөлшері 2500 сағат, бүл Москва қаласына (1600)
түсетін сәуледен 1,5 есе артық.
Академик А.А.Григорьевтің (1944) мәліметіне жүгінсек, Қазақстанның
оңтүстігінде, мамырдан шілдеге дейін 4 ай ішінде, келіп түсетін жылу
мөлшері осы мерзім ішіндегі тропикадан (150с.е.) бірде-бір кем емес; сәуір
мен қыркүйек аралығында, тропиакадағы желтоқсан мен қаңтар айлары
аралығында келіп түсетін жылудан кем емес; ақпан мен наурызда түсетін жылу
мөлшері, субтропикадағы қыс айларында келіп түсетін жылумен тең болады.
Желтоқсан мен ақпан айларында келетін жылу энергиясы, жалпы жер бетінің
650с.е.-не түсетін жылуға пара-пар.
Облыс территориясяна келіп түсетін жылудың мөлшері, ауа райының
бұлттылығына байланысты. Жаз айларында (мамыр-қазан) күн ашық, мейлінше
ашық күндер -тамыз бен қырқүйекте. Бұл, осы мерзімдегі оңтүстік Қазақстан
жерінде орнығатын температуралық депресияға байланысты, ол әрине
бұлттылықтың дамуына кедергі болады.
Жылдық суық мерзімінде, циклондық әрекеттің күшеюіне байланысты,
бұлттылық артады да, территорияға күн радиациясы аз түседі. Қыста, қар
жамылғысының аз күн болса да жатуы да, территорияның күн радиациясын аз
алуына себеп болады. Себебі, қардың альбедосы- күн сәулесін кері
шағылыстыруы 60-90%.
Күн энергиясының түсүі, көп жағдайда төсеніш сипатына да байланысты
(тау, дала, шөл). Ауаның төменгі қабаттарының термикалық жағдайының
әртектілігі таулы аудандарда таулы-аңғарлы желдерді дамытады. Жаз айларында
тәуліктік температураның тербелісі шұғыл: күндіз қатты қызады, түнде
салқындайды. Көктемдегі және күздегі түнде ауа температурасының төмендеуі,
көктемгі, күзгі радиациялық үсіктердің жүруіне себеп болады. Бұл,
арктикалық суық ауа массасының, солтүстіктен келетін, келуіне байланысты
үсіктен өзгеше.
Жамбыл облысының тауларының әртүрлі экспозициясы да жылуды әркелкі
алады, бірақ жаз айларында емес, қыс айларында айқын білінеді (1кесте).
Ауа циркуляциясы мен ауа райы. Жамбыл облысы климатының
қалыптасуында ауа циркуляциясының ролі айтарлықтай.
Жылдың суық маусымында (қазаннан наурызға дейін) ауа райының
қалыптасуына сібір антициклонының тармағы әсер етеді.Оның ықпалынан облыс
жерінде қыста ашық аязды ауа райы, ал түнде қатты суық ауа райы
қалыптасады. Күндіз ауа температурасы көтерілген соң суық ауа біртіндеп
жылынады. Антициклонды жағдайды солтүстік-батыстан келетін циклондар
бузады. Циклон Каспий тенізінің оңтүстігінде және Теджен, Мургаб өзен
аңғарлары тарапынан келеді. Суық фронттың келуінен не жаңбыр не қар жауады.
Солтүстік-батыстан Европа жазығынан, Батыс Қазақстан арқылы келетін
қоңыржай ауа массасы, қыста құбылмалы ауа райды тұғызса, көктемде, күзде
жауын-шашын әкеледі.
Жылдың жылы мерзімінде, Сібір антициклоны кері шегінеді, облыс
территориясы қатты қызады. Облыс жеріндегі ауа райын Европанның
оңтүстігінен келетін азор антициклонның тармағы анықтайды. Сонымен қатар,
жазда оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның өз жерінде термикалық депрессия
орнайды. Осы жерде қалыптасқан континентальды тропикалық ауа массасы да ауа
райына әсер етеді. Жаздың аптап ыстығын Жер орта теңізі жақтан келген ауа
массасы сәлде болса бәсендетеді. Циклондық әрекет әлсіз, дегенмен
температураны, бұлттылықты өзгертеді.
Солтүстіктен, солтүстік-батыс пен батыстан келетін ауа массалары,
жазда аз келеді, жазық жерде ол қызып үлгіреді, ал конденсация деңгейі
жоғарыда жатқандықтан, бұлтсыз ашық күндер орнайды. Ал тауларда, бұл ауа
массалары бұлттылықты орнатып, жаңбыр мен биік шыңдарда қар жауғызады.
Жамбыл облысы климатының континентальдылығы, жыл
мезгілдерінің айқын, бірінен кейін бірінің алмасып отыруына себеп болады:
құбылмалы, салыстырмалы суық қысқа қыс мезгілі, жаңбырлы көктемге, ол
қүрғақ жазбен алмасады.
Қыс әдетте қарашаның соңында қалыптасады: температура теріс,
төмендейді, бұлттылық қалық, сіркіреп жауған нөсер жаңбыр, арты қарға
айналады. Қыста ауа райы құбылмалы: суық күндер жылы күндермен жиі
алмасады, тауда, тау етегінде қар жауып тұрады.
Арктикалық ауа массаларың келуі ауа температурасын -250, кей күндері
одан да төмендетіп жібереді. Тау аңғары мен жазықтарда ауа температурасы
қатты суынып, өсімдік жамылғысына көп зиян келтіреді. Тауларда, кересінше
салыстырмалы, қыс жылы болады, ол инверсиялық құбылысқа байлданысты.
1
к
е
с
т
е
Жамбыл облысының климаттық көрсеткіштері
(Агроклимат ресурсы Джамбульской области,1978 г )
Ұзақтығы, күндер саны +100С Ауа температурасы, градус есебімен Жауын-шашын,мм
артық
темпе
ратура
жиынты
ғы
ТұрақтАязсыз +10 С Орташа Орташа Абс. Абс.
ы қар күндер артық Июль январь мак Мини
жамылғ күндер симум мум t0С
ысының t0С
Шу 800(1186) 62,5(14870-95 2млр.
) .500млн
Талас 661 52,7 55-30,0 900 млн
Аса 60,2-25,6508,0млн
Берку 0,05-36 6,8млн
ты
Таулы өзендер жылдам ағады, сондықтан эрозиялық әрекеті күшті,
сарқырамалары, шоңғалдары жиі дамыған. Таудан құлап аққанда, лай, құм,
қиыршық тасты мол әкеледі, олардың барлығы тау алдындағы ысырындылы
конустарда жинала береді.
Шу өзені -Тянь-Шанның биік қарлы-музды шындарынан Қырғыстан
территориясында басталады. Бастауын екі өзені оң бутағын – Қара қожа, сол
бұтағын –Қошқар құрайды. Орта тоқай аңғарынан шықан соң, өзен Ыстық көл
қазан-шұққырына құлайды. Күнгей Алатауын кесіп өтіп, Боам аңғарынан,
жазыққа шығады. Благовещенск селосынан өткен соң өзен тұтастай Қазақстан
жерімен ағады. Жамбыл облысы жерінде өзенге Шу-Іле тауларынан басталатын
Қарақоныз, Көкпатас, Қара өзен салалары неліп қосылады.Мойынқұмен шектескен
жерде соңғы қурағаты саласы келіп құяды, ары қарай өзен тармақтарға
бөлініп, сағасында Қамқалы Гуляев маңында батпақты-көлді алапқа айналады.
Осында қалың қамыс пен құрақ өскен. Ылғалды жылдары Қамқалы көлдерінен ары
ағып өтіп жатады; ал құрғақшылық жылдарында, арнасы 100 км қысқарып, сағасы
құрғап, өзен суы шөлге сіңіп кетеді.
Шудың жалпы ұзындығы, Қарақожамен қоса есептегенде, 1100 км, су
жинайтын алабының ауданы-148 мың шаршы шақырым. Жамбыл облысы
территориясынан 500 км ұзындығымен ағып өтеді, арнасының ені 40-100 м,
төменгі ағасында 10-50 м тарылады.
Өзеннің гидрологиялық режимі күрделі, су шығыны әржерде әрқалай:
жоғарғы ағысында шілде мен тамыз айларында 95м3сек. Орта ағысында
өзен суы суғаруға жұмсалғандықтан, ағысы күрт азаяды. Қыста, көктемде,
жазда Тасөткел су қоймасынан судық жіберілүіне байланысты, Шудың ағысы
90м3сек. артады, ал жалпы шығыны 70м3сек.
Көктеректен кейін, өзен сағасы тармақталып, буланып, құмға сіңіп
кеткендіктен өзен көп суынан айырылады.
С.С.Неурструевтің1997 ж. пікіріне сүйенсек, Шу ертеде
Сырдарияға құятын, кейін Асқазанзор сорына бұрылады. Соңғы жылдары Қамқалы
көліне, Сырдариядан 300км қашықтықтағы келіп қуятын болды.
Шудың лайлығы, су тасқынында, 300-350гл, межень кезінде-13гл, ал
төменгі ағысында қумсазды, құмды жағалауды шайып келүіне байланысты, 600-
800гл. артады.
Судың химиялық құрамына қарай, Шу гидрокарбонатты класқа жатады,
минерализациясы орташа 200-500мгл.
Шу өзені облыстың ғана емес, Оңтүстік Қазақстанның экономикасында
айтарлықтай экологиялық роль атқарады. Қазақстан үлесіне өзеннің жылдық
ағысының 60% келеді, жалпы қоры-2мрд.м3. Қырғыстанда үлкен Шу каналы
салынған, одан облыс жеріне, Мерке бутағы кетеді. Ол Мерке мен Т.Рыскулов
аудандарының жерін сұғарады. Өзен суымен жалпы 45мың га. алқап сұғарылады
.
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен
жерінен алады. Бастауын-Ұшқарой деп аталады. Төменгі ағасында Мойынқұм
арқылы өтіп, Жамбыл қаласынан 220км. Қашықтықта құиға сініп кетеді. Кейбір
ниғалды жылдары өзен қазоты көліне дейін барыс жетеді. Өзен аралас ағасында
қоректенеді: бастауында мұз бен қарлар мен, орта ағасында еріген қар
суымен, төменгі ағасында судық шығыны 24-30м3сек, максималды су шығысы
июнде-43м3сек, минимальдысы көктемде 22-22,7м3сек. Төменгі ағасында
(Үшарал маңында)-5,6м3сек азаяды.
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте
ыңғайлы. Өзеннің жалпы жылдық су қоры 900млн.м3, оның 500ммм3.
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жамбыл облысында өзен суымен 48мың га (1961)
жер суғарылады (Жамбыл, Талас, Байзақ аудандары).
Суының қоры жөнінен, облыстағы үшінші, өзен Аса өзені, оның ұзын
дығы –70км, Теріс пен Күркіресу мұздықтардан басталады (3500км).Қаратаудың
оңтүстік-шығысында тауды кесіп өтіп, Аса атанып, Бийліккөлге барып құлды.
Өзеннің суымен Жамбыл, Свердлов ауданының алқаптары сұғарылады.
Облыс территориясындағы ұсақ өзендерден Қарақыстақ, Аспара, Меркі,
Бүркіты, Шабақты, Көктал, Рығайты, т.б. атауға болады. Бүл өзендер суын
тиімді пайдалану үшін, бөгеттер салынған.
Облыс жерінің жазық айматары жер беттік суларға кедей, Мойынқұмның
орталығында бірде-бір өзен жоқ.
Бетпақдалада, көктемде арнасы суға толып, жазда кеуіп, қалатын
қарасулар көп-ақ- Қызылеспе, Көктал, Жыңғылды, Турлыбайсай, Қаратал, және
Боқтықарын өзендері бар. Көктемдегі суы тұщылау болғаны болмаса, ауыз су
ретінде тутынуға болады, жазда ол булануға байланысты ащыланады.
Жалпы, Жамбыл облысы, салыстырмалы түрде алғанда су қорына бай,
жылдық ағыс қоры жылына 5 мрлд.м3(2001), осының небәрі 2,2 мрлд. м3
пайдаланады.
Көлдері. Облыс көлдерінің көпшілігі ірі өзендердің аңғарында
жиі,оларды гидрогенді көлдер деп атайды. Әсіре Шу мен Талас өзендерінің
аңғарында да көп-ақ. Көлдер, осы өзен сулары, ерігін қар сулары мен грунт
суларымен қоректенеді. Сондлықтан, көлдердің ауданы, деңгейі жыл ішінде
өзгеріп түрады. Жазда, көпшілігі кеуіп қалады.(7,8)
Жамбыл облысындағы ірі көлдің бірі – Биликөл, ол Қаратаудың
солтүстік-шығысында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 18 шақырымға
созылады, ені 75 шақырым, ауданы-33 км3, терендігі 6,0-9,7м аралығында.
Көл ағынды, одан Аса өзені ағып өтеді, сондықтан сәуір мен мамырда суының
деңгейі көтеріледі,ал қараша мен желтолқсан айларында өмен түседі.
Су деңгейінің тербелісі – 2,5-3,0 м. Жылына көлдің түбіне, қалыңдығы
3см-дей ылай тұнады.
Көлдер сондай-ақ, Аса өзенінің сағасында көп-ақ, бірімен-бірі
қосылып, батпақтанып, қалың қамыс-құрақ өсіп жатады.
Жер асты суларын жаратылысына қарай, таулы жердегі жарықшақты, жазық
жердегі қабатты деп бөлүге болады.
Таулы аудандарда, тақта тасқа айналған қатты жыныстардың арасында
тектоникалық жарықтары мол. Осы жарықтарды бойлап жиналған сулар, қар
ерігенде не жаңбыр жауғанда, жарықшақты сулар болып жиналады. Олар, әдетте,
жер бетіне, тау бөктерлерінің етегінде жер бетіне шығып жатады. Таулы
жердің жер асты сулары гидрокарбонатты, минералдануы төмен.
Таулардың етегінде, тау бөктерлерін құрал тұрған төрттіктің
борпылдақ жыныстары тұщы жер асты суларына өте бай. Грунт суларының
терендегі 0-5м, құдық қазып, дренаждар салу арқылы пайдалануға әбден
қолайлы.
Тау алдындағы жазықтарда артезиан сулары 100-250м тереңдікте жатыр.
Құбыр қазса, артезиан скважиналары секундына 5-10 және 30-50л су бере
алады.
Жер асты суларына Мойнқұм шөлі өте бай. У.М.Ахметсафин мәліметіне
сүйенсек , щөлдің орталық және шығысынд бөліктерінде, кем дегенде
180млрд.м3 су қоры бар. Құмды төбелердің арасындағы ойпаттарда, жер асты
сулары 1-3м тереңдікте жатса, ал құмды төбелердің бойында 5-20м терендікте
жатады. Шөлдің депрессиялық ойыстарында көлдер жиі ұшырасады -
Тоғызуқұдық, Далақұдық, Шошқакөл, Майқұдық, Атаукөл, Шарбақты, Аяқкөл,
Лақкөл т.б. Кейбір көлдердіқ ауданы 3га, ал тереңдігі-1м ғана болады.
Көлдердің жағасында қамыс – құрақ қалың өскен.
Шудың аңғарының жайылмасында, жайылма үстілік терассаларында грунт
суларының терендігі 2-3м. Таластың аңғарында грунт суларының тереңдігі 3-
5м.
Мойынқұмда грунт суларының тұздылығы төмен (300-400мгл). Грун
суларының тұздылығының төмен болуы, атмосфералық жауын шашынның құм арқылы
сүзілүіне байланысты.
Қорытынды. 1. Жамбыл облысы территориясында жарықшақты, грунт және
артезиан сулары дамыған.
1. Жарықшақты жер асты сулары, таулы аудандардың тектоникалық жарықтары
арқылы жиналып, шоғырланады.
2. Грунт сулары, ірі өзендердің аңғарларында жиналса, артезиан суларының
қоры Мойынқұм шөлінде мол.
3. Жер асты суларының экологиялық маңызы зор, себебі табиғи өсімдіктердің
және ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға кеңінен пайдаланады.
4. Жер асты сулары, сондай-ақ ауыз және техникалық су ретінде
пайдаланылады.
1.4. Топырақ, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесінің экологиясы
Жамбыл облысының топырағы әралуан. Топырақ жамылғысының қалыптасуы,
ендік бағытындағы зональды және таулардағы вертикальды биіктік белдеулік
заңдылықтарына бағынады.(7,8,13).
Қырғыз Алатауы, Қаратау мен Шу-Іле тауларында биіктік белдеулікке
байланысты дамыған топырақ жамылғысының спектрі әртүрлі. Жалғыз ғана Қырғыз
Алатауының бойында дамыған топырақ жамылғысы көп спектрлі: шөлді, шөлейтті,
құрғақ-дала, таулы, шалғынды-дала, таулы шалғынды және субальпілік шалғынды-
дала түрлерінен тұрады. Бұл топырақ жамылғысының типтері облыс жеріндегі
басқа тауларға тән емес. Себебі ол таулардың абсолюттік биіктігі төмен.
Облыстың жазық аймағында шөлд зона дамығандықтан, топырақ
жамылғысының типтері, шөлді құрап тұрған, аналық тау жыныстарына байланысты
болады.
Шөлдерде аналық тау жыныстары - аллювиальды, теңіздік, пролювиальды,
эолды болып бөлінеді. Осылардың ішінде өте кең тарағаны, өзендердің сулары
жинаған - аллювиальды жыныстар. Олар өзендердің қазіргі және бұрынғы
аңғарларын толтырып тұрған саздар, құмсаздар және қиыршық тастардан тұрады.
Проллювиальды және проллювиальды-аллювиальды жыныстары, тау алдындағы
бөктерлерін құрап тұрған-малта тасты, қиыршық тасты, қабатты саздардан
тұрады.
Эолды жыныстар Мойынқұм құмды шөлін құрайды. Құм желдің аллювиальды
және эллювиальды жыныстарын сорттап, екшелеуінен пайда болған.
Бетпақдаланың топырақ жамылғысы, шөгінді және метаморфтық тау
жыныстарының үгітілүінен пайда болған, эллювий жыныстарында дамыған.
Шөлдің барлық аналық тау жыныстары карбонатты және тұзды (гипс, тез
еритін тұздар) болып келеді. Саздар мен құмсазда лайдың үлесі 12-18%.
Топырақтың түзілү процессінде шешүші рольді биоклиматтық жағдайлар
атқарады. Атмосфералық жауын-шашынның аздығы мен жаздағы жоғарғы
температура, топырақтағы биологиялық шірү процесстерінің жүрүіне мүмкіндік
бермейді. Соңдықтан, облыс территориясында топырақ қабаты жұқа, қалың емес,
қарашірігі аз(гумус) және тұзды.
Облыс территориясындағы өзендердің төменгі ағасында, сондай-ақ
Бетпақдала мен Мойынқұмның депрессиялық ойыстарында тақырлар дамыған.
Көктемде тақырлар еріген қар суларына толады да лай жиналып,
лайланып, қысқа мерзім ішінде болсада, балдырлардың өсүіне жағдай туады.
Тақырдың қалыңдықтары 20-40см, оның астында аналық тау жынысы басталады.
Қара шірігі аз 0,3-0,8%, тұздары 20-40см тереңдікте басталып, көрсеткіші -
2-2,5%. Тұзды емес тақырларда кездеседі, олардың тұздылығы 1,5м тереңдіктен
басталады.
Тақырлар суды жақсы өткізбейді: ылғалданғанда, ісінеді, құрғағанда
қайтадан қатады, кебірге айналады. Тақырларда өсімдік тамырларының өсүіне
қолайсыз жағдай қалыптасқан.
Сұр-қоңыр топырақ Бетпақдалада кең тараған. Оның ерекшелігі - гипс
қабатаның қалың болуы, 5-50см тереңдікте гипс горизонты орныққан, гипстің
мөлшері 30-60% шамасында.
Сортаңды сұр-қоңыр топырақ бор мен палеогеннің конгломерат, сланец,
тақта тас, гранит, әктас сияқты тығыз тау шыныстарында дамиды. Алдыңғы
топырақтан ерекшелігі, бұлар, карбонатты, саздақты болады.
Топырақтың 0-4см төмен жатқан горизонтында тұздылық - 0,76%.
Мойынқұмның өсімдікпен бекіген бөліктерінде, қопсыған борпылдақ құмды
сұр топырақ дамыған.
Осы топыраќты дала шпаты минералдары мен карбонаттар, топыраќтың
ќұнарлылыѓын арттырады. Көктемде Мойынќұмныњ, ылѓалды мол кезінде,
эфемерлі шөптесінді өсімдіктерге тұнып тұратыны осы жаѓдайѓа
байланысты. Орман, орманды - дала және дала зонасыныњ ќұмдарында мұндай
элементтер кездеспейді, олардың құнарлылық шамасы қара шірікке байланысты
болады.
Ќұмды сұр топыраќ, ќұмды төбелер арасындаѓы ойпањдарда дамиды,
ќұрамында саз, шањды бөлшектері кездеседі. Ќара шірігі аз - 0,3-1 %,
карбонаттары топыраќ ќабатының профилінде бір тегіс тараѓан.
Шу мен Таластыњ жайылмасы мен террасаларында аллювиальды-
шалѓынды, шалѓынды батпаќты топыраќ дамыѓан, оныњ ќұрамында ќара шірік
біршама мол.
Суармалы оазистерде сұр топыраќ дамиды. Ќара шірігі –1-2%,
карбонат пен гипс топырақтың терењ қабаттарында жиналѓан. Басќа
топыраќтардан бір ерекшелігі, ұдайы суару мен жыртылудыњ әсерінен,
жоѓарѓы горизонты тыѓыздалған. Осы жағдайлардан, топырақ суды нашар
өткізеді, топыраќтыњ аэрациясын төмендейді. Топыраќтыњ осы ќасиеттерін
жою үшін, топыраққа тамыр жүйесі терењге кететін жоњышќа егіп, ауыспалы
егіншілік технологиясымен игерү керек. Суармалы сұр топыраќта азот пен
фосфор аз, сондыќтан минералды тыњайтќыштар мен тыңайту қажет.
Шу-Іле, Ќаратау және Ќырѓыз Алатауында топыраќ жамылѓысы биіктік
белдеулік зањдылыѓына сәйкес дамиды. Таудыњ етегінен, 900-1200 м
биіктікке дейінгі аралықта, таудыњ каштан топыраѓы дамыѓан. Оныњ аналыќ
тау жыныстары лесс, шөгінді және метаморфты жыныстардыњ қиыршық тасты
эллювиі мен деллювиі. Ашыќ каштан топыраѓындаѓы ќара шіріктің мөлшері
2-3,5% болса, ал ќою каштан – 4-6% мөлшерінде.
1100-1200 м биіктіктен ары ќарай, таудыњ орманды - шалѓанды дала
белдеуі басталады. Ананық тау жыныстарыныњ үгітілуі мен лессті тау
жыныстарынан, таудың ќара топыраѓы пайда болѓан. Ќалыњдыѓы –60-70см,
ќара шірігі мол –6-10% көлемінде.
Таулардыњ 2000-2600м биіктік алабында, ылѓалды, теріскей тау
бетпейлерінде таулы-шалѓынды, шалѓынды – дала субьальпілік белдеуінде
таулы шалѓынды топыраќ дамиды. Бұл топырақтың қара шірік ќабаты ќалыњ,
40 см шамасында.
2800-3000м абс. биіктіктен ары ќарай альпілігік белдеу басталады.
Таудыњ осы бөлігіндегі, шалѓынды шым тезекті топыраѓы үгітілген және
ертедегі, ќазіргі моренналыќ жаныстарда дамыған. Ќұнарлы ќара шірігі –8-
14% .
Таулардыњ етегіндегі бұлаќтарымен өзендердіњ мањында сазды
–шалѓынды шым тезекті топыраќ дамиды.
Қорытынды. 1. Жамбыл облысынынң жазық аударында топырақ жамылғысының
қалыптасуы зональды заңдылыққа байланысты дамыса, ал таулы аудандарында
биіктік белдеулік заңдылығына сәйкес дамыған.
2. Жазық аудандағы негізгі зональды топыорақтың типі- сұр топырақ, бірақ
аналық тау жыныстармен климаттың жергілікті өзгешеліктеріне байланысты,
облыстың жазықтарында тақырлар, сұр-қоңыр топырақ, шалғынды сұр қоңыр
топырақ, құмды сұр топырақ, сортаңды-сұр топырақ кездеседі.
3. Қырғыз Алатауында топырақтың белдеулік спектрі әралуан. Шөлдің сұр
топырағынан бастап, қара каштан топыраққа дейін дамыған.
4. Климаттың құрғақшылығына байланысты, топырақта булану күшті жүреді,
сондықтан оның тұздары бетіне шығып, сортаңдар дамиды.
5. Жаздағы аңызақ желдердің жиі соғуынан, өсімдік жамылғысының
жұтаңдығынан, топырақ жамылғысы жел эрозиясына тез ұшырайды.
6. Топырақ жамылғысының экологиялық маңызы зор, ауыл шаруашылығы
дақылдарнының өсіп-өнүіне табиғи мүмкіндік жеткілікті.
Жамбыл облысыныњ өсімдік жамылѓысы.Территорияның өсімдік
жамылѓысын, ерекшелігіне ќарай, шөлді жазыќты, аласа таулы, тау алды,
биік таулы өсімдіктер дүниесі деп бөліп ќарастыруѓа болады. Себебі,
зональды өсімдік зонасы ендік бағытында дамыған шөлді болѓанмен, шөлдіњ
аналық тау жыныстарының ерекшелігіне және территорияныњ жер бедерініњ
абсолютті биіктігіне, ылѓалдану режиміне ќарай да өсімдік жамылѓысы
әртүрлі болады. (14, 15,8,16).
Шөлді жазыќтар мен аласа таулар, облыс территориясыныњ басым
көпшілігін алады. Шөлдіњ гидротермикалыќ режимі,не байланысты жазѓы
температурасыныњ өте жоѓары болуынан ќұрѓақшылыќ жаѓдайда өсімдік
жамылѓасы эфермелі және ксероморфозды сипат алады.
Эфермлі өсімдіктердіњ вегетациялыќ периоды ќысќа, жылы, ылѓалды
мерзімде өте шыѓады. Бір жылдық өсімдіктер эфемерлер мен көп жылдқњ
–эфемероидтар, көктемде және күзде жањбыр жауѓанда өне бастайды. Ќыста
ауа райына байланысты өсуі жалѓасады не тоќтайды. Жылы, ылѓалды көктем
басталѓанда өсімдіктер ќауырт өсіп, тұќымданып үлгіреді. Жазда,
эфермерлер, ыстыќ аптапта, өздерінің тіршілігін жояды, ал
эфемериодтардыњ ќұраѓаны болмаса, тамырлары терењде жақсы саќталады.
Күзде, ылѓал түскенде, эфемероидтар қайтадан өсіп өнеді.
Жамбыл облысының өсімдік жамылѓысыныњ екінші бір ерекшелігі-
ксероморфозды болуы. Ол өсімдіктердің жаздың ыстыќ аптабына төтеп бере
алу ќаблеті, әрине ол эволюциялық дамудың ішіндегі бейімделуден пайда
болды. Өсімдіктердің бейімделеуініњ бірнеше белгілері бар- сабақтары
түтікшеге айналады, жапырақтары жіңішкереді немесе тікенекке айналады,
сабағы түкті, етті болып өседі.
Тұзды, сортањды топыраќты алқаптарда галофиттер – тұзды грунтақа
бейім өсімдіктер өседі.
Геоботаник З.В. Кубанскаяныњ зерттеулері, Бетпақдалада өсімдіктердіњ
алты типін ажыратады – шөлді, шөлді - сорањды, дала, шалѓынды, бұталы,
сүректі.
Шөлді өсімдік типі жусан мен сорањдардан тұрады. Солтүстік
бөлігінде жусанның түрлеріне астыќ тўќымдастары араласса, ал
оњтүстігінде жусанға эфемерлер мен эфемероидтар ќосылады.
Галофитті түрлерден бүйіргін мен тас бүйіргін, сортањды жерлерде
көкпек, сарзан ќосылады.
Жартылай бұталы өсімдіктерден боялыш, бүйіргін, ебелек, изен өседі.
Дала өсімдіктері – бетеге, еркек шөп, тас бетеге Бетпақдаланың биік
шоќыларыныњ жондарында, теріскей беткейлерінде өседі.
Шалѓынды өсімдіктер Шу аңѓарында - ќамыс, түлкі ќұйрыќ, құрақ
түрлерінен тұрады.
Бетпаќдаланыњ солтүстік шыѓысындаѓы ұсақ шоќылардың
беткейлерінде тобылѓы, ќараѓан, жыњѓыл, спериантус, жүзгін,тамариск сияқты
буталар өскен.
Сүректілерден ќара сексеуілді атауѓа болады. Сексеуіл даласында жиі,
бірақ соңғы жылдары аяуссыз кесілүіне байланысты, сиреп қалған.
Мойынқумѓа жусанныњ әртүрі, теріскен, ақ және ќара сексеуілдер
тән.
Тау алды бөктері мен тауларда сурет 3 өсімдік жамылғысының биіктік
белдеулігі ќұрѓаќ дала өсімдіктерінен басталады, оныњ жоғарғы шекарасы
800-1000 м абс. биіктіктпен бітеді. Бұл өсімдік белдеуі Ќаратау мен Шу-
Іле тауларында кењ тараѓан, Ќырѓыз Алатауында төменгі және орта тау
беткейлерінде дамыѓан. Негізгі өсімдік жамылѓасы-бетеге мен ақ селеулі
дала, оның арасына бұршаќ тўќымдастылар мен эстрагон-жусаны араласады.
Таулардыњ ањѓарларында жеміс-жидектілерден алма, алмұрт, шие ағаштары
өссе, басым көпшілігі, үйењкі мен көк теректі орман массивтері өседі.
Орманды - шалѓынды белдеу Ќырғыз Алатауыныњ 1500-1700 м мен 2000-
2100с биіктіктерініњ аралыѓындағы алќапта өседі. Ол қсімдік
ассоциациясы астыќ тұќымдас әртүрлі шөптесінді шалѓынды дала
өсімдіктерінен тұрады. Олардыњ арасында даланыњ буталы өсімдігі -
розарий жиі. Таудың тасты бетпейлерде аѓаш тәрізді және буталы арша
бой көтереді.
Өзен ањѓарларында, табанында және теріскей беткейлерінің етегінде
үйењкі, тобылѓы, долана, қараған сияқты буталар жиі өседі..
Субальпілік белдеуі Ќырѓыз Алатауыныњ шыѓысындағы жоталардың басында
дамиды. Мұндаѓы өсімдіктер дүниесі, Іле, Жоњѓар Алатауымен
салыстырѓанда, түрге бай емес, шыршалы ормандар өспейді, әртүрлі
шөптесіндер ќұрѓақшылыќты сүйетін өсімдіктерден тұрады. Тасты
беткейлерде арша буталары аралас бетеге, селеу сияқты астық тұқымдас
шөптесінділер өседі.
Субальпілік шалѓындардыњ вегетациясы майда басталып, июльдіњ
басына дейін жалѓасады да, тамыздың басына қарай ќұрап ќалады.
Альпілік белдеу Ќырѓыз Алатауыныњ биік жонымен өтеді. Талас
Алатауында Жуалы ауданыныњ ќиыр оњтүстігінде. Мұндағы шалғындардың
вегетациялыќ мерзімі де ќысќа, июньде басталып тамыздыњ орта кезінде
аяќталады. Нивальды зоанада климат ќатањ болѓандыќтан, ауа темпеартурасы
температурасы өте төмен, өсімдіктері аласа болып 20-30см өседі.
Ќорытынды. Сонымен Жамбыл облысы территориясындаѓы өсімдіктер
жамылѓасына берген сараптама, оныњ ќалыптасуында, географиялыќ
таралуында белгілі зањдылыќтарѓа бағынатындығын көрсетті.
1. Облыс территориясындаѓы өсімдіктіктердің жамылѓасыныњ
ќалыптасуы зональды және азональды зањдылыќтарѓа сай
дамыѓан.
2. Жазыќ аудандардаѓы өсімдік жамылѓасы зональды заңдылық
негізінде дамыса, екіншіден, шөлдіњ типіне байланысты дамиды.
Тауларда өсімдік жамылғысы биіктік белдеулік зањдылыѓына
сәйкес дамыѓан.
3. Жамбыл облысында республиканың Қызыл кітабына тізімге сирек
өсімдік түрлерінен 69 өсімдік кіреді.
Жануарлар дүниесі. Жамбыл облысы Палеоарктикалық зоогеографиялық
облысының Орталық Азия подоблыс аумағында орналасқан(). Облыс жеріндегі
жануарлар дүниесінің әралуандығы, територияның палеогеографиялық даму
тарихына, көршілес зоогеографиялық облыстармен арадағы қарым-қатнасқа және
қазіргі эколого-географиялық жағдайларға байланысты.
Қазақстанның басқа аймақтары сияқты, Жамбыл облысының жануарлар
дүниесі, палеоген мен неогенде тропикалық түрлерден тұрған, бірақ
төрттіктегі мұздану кезінде олар жойылды не қиыр оңттүстікке ығысып кетті.
Сол төрттіктегі климаттың суытқан кезіндегі түрлерден, Қырғыз Алатуының
бийік беткейлерінде сақталып қалған бореалды түрлер бар.
Шөлді алқаптағы жануарлар дүниесі ортазиялық не қазақстандық
кеміргіштерден, бауырмен жорғалаушылардан тұрады.
Мойынқумдағы жануарлар дүниесі жергілікті жердің табиғатына әбден
бейімделген. Жаздың күндері осындағы құмды шөлдер, тропикалық белдеуден кем
емес қызады, ол көптеген жануарлар дүниесіне қауып-қатер тұғызады.
Сондықтан олар жаздағы ыстықтан жан сауғалап, өсімдіктердің сабағына не
басына өрмелеп, не құмның ішіне еніп кетеді. Егер тікелей құмның бетінде,
температура 45 градусқа тең болса, бутаның сабағымен 20 см жоғары өрмелесе,
температура 29 градусқа төмендейді.
Шөлдің жануарларының көпшілігі, атап айтқанда, кесірткелер, сарышунақтар,
жыландар, жәндіктер не құмға еніп кетеді не бутаның басына қрмелеп шығып
алады.
Құмды шқлдерде құмның толай-қояндары, құлақты кірпілер, даланың
кірпік шешендері толып жатқан бауырмен жоғалаушылар кездеседі.
Әртүрлі кеміргіштер мен бауырмен жорғалаушылар сазды шөлдерде
(Бетпақдаланың батысында), аласа таулардың тасты шөлдерінде молынан
мекендейді.
Өткен уақыттарда, Х1Х ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz