Айналым капиталы - кәсіпорын меншіктегі айналым құралдары
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарда, соңғы жылдары еліміздің
экономикасының нарықтық қатынынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік
есептің әдістемесі мен тәжіридесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субьектілердің қаржы- шаруашылық
қызметі шоттары Бас жоспарының 1997 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа
енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт
талаптарына сәйкестендірілуі нарықтық экономика жағдайына сай қаржылық
талдаудың жаңа әдістемесін жасаудың қажет етеді.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің
дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты
пайдаланушылардың сурақтілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын
тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі
түрде өзгертілуі және өнделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер нәтиже
қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылдаған қаржылық
стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын тандап алып,
соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен
қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы
менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсіз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамнің әкімшілік -
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (“иесіз”) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру – нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік ашті. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті
тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты боглады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жөн
сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк
және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер
серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық қатынастар
негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,оны ұстануына қарай
жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда,
шаруашыо\лықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару
деңгейіне,қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен
ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы,
материалдық,еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің
экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін еркін орын алмастыра отырып қолданып.тиімді пайдалану
жолымен өнімді өндірі мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын
өзінің қаржы ресустары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау мәселесі аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті
әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын
қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, ең ақырында
еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің дипломдық жұмысымның мақсаты – кәсіпроынның қаржылық
жағайын тереңірік зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы
мағлұмат алып,оны ұғып, оларға талдау зерттеудегі дағдыларды ашу.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық
тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге,еліміздің
ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді
басқару шешімдерін дайындауға ат салысу.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚАРЖЫ РЕСУРСЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ
РЕЗЕРВТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1.1 Кәсіпорынның қаржы ресустарының қалыптасуы
Кәсіпорын – бұл кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру үшін құрылған
шаруашылық субъект. Оның экономиклық мақсаты қоғамның қажеттіліктерін
қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмұнына қарай кәсіпкерлік
қызмет ұйымдардың немесе кәсіпорындардың өндіру және өнімді өткізу, жұмысты
орындау және қызмет көрсету, қор нарығындағы операцияларды қарастырады.
Кәсіпорын қандай да бір қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір мезгілде
барлық қызмет түрін жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпорын қаржысы дегеніміз - ол негізгі және айналым капиталдарының
қалыптасу процесінде пайда болатын қаржы, қоры, оларды пайдалану мен бөлу.
Кәсіпкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорында өздерінің
контрагенттерімен шаруашылық байланыстары пайда болады. Контрагенттер:
жеткізіп берушілер және сатып алушылар, бірлескен қызмет серіктестері
ассоциациялар мен бірлестіктер қаржы және несие жүйелері т.с.с. осының
нәтижесінде қаржы қатынастары п.б. Олар өндірісті ұйымдастыру мен өнімді
өткізу, жұмысты орындау, қызмет көрсету, қаржы ресурстарын қалыптастыру,
инвестициялық қызметті жүзеге асырумен байланысты. Ақша – қаржы
қатынастардың материалдық негізі болып табылады. Олардың пайда болуының
маңызды шарты ақша қаражатының қозғалысы және орталықтандырылмаған және
орталықтандырылған ақша қаражатының қорын құру және пайдалану. Кәсіпорын
қаржысы дегеніміз – қаржы және ақша қатынастары. Олар негізгі және айналым
капиталының қалыптасу және кәсіпорынның ақша қаражатының қорлары мен оларды
бөлу және пайдалану барысында пайда болады.
Кәсіпорындардың қаржы қатынасының экономикалық мазмұнына байланысты
төмендегідей бағыттарға топтастыруға болады:
- кәсіпорынды құру кезінде жарғылық қорды қалыптастыру үшін
құрылтайшылар мен кәсіпорын арасындағы қатнас. Өз кезегінде жарғылық
қор материалдық емес активті алуда, алғашқы өндіріс қорын
қалыптастырудың көзі болып табылады;
- кәсіпорындармен мекемелердің өнімді өндіру мен өткізуде жаңа бағаның
құрылуына байланысты. Оларға шикізатты, материалды, даяр өнімдерді
т.с.с. жабдықтаушымен сатып алушының қаржылық қатынастары, құрылыс
мекемелерімен инвестициялық қазмет кезеңдері кезінде, транспорт
мекемелерімен, байланыс кәсіпорындарымен, кеден, шетел фирмалары
т.с.с. кіреді. Бұл қарым – қатынастар шаруашылық қызметтің негізі
болып табылады, себебі олардың тиімді ұйымдастырылуына коммерциялық
қызметтің қаржылық нәтижесіне байланысты;
- кәсіпорындармен және олардың бөлімшелерінің филиалдарының цехтарының,
бригадаларының шығындарын қаржыландыру, табысты бөлу және айналымдағы
қаржыларды қайта бөлу. Бұл қатынас өндірістің ұйымына және
ырғақтылығына әсер етеді;
- кәсіпорынмен оның қызметкерлері арасында табысты бөлу және
пайдалануға, мекеме акциясын облигациясын шығаруға және оны таратуға,
облигацияның процентін акцияның дивидентін төлеуге, келтірілген
материалдық зиянды штрафтармен және компенсациямен өндіріп алуға, жеке
тұлғалардан салықты ұстап қалуға, қаржы қатынасын ұйымдастыру еңбек
ресурсын тиімді пайдалануға әсер етеді;
- кәсіпорынмен жоғарғы мекеменің, өндіріс – қаржы топтарының холдинг
ішінде, ассоцияциялармен одақтардың арасында кәсіпорын осылардың
мүшесі. Бұл қатынас ақша қоры жиналып бір орталыққа шоғырландырылып
бөліп пайдалану кезеңінде және белгілі мақсатқа арналған қорды
қаржыландыруға, маркетингтік зерттеуді жүргізуде, ғылыми зерттеу
жұмыстарында, инвестициялық жобаларды іске асырудағы қаржыны қайтарып
беру кезінде көмек беруде және айналымдағы қаражатты толықтыруда пайда
болады. Бұл қатынас ішкі салаларға ақша қорын бөлумен кәсіпорынның әрі
қарай дамуының қолдауға бағытталған;
- кәсіпорынмен мемлекеттің қаржы жүйесінің арасында салық және де басқа
төлемдерді бюджетке төлеуіне, бюджеттен тыс қорларды жасауына,
салықтық жеңілдік беруіне, штраф шараларын қолдануына, бюджеттен
бөлінген қаржыны алуына байланысты;
- кәсіпорынмен банк жүйесінің жұмыс барысында коммерциялық банктерде
ақшаның сақталуына, қарыз алуына, оны өтеуіне, иесінің процентін
төлеуіне, шет ел валютасын сатуына және алуына басқа да банктік
қызметін көрсетуіне;
- кәсіпорынмен қауіпсіздік қоғамдарының және мекемелердің арасындағы
қатынас кейбір қызметкерлер категориясының коммерциялық кәсібі
мүліктерін қауіпсіздікке қойғанда пайда болады;
- кәсіпорынмен инвестициялық институтарының инвестицияны орналастыру
кезінде, жекешелендіруде т.б.
Жоғарыда көрсетілген топтардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері
мен әрекет әдістері бар және ақша қаражатын айналымға салу олардың
материалдық негізі. Ақша қаражатының қозғалысымен мекеменің жарғылық қорын
құрастыру бірге жүреді, қаржының айналымы басталып ақша қоры құрастырылып
әртүрлі міндетті салаға жұмсалып аяқталады.
Қаржының толық мәні оның міндетті қызметтімен көрінеді.
Экономисттердің көпшілігі кәсіпорын қаражаттары екі негізгі қызметті
атқаратынын анықтайды: бөлу және бақылау. Бұл екі қызмет өзара бір-біріне
көмектесіп әрекет жасайды. Бөлу қызметінің көмегімен алғашқы қор
құрастыруына бастайды. Ол құрастырушылардың салымының есебімен құрайды,
жалпы ішкі өнім құны көрсетіліп бөлінеді; қаржы қорымен табысты бөлу
барысында баға негізінің пропорциясын анықтайды, өнім өндірушілердің,
кәсіпорындардың мекемелердің және мемлекеттің тілектерін мүдделерін толық
қамтамасыз етіп қолайлы етіп ------.
Тесеру қызметінің әділетті нігзгі өнеркәсіп өнімдерін шығарудағы және
сол өнімдерде өткізуге бағасының есептелуі, жұмыстың орындалуы қызмет етуі,
кәсіпорынның табысы мен ақша қорының құрастырылуы және олардың пайдалануы.
Қаржының негізінде бөлу қатынасы жатып, ол өндіріс процесін қаржы
көздерімен қамтамасыз етеді, сонымен ұдайы өндіріс процесінің барлық
кезеңдерін біріктіріп, байланыстырады. Олар: өндіріс, айырбастау және
тұтыну. Дегенімен кәсіпорынның табыс мөлшері оның әрі қарай өркендеу
мүмкіндігін анықтайды. Шаруашылықты тиімді түрде жүргізу оның әрі қарай
өркендеу мүмкіндігін алдын ала анықтайды. Қаржының тұрақты айналымы
бұзылса, керісінше өнім өндіру оны өткізуге кететін шығын артады, қатынасты
орындауы, қызмет көрсетуі. Кәсіпорынның табысын төмендетеді, осыған сәйкес
оның әрі қарай даму мүмкіндігі, бәсекелестік қабілеті және қаражат
тұрақтылығы да кемиді. Мұндай кезде қаржының тексеру қызметі өндірістегі
жеткіліксіздікке, қаражат қорын басқарудағы және өндірісіті ұйымдастырудағы
кемшілікке бөліп тұратын қатынастың әсері тиімсіз екеміне дабыл қағады.
Осыған бадылды елемеу кәсіпорынды балекротқа әкелуі мүмкін.
Тексеру қызметі кәсіпорынның қаржы көрсеткішінің көмегімен оған баға
бере отырып бөлу қатынастарының тиімділігін көтеруге тиісті шара дайындап
іске асырады.
Кәсіпорынның ақша қорларының қалыптасуы кәсіпорын құрылған сәттен
басталады. Кәсіпорын заңға сәйкес өз жарғылық қорын құрады.
Жарғылық қор – кәсіпорынның алғашқы негізгі өзіндік қаражат көзі б.т.
Ол негізгі және айналым капиталдарынан қалыптастырады. Олар өз кезегінде
негізгі өндірістік қорды, материалдық емес активтерді, айналым қорларын
иеленуге жұмсалады.
Кәсіпорынның ақша қорларының қатарына үстеме капитал жатады. Ол
негізгі қорды қайта бағалау нәтижесінде мүлік құнының өсіміне эммисиялық
түсімдердің (акцияның сатылу бағасының номиналды бағасынан асуы) өндірістік
мақсатқа қайтарымсыз берілген ақшалай және материалдық құндылықтар есебімен
құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік бағасының
төмендеген соммасының орнын толтыруға басқа кәсіпорындар мен тұлғаларға
қайтарымсыз беру салдарынан п.б. шығынды өтеуге есепті кезеңдегі кәсіпорын
қызметінің нәтижесі бойынша болған шығындарды табуға пайдаланылады.
Кәсіпкерлік қызмет нәтижесінде кәсіпорындар:
- өндірістік тауарды өткізуден түсетін табыс
- жұмысты орындау мен қызмет көрсетуден түсетін табыс
- мүлікті пайдалануға беруден түсетін табыс
Бұл табыстар сатудан түскен түсім ретінде қабылданады және егер
кәсіпорын өз өнімін экспорттайтын болса, онда ол оның есеп айрысу және
валюта шотына түседі. Түсім – ең алдымен кәсіпорынның шығынның орнын
толтыру көзі, нарыққа өткізу б.т. Сонымен бірге мұнда шығынның тағы бір
бөлігі кіргізіледі. Ол экономикалық қызметтің іске асуы. Бұл тікелей өнім
өндіру мен немесе өнімді өткізумен байланысты емес, бірақ табыс табумен
байланысты. Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына кіргізіледі. Түсімнің әрі
қарай бөлінуі амортизациялық қордың қалыптасуымен байланысты.
Амортизациялық қор өзінің экономикалық пайда болуында қарапайым ұдайы
өндірістің негізгі қорларын қаржыландыруға бағытталған.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесі мен соңғы мақсаты табыс
болып табылады. Салық төленгеннен кейін кәсіпорының қарамағында қалған
табыстан резервтік капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады.
Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның ақша қоры. Оның қалыптасу көзі
болып кәсіпорынның өз меншігіндегі қалған табыс б.т. Ол есеп жылындағы
нақты мақсаттарға табыстың жетіспеуімен яғни есепті жылдың шығындарын
жабуға, ---- төлеуге жұмсалады.
Бұл резервтік капиталдың болуы кәсіпорынның қаржы жағдайының
тұрақсыздығын қамтамасыз етеді. Резервтік қордың ақшалай қаражатының түріне
сондай-ақ құнды қағаздардың құнсыздануына салынған резервтер, қайта сатып
алу қоры, кейінге қалдырылған қор және т.б. Акционерлік қоғамда акцияны
сатып алу және облигацияны өтеу үшін құрылады.
Жинақтау қоры - өндірістің дамуына арналған ақша қаражаттары. Бұл қор
кәсіпорын мүлкін кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ
табыс алу үшін қаржылық салымдарды салу және пайдаланумен байланысты.
Тұтыну қоры - әлеуметтік қажеттіліктерге өндірістік емес салалрды
қаржыландыруға, мараттауларға, компенсация түріндегі төлемдерге және т.б.
мақсаттарға бағытталған ақша қаражаттары.
Валюта қоры - өз өнімін экспортқа шығаратын және валюталық түсімді
алатын кәсіпорындарда қалыптасады.
Кәсіпорынның қаржы ресурсы – бұл өзіндік ақша табыстарының жиынтығы
және сырттан түскен түсімдер. Олар кәсіпорынның қаржылық міндеттемесін
орындауға, өндірісті кеңейтуге байланысты шыққан шығындар мен ағымдық
шығындарды қаржыландыруға арналған.
Капитал сияқты түсінікті бөліп көрсету керек. Капитал айналымның
аяқталуы бойынша табыс әкелетін және өндіріске салынған қаржы ресурстарының
бір бөлігі. Басқа сөзбек айтқанда, капитал қаржы ресурсына айналған формасы
ретінде болады.
Кәсіпорынның қаржы ресурсы өзігнің пайда болуында өзіндік және әр
түрлі жағдайда тартылған болып бөлінеді.
Өзіндік қаржы ресурсы құрамына табыс және амортизациялық аударымдар
кіреді. Бұл жерде ескеретін жағдай кәсіпорын табысының бәрі толық
кәсіпорынның өз меншігінде қалмайды. Оның бір бөлігі салық және басқа да
төлемдер түрінде бюджетке түседі. Ал одан қалған кәсіпорын меншігіндегі
табыс басқарушы органдарының шешімімен жинақтау және тұтыну мақсаттарына
бөлінеді. Жинақтауға бағытталған табыс өндірістің дамуына және кәсіпорын
мілкін арттыруына пайдаланады. Тұтынуға бағытталған табыс әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Амортизациялық аударымдар дегеніміз – негізгі өндірістік құралдардың
және материалдық емес активтердің тозуының ақшалай құнын көрсетеді. Ол екі
жақты сипаттамаға не болады. Себебі ол өнімнің өзіндік құнына кіреді және
өнімді өткізілген түскен түсім кәсіпорынның есеп айрсу шотында жай немесе
кеңейтілген ұдайы өндірістің қаржыландыру көзіне айналады.
Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының қалыптасу көзі өзіндік
заемдық және бюджеттен бөлінетін қаржы түрінде болады. Бұл бөлу капитал
салық формасымен қамтамасыз етіледі. Егер сыртқы инвесторлар ақша қаражатын
кәсіпкерлік капитал түрінде салған болса, онда бұл салым тартылған, өзіндік
қаржы ресурсы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал – бұл табыс алу немесе кәсіпорынды басқаруға
қатысу мақсатында кәсіпорынның жарғылық капиталына салынған капитал.
Ссудалық капитал – кәсіпорынның банктік нисе түрінде жеке басқа
кәсіпорындардан вексель, облигация, займ түрінде уақытша пайдалануға түрлі
мерзімде берілетін, төленетін қайтарылатын капитал.
Бюджеттен бөлінетін қаржы – қайтарылатын және қайтарылмайтын негізде
болуы мүмкін. Бұл қаржы негізінен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға
инвестициялық бағдарламаларды немесе өнімді өндіруде жапы мемлекеттік
маңызы бар кәсіпорындарды мемлекет тарапынан қысқа мерзімде қолдау жасауды
қолданылады.
Кәсіпорын қаржы ресурсын өндірістік және инвестициялық қызмет
процесінде пайдаланылады. Олар үнемі ұдайы қозғалыста болады және тек
ақшалай қалдық ретінде есеп шотқа немесе кәсіпорын кассасына түседі.
Кәсіпорын өзінің қаржы тұрақтылығын және нарық шаруашылығындағы
орнықтылығын қамтамасыз ете отырып өзінің қаржы ресурсын уақыт ішінде және
қызмет түрлеріне байланысты бөледі. Бұл процестердің шиеленісуі оның
қаржылық жұмысының қиындауына тәжірибеде арнайы қаржы құралдарының
пайдалануына әкеледі.
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру бөлігі бір принциптер негізінде
құрылады шаруашылық дербестік, өзін - өзі қаржыландыру, материалдық
жауапкершілік, қызметтің нәтижесіне қызығу қаржылық резервтердің
қалыптасуы.
Шаруашылық дербестік принципі – кәсіпорын өзі дербес құқықтық
ұйымдастыру шаруашылық түріне тәуелсіз өзінің экономикалық қызметін, табыс
алу мақсатында ақша қаражатының салымын анықтай алады. Нарық –
кәсіпорындарға жаңа салаларды іздеуге, капиталын салуға, тұтынушы сұранысын
қанағаттандыратын жаңа өндірісті ынталандырады.
Бірақ кәсіпорын толық шаруашылық дербестік алды деуге болмайды. Себебі
мемлекет кәсіпорын қызметінің кейбір жақтарын анықтайды. Мысалы:
амортизация саясатын.
Осылай кәсіпорынмен бюджет және бюджеттен тыс қорлар арасында
заңдармен реттеледі.
Өзін - өзі қаржыландыру принципін - өнімді өндіру мен өткізу
шығындарының орнын толтырады. Өзіндік ақша қаражаты арқылы өндірістің
дамуын инвестициялау және қажетті жағдайда ғана банктік немесе коммерциялық
несиені пайдаланады. Нарық экономикасы дамыған елдерде жоғары деңгейде өзін-
өзі қаржыландыратын кәсіпорындардың өзіндік қаржының салыстырмалы салмағы
70%-тен асады. Бірақ кәсіпорынның ақша қаражатының жалпы көлемі нақты
инвестициялық мақсаттарды жүзеге асыруда жеткіліксіз болып табылады.
Қазіргі кезде бұл принципті барлық кәсіпорындар мен ұйымдар жүзеге
асыралмайды. Халық шаруашылығының кейбір салалаындағы кәсіпорынмен ұйымның
өнім шығару мен қызмет көрсетуі объективтілік себепке байланысты: оларға
жеткілікті тұрақтылықты қамтамасыз ете алмайды. Оларға жеке кәсіпорындар:
қалалық жолаушы тасымалдау транспорты, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы,
ауыл шаруашылығы, қорғаныс өнеркәсібі жатады. Мұндай кәсіпорындар бюджеттен
бөлінетін қаржыны әртүрлі жағдайда алады.
Материалдық жауапкершілік принципі – ол шаруашылық қызметтің нәтижесін
және жауапкершілік жүйесін жүргізуі. Бұл принциптің қаржылық әдістері және
кәсіпорындарға оның басшылармен, жұмысшыларына әр түрлі құрылады.
Қызмет нәтижесіне қызығушылық – принципінің объективтілік қажеттілігі.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі қызметі табыс алумен сипатталады. Шаруашылық
қызметтің нәтижесіне қызығушылық бұл тең дәрежеде кәсіпорынның
жұмысшыларына, кәсіпорынның өзіне және мемлекетке де тән. Бұл принциптің
құрылуы жеке жұмысшылар деңгейінде еңбек ақы төлеу қорынан немесе табыстан
жұмысшыларға лайықты еңбекақы қамтамасыз етілуі тиіс, ол принцип түрінде,
жыл нәтижесі бойынша істелген жұмысқа сый ету, көп жылдық сіңірген еңбек
үлесін, материалдық көмек ретінде төлемдер төлеу керек. Бұл принцип
мемлекеттің салық саясатын және экономикалық пропорцияны сақтап таза
табысты тұтыну қоры, жинақтау қорына бөліп жүргізу нәтижесінде кәсіпорында
іске асуы мүмкін. Мемлекет мүддесі кәсіпорынның тиімді қызметімен
қамтамасыз етіледі.
Қаржылық резервтердің қалыптасу принципі – кәсіпкерлік қызмет
иелерінің қаржы қорын құрып қамтамасыз етумен байланысты, ол нарықтық
тербеліс себебімен болатын тәуекелге кездесуі мүмкін. Нарықтық экономикада
тәуекел жауапкершілігі тікелей кәсіпкерлік қызмет иелеріне жүктеледі. Олар
өзбетінше шешім қабылдайды, және зерттеліп дайындалған бағдарлама бойынша
салынған ақшалай қаржыны тәуекелмен қайтармауды іске асырады. Кәсіпорының
қаржы салымы тәуекелі тағы да инфляция қарқынымен салыстырғанда жеткіліксіз
процент табысын немесе салынған капиталдан көбірек табыс түсетін салалардан
да алуы байланысты. Осыдан өндіріс бағдарламасын дайындауда тікелей
қателіктер орын алуы мүмкін.
Кәсіпорындардың барлық құқықты ұйымдастыру түрлерінің меншікті қаржы
қорлары салықтарды және басқа бюджетке міндетті төлемдерді төлегеннен кейін
таза табысы құралады.
Сонымен қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау
орында, олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға
айналуы тиіс.
Кәсіпорын қаржысын басқару қаржы механизмі арқылы жүзеге асады.
Кәсіпорынның қаржы механизмі дегеніміз – кәсіпорын қаржысын жүйелі
басқару барынша көп мақсатты табыс табу.
Қаржы басқару жүйесі өзіне: қаржы әдістерін қаржы құралдарын құқықпен
қамтамасыз етіліп, қаржы басқарудыжүйелі мәліметтермен хабардар етеді.
Қаржылық әдістер олар: қаржысын жоспарлау, қаржысын есептеу, қаржыны талдау
және қаржыны тексеру жатады.
Халықаралық 32 бухгалтерлік есеп стандартында Қаржылық құралдар: ашу
және көрсету үлгісіне сәйкес қаржылық құралдар дегеніміз – ол кез келген
келісім шарт одан бір кәсіпорынға қаржы активі, екіншісіне қаржылық
міндеттеме немесе капиталдық тұрғыдағы құрал деп түсінеді.
Қаржылық құралдар өзіне алғашқы құрамдар, дебиторлық немесе
кредиторлық қарыздар мен несиені, акциялармен қоса өндірістік құралдарды
яғни қаржы опциондары фьючерстері мен фарвапдтары проценттік және валюталық
своптарды жатқызады.
Қаражат активі ол ақшалай қаржы, ақша қаражатын алуға келісімшартта не
басқа кәсіпорынның қаржы активінде, шартты түрде қаржы құралдарын басқа
кәсіпорынның капиталдық құралымен айырбастауға құқығы бар.
Қаржы міндеттемесі – бұл кез-келген келісім шартты болып табылатын
міндеттеме, ол: ақша қаржысын беруге немесе басқа қаржы активінде қаржы
құралын басқа кәсіпорынмен потенциалды тиімсіз жағдайға да айырбастауынада.
Қаржы құралдарындағы операциялар әркезде қаржы тәуекелімен жүреді.
Ақпаратпен қамтамасыз ету қаржы есебінің мәліметтерін пайдаланушыларға
қаржы құралдарының тәуекел дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді. Енді қаржы
тәуекелінің негізгі түрлерін қарастырамыз:
- баға тәуекелі өзіне потенциалды шығындарды ғана емес сондай – ақ
патенциалды табысты да кіргізеді. Баға тәуекелі валюталық, проценттік,
нарықтық тәуекелдерге бөлінеді.
Валюталық тәуекел – бұл қаржы құралының бағасы шетел акшасының айырбас
құнының өзгеруі нәтижесінде қарай өзгеруімен туындайды.
Проценттік тәуекел – бұл тәуекел қаржы құралының бағасы нарықтық
процент мөлшерінің өзгеруінің нәтижесіне қарай ол өзгеруімен туындайды.
Нарық тәуекелі – бұл тәуекел қаржы құралының бағасы нарықтық бағасының
өзгеру нәтижесіне қарай ол өзгерістерді қандай факторларға байланысты
екеніне қарамастан туындайды.
Несие тәуекелі – бұл тәуекел қаржы құралдарына қатысып жүрген
контрогенттің біреуі міндеттемесін жою алмай, екінші нақты шығынға ұшыратуы
мүмкін.
Өтімділік тәуекелі немесе қаржыландырудың тәуекелі – бұл тәуекел
кәсіпорын барлық қаржысын қаржы құралдарындағы міндеттемесін өтеуге
қиындықтар кездесуі мүмкін. Ол кәсіпорынның қаражат активін тез арада
өзінің бағасына жақын бағамен сата алмауынан туындайды.
Ақша ағымының тәуекелі – ол болашақ ақша ағымының көлемімен ақшалай
қаржы құралрымен байланысқаны тербеледі. Егер борыштық құралдарының
тұрақсыз проценттік ставкасында болса, онда бұл тербелістер шын мәнінде
проценттік ставкасының қаржы құралдарымен өзгеруіне әкеледі. Әдетте оның
әділ бағасы да қаржы құралдарымен болатын болатын операциялар нарықтық не
әділ баға негізінде жасалады.
Нарықтық баға – бұл сатудан түскен сомма немесе қаржы құралын актив
нарығында сатып алғанда төлегенде пайда болады.
Әділ баға – бұл сомма активті айырбастауға болады немесе оны өз
еркінмен екі жақты салыстырмалы жағдайда жасалған келісммен өзінің
міндеттемесін өтеуіне болады. Кәсіпорын қаржы басқармасы өзіне мәліметтерді
жинай және оны талдауды, қаржыны жаспарлауды әрі болжамда жүзеге асыруды,
жатқызады, бұлардың сапасы тікелей ақша ағымын басқарудағы нәтижесіне,
кәсіпорын қаржысының тұрақтылығына да яғни оның бәсекелестік
қабілеттілігіне қаржы қорын жинақтауына әсер етеді.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ, ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ӨТІМДІЛІГІ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
және оны анықтау әдістері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру негізі қаржылық есеп беру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 26
желтоқсандағы № 2732 Бухгалтерлік есеп туралы күші бар заңның Жарлығына
сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1. бухгалтерлік баланс
2. қаржы-шаруашылық қызметтің есебі туралы есеп;
3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болды,сондай – ақ қаржылық есе
беру негізделген немесе қаржылық есптен алынған матриалдармен толықтырылуы
мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірмелі хатта,
берілген субьектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпаратттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субьектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы,қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады.Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер,қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субьектілерге қаржылықеспті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұхсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екуін орындағанда ғана
маңызға ие болады:
1.зейнетақыны, жәрде,м ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұл санкцияларын,салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есптік көрсеткіштен аспайды;
2.қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3.активтердәң жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды;
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге
бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүгізілді,ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық
жүйенің қалыптасуымен , екіншіден біздің еліміздің әлемдік экономикалық
кеңістікке кірімен байланысты.
2.3. Кәсіпорынның өтімділігі, және төлем қабілеттілігі.
Өтімділік көрсеткіштері кәсіпорынның қысқа мерзім төменділік
қабілеттілігі мен қатар күнделікті қаржы қызметі мен ағымдағы қарыздарын
жаба алу мүмкіндігі мен сиппаталады.
Жалпы өтімділіктің талдануы кәсіпорында ақша құралдарының тапшылығының
мүмкіндігін бағалуға, банкрот болып қалуын болжауға, және ағымдағы кезеңде
өз ресурстарын қолдана отырып қаншалықты әрекет жасай алатындығын аңықтай
алады. Бұл талдау кәсіпорынның қызметі бүгінгі күнде қаншалықты тұрақты
екендігін көрсетеді, ол әрі қарай қысқа мерзімді кезеңде қызметік
қаншалықты жүргізе алады?, кәсіпорын қаншалықты тұрақты деген сұраққа жауап
береді:
Өнімділіктің негізгі көрсеткіштері ресми есептердің негізінде
есептелуі мүмкін, бірақ терең талдау үшін детальді аналитикалық ақпарат
керек. Коэффициентерді есептегенде біз “Шаруа ” компаниясының 2001 жылғы
есептерін аламыз.
Ағымдағы өтімділіктің коэффициенті (жабу коэффициенті) кәсіпорынның
өзінің қысқа мерзімді қарызын қолдағы айналым құралдарының есебінен жабу
мүмкіндігі сипаттайды. Коэффициент ағымдағы активтер мен компаниялық қысқа
мерзімді қарызына қатынасы арқылы есетпеледі. Дұрыс мағына екіге тең деп
аталады. Бұл кәсіпорынның айналым құралдарын сатқан күнде өзінің қысқа
мерзімді қарызын екі рет жаба алады деген сөз. Бұл есепті дәлі мен есептеу
үшін айналым активтерінен өтемді емес алып тастау (мысалы жатып қалған
қорлар, сұранымсыз дайын өнім, үмітсіз дебиторлық қарыз). Есептелген
коэффициент шамадағы мағынылырды береді, және кәсіпорынды басқарудың шынайы
құралы бола алмады. Активтердің “сапасы” мен өтімділігін терең талдау
қажет. Бизнестің кейбір түрлерінде өтімділік бірден сәл ғана асуы мүмкін,
ал кәсіпорын төлемді қабілетті бола алады. Басқа жағдайда оның мағынасы
3,00 асса банкроттықтан құтқарылу мүмкін емес.
“Шаруа ” үшін
Ктп н =2680010300=2,60
Ктп к = 2430013800=1,75
Ұсынылған көлемнен төменде, жоғарыда асып кетуге болмайды, басқа жағдайда
кәсіпорын төлемділік мүмкіндігін жоғалтады. Екінші жағдайда ол заемдық
капиталды жеткліксіз белсенді қолдана алмайды.
Аралық өтемділік коэффициенті кәсіпорынның қысқа мерзімдік қарызын
қысқа уақыт ішінде өтемді айналым активтер есебінен жабуды сипаттайды. Ақша
құралдарының сомасы, дебиторлық қарызбен қысқа мерзімді қаржылық
салымдардың қысқа мерзімді қарыз көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.
Материялды өндірістік қорлар төменгі өтімділікпен есептелінбейді. Дұрыс
мағынасы – 1
“Шаруа ” үшін
Кпл н = 560010300 = 0.54
Кпл к 500013900 = 0,34
Абсолютті өтемділік коэффициенті өтемділікке ие активтер есебінен бірдестен
табыла алатын ағымдағы пассивтердің үлесін көрсетеді. Төлемдік
мүмкінділігін “мезеттік” кезеңде бағаланады. Дұрыс мағына –0,2 -0,3. Бұл
барлық қысқа мерзімді қарыздарды бірдестен кредиторлармен талап етуді
білдіреді, компнаия қолма-қол ақшамен олардың ең аз дегенде 20% жабу
мүмкінділігіне ие болуы тиіс.
“ Шаруа ” үшін
Кал н 460010300 = 0,45
Кал к 50013900 = 0,06
Қарызға қызмет ету коэффициенті төлемдерден қалған проценттерді және
негізгі қарыз сомасы төлеп болғансоң кәсіпорынның қолында қалған ақша
құралдарының резервін сипаттайды. Белгілі мерзім ішінде қызмет пен, және
қаржы қызметімен байланысты қаржының кету ағымына байланысты қаржының кету
ағымына байланысты ақшаның келу ағымының таза айырмашылықтары ретінде
есептеледі. Дұрыс мағына, кәсіпорынның үзіліссіз қызмет атқаруын
қамтамасыздандырудың дұрыс мағынасы – 1,5 (бұл коэффициентінің есебінеде
кәсіпорынның инвестициялық ықпалы ескертілмеді) қысқартылмаған түрде бұл
формула келесідегідей болады.
Код = (таза табыс+ несиеге төленген проценттер + есептелген
амортизация) (несие үшін төленген проценттер)
Есептеу үшін қажетті мәліметтер пайда мен шығындар есебінде болуы
тиіс.
Егер бұл көрсеткіштің мағлұматтары ұсынғаннан төмен болса, заемдық
қаржыландыру қолма қол ақшаның тапшылығын тудырады; операциялық қызметтің
нәтижесі қосымша несиелерді келтіруді ақтамайды.
“ Шаруа ” үшін
код = (17900+1500+1100) 1500 = 13,67
Амортизацияны 1100 теңге деп санаймыз.
Жұмыс капиталы – ұзақ мерзімді қарыз алу мен өз ақша құралдары есебінен
мен дарылатын айналым активте көлемі. Сондықтан кәсіпорынның ұзақ мерзімді
қолдануында болады. Ол негізгі құралдармен ұзақ мерзімді массивтер
арасындағы айырмашылық ретінде есептелді.
Ең алдымен ұзақ мерзімді массивтер есебінен негізгі қорлар
қаржыландырылады, тек содан соң олардың қолдағы айналым активтерін төлеу
көзі ретінде қолданылады.
“ Шаруа ” үшін
Кр н = 40000 + 16000 = 39500 = 16500
Кр к 37400 + 15000 – 42000 = 10400
Жұмыс капиталының көлемі ликвидті активтерді көрсетеді, оны қысқа
мерзімді кезеңде еркін қолдануға болады.
Айналым капиталы – кәсіпорын меншіктегі айналым құралдары. Бұрынғы
көрсеткішке байланысты есептелінеді, бірақ мұнда ұзақ мерзімді қарыз есепке
алынбайды. Ол кәсіпорынның өзінде қалатын өтемді құралдар көлемін
сипаттайды.
“ Шаруа ” үшін
Ко н =40000 – 39500 = 500
Ко н = 37400 – 42000 = 4600
Маневрлік коэффициенті айналым активтеріне салынған кәсіпорынның меншікті
қаржыларының үлесін сипаттайды кәсіпорын оларды еркін қолдана алады. Оларды
еркін қолдану үшін кәсіпорын өзінің меншіктісін содан соң барып өтемділерді
іске асырады. Коэффициент еркін қаржыларын көрсетеді. Дұрыс жағына 20% -
30% шамасында, бірақ бизнес типіне байланытсы ауытқуы мүмкін – ол айналым
капиталының өзінің қаржы көздерінің көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Км н =500 40000 = 0,01
Км к = 4600 37400 = -0,12
Км н = 16500 56000 = 0,29
Км н = 10400 52400 = 0,20
Материалды - өндірістік қорларды жабу коэффициенті жұмыс капиталы
құрамындағы материялды өндірістік қорлар үлесін сипаттайды. Айналым
құралдарының ішкі өнімділігін сипаттайды, ол айналым құралдары компанияның
ұзақ мерзімді қолданылуында болады. Материялды - өндірістік қорлардың
жұмыс капиталының мағынасын қатынасы ретінде есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Кптпз н = 21 200 16500 = 1.29
Кпнтз к = 19300 10400 = 1,86
Шығындардың орнын табу коэффициенті кәсіпорынның қолында бар қолма қол ақша
құралдарымен жұмыс істей алу мерзімін білдіреді. Ол қолма қол ақша
құралдарының осы уақыттағы күннің орта жұмсауына қатынасымен есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Кпр н = 600 (68900 250) = 2,2 күн
Кпр н = 300 (68900 250) = 1,1 күн жылына 250 жұмыс күні
68900 акциздер + өндірістік шығындар + когммерциялық шығындар +
басқару шығындары, амортизация.
Бірақ, кез келген талдаудың негізгі мақсаты – бұл көрсеткіштерді
есептеп қою емес, және динамикасы да емес, бұл кәсіпорынды басқару бойынша
әрі қарай әрекет етуге жарамды мәліметтер түрендегі ининтерпритация “ Шаруа
” компаниясының көрсеткіштерінің өтемділігін талдау келесі мысалда
келтірілген.
Мысал “ Шаруа ” компаниясының төлей алу қабілетілігінің ағымдағы
көрсеткіштеріне алдын ала жасалған талдау. Қарастырылған кезеңдегі
ағымдағы өтемділік ұсынылған көрсеткіштерге болды. Бірақ оның бірдестен
құлдырау тенденциясына мән беру керек. Мұндай тенденция сақталса кәсіпорын
жақын болашақта банкрот болады. өтемділіктің төмендеу себебі актив пен
массивтің жеке статьяларының өзгеруі еді, бұл құрылымның өзгеруінде
байқалды.
1996 жылдың ағымында аралық өтемділік жеткіліксіз шамада болды.
Айналым активтері ішкі құрылымы теңестірілмеген, кот бөлігін өтемді емес
материалдық қорлар басқан.
Егер жыл басында абсалютті өтемділік ұсынылған қөлемінен асып түссе,
онда жыл соңына қаржы құралдары қысқа мерзімді қарыздың тек 6% ғана жаба
алады. Мұндай жағдайдың бірдестан нашарлауы дебиторлық қарыздың өсуімен
байланысты бұл өсімді қаржыландыру үшін құнды қағаздарды өткізу қажет.
Қарызға қызмет ету коэффициентінің ауқымды көлемі өтемділіктің
төмендеуі операциялық әрікеттен емес, пассивті және активті айналымды
нәтижесіз басқарудан туындаған.
Жұмыс және айналым капиталын абсалютті мағана динамикасы “ Шаруаның ”
айналым құралдарын жоғалтып жатқандығын байқатады, оны компания шамамен
еркін қолдана алар еді. Айналым капиталының теріс мағынасы “ Шаруаның ”
меншікті айналым құралдарының болмағандығында, оның негізгі активтерінің
бір бөлігі де қарызға алынған капиталмен қаржыландырылған.
Маневрлік көрсеткіш динамикасы, кәсіпорінің ұзақ мерзімді қолданатын
құралдар құрамында айналым активтерінің үлесі бір жыл ішімде 29% - 20% ке
түскендігін бейкелейді. Негізгі құралдардың 12% сыртқы қарж көздерінен
қаржыландырып отыр. Ментікті және ұзақ мерзімді капиталдың өтемділігі едәір
төмендеген.
Жұмыс комитеті материалды-өндірістік қорларды қаржылындыруға ғана
жетеді. Жорері өнемді активтер кредиторлардіңкі.
Қазіргі кезде фарма қолма қол құралдар есебінен тек бір күрдік
қызметін ғана қаржылардыра алады. Бұл дұрыс мағана емес, әсіресе
төлемдердің жеткілікті түспеуі жағдайында кері деп түсіну қажет.
Ағымдағы төмем мүмкіндігін бірінші жақындату қысқа мерзімде
қанағаттандырарлық деп қарауға болмайды. Әрі қарай жағдайдың нашарлауынан
қорқу керек. Мұның себебі операциялық қызметте емес бұл ағымдағы
активтермен пассивтерді нәтижесіз басқарудан туындады.
Төлемдік қабілетін сипаттайтын көрсеткіштер кәсіпорыннның ұзақ
мерзімді тұраұтылығын білдіреді, оның қарыздарын (міндеттемелерін)
жобаланатындығын дәлелдейді.
Қаржы көдерін және оларды талдау. Төлемдік қабілетін сипаттайтын
көрсеткіштер кәсіпорынның ұзақ мерзімді тұрақтылығын білдіреді, оның
қарыздарын (міндеттемелерін) жобалайтындығын дәлелдейді, өз қаржыларын
жоғалтусыз және банкротсыздық арқылы тәелділіксіз щығындарын алып жүре
алатын қабілетті болады. Егер өтімділік – бұл қысқа кезеңде жеткілікті
төлемділік қабілеттілігіне баға болса, онда қаржы тұрақтылығы кәсіпорынның
ұзақ мерзімдегі, төлемділік қабілеттілігін көрсетеді, болашақта ұзақ
мерзімді қарызында және қысқа мерзөімді қарызын жаба алатын мүмкіндігі бар
екендігін дәлелдейді.
Қаржының тұрақтылығын талдау компанияның бірнеше жыл алдын банкротқа
ұшырауы мүмкіндігін болжауға мүмкіндік береді, және нәтижесінде
менеджменттік адекватты жаза қолдануға мүмкіндік береді.
Автономия коэффициенті пассивтер құрылымындағы меншікті құралдар
үлесін сипаттайды. Меншікті құралдар (қаржылар) көздерінің көлемін
кәсіпорын балансының нәтижесіне қатынасы ретінде есептелді. Дұрыс мағынасы
– 0,5. Ұсынылған көлем бизнес түріне, құралдарының айналым жылдамдығы,
активтердің құрылымының ішкі өтімділігі және басқа факторларға тәулді еді.
“ Шаруа ” үшін
Ка н = 40000 66300 = 0,60
Ка к = 37400 66300 = 056
Ұзақ мерзімді қарыздарды жабу коэффициенті кәсіпорынның ұзақ мерзімді
несиесін ыңғайсыз жағдайларда негізгі құралдарды өткізу есебінен жабу
арқылы ұзақ мерзімді төлей алу қабілеттілігін көрсетеді. Бұл жерде негізгі
құралдар қысқа мерзімді қарыздарды жабуға кетендігі сөз болуда, ал
айналымнан тыс құралдары ұзақ мерзімді қарыздарды жабуға бағытталады. Осы
алғы шарттарға қарап отырып, негізгі құралдардың құны қарыз көлемін
қаншалықты көтергеніндігі байқалады. Ғимараттар мен құралдардың шын
амәніндегі құны балансықтан төмен болып қалуы мүмкін, сондықтан бұл
көрсеткіш тұрақтылықтың қорын сипаттайды. Ұзақ мерзімді қарыз көлеміндегі
айналымнан тыс активтердің қатынасы ретінде есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Кп Дн 3950016000 2,47
Кп Дк 420015000 2,80
Бұл коэффициенттің шектен тыс мағанасы ұзақ мерзімді несиені кәсіпорындарды
қаржыландыруда жеткіліксіз қолдану жайын білдіреді.
Бұл көрсеткішті ағымдағы өтімділік коэффициентімен бірге қарауды ұсынады,
меншікті капиталдың өтімділігін бағалай отырып инвестицияның орнын жабу
коэффициенті айналымнан тыс үлестің, кәсіпорынның меншікті құралдар
құрылымындағысын көрсетеді. Бұл көрсеткіш бір деңгейдегі иілімділіктің
коэффициентін қайталамайды,оның меншікті капиталының үлестеріндегі және
айналым активтерінді қаржыландыратындығын көрсетеді.
Шаруа үшін
КПНн 39500 40000 0,99
КПНк 42000 37400 1,12
1996 жылы автономия коэффициентінің төмендігінің мағанасы бақыланды.Қазіргі
кезде ол 0,56 көлемін құрады, бұл қатерлі емес, бірақ осындай тенденция
бірнеше жыл қатарынан тұрса онда проблемалар туындауы мүмкін.
Негізгі қорлар құны ұзақ мерзімді несие көлемінен екі есе асып кетсе
ұлғаю тенденциясына ие,1996 жылдың аяқ шенінде компания қарыздарын жабу
үшін өзінің негізгі қорларының төрттен үш бөлігін сатуға тура келеді, бұл
ағымдағы қызметке ықпал етеді.Ағымдағы өтімділік көлемі айналым
активтерінің шектелген көлемін ғана ұзақ мерзімді қарызды жабуға қолдана
алады.
Жыл басында барлық меншікті құралдар айналымнан тыс активтерге
салынған болса,онда жыл соңында негізгі капиталды қаржыландыру үшін заемдық
капиталды тарту қажет болады, меншікті құрад\лдардың өтімділігі төмендейді.
Жалпы алғанда ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылық қазір басшылықтың
алаңдауын тудырмауы тиіс. Сонымен қатар аталған тенденцияларға дейін атқару
қажет. Осылай тағы да ағымдағы төлем мүмкінділігінің төмен болуы
дәлелденді.
Жоғарыда келтірілген екі топтағы көрсеткіштер кәсіпорынның белгілі
бір датадағы қаржылық жағдайын бейнелейді. Ал ағымдағы бағалаумен уақыт
аралығындағы қызмет жайлы мәлімет фирманың жұмысының және оның жеке
шекттерінің сигменттерінің жұмысының нәтижелігі жайлы көзқарасты құруға
көмектеседі.
Айналым көрсеткіштерін талдау. Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның өз
активтерін және қаржыландыру көздерін қаншалықты тиімді қолдануын анықтауға
көмектеседі.
Айналымдылық кәсіпорынның бизнеске дұрыс қызмет атқаруы үшін
салған құралдарының көлемін сипаттайды. Сонымен қатар айналыш
коэффициенттері жалпы түрде менеджменттің тиімділігін бағалауға көмек
көрсетумен қатар жеке қызметтерді бағалауға ықпал етеді. Айналымдарды
талдау компаниядағы капиталдың жасырын резервтерін анықтауға мүмкіндік
береді, сонымен заемдық көлемді қаржыландыруды қолданудан бас тартуға
жағдай тудырады.
Айналым коэффициентін есептеу үшін жалпы формула былай болады.
Айналым О б = бұл түрдегі активтің жылдық айналымы пассив.
Бұл түрдегі активтің пассив жылдық орта қалдығы. Мұндағы жылдық
орта қалдығы = қалдық 1.01 + қалдық 31.12 2 баланс мағлұматы.
Бұл формула көмегімен компанияның құралдары қанша рет бір кезеңде
айналып үлгеретіндігін анықтауға болады. Өйткені талдау процессінде әр
түрлі ұзақтықтағы кезеңдер салыстырылатын болса, онда айналыш көрсеткішін
айналыш күндерінде бейнеленгенін қолдану ыңғайлы.
Құралдардың айналыс мерзімі = кезеңдегі күндер саныайналыш.
Айналыс коэффициенті үшін ұсынатын жалпымсен қабылданған мағаналар
жоқ. Олар бизнес типіне байланысты өзгеріп отырады. Айналымдылықты талдау
екі бағытта жүреді.
- айналым көрсеткіштерін динамикада салыстыру:
- айналым көрсеткіштерін осы салада жұмыс істейтін сол сияқты
компаниялар үшін салыстыру.
Материалды-өндірістік қорлар айналыш көрсеткіші кәсіпорынның
барлық қорларының кезеңде қанша рет айналуын көрсетеді. Басқа сөзбен
айтқанда бұл материалдарды сатып алудан дайын өнімдерді тиеудің арасындағы
мерзім.
Шаруа үшін
Omn3 = 5400021200+1930012 = 2.67
Cmn3 = 3652.67 = 137 күн.
Өндірістік циклды терең талдау үшін келесі көрсеткіштер
қолданылады:
Өндірістік қорлардың айналымдылығы – кәсіпорынның қорындағы іс
жүзінде бар материалдар көлемін сипаттайды оларды нормативтік қорлармен
салыстыруды ұсынады. Өзіндік құнды материалдар мен шикізат қорларының орта
жылдық қатынасы қамтамасыздандыру бөлімінің жұмысының тиімділігінің
сипаттамасы болып табылады.
Аяқталмаған өндірістің айналымдылығы бұл бастапқы материалдардың
дайын өнімге дейінгі өңделуі жүретін мерзім. Өзіндік құнның аяқталмаған
өндірістің ортажылдық көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.
Дайын өнім айналымын қоймадағы дайын өнімнің сақталу мерзімі мен,
оны өткізудің мерзімі сипаттайды. Ол өзіндік құнның дайын өнім қорлары мен
тауарлардың орта жылдық көлеміне қатынасы ретінде есептеледі. Өткізу
бөлімінің қызметінің нәтижелігін сипаттайды.
Шаруа үшін
On3 = 5400012000+1080012 = 4.74
Cn3 = 3654.74 = 76 күн
Onn = 540003200+190012 = 2118.
Дебиторлық қарыздың айналымдылығы дебиторлықтың кезең кезінде неше
рет ақша құралдарының айналуы бейнеленді. Бұл орта мерзім ішінде кәсіпорын
қанша өнім алатындығын білдіретін мерзім.
Кредиторлық қарыздың айналымдылығы кредиторлық қарызды төлеу
жылдамдығын сипаттайды, яғни кәсіпорынның мердігерлермен подрядчиктермен
есеп айырысуының мерзімі.
Өнімнің өзіндік құнының орта жылдық кредиторлық қарыз көлеміне
қатынасымен есептеледі. Дебиторлық айналым көлемінің салыстырылу негізінде
және кредиторлық қарыз негізінде компанияның заемдық көздерден қаншалықты
қаржылануы және басқаларды қаншалықты қаржыландыруы бағаланады. Дұрыс күйде
кредиторлық қарыздың айналымы максимальды күйде дебиторлық қарыздың айналыш
мерзімінен асып кетуі керек біз баяу төлейміз, бізге жылдам төлейді.
Шаруа үшін
Ok3 = 540008800+790012 = 6.47
Ck3 = 36536.4 = 56 күн
Ағымдағы активтермен пассивтердің айналымдылығының көрсеткіші
негізінде өндірістік-коммерциялық циклдің ұзақтығы есептеледі. Ол келесі
формуламен анықталады Цпк = Cmn3 + C3 – Cr3
Шаруа үшін Цnk = 10+137-56=91 күн
Өндірістік-коммерциялық цикл бұл компанияның өндірістік өткізу
циклының меншікті немесе төлемді заемдық құралдар есебінен қаржыландыратын
бөлігі.
Өндірістік-коммерциялық циклдың ұзақтығы қаншалықты ұзақ болса,
айналыш құралдарындағы қажеттілік соншалықты көп.
Активтердің айналымдылығы фирманың барлық ресурстарды қаншалықты
тиімді қолдануын сипаттайды және кезең кезінде өндіріс пен айналымның толық
циклы қанша рет жасалғанын көрсетеді. Күнделікті түсімнің ортажылдық
активтерге қатынасы ретінде есептеледі.
Негізгі капиталдың айналымдылығы өнімнің құнының бірлігі негізгі
құралдардың бірлігіне қаншалықты келетіндігін көрсетеді.
Меншікті құралдардың айналымдылығы кәсіпорын меншігінің түсімге
айналу жылдамдығын сипаттайды,фирманың меншікті капиталының қолдану
тиімділігін көрсетеді.
Айналымға құралдарды – қаржыларды келтіру айналыш құралдарының
көлемін көрсетеді, яғни кәсіпорынның айналымдылықтың баяулауы нәтижесінде
қосымша келтірілген құралдар көлемін көрсетеді. Оның теріс көлемі
айналымның жылдамдатылу нәтижесінде активтерді айналымнан босаған ткөлемін
сипаттайды.
Кәсіпорынның рентабельділігіне талдау және мүліктердің қолдану
тиімділігі. Рентабильділік және мүліктерді қолдану тиімділігінің
көрсеткіштері кәсіпорынның қызметінің пайдалылығын сипаттайды және
түсірілген пайданың активтердің әр түрлеріне қатынасы ретінде есептеледі.
Бұл көрсеткіштердің маңызды тобы, оларды талдау меншікті
құралдарды бизнеске салу жайлы шешімді қабылдауға мүмкіндік береді,
компания қызметінде дұрыс бағыт алуға көмек береді.
Айналыш рентабильділігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарда, соңғы жылдары еліміздің
экономикасының нарықтық қатынынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік
есептің әдістемесі мен тәжіридесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субьектілердің қаржы- шаруашылық
қызметі шоттары Бас жоспарының 1997 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа
енгізілуі және қаржылық есеп беру нысандарының халықаралық стандарт
талаптарына сәйкестендірілуі нарықтық экономика жағдайына сай қаржылық
талдаудың жаңа әдістемесін жасаудың қажет етеді.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің
дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты
пайдаланушылардың сурақтілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын
тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі
түрде өзгертілуі және өнделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер нәтиже
қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылдаған қаржылық
стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын тандап алып,
соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен
қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы
менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсіз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамнің әкімшілік -
әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (“иесіз”) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік,
басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен
алмастыру – нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік ашті. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті
тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты боглады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жөн
сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк
және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер
серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық қатынастар
негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,оны ұстануына қарай
жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда,
шаруашыо\лықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару
деңгейіне,қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен
ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы,
материалдық,еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің
экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін еркін орын алмастыра отырып қолданып.тиімді пайдалану
жолымен өнімді өндірі мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын
өзінің қаржы ресустары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау мәселесі аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті
әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын
қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, ең ақырында
еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің дипломдық жұмысымның мақсаты – кәсіпроынның қаржылық
жағайын тереңірік зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы
мағлұмат алып,оны ұғып, оларға талдау зерттеудегі дағдыларды ашу.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық
тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге,еліміздің
ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді
басқару шешімдерін дайындауға ат салысу.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚАРЖЫ РЕСУРСЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ
РЕЗЕРВТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1.1 Кәсіпорынның қаржы ресустарының қалыптасуы
Кәсіпорын – бұл кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру үшін құрылған
шаруашылық субъект. Оның экономиклық мақсаты қоғамның қажеттіліктерін
қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмұнына қарай кәсіпкерлік
қызмет ұйымдардың немесе кәсіпорындардың өндіру және өнімді өткізу, жұмысты
орындау және қызмет көрсету, қор нарығындағы операцияларды қарастырады.
Кәсіпорын қандай да бір қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір мезгілде
барлық қызмет түрін жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпорын қаржысы дегеніміз - ол негізгі және айналым капиталдарының
қалыптасу процесінде пайда болатын қаржы, қоры, оларды пайдалану мен бөлу.
Кәсіпкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорында өздерінің
контрагенттерімен шаруашылық байланыстары пайда болады. Контрагенттер:
жеткізіп берушілер және сатып алушылар, бірлескен қызмет серіктестері
ассоциациялар мен бірлестіктер қаржы және несие жүйелері т.с.с. осының
нәтижесінде қаржы қатынастары п.б. Олар өндірісті ұйымдастыру мен өнімді
өткізу, жұмысты орындау, қызмет көрсету, қаржы ресурстарын қалыптастыру,
инвестициялық қызметті жүзеге асырумен байланысты. Ақша – қаржы
қатынастардың материалдық негізі болып табылады. Олардың пайда болуының
маңызды шарты ақша қаражатының қозғалысы және орталықтандырылмаған және
орталықтандырылған ақша қаражатының қорын құру және пайдалану. Кәсіпорын
қаржысы дегеніміз – қаржы және ақша қатынастары. Олар негізгі және айналым
капиталының қалыптасу және кәсіпорынның ақша қаражатының қорлары мен оларды
бөлу және пайдалану барысында пайда болады.
Кәсіпорындардың қаржы қатынасының экономикалық мазмұнына байланысты
төмендегідей бағыттарға топтастыруға болады:
- кәсіпорынды құру кезінде жарғылық қорды қалыптастыру үшін
құрылтайшылар мен кәсіпорын арасындағы қатнас. Өз кезегінде жарғылық
қор материалдық емес активті алуда, алғашқы өндіріс қорын
қалыптастырудың көзі болып табылады;
- кәсіпорындармен мекемелердің өнімді өндіру мен өткізуде жаңа бағаның
құрылуына байланысты. Оларға шикізатты, материалды, даяр өнімдерді
т.с.с. жабдықтаушымен сатып алушының қаржылық қатынастары, құрылыс
мекемелерімен инвестициялық қазмет кезеңдері кезінде, транспорт
мекемелерімен, байланыс кәсіпорындарымен, кеден, шетел фирмалары
т.с.с. кіреді. Бұл қарым – қатынастар шаруашылық қызметтің негізі
болып табылады, себебі олардың тиімді ұйымдастырылуына коммерциялық
қызметтің қаржылық нәтижесіне байланысты;
- кәсіпорындармен және олардың бөлімшелерінің филиалдарының цехтарының,
бригадаларының шығындарын қаржыландыру, табысты бөлу және айналымдағы
қаржыларды қайта бөлу. Бұл қатынас өндірістің ұйымына және
ырғақтылығына әсер етеді;
- кәсіпорынмен оның қызметкерлері арасында табысты бөлу және
пайдалануға, мекеме акциясын облигациясын шығаруға және оны таратуға,
облигацияның процентін акцияның дивидентін төлеуге, келтірілген
материалдық зиянды штрафтармен және компенсациямен өндіріп алуға, жеке
тұлғалардан салықты ұстап қалуға, қаржы қатынасын ұйымдастыру еңбек
ресурсын тиімді пайдалануға әсер етеді;
- кәсіпорынмен жоғарғы мекеменің, өндіріс – қаржы топтарының холдинг
ішінде, ассоцияциялармен одақтардың арасында кәсіпорын осылардың
мүшесі. Бұл қатынас ақша қоры жиналып бір орталыққа шоғырландырылып
бөліп пайдалану кезеңінде және белгілі мақсатқа арналған қорды
қаржыландыруға, маркетингтік зерттеуді жүргізуде, ғылыми зерттеу
жұмыстарында, инвестициялық жобаларды іске асырудағы қаржыны қайтарып
беру кезінде көмек беруде және айналымдағы қаражатты толықтыруда пайда
болады. Бұл қатынас ішкі салаларға ақша қорын бөлумен кәсіпорынның әрі
қарай дамуының қолдауға бағытталған;
- кәсіпорынмен мемлекеттің қаржы жүйесінің арасында салық және де басқа
төлемдерді бюджетке төлеуіне, бюджеттен тыс қорларды жасауына,
салықтық жеңілдік беруіне, штраф шараларын қолдануына, бюджеттен
бөлінген қаржыны алуына байланысты;
- кәсіпорынмен банк жүйесінің жұмыс барысында коммерциялық банктерде
ақшаның сақталуына, қарыз алуына, оны өтеуіне, иесінің процентін
төлеуіне, шет ел валютасын сатуына және алуына басқа да банктік
қызметін көрсетуіне;
- кәсіпорынмен қауіпсіздік қоғамдарының және мекемелердің арасындағы
қатынас кейбір қызметкерлер категориясының коммерциялық кәсібі
мүліктерін қауіпсіздікке қойғанда пайда болады;
- кәсіпорынмен инвестициялық институтарының инвестицияны орналастыру
кезінде, жекешелендіруде т.б.
Жоғарыда көрсетілген топтардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері
мен әрекет әдістері бар және ақша қаражатын айналымға салу олардың
материалдық негізі. Ақша қаражатының қозғалысымен мекеменің жарғылық қорын
құрастыру бірге жүреді, қаржының айналымы басталып ақша қоры құрастырылып
әртүрлі міндетті салаға жұмсалып аяқталады.
Қаржының толық мәні оның міндетті қызметтімен көрінеді.
Экономисттердің көпшілігі кәсіпорын қаражаттары екі негізгі қызметті
атқаратынын анықтайды: бөлу және бақылау. Бұл екі қызмет өзара бір-біріне
көмектесіп әрекет жасайды. Бөлу қызметінің көмегімен алғашқы қор
құрастыруына бастайды. Ол құрастырушылардың салымының есебімен құрайды,
жалпы ішкі өнім құны көрсетіліп бөлінеді; қаржы қорымен табысты бөлу
барысында баға негізінің пропорциясын анықтайды, өнім өндірушілердің,
кәсіпорындардың мекемелердің және мемлекеттің тілектерін мүдделерін толық
қамтамасыз етіп қолайлы етіп ------.
Тесеру қызметінің әділетті нігзгі өнеркәсіп өнімдерін шығарудағы және
сол өнімдерде өткізуге бағасының есептелуі, жұмыстың орындалуы қызмет етуі,
кәсіпорынның табысы мен ақша қорының құрастырылуы және олардың пайдалануы.
Қаржының негізінде бөлу қатынасы жатып, ол өндіріс процесін қаржы
көздерімен қамтамасыз етеді, сонымен ұдайы өндіріс процесінің барлық
кезеңдерін біріктіріп, байланыстырады. Олар: өндіріс, айырбастау және
тұтыну. Дегенімен кәсіпорынның табыс мөлшері оның әрі қарай өркендеу
мүмкіндігін анықтайды. Шаруашылықты тиімді түрде жүргізу оның әрі қарай
өркендеу мүмкіндігін алдын ала анықтайды. Қаржының тұрақты айналымы
бұзылса, керісінше өнім өндіру оны өткізуге кететін шығын артады, қатынасты
орындауы, қызмет көрсетуі. Кәсіпорынның табысын төмендетеді, осыған сәйкес
оның әрі қарай даму мүмкіндігі, бәсекелестік қабілеті және қаражат
тұрақтылығы да кемиді. Мұндай кезде қаржының тексеру қызметі өндірістегі
жеткіліксіздікке, қаражат қорын басқарудағы және өндірісіті ұйымдастырудағы
кемшілікке бөліп тұратын қатынастың әсері тиімсіз екеміне дабыл қағады.
Осыған бадылды елемеу кәсіпорынды балекротқа әкелуі мүмкін.
Тексеру қызметі кәсіпорынның қаржы көрсеткішінің көмегімен оған баға
бере отырып бөлу қатынастарының тиімділігін көтеруге тиісті шара дайындап
іске асырады.
Кәсіпорынның ақша қорларының қалыптасуы кәсіпорын құрылған сәттен
басталады. Кәсіпорын заңға сәйкес өз жарғылық қорын құрады.
Жарғылық қор – кәсіпорынның алғашқы негізгі өзіндік қаражат көзі б.т.
Ол негізгі және айналым капиталдарынан қалыптастырады. Олар өз кезегінде
негізгі өндірістік қорды, материалдық емес активтерді, айналым қорларын
иеленуге жұмсалады.
Кәсіпорынның ақша қорларының қатарына үстеме капитал жатады. Ол
негізгі қорды қайта бағалау нәтижесінде мүлік құнының өсіміне эммисиялық
түсімдердің (акцияның сатылу бағасының номиналды бағасынан асуы) өндірістік
мақсатқа қайтарымсыз берілген ақшалай және материалдық құндылықтар есебімен
құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік бағасының
төмендеген соммасының орнын толтыруға басқа кәсіпорындар мен тұлғаларға
қайтарымсыз беру салдарынан п.б. шығынды өтеуге есепті кезеңдегі кәсіпорын
қызметінің нәтижесі бойынша болған шығындарды табуға пайдаланылады.
Кәсіпкерлік қызмет нәтижесінде кәсіпорындар:
- өндірістік тауарды өткізуден түсетін табыс
- жұмысты орындау мен қызмет көрсетуден түсетін табыс
- мүлікті пайдалануға беруден түсетін табыс
Бұл табыстар сатудан түскен түсім ретінде қабылданады және егер
кәсіпорын өз өнімін экспорттайтын болса, онда ол оның есеп айрысу және
валюта шотына түседі. Түсім – ең алдымен кәсіпорынның шығынның орнын
толтыру көзі, нарыққа өткізу б.т. Сонымен бірге мұнда шығынның тағы бір
бөлігі кіргізіледі. Ол экономикалық қызметтің іске асуы. Бұл тікелей өнім
өндіру мен немесе өнімді өткізумен байланысты емес, бірақ табыс табумен
байланысты. Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына кіргізіледі. Түсімнің әрі
қарай бөлінуі амортизациялық қордың қалыптасуымен байланысты.
Амортизациялық қор өзінің экономикалық пайда болуында қарапайым ұдайы
өндірістің негізгі қорларын қаржыландыруға бағытталған.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесі мен соңғы мақсаты табыс
болып табылады. Салық төленгеннен кейін кәсіпорының қарамағында қалған
табыстан резервтік капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады.
Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның ақша қоры. Оның қалыптасу көзі
болып кәсіпорынның өз меншігіндегі қалған табыс б.т. Ол есеп жылындағы
нақты мақсаттарға табыстың жетіспеуімен яғни есепті жылдың шығындарын
жабуға, ---- төлеуге жұмсалады.
Бұл резервтік капиталдың болуы кәсіпорынның қаржы жағдайының
тұрақсыздығын қамтамасыз етеді. Резервтік қордың ақшалай қаражатының түріне
сондай-ақ құнды қағаздардың құнсыздануына салынған резервтер, қайта сатып
алу қоры, кейінге қалдырылған қор және т.б. Акционерлік қоғамда акцияны
сатып алу және облигацияны өтеу үшін құрылады.
Жинақтау қоры - өндірістің дамуына арналған ақша қаражаттары. Бұл қор
кәсіпорын мүлкін кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ
табыс алу үшін қаржылық салымдарды салу және пайдаланумен байланысты.
Тұтыну қоры - әлеуметтік қажеттіліктерге өндірістік емес салалрды
қаржыландыруға, мараттауларға, компенсация түріндегі төлемдерге және т.б.
мақсаттарға бағытталған ақша қаражаттары.
Валюта қоры - өз өнімін экспортқа шығаратын және валюталық түсімді
алатын кәсіпорындарда қалыптасады.
Кәсіпорынның қаржы ресурсы – бұл өзіндік ақша табыстарының жиынтығы
және сырттан түскен түсімдер. Олар кәсіпорынның қаржылық міндеттемесін
орындауға, өндірісті кеңейтуге байланысты шыққан шығындар мен ағымдық
шығындарды қаржыландыруға арналған.
Капитал сияқты түсінікті бөліп көрсету керек. Капитал айналымның
аяқталуы бойынша табыс әкелетін және өндіріске салынған қаржы ресурстарының
бір бөлігі. Басқа сөзбек айтқанда, капитал қаржы ресурсына айналған формасы
ретінде болады.
Кәсіпорынның қаржы ресурсы өзігнің пайда болуында өзіндік және әр
түрлі жағдайда тартылған болып бөлінеді.
Өзіндік қаржы ресурсы құрамына табыс және амортизациялық аударымдар
кіреді. Бұл жерде ескеретін жағдай кәсіпорын табысының бәрі толық
кәсіпорынның өз меншігінде қалмайды. Оның бір бөлігі салық және басқа да
төлемдер түрінде бюджетке түседі. Ал одан қалған кәсіпорын меншігіндегі
табыс басқарушы органдарының шешімімен жинақтау және тұтыну мақсаттарына
бөлінеді. Жинақтауға бағытталған табыс өндірістің дамуына және кәсіпорын
мілкін арттыруына пайдаланады. Тұтынуға бағытталған табыс әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Амортизациялық аударымдар дегеніміз – негізгі өндірістік құралдардың
және материалдық емес активтердің тозуының ақшалай құнын көрсетеді. Ол екі
жақты сипаттамаға не болады. Себебі ол өнімнің өзіндік құнына кіреді және
өнімді өткізілген түскен түсім кәсіпорынның есеп айрсу шотында жай немесе
кеңейтілген ұдайы өндірістің қаржыландыру көзіне айналады.
Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының қалыптасу көзі өзіндік
заемдық және бюджеттен бөлінетін қаржы түрінде болады. Бұл бөлу капитал
салық формасымен қамтамасыз етіледі. Егер сыртқы инвесторлар ақша қаражатын
кәсіпкерлік капитал түрінде салған болса, онда бұл салым тартылған, өзіндік
қаржы ресурсы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал – бұл табыс алу немесе кәсіпорынды басқаруға
қатысу мақсатында кәсіпорынның жарғылық капиталына салынған капитал.
Ссудалық капитал – кәсіпорынның банктік нисе түрінде жеке басқа
кәсіпорындардан вексель, облигация, займ түрінде уақытша пайдалануға түрлі
мерзімде берілетін, төленетін қайтарылатын капитал.
Бюджеттен бөлінетін қаржы – қайтарылатын және қайтарылмайтын негізде
болуы мүмкін. Бұл қаржы негізінен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға
инвестициялық бағдарламаларды немесе өнімді өндіруде жапы мемлекеттік
маңызы бар кәсіпорындарды мемлекет тарапынан қысқа мерзімде қолдау жасауды
қолданылады.
Кәсіпорын қаржы ресурсын өндірістік және инвестициялық қызмет
процесінде пайдаланылады. Олар үнемі ұдайы қозғалыста болады және тек
ақшалай қалдық ретінде есеп шотқа немесе кәсіпорын кассасына түседі.
Кәсіпорын өзінің қаржы тұрақтылығын және нарық шаруашылығындағы
орнықтылығын қамтамасыз ете отырып өзінің қаржы ресурсын уақыт ішінде және
қызмет түрлеріне байланысты бөледі. Бұл процестердің шиеленісуі оның
қаржылық жұмысының қиындауына тәжірибеде арнайы қаржы құралдарының
пайдалануына әкеледі.
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру бөлігі бір принциптер негізінде
құрылады шаруашылық дербестік, өзін - өзі қаржыландыру, материалдық
жауапкершілік, қызметтің нәтижесіне қызығу қаржылық резервтердің
қалыптасуы.
Шаруашылық дербестік принципі – кәсіпорын өзі дербес құқықтық
ұйымдастыру шаруашылық түріне тәуелсіз өзінің экономикалық қызметін, табыс
алу мақсатында ақша қаражатының салымын анықтай алады. Нарық –
кәсіпорындарға жаңа салаларды іздеуге, капиталын салуға, тұтынушы сұранысын
қанағаттандыратын жаңа өндірісті ынталандырады.
Бірақ кәсіпорын толық шаруашылық дербестік алды деуге болмайды. Себебі
мемлекет кәсіпорын қызметінің кейбір жақтарын анықтайды. Мысалы:
амортизация саясатын.
Осылай кәсіпорынмен бюджет және бюджеттен тыс қорлар арасында
заңдармен реттеледі.
Өзін - өзі қаржыландыру принципін - өнімді өндіру мен өткізу
шығындарының орнын толтырады. Өзіндік ақша қаражаты арқылы өндірістің
дамуын инвестициялау және қажетті жағдайда ғана банктік немесе коммерциялық
несиені пайдаланады. Нарық экономикасы дамыған елдерде жоғары деңгейде өзін-
өзі қаржыландыратын кәсіпорындардың өзіндік қаржының салыстырмалы салмағы
70%-тен асады. Бірақ кәсіпорынның ақша қаражатының жалпы көлемі нақты
инвестициялық мақсаттарды жүзеге асыруда жеткіліксіз болып табылады.
Қазіргі кезде бұл принципті барлық кәсіпорындар мен ұйымдар жүзеге
асыралмайды. Халық шаруашылығының кейбір салалаындағы кәсіпорынмен ұйымның
өнім шығару мен қызмет көрсетуі объективтілік себепке байланысты: оларға
жеткілікті тұрақтылықты қамтамасыз ете алмайды. Оларға жеке кәсіпорындар:
қалалық жолаушы тасымалдау транспорты, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы,
ауыл шаруашылығы, қорғаныс өнеркәсібі жатады. Мұндай кәсіпорындар бюджеттен
бөлінетін қаржыны әртүрлі жағдайда алады.
Материалдық жауапкершілік принципі – ол шаруашылық қызметтің нәтижесін
және жауапкершілік жүйесін жүргізуі. Бұл принциптің қаржылық әдістері және
кәсіпорындарға оның басшылармен, жұмысшыларына әр түрлі құрылады.
Қызмет нәтижесіне қызығушылық – принципінің объективтілік қажеттілігі.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі қызметі табыс алумен сипатталады. Шаруашылық
қызметтің нәтижесіне қызығушылық бұл тең дәрежеде кәсіпорынның
жұмысшыларына, кәсіпорынның өзіне және мемлекетке де тән. Бұл принциптің
құрылуы жеке жұмысшылар деңгейінде еңбек ақы төлеу қорынан немесе табыстан
жұмысшыларға лайықты еңбекақы қамтамасыз етілуі тиіс, ол принцип түрінде,
жыл нәтижесі бойынша істелген жұмысқа сый ету, көп жылдық сіңірген еңбек
үлесін, материалдық көмек ретінде төлемдер төлеу керек. Бұл принцип
мемлекеттің салық саясатын және экономикалық пропорцияны сақтап таза
табысты тұтыну қоры, жинақтау қорына бөліп жүргізу нәтижесінде кәсіпорында
іске асуы мүмкін. Мемлекет мүддесі кәсіпорынның тиімді қызметімен
қамтамасыз етіледі.
Қаржылық резервтердің қалыптасу принципі – кәсіпкерлік қызмет
иелерінің қаржы қорын құрып қамтамасыз етумен байланысты, ол нарықтық
тербеліс себебімен болатын тәуекелге кездесуі мүмкін. Нарықтық экономикада
тәуекел жауапкершілігі тікелей кәсіпкерлік қызмет иелеріне жүктеледі. Олар
өзбетінше шешім қабылдайды, және зерттеліп дайындалған бағдарлама бойынша
салынған ақшалай қаржыны тәуекелмен қайтармауды іске асырады. Кәсіпорының
қаржы салымы тәуекелі тағы да инфляция қарқынымен салыстырғанда жеткіліксіз
процент табысын немесе салынған капиталдан көбірек табыс түсетін салалардан
да алуы байланысты. Осыдан өндіріс бағдарламасын дайындауда тікелей
қателіктер орын алуы мүмкін.
Кәсіпорындардың барлық құқықты ұйымдастыру түрлерінің меншікті қаржы
қорлары салықтарды және басқа бюджетке міндетті төлемдерді төлегеннен кейін
таза табысы құралады.
Сонымен қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау
орында, олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға
айналуы тиіс.
Кәсіпорын қаржысын басқару қаржы механизмі арқылы жүзеге асады.
Кәсіпорынның қаржы механизмі дегеніміз – кәсіпорын қаржысын жүйелі
басқару барынша көп мақсатты табыс табу.
Қаржы басқару жүйесі өзіне: қаржы әдістерін қаржы құралдарын құқықпен
қамтамасыз етіліп, қаржы басқарудыжүйелі мәліметтермен хабардар етеді.
Қаржылық әдістер олар: қаржысын жоспарлау, қаржысын есептеу, қаржыны талдау
және қаржыны тексеру жатады.
Халықаралық 32 бухгалтерлік есеп стандартында Қаржылық құралдар: ашу
және көрсету үлгісіне сәйкес қаржылық құралдар дегеніміз – ол кез келген
келісім шарт одан бір кәсіпорынға қаржы активі, екіншісіне қаржылық
міндеттеме немесе капиталдық тұрғыдағы құрал деп түсінеді.
Қаржылық құралдар өзіне алғашқы құрамдар, дебиторлық немесе
кредиторлық қарыздар мен несиені, акциялармен қоса өндірістік құралдарды
яғни қаржы опциондары фьючерстері мен фарвапдтары проценттік және валюталық
своптарды жатқызады.
Қаражат активі ол ақшалай қаржы, ақша қаражатын алуға келісімшартта не
басқа кәсіпорынның қаржы активінде, шартты түрде қаржы құралдарын басқа
кәсіпорынның капиталдық құралымен айырбастауға құқығы бар.
Қаржы міндеттемесі – бұл кез-келген келісім шартты болып табылатын
міндеттеме, ол: ақша қаржысын беруге немесе басқа қаржы активінде қаржы
құралын басқа кәсіпорынмен потенциалды тиімсіз жағдайға да айырбастауынада.
Қаржы құралдарындағы операциялар әркезде қаржы тәуекелімен жүреді.
Ақпаратпен қамтамасыз ету қаржы есебінің мәліметтерін пайдаланушыларға
қаржы құралдарының тәуекел дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді. Енді қаржы
тәуекелінің негізгі түрлерін қарастырамыз:
- баға тәуекелі өзіне потенциалды шығындарды ғана емес сондай – ақ
патенциалды табысты да кіргізеді. Баға тәуекелі валюталық, проценттік,
нарықтық тәуекелдерге бөлінеді.
Валюталық тәуекел – бұл қаржы құралының бағасы шетел акшасының айырбас
құнының өзгеруі нәтижесінде қарай өзгеруімен туындайды.
Проценттік тәуекел – бұл тәуекел қаржы құралының бағасы нарықтық
процент мөлшерінің өзгеруінің нәтижесіне қарай ол өзгеруімен туындайды.
Нарық тәуекелі – бұл тәуекел қаржы құралының бағасы нарықтық бағасының
өзгеру нәтижесіне қарай ол өзгерістерді қандай факторларға байланысты
екеніне қарамастан туындайды.
Несие тәуекелі – бұл тәуекел қаржы құралдарына қатысып жүрген
контрогенттің біреуі міндеттемесін жою алмай, екінші нақты шығынға ұшыратуы
мүмкін.
Өтімділік тәуекелі немесе қаржыландырудың тәуекелі – бұл тәуекел
кәсіпорын барлық қаржысын қаржы құралдарындағы міндеттемесін өтеуге
қиындықтар кездесуі мүмкін. Ол кәсіпорынның қаражат активін тез арада
өзінің бағасына жақын бағамен сата алмауынан туындайды.
Ақша ағымының тәуекелі – ол болашақ ақша ағымының көлемімен ақшалай
қаржы құралрымен байланысқаны тербеледі. Егер борыштық құралдарының
тұрақсыз проценттік ставкасында болса, онда бұл тербелістер шын мәнінде
проценттік ставкасының қаржы құралдарымен өзгеруіне әкеледі. Әдетте оның
әділ бағасы да қаржы құралдарымен болатын болатын операциялар нарықтық не
әділ баға негізінде жасалады.
Нарықтық баға – бұл сатудан түскен сомма немесе қаржы құралын актив
нарығында сатып алғанда төлегенде пайда болады.
Әділ баға – бұл сомма активті айырбастауға болады немесе оны өз
еркінмен екі жақты салыстырмалы жағдайда жасалған келісммен өзінің
міндеттемесін өтеуіне болады. Кәсіпорын қаржы басқармасы өзіне мәліметтерді
жинай және оны талдауды, қаржыны жаспарлауды әрі болжамда жүзеге асыруды,
жатқызады, бұлардың сапасы тікелей ақша ағымын басқарудағы нәтижесіне,
кәсіпорын қаржысының тұрақтылығына да яғни оның бәсекелестік
қабілеттілігіне қаржы қорын жинақтауына әсер етеді.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ, ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ӨТІМДІЛІГІ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
және оны анықтау әдістері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру негізі қаржылық есеп беру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 26
желтоқсандағы № 2732 Бухгалтерлік есеп туралы күші бар заңның Жарлығына
сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1. бухгалтерлік баланс
2. қаржы-шаруашылық қызметтің есебі туралы есеп;
3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болды,сондай – ақ қаржылық есе
беру негізделген немесе қаржылық есптен алынған матриалдармен толықтырылуы
мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірмелі хатта,
берілген субьектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпаратттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субьектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы,қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады.Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер,қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субьектілерге қаржылықеспті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұхсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екуін орындағанда ғана
маңызға ие болады:
1.зейнетақыны, жәрде,м ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұл санкцияларын,салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есптік көрсеткіштен аспайды;
2.қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3.активтердәң жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды;
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге
бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүгізілді,ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық
жүйенің қалыптасуымен , екіншіден біздің еліміздің әлемдік экономикалық
кеңістікке кірімен байланысты.
2.3. Кәсіпорынның өтімділігі, және төлем қабілеттілігі.
Өтімділік көрсеткіштері кәсіпорынның қысқа мерзім төменділік
қабілеттілігі мен қатар күнделікті қаржы қызметі мен ағымдағы қарыздарын
жаба алу мүмкіндігі мен сиппаталады.
Жалпы өтімділіктің талдануы кәсіпорында ақша құралдарының тапшылығының
мүмкіндігін бағалуға, банкрот болып қалуын болжауға, және ағымдағы кезеңде
өз ресурстарын қолдана отырып қаншалықты әрекет жасай алатындығын аңықтай
алады. Бұл талдау кәсіпорынның қызметі бүгінгі күнде қаншалықты тұрақты
екендігін көрсетеді, ол әрі қарай қысқа мерзімді кезеңде қызметік
қаншалықты жүргізе алады?, кәсіпорын қаншалықты тұрақты деген сұраққа жауап
береді:
Өнімділіктің негізгі көрсеткіштері ресми есептердің негізінде
есептелуі мүмкін, бірақ терең талдау үшін детальді аналитикалық ақпарат
керек. Коэффициентерді есептегенде біз “Шаруа ” компаниясының 2001 жылғы
есептерін аламыз.
Ағымдағы өтімділіктің коэффициенті (жабу коэффициенті) кәсіпорынның
өзінің қысқа мерзімді қарызын қолдағы айналым құралдарының есебінен жабу
мүмкіндігі сипаттайды. Коэффициент ағымдағы активтер мен компаниялық қысқа
мерзімді қарызына қатынасы арқылы есетпеледі. Дұрыс мағына екіге тең деп
аталады. Бұл кәсіпорынның айналым құралдарын сатқан күнде өзінің қысқа
мерзімді қарызын екі рет жаба алады деген сөз. Бұл есепті дәлі мен есептеу
үшін айналым активтерінен өтемді емес алып тастау (мысалы жатып қалған
қорлар, сұранымсыз дайын өнім, үмітсіз дебиторлық қарыз). Есептелген
коэффициент шамадағы мағынылырды береді, және кәсіпорынды басқарудың шынайы
құралы бола алмады. Активтердің “сапасы” мен өтімділігін терең талдау
қажет. Бизнестің кейбір түрлерінде өтімділік бірден сәл ғана асуы мүмкін,
ал кәсіпорын төлемді қабілетті бола алады. Басқа жағдайда оның мағынасы
3,00 асса банкроттықтан құтқарылу мүмкін емес.
“Шаруа ” үшін
Ктп н =2680010300=2,60
Ктп к = 2430013800=1,75
Ұсынылған көлемнен төменде, жоғарыда асып кетуге болмайды, басқа жағдайда
кәсіпорын төлемділік мүмкіндігін жоғалтады. Екінші жағдайда ол заемдық
капиталды жеткліксіз белсенді қолдана алмайды.
Аралық өтемділік коэффициенті кәсіпорынның қысқа мерзімдік қарызын
қысқа уақыт ішінде өтемді айналым активтер есебінен жабуды сипаттайды. Ақша
құралдарының сомасы, дебиторлық қарызбен қысқа мерзімді қаржылық
салымдардың қысқа мерзімді қарыз көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.
Материялды өндірістік қорлар төменгі өтімділікпен есептелінбейді. Дұрыс
мағынасы – 1
“Шаруа ” үшін
Кпл н = 560010300 = 0.54
Кпл к 500013900 = 0,34
Абсолютті өтемділік коэффициенті өтемділікке ие активтер есебінен бірдестен
табыла алатын ағымдағы пассивтердің үлесін көрсетеді. Төлемдік
мүмкінділігін “мезеттік” кезеңде бағаланады. Дұрыс мағына –0,2 -0,3. Бұл
барлық қысқа мерзімді қарыздарды бірдестен кредиторлармен талап етуді
білдіреді, компнаия қолма-қол ақшамен олардың ең аз дегенде 20% жабу
мүмкінділігіне ие болуы тиіс.
“ Шаруа ” үшін
Кал н 460010300 = 0,45
Кал к 50013900 = 0,06
Қарызға қызмет ету коэффициенті төлемдерден қалған проценттерді және
негізгі қарыз сомасы төлеп болғансоң кәсіпорынның қолында қалған ақша
құралдарының резервін сипаттайды. Белгілі мерзім ішінде қызмет пен, және
қаржы қызметімен байланысты қаржының кету ағымына байланысты қаржының кету
ағымына байланысты ақшаның келу ағымының таза айырмашылықтары ретінде
есептеледі. Дұрыс мағына, кәсіпорынның үзіліссіз қызмет атқаруын
қамтамасыздандырудың дұрыс мағынасы – 1,5 (бұл коэффициентінің есебінеде
кәсіпорынның инвестициялық ықпалы ескертілмеді) қысқартылмаған түрде бұл
формула келесідегідей болады.
Код = (таза табыс+ несиеге төленген проценттер + есептелген
амортизация) (несие үшін төленген проценттер)
Есептеу үшін қажетті мәліметтер пайда мен шығындар есебінде болуы
тиіс.
Егер бұл көрсеткіштің мағлұматтары ұсынғаннан төмен болса, заемдық
қаржыландыру қолма қол ақшаның тапшылығын тудырады; операциялық қызметтің
нәтижесі қосымша несиелерді келтіруді ақтамайды.
“ Шаруа ” үшін
код = (17900+1500+1100) 1500 = 13,67
Амортизацияны 1100 теңге деп санаймыз.
Жұмыс капиталы – ұзақ мерзімді қарыз алу мен өз ақша құралдары есебінен
мен дарылатын айналым активте көлемі. Сондықтан кәсіпорынның ұзақ мерзімді
қолдануында болады. Ол негізгі құралдармен ұзақ мерзімді массивтер
арасындағы айырмашылық ретінде есептелді.
Ең алдымен ұзақ мерзімді массивтер есебінен негізгі қорлар
қаржыландырылады, тек содан соң олардың қолдағы айналым активтерін төлеу
көзі ретінде қолданылады.
“ Шаруа ” үшін
Кр н = 40000 + 16000 = 39500 = 16500
Кр к 37400 + 15000 – 42000 = 10400
Жұмыс капиталының көлемі ликвидті активтерді көрсетеді, оны қысқа
мерзімді кезеңде еркін қолдануға болады.
Айналым капиталы – кәсіпорын меншіктегі айналым құралдары. Бұрынғы
көрсеткішке байланысты есептелінеді, бірақ мұнда ұзақ мерзімді қарыз есепке
алынбайды. Ол кәсіпорынның өзінде қалатын өтемді құралдар көлемін
сипаттайды.
“ Шаруа ” үшін
Ко н =40000 – 39500 = 500
Ко н = 37400 – 42000 = 4600
Маневрлік коэффициенті айналым активтеріне салынған кәсіпорынның меншікті
қаржыларының үлесін сипаттайды кәсіпорын оларды еркін қолдана алады. Оларды
еркін қолдану үшін кәсіпорын өзінің меншіктісін содан соң барып өтемділерді
іске асырады. Коэффициент еркін қаржыларын көрсетеді. Дұрыс жағына 20% -
30% шамасында, бірақ бизнес типіне байланытсы ауытқуы мүмкін – ол айналым
капиталының өзінің қаржы көздерінің көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Км н =500 40000 = 0,01
Км к = 4600 37400 = -0,12
Км н = 16500 56000 = 0,29
Км н = 10400 52400 = 0,20
Материалды - өндірістік қорларды жабу коэффициенті жұмыс капиталы
құрамындағы материялды өндірістік қорлар үлесін сипаттайды. Айналым
құралдарының ішкі өнімділігін сипаттайды, ол айналым құралдары компанияның
ұзақ мерзімді қолданылуында болады. Материялды - өндірістік қорлардың
жұмыс капиталының мағынасын қатынасы ретінде есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Кптпз н = 21 200 16500 = 1.29
Кпнтз к = 19300 10400 = 1,86
Шығындардың орнын табу коэффициенті кәсіпорынның қолында бар қолма қол ақша
құралдарымен жұмыс істей алу мерзімін білдіреді. Ол қолма қол ақша
құралдарының осы уақыттағы күннің орта жұмсауына қатынасымен есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Кпр н = 600 (68900 250) = 2,2 күн
Кпр н = 300 (68900 250) = 1,1 күн жылына 250 жұмыс күні
68900 акциздер + өндірістік шығындар + когммерциялық шығындар +
басқару шығындары, амортизация.
Бірақ, кез келген талдаудың негізгі мақсаты – бұл көрсеткіштерді
есептеп қою емес, және динамикасы да емес, бұл кәсіпорынды басқару бойынша
әрі қарай әрекет етуге жарамды мәліметтер түрендегі ининтерпритация “ Шаруа
” компаниясының көрсеткіштерінің өтемділігін талдау келесі мысалда
келтірілген.
Мысал “ Шаруа ” компаниясының төлей алу қабілетілігінің ағымдағы
көрсеткіштеріне алдын ала жасалған талдау. Қарастырылған кезеңдегі
ағымдағы өтемділік ұсынылған көрсеткіштерге болды. Бірақ оның бірдестен
құлдырау тенденциясына мән беру керек. Мұндай тенденция сақталса кәсіпорын
жақын болашақта банкрот болады. өтемділіктің төмендеу себебі актив пен
массивтің жеке статьяларының өзгеруі еді, бұл құрылымның өзгеруінде
байқалды.
1996 жылдың ағымында аралық өтемділік жеткіліксіз шамада болды.
Айналым активтері ішкі құрылымы теңестірілмеген, кот бөлігін өтемді емес
материалдық қорлар басқан.
Егер жыл басында абсалютті өтемділік ұсынылған қөлемінен асып түссе,
онда жыл соңына қаржы құралдары қысқа мерзімді қарыздың тек 6% ғана жаба
алады. Мұндай жағдайдың бірдестан нашарлауы дебиторлық қарыздың өсуімен
байланысты бұл өсімді қаржыландыру үшін құнды қағаздарды өткізу қажет.
Қарызға қызмет ету коэффициентінің ауқымды көлемі өтемділіктің
төмендеуі операциялық әрікеттен емес, пассивті және активті айналымды
нәтижесіз басқарудан туындаған.
Жұмыс және айналым капиталын абсалютті мағана динамикасы “ Шаруаның ”
айналым құралдарын жоғалтып жатқандығын байқатады, оны компания шамамен
еркін қолдана алар еді. Айналым капиталының теріс мағынасы “ Шаруаның ”
меншікті айналым құралдарының болмағандығында, оның негізгі активтерінің
бір бөлігі де қарызға алынған капиталмен қаржыландырылған.
Маневрлік көрсеткіш динамикасы, кәсіпорінің ұзақ мерзімді қолданатын
құралдар құрамында айналым активтерінің үлесі бір жыл ішімде 29% - 20% ке
түскендігін бейкелейді. Негізгі құралдардың 12% сыртқы қарж көздерінен
қаржыландырып отыр. Ментікті және ұзақ мерзімді капиталдың өтемділігі едәір
төмендеген.
Жұмыс комитеті материалды-өндірістік қорларды қаржылындыруға ғана
жетеді. Жорері өнемді активтер кредиторлардіңкі.
Қазіргі кезде фарма қолма қол құралдар есебінен тек бір күрдік
қызметін ғана қаржылардыра алады. Бұл дұрыс мағана емес, әсіресе
төлемдердің жеткілікті түспеуі жағдайында кері деп түсіну қажет.
Ағымдағы төмем мүмкіндігін бірінші жақындату қысқа мерзімде
қанағаттандырарлық деп қарауға болмайды. Әрі қарай жағдайдың нашарлауынан
қорқу керек. Мұның себебі операциялық қызметте емес бұл ағымдағы
активтермен пассивтерді нәтижесіз басқарудан туындады.
Төлемдік қабілетін сипаттайтын көрсеткіштер кәсіпорыннның ұзақ
мерзімді тұраұтылығын білдіреді, оның қарыздарын (міндеттемелерін)
жобаланатындығын дәлелдейді.
Қаржы көдерін және оларды талдау. Төлемдік қабілетін сипаттайтын
көрсеткіштер кәсіпорынның ұзақ мерзімді тұрақтылығын білдіреді, оның
қарыздарын (міндеттемелерін) жобалайтындығын дәлелдейді, өз қаржыларын
жоғалтусыз және банкротсыздық арқылы тәелділіксіз щығындарын алып жүре
алатын қабілетті болады. Егер өтімділік – бұл қысқа кезеңде жеткілікті
төлемділік қабілеттілігіне баға болса, онда қаржы тұрақтылығы кәсіпорынның
ұзақ мерзімдегі, төлемділік қабілеттілігін көрсетеді, болашақта ұзақ
мерзімді қарызында және қысқа мерзөімді қарызын жаба алатын мүмкіндігі бар
екендігін дәлелдейді.
Қаржының тұрақтылығын талдау компанияның бірнеше жыл алдын банкротқа
ұшырауы мүмкіндігін болжауға мүмкіндік береді, және нәтижесінде
менеджменттік адекватты жаза қолдануға мүмкіндік береді.
Автономия коэффициенті пассивтер құрылымындағы меншікті құралдар
үлесін сипаттайды. Меншікті құралдар (қаржылар) көздерінің көлемін
кәсіпорын балансының нәтижесіне қатынасы ретінде есептелді. Дұрыс мағынасы
– 0,5. Ұсынылған көлем бизнес түріне, құралдарының айналым жылдамдығы,
активтердің құрылымының ішкі өтімділігі және басқа факторларға тәулді еді.
“ Шаруа ” үшін
Ка н = 40000 66300 = 0,60
Ка к = 37400 66300 = 056
Ұзақ мерзімді қарыздарды жабу коэффициенті кәсіпорынның ұзақ мерзімді
несиесін ыңғайсыз жағдайларда негізгі құралдарды өткізу есебінен жабу
арқылы ұзақ мерзімді төлей алу қабілеттілігін көрсетеді. Бұл жерде негізгі
құралдар қысқа мерзімді қарыздарды жабуға кетендігі сөз болуда, ал
айналымнан тыс құралдары ұзақ мерзімді қарыздарды жабуға бағытталады. Осы
алғы шарттарға қарап отырып, негізгі құралдардың құны қарыз көлемін
қаншалықты көтергеніндігі байқалады. Ғимараттар мен құралдардың шын
амәніндегі құны балансықтан төмен болып қалуы мүмкін, сондықтан бұл
көрсеткіш тұрақтылықтың қорын сипаттайды. Ұзақ мерзімді қарыз көлеміндегі
айналымнан тыс активтердің қатынасы ретінде есептеледі.
“ Шаруа ” үшін
Кп Дн 3950016000 2,47
Кп Дк 420015000 2,80
Бұл коэффициенттің шектен тыс мағанасы ұзақ мерзімді несиені кәсіпорындарды
қаржыландыруда жеткіліксіз қолдану жайын білдіреді.
Бұл көрсеткішті ағымдағы өтімділік коэффициентімен бірге қарауды ұсынады,
меншікті капиталдың өтімділігін бағалай отырып инвестицияның орнын жабу
коэффициенті айналымнан тыс үлестің, кәсіпорынның меншікті құралдар
құрылымындағысын көрсетеді. Бұл көрсеткіш бір деңгейдегі иілімділіктің
коэффициентін қайталамайды,оның меншікті капиталының үлестеріндегі және
айналым активтерінді қаржыландыратындығын көрсетеді.
Шаруа үшін
КПНн 39500 40000 0,99
КПНк 42000 37400 1,12
1996 жылы автономия коэффициентінің төмендігінің мағанасы бақыланды.Қазіргі
кезде ол 0,56 көлемін құрады, бұл қатерлі емес, бірақ осындай тенденция
бірнеше жыл қатарынан тұрса онда проблемалар туындауы мүмкін.
Негізгі қорлар құны ұзақ мерзімді несие көлемінен екі есе асып кетсе
ұлғаю тенденциясына ие,1996 жылдың аяқ шенінде компания қарыздарын жабу
үшін өзінің негізгі қорларының төрттен үш бөлігін сатуға тура келеді, бұл
ағымдағы қызметке ықпал етеді.Ағымдағы өтімділік көлемі айналым
активтерінің шектелген көлемін ғана ұзақ мерзімді қарызды жабуға қолдана
алады.
Жыл басында барлық меншікті құралдар айналымнан тыс активтерге
салынған болса,онда жыл соңында негізгі капиталды қаржыландыру үшін заемдық
капиталды тарту қажет болады, меншікті құрад\лдардың өтімділігі төмендейді.
Жалпы алғанда ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылық қазір басшылықтың
алаңдауын тудырмауы тиіс. Сонымен қатар аталған тенденцияларға дейін атқару
қажет. Осылай тағы да ағымдағы төлем мүмкінділігінің төмен болуы
дәлелденді.
Жоғарыда келтірілген екі топтағы көрсеткіштер кәсіпорынның белгілі
бір датадағы қаржылық жағдайын бейнелейді. Ал ағымдағы бағалаумен уақыт
аралығындағы қызмет жайлы мәлімет фирманың жұмысының және оның жеке
шекттерінің сигменттерінің жұмысының нәтижелігі жайлы көзқарасты құруға
көмектеседі.
Айналым көрсеткіштерін талдау. Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның өз
активтерін және қаржыландыру көздерін қаншалықты тиімді қолдануын анықтауға
көмектеседі.
Айналымдылық кәсіпорынның бизнеске дұрыс қызмет атқаруы үшін
салған құралдарының көлемін сипаттайды. Сонымен қатар айналыш
коэффициенттері жалпы түрде менеджменттің тиімділігін бағалауға көмек
көрсетумен қатар жеке қызметтерді бағалауға ықпал етеді. Айналымдарды
талдау компаниядағы капиталдың жасырын резервтерін анықтауға мүмкіндік
береді, сонымен заемдық көлемді қаржыландыруды қолданудан бас тартуға
жағдай тудырады.
Айналым коэффициентін есептеу үшін жалпы формула былай болады.
Айналым О б = бұл түрдегі активтің жылдық айналымы пассив.
Бұл түрдегі активтің пассив жылдық орта қалдығы. Мұндағы жылдық
орта қалдығы = қалдық 1.01 + қалдық 31.12 2 баланс мағлұматы.
Бұл формула көмегімен компанияның құралдары қанша рет бір кезеңде
айналып үлгеретіндігін анықтауға болады. Өйткені талдау процессінде әр
түрлі ұзақтықтағы кезеңдер салыстырылатын болса, онда айналыш көрсеткішін
айналыш күндерінде бейнеленгенін қолдану ыңғайлы.
Құралдардың айналыс мерзімі = кезеңдегі күндер саныайналыш.
Айналыс коэффициенті үшін ұсынатын жалпымсен қабылданған мағаналар
жоқ. Олар бизнес типіне байланысты өзгеріп отырады. Айналымдылықты талдау
екі бағытта жүреді.
- айналым көрсеткіштерін динамикада салыстыру:
- айналым көрсеткіштерін осы салада жұмыс істейтін сол сияқты
компаниялар үшін салыстыру.
Материалды-өндірістік қорлар айналыш көрсеткіші кәсіпорынның
барлық қорларының кезеңде қанша рет айналуын көрсетеді. Басқа сөзбен
айтқанда бұл материалдарды сатып алудан дайын өнімдерді тиеудің арасындағы
мерзім.
Шаруа үшін
Omn3 = 5400021200+1930012 = 2.67
Cmn3 = 3652.67 = 137 күн.
Өндірістік циклды терең талдау үшін келесі көрсеткіштер
қолданылады:
Өндірістік қорлардың айналымдылығы – кәсіпорынның қорындағы іс
жүзінде бар материалдар көлемін сипаттайды оларды нормативтік қорлармен
салыстыруды ұсынады. Өзіндік құнды материалдар мен шикізат қорларының орта
жылдық қатынасы қамтамасыздандыру бөлімінің жұмысының тиімділігінің
сипаттамасы болып табылады.
Аяқталмаған өндірістің айналымдылығы бұл бастапқы материалдардың
дайын өнімге дейінгі өңделуі жүретін мерзім. Өзіндік құнның аяқталмаған
өндірістің ортажылдық көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.
Дайын өнім айналымын қоймадағы дайын өнімнің сақталу мерзімі мен,
оны өткізудің мерзімі сипаттайды. Ол өзіндік құнның дайын өнім қорлары мен
тауарлардың орта жылдық көлеміне қатынасы ретінде есептеледі. Өткізу
бөлімінің қызметінің нәтижелігін сипаттайды.
Шаруа үшін
On3 = 5400012000+1080012 = 4.74
Cn3 = 3654.74 = 76 күн
Onn = 540003200+190012 = 2118.
Дебиторлық қарыздың айналымдылығы дебиторлықтың кезең кезінде неше
рет ақша құралдарының айналуы бейнеленді. Бұл орта мерзім ішінде кәсіпорын
қанша өнім алатындығын білдіретін мерзім.
Кредиторлық қарыздың айналымдылығы кредиторлық қарызды төлеу
жылдамдығын сипаттайды, яғни кәсіпорынның мердігерлермен подрядчиктермен
есеп айырысуының мерзімі.
Өнімнің өзіндік құнының орта жылдық кредиторлық қарыз көлеміне
қатынасымен есептеледі. Дебиторлық айналым көлемінің салыстырылу негізінде
және кредиторлық қарыз негізінде компанияның заемдық көздерден қаншалықты
қаржылануы және басқаларды қаншалықты қаржыландыруы бағаланады. Дұрыс күйде
кредиторлық қарыздың айналымы максимальды күйде дебиторлық қарыздың айналыш
мерзімінен асып кетуі керек біз баяу төлейміз, бізге жылдам төлейді.
Шаруа үшін
Ok3 = 540008800+790012 = 6.47
Ck3 = 36536.4 = 56 күн
Ағымдағы активтермен пассивтердің айналымдылығының көрсеткіші
негізінде өндірістік-коммерциялық циклдің ұзақтығы есептеледі. Ол келесі
формуламен анықталады Цпк = Cmn3 + C3 – Cr3
Шаруа үшін Цnk = 10+137-56=91 күн
Өндірістік-коммерциялық цикл бұл компанияның өндірістік өткізу
циклының меншікті немесе төлемді заемдық құралдар есебінен қаржыландыратын
бөлігі.
Өндірістік-коммерциялық циклдың ұзақтығы қаншалықты ұзақ болса,
айналыш құралдарындағы қажеттілік соншалықты көп.
Активтердің айналымдылығы фирманың барлық ресурстарды қаншалықты
тиімді қолдануын сипаттайды және кезең кезінде өндіріс пен айналымның толық
циклы қанша рет жасалғанын көрсетеді. Күнделікті түсімнің ортажылдық
активтерге қатынасы ретінде есептеледі.
Негізгі капиталдың айналымдылығы өнімнің құнының бірлігі негізгі
құралдардың бірлігіне қаншалықты келетіндігін көрсетеді.
Меншікті құралдардың айналымдылығы кәсіпорын меншігінің түсімге
айналу жылдамдығын сипаттайды,фирманың меншікті капиталының қолдану
тиімділігін көрсетеді.
Айналымға құралдарды – қаржыларды келтіру айналыш құралдарының
көлемін көрсетеді, яғни кәсіпорынның айналымдылықтың баяулауы нәтижесінде
қосымша келтірілген құралдар көлемін көрсетеді. Оның теріс көлемі
айналымның жылдамдатылу нәтижесінде активтерді айналымнан босаған ткөлемін
сипаттайды.
Кәсіпорынның рентабельділігіне талдау және мүліктердің қолдану
тиімділігі. Рентабильділік және мүліктерді қолдану тиімділігінің
көрсеткіштері кәсіпорынның қызметінің пайдалылығын сипаттайды және
түсірілген пайданың активтердің әр түрлеріне қатынасы ретінде есептеледі.
Бұл көрсеткіштердің маңызды тобы, оларды талдау меншікті
құралдарды бизнеске салу жайлы шешімді қабылдауға мүмкіндік береді,
компания қызметінде дұрыс бағыт алуға көмек береді.
Айналыш рентабильділігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz