Тіл туралы заң
Жоспар:
І. Кіріспе. І тарау
1.Тәуелсіздік жылдарындағы мәдени құрылыс
2.Қазақстан мәдениетінің дамуындағы өзгерістер.
3.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік ныcандары.
ІІ. Негізгі бөлім. ІІ тарау
1. Тәуелсіз Қазақстанның ғылымы, білімі және мәдениеті
2. Тіл туралы заң
3. Ғылым
4. Білім беру жүйесі
5. Мәдениет
6. Мәдени мұра
ІІІ Тарау. Жаңа білім беру жүйесі
1. Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты
2. 12 жылдық білім беру
3. Кәсіби деңгейдің дамуы
4. Қазақ мектебі
5. Әлеуметтік-лингвистикалық жүйе
IV. Қорытынды
V. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Егеменді елімізде республикамыздың толғағы жеткен мәселелерді өзі
шешуге еркіндік алуы мәдени салада жіберілген ағаттыктарды түзетуге
мүмкіндік туғызды. Мәдениет пен өнер, әдебиет идеологиялық тыйым салу
азабынан арыла бастады. Кеңестік жүйенің күйреуі мен нарықтық қатынастарға
өту мәдениет пен спорттың дамуына зор ықпал етті.
Қайта құру жылдарында бюджеттен қаржыландыру едәуір қысқарды, көптеген
ғылыми зертханалар мен спорт мектептері, клубтар, демалыс орындары жабылды
немесе жеке меншікке берілді.
Қалыптасқан жаңа жағдайда нарықтық қатынастарға икемделе алған ұйымдар
ғана өз жұмыстарын жалғастыра алды.
Қазақстан ғылымы дамуының жаңа кезеңі ғылым мен жаңа технологиялар
министрлігі құрылған 1992 жылдан басталды. 1993 жылы бюджеттен
қаржыландырылатын ғылыми-техникалық бағдарламалар жаппай сынақтан
өткізілді. Мұндай тәсіл ғылымның болашағы зор салаларын анықтауға, маңызы
ғылыми орталыктарға нақты көмек беруге мүмкіндік жасады. Университеттерде
қазіргі заман талаптарын қанағаттандыра алатын жаңа мамандықтар ашылды.
Нақты айтқанда, ғылымға жаңа - әлеуметтанушы, саясаттанушы, мәдениеттанушы
кадрлар келді, компьютерлік техника, ақпараттык технологиялар, бизнес пен
экономика саласы бойынша мамандар дайындала бастады. Жоғары Аттестациялық
комиссия қайта құрылып, ғылыми дәреже беру шарттары кайта қаралды.
Республика ғалымдары Қазақстанның өткен кезеңін, ата тарихын зерттеуге
елеулі үлес қосты. Ол, әсіресе, мынадай өзекті тақырыптар бойынша
атқарылды: Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, Сталинизмнің орнығуы мен
нығаюы, КСРО ыдырауының себептері (М. Қозыбаев, К. Нұрпейіс, Т.Омарбеков,
А. Сакта). Өте көкейтесті мәселелер конференциялар мен дөңгелек
үстелдерде ашық талқыланатын болды. Ғалым- құқықтанушылар Ғ. Сапарғалиев,
Е Нұрпеисов, А. Котов республикамыздың олды. ). Өта
дамуы кезеңдерін зерттеді . Әлеуметтану ( М. Тәжин, Қ Бикенов),
геосаясат (К. Сыроежкин, Ж. Жүнісова), демография (М. Тәтімов, Ә. Ғали),
философия (Ғ. Есім, Ғ. Тұрсынов) бойынша жаңа еңбектер жазылды. Академик Ә.
X. Марғұланның ғылыми мұралары жарық көре бастады.
ЮНЕСКО бағдарламасы шеңберінде Қ. И. Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толуы
республикада кеңінен атап өтілді. 1999 жылы сәуірде Парижде осы оқиғаға
арналған халықаралык ғылыми симпозиум өтті. Түркістанның 1500 жылдық
мерейтойында Қазақстан мен түркі әлемінің рухани тарихындағы Түркістан
және Қожа Ахмет Йассауи тақырыбында халықаралық ғылыми-практикалық
конференция ұйымдастырылды. Оған Қазақстан мен жақын және алыс шетелдерден
200-ден аса ғалым мен мамандар қатысты. 2001 жылы 12 шілдеде Ғылым туралы
Заң қабылданды. 2003 жылы қазанда Ғылым академиясы жаңа заман талабына
сәйкес кайта құрылды.
Ғаламдық өзгеріс рухани салада да орын алды: діни сенім мен қасиетті
орындарға зиярат етуге еркіндік берілді. Сәулеттік әсемділігімен
ерекшеленетін мұсылман мешіттері Алматыда, Павлодарда, Таразда, Көкшетауда,
Шымкентте жөнделді және жаңадан салынды. 2005 жылы сәуірде астана
тұрғындары араб елдері көмегімен салынған Астанадағы Орталық мешіттің
ашылуының куәсі болды.
Алматы, Петропавл қалаларына православие мен католик шіркеулері бой
түзеп, Алматыда жаңа синагога салынды. Дінге сенушілер санасынан діни
сенімі үшін мемлекет пен жазалаушы органдар алдындағы қоркыныш жойылды.
Ұзак, жылдарғы тыйым салудан кейін дінге сенетіндер қасиетті орындарға
еркін баратын, қажылық парызын өтей алатын болды. Жыл сайын мыңдаған
мұсылмандар діни парызын атқаруға Мекке мен Мәдинеге аттанды. Діни
орталықтар жанынан арнаулы медреселер ашыла бастады, мыңдаған жас
қазақстандықтар ірі теологиялық орталықтарда оқуға мүмкіндік алды.
Республиканың мәдени өміріндегі елеулі окиға - қасиетті Құранның қазақ
(аударғандар - Халифа Алтай, Рәтбек Нысанбайұлы), орыс (аударған - Валерия
Порохова) тілдерінде басылып шыққаны болды.
Театрлар және казақтың дәстүрлі өнері шығармашылық жаңа серпін мен
еркіндікке қол жеткізді.
Сонымен қатар өкімет тарапынан қамкорлық пен бакылауға әбден қалыптасып
калған бірқатар мәдениет кайраткерлерінің өмірдің жаңа жағдайына дайын
еместігі де байқалады. Олар кеңестік алтын ғасыр туралы сағыныштан өзге
жұртшылыкка ештеңе ұсына алмады.
Кино өнеріне, монументті кескіндеме жасауда өзіндік көркемдік ойы және
идеялык принциптері бар жаңа ұрпак келіп қосылды. Қазак режиссерлерінің
көптеген фильмдері өлемдегі ірі фестивальдердің лауреаттары атанды. 1996
жылы Алматыда Тәуелсідік монументі жәнеАстанада Кенесары Қасымов, Абылай
хан, Төле би, Қазыбек би, Алматыда Ж.Жабаев ескерткіштері салтанатты түрде
ашылды.
2003-2005 жылдарда қазақ-американ кинематографистері (Голливуд,
Қазақфильм) Көшпенділер кинофильмін түсірді. Бұл маңызды алғашқы
халықаралық жоба еді.
Республикамыз төуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттік Ұлттық
олимпиадалық комитет құрылды. Қазакстан спортшылары ірі-ірі халықаралық
жарыстарда табысты өнер көрсетті. XI Азиялық ойындарға алғаш қатысқан
қазақстандыктар жалпы командалык есепте 4-орын иеленді, 77 медаль (25
алтын) жеңіп алды. Дәулет Тұрлыханов, Сергей Филимонов, Наталья Торшина,
Бақыт Ахметов сияқты спортшылар Қазақстанды спорттық держава ретінде
танытты. Қыскы олимпиада ойындарында көкшетаулық В.Смирнов, XXVI жазғы
олимпиада ойындарында Ю.Мель-ниченко (грек-рим күресі), А. Парыгин
(бессайыс), В. Жиров (бокс) чемпиондар атанды. XXVII Олимпиада ойындарында
(2000) Ольга Шишигина, Ермақан Ибрайымов, Бекзат Саттарханов чемпион болды.
2001 жылы Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 1-жаздық
спартакиада өткізілді, оған еліміздің 1 млн-нан астам тұрғындары қатысты.
XXVIII Олимпиада ойындарында (Афины) Бақтияр Артаев чемпион атанды": Ол
олимпиаданың үздік боксшысы деп танылып, ең үздік спортшы ретінде оған Вэл
Баркер кубогы табыс етілді. Штангашы С.Филимонов, боксшы Г.Головкин,
палуандар Г.Цурцумия мен Г.Лалиев күміс медальдарды иеленді.
Республикада ұлттық спорт түрлері: бәйге, жорға жарыс, тоғызқұмалак кең
тарады. Спорттың осы түрлері бойынша федерациялар құрылып, ресми түрде
жарыстар өткізіле бастады.
Футбол, волейбол, бильярд секілді спорт түрлерімен халық кеңінен
айналыса бастады. 2003 жылдан Қазақстан футболшылары Еуропа кубогы үшін
жарыстарға катысады, шағын футболдан жарыс тұрақты өткізіліп тұрады.
Тәуелсіздік жылдарындағы мәдениет пен спорттың дамуы барысында өмір
барынша қызғылықты және мәнді бола түсті. Қаржы жетіспеушілігіне
қарамастан, мәдениет пен өнер, спорт дамуға жаңа серпін алды. Ғылым мен
мәдениеттің дамуында жаңа бағыттар байқалды, өзге елдердің жетістіктері
жакын бола түсті. Мүмкін, ең үлкен кемістіктің бірі әкрандар мен газет
беттерін батыстың бұқаралық мәдениетінің басып кетуі, зорлык пен
қатігездікті насихаттаудың жасырын түрі болуы да шығар.
2. Қазақстан мәдениетінің дамуындағы өзгерістер.
Қазақстан егемендік алуымен байланысты қазақ халқының рухани омірінде
мәдени жаңа процестер кеңінен өріс алды. Халыққа білім беру, ғылым мен
мәдениет өз дамуының кең жолына шықты. Олар бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі
партиялық идеология мен саяси қағидалардың қыспағынан құтылды.
Сондықтан өтпелі кезеңнің қиыншылығына қарамастан, егемендік алған
кезден бастап, Қазақстанда білім жүйесіидс көптеген оң өзгерістер орып
алды. Ең бастысы, оқу мазмұны өзгерді. Білім стандарттары жасалды, оқытудың
жаңа әдістемесі енгізілді. Қазақстан Республикасындағы білім берудің жай-
күйі алғаш рет 1995 жылы көктемде оқу саласы қызметкерлерінің республикалық
кеңесінде егжей-тегжейлі талқыланды. Кеңесте атап көрсетілгендей, халыққа
білім беру саласында бірқатар оң өзгерістерге қол жеткені айтылды. Бірыңғай
орта мектептердің орнына мектепте болашақ ұрпаққа білім беруде плюрализм
орнап келеді. Соңғы жылдары гимназиялар, лицейлер, жеке және авторлық
мектептер ашылып, жұмыс істей бастады. Тарих, Ана тілі және 1-5 сыныптар
үшін оқу пәндері бойынша оқулықтар шығарылды. Егер соңғы кезге дейін
Қазақстан мектептерінде тек бұрынғы КСРО тарихы оқытылса, енді қазақ
халқының өз тарихын терең талдап оқытуға көңіл бөлінді.
Халыққа білім беру саласын алға бастыруда оның материалдық-техникалық
базасын нығайтуда, әсіресе 1996-1997 жылдары үкімет тарапынан едәуір айтуға
тұрарлық жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, 1996 жылы білім беру саласына
65 миллиард теңге, немесе мемлекеттік бюджеттің 23,4 пайызы, 1997 жылы 73,3
миллиард теңге, яғни мемлекеттік барлық бюджетгің 21,4 пайызы бөлінді.
Алайда, одан кейінгі жылдары халыққа білім беру саласындағы орнықтылық және
кейбір кезек күттірмейтін мәселелердің ше-шілуін желеу етіп, мемлекеттік
бюджеттен қаржы бөлу бірсыпыра азайды. Тек 1999-2001 жылдары білім беру
саласына жыл сайын шамамен 12 миллиард теңге бөлініп отырған. Мұның озі
білім беру саласындағы кейбір келеңсіздіктерге алып келді. Балабақшалардың
82 пайызы қысқарып, оқушылары аз көптеген ауыл мектептері жабылып қалды.
Мектептерде жұмыс істейтін мұғалім кадрлардың сапалық құрамында
келеңсіз жағдайлар қалыптасты. 20012002 оқу жылында республика бойынша
педагог кадрлардың тапшылығынан мектептерде тек орта білімі бар 3,5 мыңнан
астам мұғалім және 6 мың басқа мамандық иелері жұмыс істеді, мсктсптерден
жалақыны азсынып, 43,6 мың мұғалім басқа салаларға жұмысқа ауысып кетті.
Қазақстанның Білім және ғылым министрлігінің дерсктері бойынша
20002001 оқу жылында елде жалпы білім беретіп мектептердің саны 8109
болған. Олардың 3545-і (44,2 %) қазақ, 2356-сы (29,4 %) орыс, 13-і ұйғыр,
81-і өзбек, 3 тәжік, 1 украин, ал 2008 мектеп аралас, қазақ-орыс тілдерінде
сабақ жүргізген. Бір ерекше атап көрсететін жайт, әсіресе соңғы жылдары
республикада қазақ тілінде оқитын оқушылардың саны едәуір артып, 2003 жылы
олар барлық мектеп оқушыларының 54,4 пайызын қамтыған.
Республика мектептерінде техникалық ақпараттық және телекоммуникациялық
технологияларын енгізуде де оң қадамдар оріс алды. 2001 жылы елде орта
білім беру жүйесін ақпараттандырудың бірінші кезеңі негізінен аяқталды,
нәтижесінде 58 оқушыға бір компьютерден келген. "Ин-тернет мектепте"
бағдарламасы аясында 1414 оқу орны, оның ішінде 868 ауыл мектебі ақпарат
желісіне қосылған.
Үкіметтің 2002-2004 жылдарға арналған Іс-қимыл бағдарламасында барлық
деңгейдегі білім беру, оқытудың мемлексттік жүйесін жетілдіру, оқу-
әдістемелік кешенді қалыптастыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің
санын арттыру көзделді. Ауылдық жерлердегі мұғалімдерді тұрғын үймен
қамтамасыз ету, олардың біліктілік деңгейін көтеруіне жағдай жасау, тағы да
басқа істерді жүзеге асыру нақтыланды. Сонымен бірге кәсіптік мектептер
мен колледждерге керекті оқулықтар және оқу-әдістемелік құрал-дарын әзірлеу
жайы да жан-жақты қарастырылды.
20032004 оқу жылында Қазақстанда жұмыс істейтін мектептердің саны-
8260, онда 3026,2 мың оқушы білім алды. Мектептердің 3687 (44,6 %) қазақ
тілінде оқытатын, 2069 (26,1 %) қазақ және орыс тілдерінде оқытатын жалпы
білім беретін мектептер жұмыс істеді. Республикада жыл сайын мемлекеттік
тілде оқытатын мектептердегі оқушылардың саны ұлғайып келеді. Егер 2000
жылы оқушылардың 52,1 %-ы мемлекеттік тілде оқыған болса, 2004 жылы 54,8 %-
ы оқыды. Мектептерде 270мыңнан астам педагог жұмыс істеді, оның ішіндс
195,8 мыңының жоғары білімі, 60 мың-нан астамының кәсіптік орта білімі
болған.
Қазақстан Рсспубликасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы жарлығымеи
бекітілген "Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында" 12 жылдық орта білім беру
жүйесіне кошу белгіленген, Оның негізгі мақсаты -жаңа кезеңнің талаптарына
сай жастарды өмірге баулу үшін, оларға бұрынғыдай да мол, бұрынғыдан да
жоғары деңгейде білім беру.
Қазіргі кезде әлемнің 80 пайыздан астам мемлекеттерінде орта білім
берудің мерзімі кемінде 12 жыл болып отыр. Мұның озі соңғы 20-30 жылда
ғылым мен техникалық орасан зор жетістіктерге қол жеткізіп, қоғамның әр
түрлі саласында жаңа технологиялардың кеңінен пайдалануынан туындаған
жағдай.
Елімізде 12 жылдық білім беруге көшу 2008 жылға жоспарланып отыр. 12
жылдық оқытуға көшу проблемаларымен нақты айналысатын республикалық ғылыми-
практикалық орталық құрылған. 20032004 оқу жылында республи-каның 52 жалпы
білім беретін мектептерінде 12 жылдықтың 1 сыныбына арналған қазақ және
орыс тіліндегі оқу материалдарыи сынақтан өткізу жөніндегі тәжірибенің
бірімші жылы аяқталды.
Еліміз егемендік алған он үш жылдан астам уақыт ішінде республика
жоғары және орта арнаулы білім беретін оқу орындарында да бірсыпыра жаңа
өзгерістер орын алды. Республиканың жетекші оқу орындары - әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университеті, Абай атындағы Алматы ұлттық
педагогикалық университеті, Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық
университеті және басқалар Қазақстанның тәуелсіз ішкі және сыртқы саясатын
жүргізуге қабілетті маман кадрлар даярлайтын жаңа факультеттер ашты.
Түркістандағы Ахмет Иассауй атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті,
Сыртқы Істер Министрлгі жанынан Дипломатиялық Академия ашылып, жұмыс
істейді. Бұлардан білім алып шыққан кадрлар, Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы
саясатын дамытып, біліктілікпен жүргізуде өздерінің лайықты үлесін
қосатынына сенім артты. Өйткені, олар қазақ, орыс тілдерінен басқа шет
елдермен байланыс жасауда аса қажетті ағылшын, неміс, француз, араб, қытай,
хинди және тағы басқа да тілдерді меңгеріп білім алады. 1997 жылы елімізде
мемлекеттік 53 жоғары білім беретін және 40-тан астам жеке меншік жоғары
оқу орындары жмыс істеді. 2002 жылы, мсмлекеттік жоғары оқу орындары 47-ге
дейін азайды, оган, керіеінше, ақы төлеп оқитын жоғары оқу орындарының саны
160-тан асты. 2003 жылы Қазақстан Білім және ғылым мипистрлігінің шешімімен
43 мемлекеттік, 130 жеке жоғары оқу орындары қалдырылды. Ал 20032004 оқу
жылында Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары
оқу орны және ЖОО-ның 86 филиалы жұмыс істеді, ) университетінің жетекші
ұлттық деген ерекше мәртебесі бар ІІедагог кадрларды даярлау және олардың
біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік
педагогикалық ЖОО-ы ашылды.
Жоғару оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профсссор-оқытушы
құрамының 2520-ы ғылым докторы және 11610-ы ғылым кандидаты. Он мың
түрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан
2003-2004 оқу жылында 439 адамға артқан. Қазақстан Республикасының 19 мыңға
жуық азаматы әлемнің 35 елінде, оның ішінде 16,4 мыңы Ресей жоғары оқу
орындарында оқыды. 800 жігіттер мен қыздар Қазақстан Республикасы
президентінің "Болашак" халықаралық стипендиясының иегеру болды.
Республиканың жоғары оқу орындарында 8690 шетел азаматы оқыды.
Соңғы кезде Қазақстан Республикасындағы білім берудің 2010 жылға
дейінгі дамуының мемлекеттік бағдарламасына сәйкес және әлемдік тәжірибеге
сүйене отырып, жоғары оқу орындарында үш сатылы білім беру жүйесін
қалыптастыруға бағытгалған. Ол бакалавриат-магистратура-док-оранту ра.
Бакалавриат жүйесіне көшу негізінен аяқталған. Оған қажетгі нормативтік-
құқықтық құжаттар, жаңа бейімдер, оқу стандарттары, бағдарламалары жоғары
оқу орындарында дайындалған, Жоғары оку орындарында 4 жылдық бакалавриаттан
кейін 2 жылдық магистрлік бағдарламасын жүзеге асыру көзделген Оны
бітіргендерге жоғары білімді мамандық бойынша диплом беріледі.
Тәуелсіз Қазақстанның әдебиеті мен ұлттық тілінің мәртебесін көтеруде
бірқатар шаралар іске асырылуда. XX ғ. 30-шы жылдары нәубетке, жазықсыз
жазаға ұшыраған ғалымдарды, жазушыларды, басқа да салалар бойынша ма-
мандарды ақтау жүзеге асты. А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, М.
Дулатовтың, Ш. Құдайбердиевтің, Ә. Бөкейхановтың, X. Досмұхамедовтың, Ж.
Аймауытовтың және басқалардың кітаптары жарық көрді. Бұлардың шығармалары
ұмыт болып, мектептерде, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында соңғы
кезге дейін оқытылмаса, енді оқу орындарының бағдарламаларына кеңінен
енгізіліп, оқушы-студент жастарға олар жөнінде жан-жақты дәріс беріледі.
Мемлекеттің жаңа кезеңдегі жүргізіп отырған ұлт саясатымен байланысты қазақ
тілін қайта түлету, мейлінше көкейкесті проблемаға айналды. 1989 ж.
қыркүйектегі Тіл туралы Заң және Қазақстан Республикасының Конституциясы
бойынша ол мемлекеттік тіл деп жарияланды. Іс жүргізуді қазақ тіліне көшіру
жөнінде жан-жақты шаралар белгіленіп, олар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда,
Қазақстанның барлық жоғары және арнаулы орта оқу орындарында қазақ тілінде
оқыту бәдімдері ашылды. Мұның өзі ауылдан қазақша оқып келген жастардың ана
тілінде тиянақты білім алуына жағдай жасады.
Алдағы кезеңде республика мәдениетін дамыту үшін барлық мүмкіндіктерді
барынша пайдаланып, қолайлы жағдай жасау міндеті тұр. Бұл елімізде
шығармашылық ахуалын, өресі биік өнерге деген қажеттілікті, оны ұлттық
тұрғыда өркендету, мәдени бағдарламаны жүзеге асыру, жас дарындарды
тәрбиелеп өсіруде өзінің тиісті нәтижелерін беругс тиіс.
2003 жылы Мемлекет басшысының бастамасымен 2004 жылдап 2006 жылға
дейінгі "Мәдени мұра" бағдарламасы қабылданды. Бағдарлама үш басты бағытты
қамтиды. Оның біріншісі - археологиялық және архитектуралық ескерткіштерге
арналған. "Мәдени мұраның" екінші үлкен бағыты ТМД елдері мен шетелдік
мұрағаттардағы Қазақстан тарихына қатысты құжаттарды, қолжазбаларды, сирек
кездесетін кітаптарды алдыру, көшірмесін жасаттыру. Мәдени мұрадагьі үшінші
бағыт - ұлттық әдебиетіміз бен өнеріміздің бай мұрасын зерттеп, жүйелеп,
көп томдықтар түрінде басып шығару. Бұған Қазақ мемлекеттік
кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазу мұрағаты, ¥лттық консерватория, Қазақ
радйосы мен телевизиясы қорында сақталған әйгілі әншілеріміз беп атақты
орындаушылардың, белгілі ғылым мен мәдеииет қайраткерлерінің дауысын осы
заманғы аудио таспалар мен дискілерге жазып қалдыру ісі де жатады.
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нышандары.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ЕЛТАҢБАСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ГЕРБI, елтаңба — Қазақстан
Республикасының негiзгi мемлекеттiк рәмiздерiнiң бiрi. ҚР Президентiнiң
“Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк рәмiздерi туралы” конституц. заң
күшi бар Жарлығымен (24.1.1996) белгiленген. Рәмiздiк тұрғыдан ҚР мемл.
гербiнiң негiзi — шаңырақ. Ол — гербтiң жүрегi. Шаңырақ — мемлекеттiң түп-
негiзi — отбасының бейнесi. Шаңырақ — Күн шеңберi. Айналған Күн шеңберiнiң
қозғалыстағы суретi iспеттi, Шаңырақ — киiз үйдiң күмбезi көшпелi түркiлер
үшiн үйдiң, ошақтың, отбасының бейнесi. Тұлпар — дала дүлдiлi, ер-азаматтың
сәйгүлiгi, желдей ескен жүйрiк аты, жеңiске деген жасымас жiгердiң, қажымас
қайраттың, мұқалмас қажырдың, тәуелсiздiкке, бостандыққа ұмтылған
құлшыныстың бейнесi. Қанатты тұлпар — қазақ поэзиясындағы кең тараған
бейне. Ол ұшқыр арманның, самғаған таңғажайып жасампаздық қиялдың, талмас
талаптың, асыл мұраттың, жақсылыққа құштарлықтың кейпi. Қанатты тұлпар
Уақыт пен Кеңiстiктi бiрiктiредi. Ол өлмес өмiрдiң бейнесi. Бiр шаңырақтың
астында тату-тәттi өмiр сүретiн Қазақстан халқының өсiп-өркендеуiн, рухани
байлығын, сан сырлы, алуан қырлы бет-бейнесiн паш етедi. Бес бұрышты жұлдыз
гербтiң тәжi iспеттi. Әрбiр адамның жол нұсқайтын жарық жұлдызы бар. Қ. р.
м. г-нiң авторлары — Ж.Мәлiбеков пен Ш.Уәлиханов.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ТУЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ТУЫ – Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк негiзгi рәмiздердiң бiрi. ҚР Президентiнiң “Қазақстан
Республикасының Мемлекеттiк рәмiздерi туралы” конституц. заң күшi бар
Жарлығымен (24.1.1996) белгiленген. Мемл. ту көгiлдiр түстi тiк бұрышты
кездеме. Оның ортасында арайлы күн, күннiң астында қалықтаған қыран
бейнеленген. Ағаш сабына бекiтiлген тұста — ұлттық оюлармен кестеленген тiк
жолақ өрнектелген. Күн, арай, қыран және ою-өрнек — алтын түстi. Тудың енi
ұзындығының жартысына тең. ҚР мемл. туының авторы — суретшi Шәкен
Ниязбеков. Бiрыңғай көк-көгiлдiр түс төбедегi бұлтсыз ашық аспанның биiк
күмбезiн елестетедi және Қазақстан халқының бiрлiк, ынтымақ жолына
адалдығын аңғартады. Бұлтсыз көк аспан барлық халықтарда әрқашан да
бейбiтшiлiктiң, тыныштық пен жақсылықтың нышаны болған. Геральдика
(гербтану) тiлiнде — көк түс және оның түрлi реңкi адалдық, сенiмдiлiк,
үмiт сияқты адамгершiлiк қасиеттерге сай келедi. Ежелгi түркi тiлiнде “көк”
сөзi аспан деген ұғымды бiлдiредi. Көк түс түркi халықтары үшiн қасиеттi
ұғым. Түркi және әлемнiң өзге де халықтарындағы көк түстiң мәдени-семиотик.
тарихына сүйене отырып, мемл. тудағы көгiлдiр түс Қазақстан халқының жаңа
мемлекеттiлiкке ұмтылған ниет-тiлегiнiң тазалығын, асқақтығын көрсетедi деп
қорытуға болады. Нұрға малынған алтын күн тыныштық пен байлықты бейнелейдi.
Күн — қозғалыс, даму, өсiп-өркендеудiң және өмiрдiң белгiсi. Күн — уақыт,
замана бейнесi. Қанатын жайған қыран құс — бар нәрсенiң бастауындай, билiк,
айбындылық бейнесi. Ұлан-байтақ кеңiстiкте қалықтаған қыран ҚР-ның еркiндiк
сүйгiш асқақ рухын, қазақ халқының жан-дүниесiнiң кеңдiгiн паш етедi.
ІІ тарау. 1. Тәуелсіз Қазақстанның ғылымы, білімі және мәдениеті
Этникалық мәселелер
Кеңестік тоталитарлық жүйеден қалған осындай этникалық мәселелер
жағдайында Тәуелсіз Қазақстан өзінің этникалық топтар саясатын екі түрлі
бағытта жүргізді. Бірі — осы мемлекетті құрушы негізгі ұлт болып
есептелетін қазақтардың этникалық мәдениетін, тілін, ділін қайта жандандыру
болса, екіншісі — Қазақстанда өмір сүріп жатқан басқа этностардың мәдени,
тілдік құқықтарын қамтамасыз ету.
Қазақстандағы этникалық топтар саясатын зерттеуші ғалымдар осы
бағыттағы мемлекеттік саясаттың бүгінге дейінгі даму барысын екі кезеңге
бөледі.
Бірінші кезең
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған
Бірінші кезең—1991—1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңді
этноұлттық басымдылықтар кезеңі деп атауға болады. Бұл кезеңде мемлекетті
құрушы негізгі ұлт ретінде қазақ этносына, оның тіліне, оның мәдениетіне
біраз артықшылық берілді. Сондықтан да 1990 жылғы 25 қазанда жарияланған
Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жөніндегі Мәлімдемесінде қазақ
халқы мемлекет құрушы ұлт деп танылды. 1991 жылғы 16 желтоқсанда
қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жөніндегі
конституциялық заңда қазақ ұлтының өз мемлекеттілігін анықтауға құқы бар
екені көрсетілді. 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясында да Қазақстан мемлекеттілігінің ұлттық
сипатына ерекше мән берілді. Ол бойынша да Қазақстан өзін-өзі таныған, өз
болашағын өзі анықтайтын қазақ ұлтының мемлекеті деп танылды.
Тәуелсіз еліміздің бұл кезеңінде мемлекеттігіміздің формасын ұлттық
деп жариялаудың объективті қажеттілігі болды.
Біріншіден бұл кезеңде тәуелсіздік алған барлық мемлекеттер өздерін
сол мемлекеттердің негізін құрайтын ұлттың мемлекеті деп жариялаған
болатын.
Екіншіден, ғасырлар бойы өз тәуелсіздігін жоғалтып, өз жерінде саны
жағынан азшылыққа айналған қазақ халқының ұлттық рухын, көтеру, сол арқылы
дүниеге жаңа келген мемлекетті тез арада аяғынан тік тұрғызу керек болды.
Үшіншіден, тоталитарлық жүйе кезінде жойылып кете жаздаған қазақ
халқының ұлттық дәстүрлі мәдениетін, тілін, ділін қалпына келтіру үшін
мұндай саясат қажет болды.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасына қарай қазақ халқы өзінің
мемлекеттілігін сезіне бастады, ұттық рухы оянды, өзінің ұлттық
құндылықтарын ақтап алды, ұлттық дәстүрлі мәдениетін, тілін қалпына келтіре
бастады, имандылыққа мойнын бұрды. Осы кезеңді мемлекеттің атауына негіз
болып отырған қазақ ұлтының ұлттық санасының ерекше ояну кезеңі, ұлттық
рухының ерекше көтерілу кезеңі десе де болады.
Жалпы осы кезеңде, бұдан соңғы жылдары да басқа ұлт өкілдерінің
Қазақстаннан қоныс аударуын республикадағы этноцентристік саясаттың
нәтижесі ғана деп түсінбеу керек. Егемендік алған кездің алғашқы
жылдарындағы өзге ұлт өкілдерінің сыртқа көшуінің біздіңше мынадай
себептері де бар.
Біріншіден, бұрынғы КСРО сияқты үлкен мемлекеттің ыдырауы ұлттық жаңа
құрылған мемлекеттер жағдайында ұлттардың арасында болашағына деген белгілі
бір сенімсіздік туғызды. Сондықтан басқа ұлт өкілдері өз мемлекеттілігі бар
елге көшті.
Екіншіден, ұлттық мемлекеттіліктер құрылу кезеңінде этностар
өкілдерінің санасында этноцентристік пиғылдар уақытша болса да күшейді.
Үшіншіден, сана бодандығынан құтылған азаматтарда өз тарихи Отанына
қайту пиғылының күшеюі заңды құбылыс еді. Әсіресе мұндай себеп кезінде
Қазақстан жеріне күшпен депортацияланған неміс, т.б. халықтарға тән болды.
Екінші кезең
Қазақстанның ұлт саясатының екінші кезеңі 1995 жылы қабылданған жаңа
Конституциядан басталады. Бұл Ата Заңда енді Қазақстан халқын титулды және
титулсыз ұлт деп бөлу жойылды. Бұл заң бойынша ендігі жерде Қазақстан
мемлекеті ұлттық негізде емес, жалпыазаматтық негізде құрылатындығы
баяндалды.
Осы конституциялық заңға негізделген еліміздің ұлт саясаты азаматтық
қоғамның қағидаларына сүйене отырып, Қазақстан ұлты деп аталатын саяси-
азаматтық қауымдастық құру мақсатын көздейтін саясатқа айналды. Бұл —
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдаған адамдар қауымдастығын
бірте-бірте Қазақстан ұлты деп аталатын саяси-азаматтық бірлестікке
айналдыру. Бұл — этностық мәдениеті, діні, тілдері түрлі болғанымен, Мен
қазақстандықпын! деген елдік сананы қалыптастыру.
2. Тіл туралы заң
Толық мақаласы: Тіл заңы
1997 жылдың 11 шілдесінде Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заң
қабылданды. Бұл заң бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі
болып — қазақ тілі бекітілді. Бұл тіл мемлекеттік басқару органдарының, заң
шығару, сот ісінің, іс жүргізудің тілі болып саналады және мемлекет
аумағындағы қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылады.
Қазақстан халқының басын біріктіруші маңызды қатынас туралы болып
табылатын осы мемлекеттік тілді білу— Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының қасиетті борышы болып табылады — делінген Тіл жөніндегі Заңның
4-бабында.
Осы заңның 5-бабында мемлекеттік ұжымдарда және жергілікті басқару
органдарында қазақ тілімен бірдей дәрежеде ресми түрде орыс тілі де
пайдаланылатындығы жазылған. Сонымен қатар бұл заң бойынша Қазақстан
Республикасының әрбір азаматы өз ана тілінде сөйлеуге, өзінің қалаған
тілінде тілдесуге, шығармашылықпен айналысуына, тәрбие, оқу жұмыстарын
жургізуге құқылы (6-бап).
Мемлекет қазақ тілінің және өзге тілдердің ұлтаралық қарым- қатынаста
қолдану аясын сақтауға және оның еркін дамуына кепілдік береді. Сондай-ақ
мемлекеттік тілді немесе ұлтаралық қатынас тілін білмегені үшін
азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеуге тыйым салынады. Қазақстан
Конституциясының тіл туралы баптары әлемнің өзге елдерінде, сондай-ақ ТМД-
да ерекше демократиялы болып есептелінеді.
Қазақстан — өз Отаным деп есептейтін әр азамат қазақ тілін білуі
міндетті. 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасындағы ұзақ
мерзімді жеті басым бағыттың ішінде ұлттық қауіпсіздіктен дейінгі екінші
орында көрсетілген. Ұлттық бірлік, татулық, теңдік қоғамның топтасуының
кепілі. Республикада жалпы ұлттық мүдделерді жүзеге асыруда қазақ ұлты
оларды біріктіруші рөл атқаратындығы айқын.
3. Ғылым
Толық мақаласы: Қазақстан ғылымы
Ғылымның дамуы мен гүлденуі табиғаттың шынайы заңдылықтарын үйренуге
және оған қоғам мүшелерін тартуға тікелей байланысты. Кеңес Одағы жүйесінің
күйреуі барысында республика ғылыми мекемелері дағдарыс жағдайында болды.
Мұның себебі бірнешеу:
Ғылыми зерттеулердің негізгі көздері мен бағыттарын белгілеу КСРО
кезінде орталықтан жүзеге асырылды. Одақтық ведомстволар зерттеу
институттарын көбіне республикалардың қалауынсыз жүргізіп келді;
Республика ғылыми-техникалық әлуетінің басым бөлігі жалпы-одақтық
ғылыми құрылымға тартылғандықтан, олар Қазақстан ғылымына қосалқы түрде
көңіл бөлді;
Ғылым академиясы мен салалық ғылым мекемелері (КСРО энергетика және
электрлендіру министрлігі 6 мұнай және газ өндірісі министрлігінің батыс
қазақстандық институты, т.б.) өзара және академиялармен тығыз байланыста
жұмыс істей алған жоқ;
Экономикалық дағдарыс салдарынан ғылымды қаржыландыру едәуір
қысқартылды;
коммунистік қызметке арналған бағаны ырықтандыру ғылыми мекемелерді
ұстап отыру мәселелерін одан сайын қиындата түсті;
90-жылдары белең алған құнсыздану ғалымдардың айлық жалақысын
төмендетті, көптеген жас та дарынды мамандар бизнеске, шетелге кетті;
ХХ ғасырдың 90-жылдарындағы республика ғылымының өрісі, оның жаңа
технологиялармен жабдықталуы бүгінгі күн талабына жауап бере алмады.
Аталған кемшіліктердің орнын толтыру бағытында Қазақстан
Республикасының Ғылым және жаңа технология министрлігі нақтылы жұмыстарды
қолға ала бастады. Министрліктің ұсынысына сәйкес 1992 жылы Қазақстан
Республикасының Президенті Ғылымды жетілдіру және республиканың ғылыми-
техникалық потенциалын дамыту туралы Жарлыққа қол қойды.
Жергілікті жерлердегі бөлімшелері мен материалдық-техникалық
базаларының жоқтығына қарамастан, аталған министрлік Солтүстік Қазақстан,
Оңтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында үш аймақтық бөлім
құрды. 1992—1993 жылдары аса маңызды мәселелерге байланысты 7 ұлттық ғылыми
орталықтар дүниеге келді. Олар:
электроника мен байланыс жүйесі бойынша,
ақпаратты және есепті техника бойынша,
биотехнология,
экология,
жаратылыс ғылымдары бойынша,
минералдық шикізаттарды кешенді өңдеу,
жаңа ғарыштық технологиялар бойынша ұлттық ғылыми орталықтары.
Бірақ бұл аталған шаралар дер кезінде материалдық ресурстармен
қамтамасыз етілмеді. Елдегі экономикалық ахуал мен құнсыздану бұған кері
әсерін тигізді. Дегенмен іргетасы бұрыннан қаланған ғылыми ошақтар, атап
айтқанда, геология, химия, механика, т.б. бүкіл-одақтық жүйенің күйреуі мен
құрылымдық құлдырауына қарамастан, өз тұрғыларын сақтап қалды. Жалпы
алғанда, 1992—1994 жылдар ғылымның мүшкіл хал кешуімен есте қалады.
1994 жылы Ғылым және жаңа технология министрлігі жанынан ғылыми-
техникалық бағдарламалар мен жобаларды мемлекеттік сараптау бөлімі құрылды.
Аталған құрылым ғылымға арналған бюджеттік ассигнадиялардан қаржыландыруға
қабылданған ғылыми-техникалық бағдарламалар мен жобалардың бөрін дерлік
сараптаудан өткізуге тиісті болды.
1996 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасында ғылымды басқарудың мемлекеттік жүйесін жетілдіру шаралары
туралы Жарлығы шықты.
1996 жылы мемлекет ғылыми саланы қайта жаңғыртуға, академиялық
ғылымның реформалық жолдарын анықтауға бет бұрды. Осы мақсатта Ғылым және
жаңа технология министрлігін, Ұлттық академияны, ауыл шаруашылығы ғылыми
академиясын біріктіру жүзеге асырылды. Сөйтіп, жаңадан Қазақстан
Республикасының Ғылым Академиясы дүниеге келді.
жылы республикада ғылым мен ғылыми-техникалық саланы дамыту туралы
заңдар базасын жетілдіруге арналған жұмыстар атқарылды. Осыған орай,
Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпарат кеңістігін құру және дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы туралы Президент жарлығы және Үкімет қаулысы
шықты.
жылы Қазақстан Республикасы Жоғары білім және ғылым министрлігі
құрылды. Қазіргі кезде ол Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігі деп аталады.
2001 жылы министрлік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыруға көшті.
Ғылыми-зерттеу институттары мұндай бағдарламаларды қорғап, конкурстық
негізде жеңіп алуы тиіс. Зерттеу бағдарламалары республикадағы ғылым
дамуының басым бағытына сәйкес келуі қажет. Бағдарлама зерттеушілері
істелген жұмыс жайлы жылда есеп беріп, егер ол алдын ала белгіленген
талаптарға сай келмесе, қаржыландыру тоқтатылуы мүмкін. Ғылымды
қаржыландыруға байланысты мұндай жағдай 2001 жылы қабылданған Ғылым
туралы Заңда анықталған.
Жаңа заң республика дамуының соңғы он жылдығында болған өзгерістерді
ескере отырып даярланды. Осылайша бюджеттік қаржыландырудан басқа ғылыми
мекемелер мен ғылыми қызметкерлердің өзге де қаржы көздерін тауып, қаражат
тартуға мүмкіндіктері бар. Мысалы, грант түрінде арнайы ғылыми және
қоғамдық қорлардан ала алады. Сөйтіп, жаңа заң қазір біздің
мемлекетіміздегі ғылым мен ғылыми-техникалық саясаттағы өзгерістерге сәйкес
келеді.
Ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасында ғылым саласын одан әрі
жаңартудың 2007—2012 жылдарға арналған стратегиясы белгіленді.
4. Білім беру жүйесі
Толық мақаласы: Білім беру жүйесі
Қазақстандық ғылымның ертеңі республикадағы білім жүйесіне де тікелей
байланысты. Қазақстанда басқарудың тікелей негізгі қағидаларына сүйенген,
әрі қаржыландыру жағынан мемлекеттік және мемлекеттік емес болып
есептелетін еуропалық типтегі білім беру жүйесі қанат жайып келеді.
1995 жылғы Конституция бойынша (30-бап) баршаға бірдей міндетті болып
есептелетін толық орта білім алуды мемлекет тегін жүргізеді. Әйткенмен,
мектеп бітірген жас жеткіншектің одан әрі қандай оқуға түсуі (мемлекеттік
немесе жеке) өз еркі мен қалауына байланысты. Этностық ерекшеліктердің
есепке алынуына орай, республикада оқу, білім алу 7 тілде жүргізіледі.
1997—1998 оқу жылынан бастап жалпы білім беретін мекемелерде
ақпараттандыру мен компьютерлендіру бағдарламасын орындау міидеттелінді.
2001жылы мектептерді компьютерлендіру толығымен аяқталды.
Республика мектептерінде аталған барлық тілдер бойынша керекті
оқулықтар мен әдістемелік әдебиеттерді басып шығару баяғысынша ең маңызды
мәселенің бірі ретінде күн төртібінде тұрды.
Бүгінгі таңда республика аумағында жеке меншік және мемлекеттік
көптеген оқу орындары білім беру жүйесін сыбайлас жүргізуде. 1995—1998
жылдар аралығында жеке меншік оқу орындары 41-ден 88-ге дейін өсті.
2001 жылы жеке меншік мектептер мен олардағы оқушылар саны 1996
жылғымен салыстырғанда үш есеге артты.
Мектептер мен жоғары оқу орнындағы жастардың білімін жетілдіру
мақсатында республика көлемінде әр түрлі деңгей- дәрежедегі оқу орындарын
лицензиялау мен аттестациялаудың нормативі белгіленді.
Мамандар даярлауды жаңарту мен жақсарту үшін Дарын мемлекеттік
бағдарламасы іске асырылу үстінде. Бұл бағдарлама жасөспірімдер мен
жеткіншектерге тәрбие мен білім берудегі білім органдарының негізгі
стратегиялық іс-шараларын белгілейтін болады. Ерекше дарынды балаларды
шетел оқу орындарына жіберіп отыру мақсатында 1993 жылдан бастап Болашақ
бағдарламасы жұмыс істеп келеді.
Бүгінгі таңда шетелге барып білім алу мәселесімен басқа да мемлекеттік
емес білім ұйымдары, орталықтар, қорлар айналысуда. Тәуелсіздік алған
жылдар ішінде білім берудің қыры мен сыры, мазмұны айқындала түсіп, оларды
қаржыландыру мен басқару негізі едәуір өзгерді. Бұл салада жаңаша құқықтық-
нормативтік база құрылып, қалыптасты. Білім берудің қосымша және баламалық
мекемелері өмірге келді. Осыған орай мемлекеттік оқу орындарын қолдап-
қуаттаудың мүлдем жаңа мүмкіндіктері ашылды. Білім алу мен білім берудің
ықпалдастық дәрежедегі әлемдік кеңістігі ұлғайды.
ХХI ғасырда білім адамзаттың даңғыл даму жолын анықтайды, сондықтан
республикада білім беру жүйесін дамытудың өзекті мәселелеріне баса көңіл
бөлінеді. Ең бастысы, білім беруді ұлттық экономика мен қоғамның әлеуметтік
сұраныстары талаптарына сай дамытуды қамтамасыз ету қажет.
Бұл талаптарға сай бүгінде Қазақстан Республикасы білім беру саласында
халықаралық ақпарат кеңістігі жүйесіне қосылу әрекеті жүзеге асырылуда.
Республиканың оқу орындары, қаржыландыру формаларына қарамастан, бүгінде
халықаралық кәсіптік білім беру саласының коммерциялық және инновациялық
қызметін қабылдауда.
Дүниежүзілік білім беру үдерісіне сәйкес Қазақстанда үздіксіз білім
беру жүйесі енгізілуде. Бұл бүгінде кадрларды даярлау, қайта даярлау және
мамандығын жетілдіру жүйесін құрудан көрініс табуда, жекелеген жағдайларда
бұл жүйе тұрғындарды еңбекпен қамту қызметімен бірлікте әрекет етеді.
Нарықтық экономика маман кадрлар даярлаудың әр түрлі жүйесін талап етуде.
5. Мәдениет
Толық мақаласы: Мәдениет
Тәуелсіз Қазақстанның рухани дамуы.
Мәдени процестер. 1991 жылдан кейін оқу жүйесі белгілі мөлшерде
дағдарысқа ұшырады. 1993 жылдың басында (1 қаңтар) Қазақстанда 154 мыңдық
орны бар 303 бала бақшасы жабылды, орта мектептер саны азайды. Екінші
жағынан мемлекеттік емес мекемелерінің, мектептер және жоғары оқу
орындарының пайда болу процесі басталды.
1989 жылғы Тіл туралы Заңның және Конституция негізінде ұлттық
білімнің жандануына мүмкіндік туды.
Еліміздің көп ұлтты мәдениетін дамытуда 40 ұлттық мәдени орталықтар
мен Қазақстан халықтарының біріккен Ассамблеясы жұмыстар атқаруда.
1997 жылы Қазақстанда 53 мемлекеттік, 40-тан астам коммерциялық
жоғары оқу орындары болған болса, 2000 жылдың басында 51 мемлекеттік, 100-
ден астам коммерциялық жоғары оқу орындар болды.
Қазақстанның барлық жоғары және арнаулы орта оқу орындарында қазақ
тілінде оқу бөлімдері ашылды. Соңғы жылдары 300-ден астам жалпы орта білім
беретін қазақ мектептері ашылып, олардың саны– 3,3 мыңға жетті.
Республикада 17 ұлт тілінде жүздеген мектеп бар. 12 тілде газеттер мен
журналдар шығып тұрады, 11 және 6 тілде хабар жүргізетін теле-радио қызмет
етеді.
1999 жылғы 11 маусымда – Қазақстан Республикасының “Білім туралы”
Заңы жарияланды. 2006 жылдың басында республика бойынша 252.800 ұстаз еңбек
етуде.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен байланысты халыққа білім беру жүйесінің
халаралық байланысы кеңейді. Білімді мамандарды көбейту мақсатында жастарды
шетелдердің беделді оқу орындарына жіберу өзекті сипат ала бастады. 1993
жылғы 5 қарашада Президенттің “Болашақ” атты 250 халықаралық стипендиясы
белгіленді.
Қазақстан халықтарының мәдениетін бүкіл әлемге таныту мақсатында
ЮНЕСКО ауқымында Қазақстан Республикасының мерекелері аталып өтуде.
1997 жылы ұлттық татулық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы.
1930-1932 жылдардағы ұлы қасіреттің 65 жылдығы және сталиндік қуғын-
сүргінге түскен ұлттық зиялылар қасіретінің 60 жылдығы атап өтілді. 1997
жылы 13 желтоқсанда Ақмолада саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған
мемориалдық кешен ашылды.
1998 жыл-халық білігі мен ұлттық тарих жылы. Бұл жылы 23 ірі Ғылыми
форумдар өткізіледі.
Республиканың барлық облыстарына 24 ғылыми экспедициялар
аттандырылып, 74 ауданды аралады. Тараз қаласына таяу жерде архитектуралық
ғимарат-Ақыртас кешені ашылып зерттелді. Мантуя (Италия) қаласында “Алтын
адам Қазақстан далалары қола дәуірінен халықтардың ұлы қоныс аударуына
дейін” атты көрме өткізілді.
1999 жыл – Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы болып табылады.
Осыған орай атқарылған жұмыстар: 6 томдық “Қазақстан ұлттық
энциклопедиясының” І-ші томы, М. Шоқай шығармаларының екі томдығы шықты.
Қытай мұрағаттары негізінде Қазақ тарихына арналған 5 кітап жарық көрді.
“Алпамыс батыр” жарынаң 100 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференция
өтті.
М. Хайдар Дулатидің 500 жылдығына арналған мерейтой өткізіліп, “Тарих-
и-Рашиди” еңбегі қазақ тілінде шығарылды. Сонымен қатар бұл жылы саяси
қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмыстары жалғасты. Нәтижесінде 19.144 адам
толықтай ақталды.
2000 жыл- мәдениетті қолдау жылы.
2001 жылы 18 маусымда Күлтегін ескерткішінің көшірмесі Астанаға
әкелінді. 2001 жылы 5 маусымда Қазақстанда Ресей Федерациясы мәдениетінің
күндері басталды. 2003 жылы Астанада дүниежүзілік және дәстүрлі діндер
лидерлердің съезі болып өтті.
Осындай мәдени іс-шаралардың өткізілуімен қоса, әлеуметтік
қайшылықтардың артуына, экономикалық жағдайдың нашарлануына, өмір сүру
деңгейінің төмендеуіне байланысты халықтың рухани жағдайы өте күрделі
болды.
1999 жылы Н.Ә. Назарбаевтың “Тарих толқынында” атты еңбегі жарыққа
шықты. Бұл еңбектің “Тарихтың шеңберлі және ұлттық зерде” бөлімінде ел
тарихын автор 12 кезеңге бөледі.
Еңбектің маңызы: Тарих қойнауын зерделей отырып ұлттық қасиетті сақтауға
тәрбиелеу қажеттігі баса айтылды.
Қазақстанның дамудың жаңа жолына түсуі өз кезегінде білім алу жүйесіне
ғана емес, мәдениет саласына да үлкен өзгерістер әкелді. Кеңестік кезеңде
мәдениет пен білім мемлекеттің қосымша көмегін пайдаланатын.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бұл екі салаға көңіл аз бөлінді.
Мемлекеттің бюджеттік саясаты адамдардың рухани сұранысымен есептеспеді.
Әсіресе бұл республиканың рухани-мәдени өмірінде көбірек көрініс тапты.
Экономиканың ырыққа көнбеуі, оның жылдан-жылға төмендеуі адамдар
психологиясын мәдени дамудан гөрі материалдық байлыққа итермелей, икемдей
түсті.
Қазақстанның әлемдік кеңістікке бет алуы өзінің құнын жоғалтқан
идеологиялық мәдениеттен гөрі әсіреқызыл батыстық үлгіге айқара есік ашып
берді. Батыстық мәдениетпен қосарланып түрліше діни секталар мен ағымдар да
ағылды.
Бұл келеңсіздік өз дәрежесінде республика көлемінде мәдени-рухани
саланы басқарудың басқаша жолдарын қарастыруға мәжбүр етті. Олар, түптеп
келгенде, мыналар:
Қазақстан халқының мәдени-ұлттық сана-сезімінің жаңаруына ықпал ету;
этномәдени және конфессионалдық шектеулікте мәдени әр алуандылықты
қалыптастыру;
менеджменттіктің мейлінше пайдалы моделін таңдау.
Қазақстан Республикасы Мәдениет туралы (1996) Заңының 3-бабында
мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат қағидалары былайша көрініс тапқан:
азаматтардың шығармашылық қызметінің еркіндігі;
мәдени байлықты жасауда, оны пайдалану мен таратуда барлық
азаматтардың құқығы бірдей;
тарихи-мәдени мұраны қорғау;
ұлттық және әлемдік мәдениет құндылықтарын қатар игеру аясында тәрбие
мен білім беру жүйесін дамыту;
мәдениет саласында монополиялық пиғыл-әрекетті болдырмау;
мәдениетті қаржыландыруда бюджеттік, коммерциялық және қайырымдылық
бастамаларды қолдап-қуаттау;
мәдени қызметті ұйымдастыруда мемлекеттік және қоғамдық бастамаларды
бірдей пайдалану.
90-жылдары республика мемлекеттік мәдениет мекемелерінің жүйесі мәдени-
демалыс орындарын, кітапханаларды, мұражайларды, театрларды, концерттік
ұйымдарды, кино өнері мекемелерін, мәдениет және демалыс парктерін, т.б.
қамтыды.
Бұлардың бәрі дерлік мемлекеттік баланста тұрды. Бұдан кейінгі
жылдарда, яғни онжылдық кезеңде мәдени саланы қаржыландыру мәселесі едәуір
өзгеріске ұшырады:
ұлттық маңызға ие мемлекеттік мәдениет мекемелерін мемлекеттік
тұрғыдан қаржыландыру сол күйінде сақталып қалды;
нақты мәдени жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асыру үшін түрліше
қаржы көздерін тарту мүмкіндігі ашыла түсті;
меншік формасының өзгеруіне байланысты мәдени мекемелердід көпшілік
бөлігі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе. І тарау
1.Тәуелсіздік жылдарындағы мәдени құрылыс
2.Қазақстан мәдениетінің дамуындағы өзгерістер.
3.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік ныcандары.
ІІ. Негізгі бөлім. ІІ тарау
1. Тәуелсіз Қазақстанның ғылымы, білімі және мәдениеті
2. Тіл туралы заң
3. Ғылым
4. Білім беру жүйесі
5. Мәдениет
6. Мәдени мұра
ІІІ Тарау. Жаңа білім беру жүйесі
1. Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты
2. 12 жылдық білім беру
3. Кәсіби деңгейдің дамуы
4. Қазақ мектебі
5. Әлеуметтік-лингвистикалық жүйе
IV. Қорытынды
V. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Егеменді елімізде республикамыздың толғағы жеткен мәселелерді өзі
шешуге еркіндік алуы мәдени салада жіберілген ағаттыктарды түзетуге
мүмкіндік туғызды. Мәдениет пен өнер, әдебиет идеологиялық тыйым салу
азабынан арыла бастады. Кеңестік жүйенің күйреуі мен нарықтық қатынастарға
өту мәдениет пен спорттың дамуына зор ықпал етті.
Қайта құру жылдарында бюджеттен қаржыландыру едәуір қысқарды, көптеген
ғылыми зертханалар мен спорт мектептері, клубтар, демалыс орындары жабылды
немесе жеке меншікке берілді.
Қалыптасқан жаңа жағдайда нарықтық қатынастарға икемделе алған ұйымдар
ғана өз жұмыстарын жалғастыра алды.
Қазақстан ғылымы дамуының жаңа кезеңі ғылым мен жаңа технологиялар
министрлігі құрылған 1992 жылдан басталды. 1993 жылы бюджеттен
қаржыландырылатын ғылыми-техникалық бағдарламалар жаппай сынақтан
өткізілді. Мұндай тәсіл ғылымның болашағы зор салаларын анықтауға, маңызы
ғылыми орталыктарға нақты көмек беруге мүмкіндік жасады. Университеттерде
қазіргі заман талаптарын қанағаттандыра алатын жаңа мамандықтар ашылды.
Нақты айтқанда, ғылымға жаңа - әлеуметтанушы, саясаттанушы, мәдениеттанушы
кадрлар келді, компьютерлік техника, ақпараттык технологиялар, бизнес пен
экономика саласы бойынша мамандар дайындала бастады. Жоғары Аттестациялық
комиссия қайта құрылып, ғылыми дәреже беру шарттары кайта қаралды.
Республика ғалымдары Қазақстанның өткен кезеңін, ата тарихын зерттеуге
елеулі үлес қосты. Ол, әсіресе, мынадай өзекті тақырыптар бойынша
атқарылды: Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, Сталинизмнің орнығуы мен
нығаюы, КСРО ыдырауының себептері (М. Қозыбаев, К. Нұрпейіс, Т.Омарбеков,
А. Сакта). Өте көкейтесті мәселелер конференциялар мен дөңгелек
үстелдерде ашық талқыланатын болды. Ғалым- құқықтанушылар Ғ. Сапарғалиев,
Е Нұрпеисов, А. Котов республикамыздың олды. ). Өта
дамуы кезеңдерін зерттеді . Әлеуметтану ( М. Тәжин, Қ Бикенов),
геосаясат (К. Сыроежкин, Ж. Жүнісова), демография (М. Тәтімов, Ә. Ғали),
философия (Ғ. Есім, Ғ. Тұрсынов) бойынша жаңа еңбектер жазылды. Академик Ә.
X. Марғұланның ғылыми мұралары жарық көре бастады.
ЮНЕСКО бағдарламасы шеңберінде Қ. И. Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толуы
республикада кеңінен атап өтілді. 1999 жылы сәуірде Парижде осы оқиғаға
арналған халықаралык ғылыми симпозиум өтті. Түркістанның 1500 жылдық
мерейтойында Қазақстан мен түркі әлемінің рухани тарихындағы Түркістан
және Қожа Ахмет Йассауи тақырыбында халықаралық ғылыми-практикалық
конференция ұйымдастырылды. Оған Қазақстан мен жақын және алыс шетелдерден
200-ден аса ғалым мен мамандар қатысты. 2001 жылы 12 шілдеде Ғылым туралы
Заң қабылданды. 2003 жылы қазанда Ғылым академиясы жаңа заман талабына
сәйкес кайта құрылды.
Ғаламдық өзгеріс рухани салада да орын алды: діни сенім мен қасиетті
орындарға зиярат етуге еркіндік берілді. Сәулеттік әсемділігімен
ерекшеленетін мұсылман мешіттері Алматыда, Павлодарда, Таразда, Көкшетауда,
Шымкентте жөнделді және жаңадан салынды. 2005 жылы сәуірде астана
тұрғындары араб елдері көмегімен салынған Астанадағы Орталық мешіттің
ашылуының куәсі болды.
Алматы, Петропавл қалаларына православие мен католик шіркеулері бой
түзеп, Алматыда жаңа синагога салынды. Дінге сенушілер санасынан діни
сенімі үшін мемлекет пен жазалаушы органдар алдындағы қоркыныш жойылды.
Ұзак, жылдарғы тыйым салудан кейін дінге сенетіндер қасиетті орындарға
еркін баратын, қажылық парызын өтей алатын болды. Жыл сайын мыңдаған
мұсылмандар діни парызын атқаруға Мекке мен Мәдинеге аттанды. Діни
орталықтар жанынан арнаулы медреселер ашыла бастады, мыңдаған жас
қазақстандықтар ірі теологиялық орталықтарда оқуға мүмкіндік алды.
Республиканың мәдени өміріндегі елеулі окиға - қасиетті Құранның қазақ
(аударғандар - Халифа Алтай, Рәтбек Нысанбайұлы), орыс (аударған - Валерия
Порохова) тілдерінде басылып шыққаны болды.
Театрлар және казақтың дәстүрлі өнері шығармашылық жаңа серпін мен
еркіндікке қол жеткізді.
Сонымен қатар өкімет тарапынан қамкорлық пен бакылауға әбден қалыптасып
калған бірқатар мәдениет кайраткерлерінің өмірдің жаңа жағдайына дайын
еместігі де байқалады. Олар кеңестік алтын ғасыр туралы сағыныштан өзге
жұртшылыкка ештеңе ұсына алмады.
Кино өнеріне, монументті кескіндеме жасауда өзіндік көркемдік ойы және
идеялык принциптері бар жаңа ұрпак келіп қосылды. Қазак режиссерлерінің
көптеген фильмдері өлемдегі ірі фестивальдердің лауреаттары атанды. 1996
жылы Алматыда Тәуелсідік монументі жәнеАстанада Кенесары Қасымов, Абылай
хан, Төле би, Қазыбек би, Алматыда Ж.Жабаев ескерткіштері салтанатты түрде
ашылды.
2003-2005 жылдарда қазақ-американ кинематографистері (Голливуд,
Қазақфильм) Көшпенділер кинофильмін түсірді. Бұл маңызды алғашқы
халықаралық жоба еді.
Республикамыз төуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттік Ұлттық
олимпиадалық комитет құрылды. Қазакстан спортшылары ірі-ірі халықаралық
жарыстарда табысты өнер көрсетті. XI Азиялық ойындарға алғаш қатысқан
қазақстандыктар жалпы командалык есепте 4-орын иеленді, 77 медаль (25
алтын) жеңіп алды. Дәулет Тұрлыханов, Сергей Филимонов, Наталья Торшина,
Бақыт Ахметов сияқты спортшылар Қазақстанды спорттық держава ретінде
танытты. Қыскы олимпиада ойындарында көкшетаулық В.Смирнов, XXVI жазғы
олимпиада ойындарында Ю.Мель-ниченко (грек-рим күресі), А. Парыгин
(бессайыс), В. Жиров (бокс) чемпиондар атанды. XXVII Олимпиада ойындарында
(2000) Ольга Шишигина, Ермақан Ибрайымов, Бекзат Саттарханов чемпион болды.
2001 жылы Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 1-жаздық
спартакиада өткізілді, оған еліміздің 1 млн-нан астам тұрғындары қатысты.
XXVIII Олимпиада ойындарында (Афины) Бақтияр Артаев чемпион атанды": Ол
олимпиаданың үздік боксшысы деп танылып, ең үздік спортшы ретінде оған Вэл
Баркер кубогы табыс етілді. Штангашы С.Филимонов, боксшы Г.Головкин,
палуандар Г.Цурцумия мен Г.Лалиев күміс медальдарды иеленді.
Республикада ұлттық спорт түрлері: бәйге, жорға жарыс, тоғызқұмалак кең
тарады. Спорттың осы түрлері бойынша федерациялар құрылып, ресми түрде
жарыстар өткізіле бастады.
Футбол, волейбол, бильярд секілді спорт түрлерімен халық кеңінен
айналыса бастады. 2003 жылдан Қазақстан футболшылары Еуропа кубогы үшін
жарыстарға катысады, шағын футболдан жарыс тұрақты өткізіліп тұрады.
Тәуелсіздік жылдарындағы мәдениет пен спорттың дамуы барысында өмір
барынша қызғылықты және мәнді бола түсті. Қаржы жетіспеушілігіне
қарамастан, мәдениет пен өнер, спорт дамуға жаңа серпін алды. Ғылым мен
мәдениеттің дамуында жаңа бағыттар байқалды, өзге елдердің жетістіктері
жакын бола түсті. Мүмкін, ең үлкен кемістіктің бірі әкрандар мен газет
беттерін батыстың бұқаралық мәдениетінің басып кетуі, зорлык пен
қатігездікті насихаттаудың жасырын түрі болуы да шығар.
2. Қазақстан мәдениетінің дамуындағы өзгерістер.
Қазақстан егемендік алуымен байланысты қазақ халқының рухани омірінде
мәдени жаңа процестер кеңінен өріс алды. Халыққа білім беру, ғылым мен
мәдениет өз дамуының кең жолына шықты. Олар бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі
партиялық идеология мен саяси қағидалардың қыспағынан құтылды.
Сондықтан өтпелі кезеңнің қиыншылығына қарамастан, егемендік алған
кезден бастап, Қазақстанда білім жүйесіидс көптеген оң өзгерістер орып
алды. Ең бастысы, оқу мазмұны өзгерді. Білім стандарттары жасалды, оқытудың
жаңа әдістемесі енгізілді. Қазақстан Республикасындағы білім берудің жай-
күйі алғаш рет 1995 жылы көктемде оқу саласы қызметкерлерінің республикалық
кеңесінде егжей-тегжейлі талқыланды. Кеңесте атап көрсетілгендей, халыққа
білім беру саласында бірқатар оң өзгерістерге қол жеткені айтылды. Бірыңғай
орта мектептердің орнына мектепте болашақ ұрпаққа білім беруде плюрализм
орнап келеді. Соңғы жылдары гимназиялар, лицейлер, жеке және авторлық
мектептер ашылып, жұмыс істей бастады. Тарих, Ана тілі және 1-5 сыныптар
үшін оқу пәндері бойынша оқулықтар шығарылды. Егер соңғы кезге дейін
Қазақстан мектептерінде тек бұрынғы КСРО тарихы оқытылса, енді қазақ
халқының өз тарихын терең талдап оқытуға көңіл бөлінді.
Халыққа білім беру саласын алға бастыруда оның материалдық-техникалық
базасын нығайтуда, әсіресе 1996-1997 жылдары үкімет тарапынан едәуір айтуға
тұрарлық жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, 1996 жылы білім беру саласына
65 миллиард теңге, немесе мемлекеттік бюджеттің 23,4 пайызы, 1997 жылы 73,3
миллиард теңге, яғни мемлекеттік барлық бюджетгің 21,4 пайызы бөлінді.
Алайда, одан кейінгі жылдары халыққа білім беру саласындағы орнықтылық және
кейбір кезек күттірмейтін мәселелердің ше-шілуін желеу етіп, мемлекеттік
бюджеттен қаржы бөлу бірсыпыра азайды. Тек 1999-2001 жылдары білім беру
саласына жыл сайын шамамен 12 миллиард теңге бөлініп отырған. Мұның озі
білім беру саласындағы кейбір келеңсіздіктерге алып келді. Балабақшалардың
82 пайызы қысқарып, оқушылары аз көптеген ауыл мектептері жабылып қалды.
Мектептерде жұмыс істейтін мұғалім кадрлардың сапалық құрамында
келеңсіз жағдайлар қалыптасты. 20012002 оқу жылында республика бойынша
педагог кадрлардың тапшылығынан мектептерде тек орта білімі бар 3,5 мыңнан
астам мұғалім және 6 мың басқа мамандық иелері жұмыс істеді, мсктсптерден
жалақыны азсынып, 43,6 мың мұғалім басқа салаларға жұмысқа ауысып кетті.
Қазақстанның Білім және ғылым министрлігінің дерсктері бойынша
20002001 оқу жылында елде жалпы білім беретіп мектептердің саны 8109
болған. Олардың 3545-і (44,2 %) қазақ, 2356-сы (29,4 %) орыс, 13-і ұйғыр,
81-і өзбек, 3 тәжік, 1 украин, ал 2008 мектеп аралас, қазақ-орыс тілдерінде
сабақ жүргізген. Бір ерекше атап көрсететін жайт, әсіресе соңғы жылдары
республикада қазақ тілінде оқитын оқушылардың саны едәуір артып, 2003 жылы
олар барлық мектеп оқушыларының 54,4 пайызын қамтыған.
Республика мектептерінде техникалық ақпараттық және телекоммуникациялық
технологияларын енгізуде де оң қадамдар оріс алды. 2001 жылы елде орта
білім беру жүйесін ақпараттандырудың бірінші кезеңі негізінен аяқталды,
нәтижесінде 58 оқушыға бір компьютерден келген. "Ин-тернет мектепте"
бағдарламасы аясында 1414 оқу орны, оның ішінде 868 ауыл мектебі ақпарат
желісіне қосылған.
Үкіметтің 2002-2004 жылдарға арналған Іс-қимыл бағдарламасында барлық
деңгейдегі білім беру, оқытудың мемлексттік жүйесін жетілдіру, оқу-
әдістемелік кешенді қалыптастыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің
санын арттыру көзделді. Ауылдық жерлердегі мұғалімдерді тұрғын үймен
қамтамасыз ету, олардың біліктілік деңгейін көтеруіне жағдай жасау, тағы да
басқа істерді жүзеге асыру нақтыланды. Сонымен бірге кәсіптік мектептер
мен колледждерге керекті оқулықтар және оқу-әдістемелік құрал-дарын әзірлеу
жайы да жан-жақты қарастырылды.
20032004 оқу жылында Қазақстанда жұмыс істейтін мектептердің саны-
8260, онда 3026,2 мың оқушы білім алды. Мектептердің 3687 (44,6 %) қазақ
тілінде оқытатын, 2069 (26,1 %) қазақ және орыс тілдерінде оқытатын жалпы
білім беретін мектептер жұмыс істеді. Республикада жыл сайын мемлекеттік
тілде оқытатын мектептердегі оқушылардың саны ұлғайып келеді. Егер 2000
жылы оқушылардың 52,1 %-ы мемлекеттік тілде оқыған болса, 2004 жылы 54,8 %-
ы оқыды. Мектептерде 270мыңнан астам педагог жұмыс істеді, оның ішіндс
195,8 мыңының жоғары білімі, 60 мың-нан астамының кәсіптік орта білімі
болған.
Қазақстан Рсспубликасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы жарлығымеи
бекітілген "Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында" 12 жылдық орта білім беру
жүйесіне кошу белгіленген, Оның негізгі мақсаты -жаңа кезеңнің талаптарына
сай жастарды өмірге баулу үшін, оларға бұрынғыдай да мол, бұрынғыдан да
жоғары деңгейде білім беру.
Қазіргі кезде әлемнің 80 пайыздан астам мемлекеттерінде орта білім
берудің мерзімі кемінде 12 жыл болып отыр. Мұның озі соңғы 20-30 жылда
ғылым мен техникалық орасан зор жетістіктерге қол жеткізіп, қоғамның әр
түрлі саласында жаңа технологиялардың кеңінен пайдалануынан туындаған
жағдай.
Елімізде 12 жылдық білім беруге көшу 2008 жылға жоспарланып отыр. 12
жылдық оқытуға көшу проблемаларымен нақты айналысатын республикалық ғылыми-
практикалық орталық құрылған. 20032004 оқу жылында республи-каның 52 жалпы
білім беретін мектептерінде 12 жылдықтың 1 сыныбына арналған қазақ және
орыс тіліндегі оқу материалдарыи сынақтан өткізу жөніндегі тәжірибенің
бірімші жылы аяқталды.
Еліміз егемендік алған он үш жылдан астам уақыт ішінде республика
жоғары және орта арнаулы білім беретін оқу орындарында да бірсыпыра жаңа
өзгерістер орын алды. Республиканың жетекші оқу орындары - әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университеті, Абай атындағы Алматы ұлттық
педагогикалық университеті, Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық
университеті және басқалар Қазақстанның тәуелсіз ішкі және сыртқы саясатын
жүргізуге қабілетті маман кадрлар даярлайтын жаңа факультеттер ашты.
Түркістандағы Ахмет Иассауй атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті,
Сыртқы Істер Министрлгі жанынан Дипломатиялық Академия ашылып, жұмыс
істейді. Бұлардан білім алып шыққан кадрлар, Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы
саясатын дамытып, біліктілікпен жүргізуде өздерінің лайықты үлесін
қосатынына сенім артты. Өйткені, олар қазақ, орыс тілдерінен басқа шет
елдермен байланыс жасауда аса қажетті ағылшын, неміс, француз, араб, қытай,
хинди және тағы басқа да тілдерді меңгеріп білім алады. 1997 жылы елімізде
мемлекеттік 53 жоғары білім беретін және 40-тан астам жеке меншік жоғары
оқу орындары жмыс істеді. 2002 жылы, мсмлекеттік жоғары оқу орындары 47-ге
дейін азайды, оган, керіеінше, ақы төлеп оқитын жоғары оқу орындарының саны
160-тан асты. 2003 жылы Қазақстан Білім және ғылым мипистрлігінің шешімімен
43 мемлекеттік, 130 жеке жоғары оқу орындары қалдырылды. Ал 20032004 оқу
жылында Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары
оқу орны және ЖОО-ның 86 филиалы жұмыс істеді, ) университетінің жетекші
ұлттық деген ерекше мәртебесі бар ІІедагог кадрларды даярлау және олардың
біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік
педагогикалық ЖОО-ы ашылды.
Жоғару оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профсссор-оқытушы
құрамының 2520-ы ғылым докторы және 11610-ы ғылым кандидаты. Он мың
түрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан
2003-2004 оқу жылында 439 адамға артқан. Қазақстан Республикасының 19 мыңға
жуық азаматы әлемнің 35 елінде, оның ішінде 16,4 мыңы Ресей жоғары оқу
орындарында оқыды. 800 жігіттер мен қыздар Қазақстан Республикасы
президентінің "Болашак" халықаралық стипендиясының иегеру болды.
Республиканың жоғары оқу орындарында 8690 шетел азаматы оқыды.
Соңғы кезде Қазақстан Республикасындағы білім берудің 2010 жылға
дейінгі дамуының мемлекеттік бағдарламасына сәйкес және әлемдік тәжірибеге
сүйене отырып, жоғары оқу орындарында үш сатылы білім беру жүйесін
қалыптастыруға бағытгалған. Ол бакалавриат-магистратура-док-оранту ра.
Бакалавриат жүйесіне көшу негізінен аяқталған. Оған қажетгі нормативтік-
құқықтық құжаттар, жаңа бейімдер, оқу стандарттары, бағдарламалары жоғары
оқу орындарында дайындалған, Жоғары оку орындарында 4 жылдық бакалавриаттан
кейін 2 жылдық магистрлік бағдарламасын жүзеге асыру көзделген Оны
бітіргендерге жоғары білімді мамандық бойынша диплом беріледі.
Тәуелсіз Қазақстанның әдебиеті мен ұлттық тілінің мәртебесін көтеруде
бірқатар шаралар іске асырылуда. XX ғ. 30-шы жылдары нәубетке, жазықсыз
жазаға ұшыраған ғалымдарды, жазушыларды, басқа да салалар бойынша ма-
мандарды ақтау жүзеге асты. А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, М.
Дулатовтың, Ш. Құдайбердиевтің, Ә. Бөкейхановтың, X. Досмұхамедовтың, Ж.
Аймауытовтың және басқалардың кітаптары жарық көрді. Бұлардың шығармалары
ұмыт болып, мектептерде, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында соңғы
кезге дейін оқытылмаса, енді оқу орындарының бағдарламаларына кеңінен
енгізіліп, оқушы-студент жастарға олар жөнінде жан-жақты дәріс беріледі.
Мемлекеттің жаңа кезеңдегі жүргізіп отырған ұлт саясатымен байланысты қазақ
тілін қайта түлету, мейлінше көкейкесті проблемаға айналды. 1989 ж.
қыркүйектегі Тіл туралы Заң және Қазақстан Республикасының Конституциясы
бойынша ол мемлекеттік тіл деп жарияланды. Іс жүргізуді қазақ тіліне көшіру
жөнінде жан-жақты шаралар белгіленіп, олар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда,
Қазақстанның барлық жоғары және арнаулы орта оқу орындарында қазақ тілінде
оқыту бәдімдері ашылды. Мұның өзі ауылдан қазақша оқып келген жастардың ана
тілінде тиянақты білім алуына жағдай жасады.
Алдағы кезеңде республика мәдениетін дамыту үшін барлық мүмкіндіктерді
барынша пайдаланып, қолайлы жағдай жасау міндеті тұр. Бұл елімізде
шығармашылық ахуалын, өресі биік өнерге деген қажеттілікті, оны ұлттық
тұрғыда өркендету, мәдени бағдарламаны жүзеге асыру, жас дарындарды
тәрбиелеп өсіруде өзінің тиісті нәтижелерін беругс тиіс.
2003 жылы Мемлекет басшысының бастамасымен 2004 жылдап 2006 жылға
дейінгі "Мәдени мұра" бағдарламасы қабылданды. Бағдарлама үш басты бағытты
қамтиды. Оның біріншісі - археологиялық және архитектуралық ескерткіштерге
арналған. "Мәдени мұраның" екінші үлкен бағыты ТМД елдері мен шетелдік
мұрағаттардағы Қазақстан тарихына қатысты құжаттарды, қолжазбаларды, сирек
кездесетін кітаптарды алдыру, көшірмесін жасаттыру. Мәдени мұрадагьі үшінші
бағыт - ұлттық әдебиетіміз бен өнеріміздің бай мұрасын зерттеп, жүйелеп,
көп томдықтар түрінде басып шығару. Бұған Қазақ мемлекеттік
кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазу мұрағаты, ¥лттық консерватория, Қазақ
радйосы мен телевизиясы қорында сақталған әйгілі әншілеріміз беп атақты
орындаушылардың, белгілі ғылым мен мәдеииет қайраткерлерінің дауысын осы
заманғы аудио таспалар мен дискілерге жазып қалдыру ісі де жатады.
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нышандары.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ЕЛТАҢБАСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ГЕРБI, елтаңба — Қазақстан
Республикасының негiзгi мемлекеттiк рәмiздерiнiң бiрi. ҚР Президентiнiң
“Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк рәмiздерi туралы” конституц. заң
күшi бар Жарлығымен (24.1.1996) белгiленген. Рәмiздiк тұрғыдан ҚР мемл.
гербiнiң негiзi — шаңырақ. Ол — гербтiң жүрегi. Шаңырақ — мемлекеттiң түп-
негiзi — отбасының бейнесi. Шаңырақ — Күн шеңберi. Айналған Күн шеңберiнiң
қозғалыстағы суретi iспеттi, Шаңырақ — киiз үйдiң күмбезi көшпелi түркiлер
үшiн үйдiң, ошақтың, отбасының бейнесi. Тұлпар — дала дүлдiлi, ер-азаматтың
сәйгүлiгi, желдей ескен жүйрiк аты, жеңiске деген жасымас жiгердiң, қажымас
қайраттың, мұқалмас қажырдың, тәуелсiздiкке, бостандыққа ұмтылған
құлшыныстың бейнесi. Қанатты тұлпар — қазақ поэзиясындағы кең тараған
бейне. Ол ұшқыр арманның, самғаған таңғажайып жасампаздық қиялдың, талмас
талаптың, асыл мұраттың, жақсылыққа құштарлықтың кейпi. Қанатты тұлпар
Уақыт пен Кеңiстiктi бiрiктiредi. Ол өлмес өмiрдiң бейнесi. Бiр шаңырақтың
астында тату-тәттi өмiр сүретiн Қазақстан халқының өсiп-өркендеуiн, рухани
байлығын, сан сырлы, алуан қырлы бет-бейнесiн паш етедi. Бес бұрышты жұлдыз
гербтiң тәжi iспеттi. Әрбiр адамның жол нұсқайтын жарық жұлдызы бар. Қ. р.
м. г-нiң авторлары — Ж.Мәлiбеков пен Ш.Уәлиханов.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ТУЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ТУЫ – Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк негiзгi рәмiздердiң бiрi. ҚР Президентiнiң “Қазақстан
Республикасының Мемлекеттiк рәмiздерi туралы” конституц. заң күшi бар
Жарлығымен (24.1.1996) белгiленген. Мемл. ту көгiлдiр түстi тiк бұрышты
кездеме. Оның ортасында арайлы күн, күннiң астында қалықтаған қыран
бейнеленген. Ағаш сабына бекiтiлген тұста — ұлттық оюлармен кестеленген тiк
жолақ өрнектелген. Күн, арай, қыран және ою-өрнек — алтын түстi. Тудың енi
ұзындығының жартысына тең. ҚР мемл. туының авторы — суретшi Шәкен
Ниязбеков. Бiрыңғай көк-көгiлдiр түс төбедегi бұлтсыз ашық аспанның биiк
күмбезiн елестетедi және Қазақстан халқының бiрлiк, ынтымақ жолына
адалдығын аңғартады. Бұлтсыз көк аспан барлық халықтарда әрқашан да
бейбiтшiлiктiң, тыныштық пен жақсылықтың нышаны болған. Геральдика
(гербтану) тiлiнде — көк түс және оның түрлi реңкi адалдық, сенiмдiлiк,
үмiт сияқты адамгершiлiк қасиеттерге сай келедi. Ежелгi түркi тiлiнде “көк”
сөзi аспан деген ұғымды бiлдiредi. Көк түс түркi халықтары үшiн қасиеттi
ұғым. Түркi және әлемнiң өзге де халықтарындағы көк түстiң мәдени-семиотик.
тарихына сүйене отырып, мемл. тудағы көгiлдiр түс Қазақстан халқының жаңа
мемлекеттiлiкке ұмтылған ниет-тiлегiнiң тазалығын, асқақтығын көрсетедi деп
қорытуға болады. Нұрға малынған алтын күн тыныштық пен байлықты бейнелейдi.
Күн — қозғалыс, даму, өсiп-өркендеудiң және өмiрдiң белгiсi. Күн — уақыт,
замана бейнесi. Қанатын жайған қыран құс — бар нәрсенiң бастауындай, билiк,
айбындылық бейнесi. Ұлан-байтақ кеңiстiкте қалықтаған қыран ҚР-ның еркiндiк
сүйгiш асқақ рухын, қазақ халқының жан-дүниесiнiң кеңдiгiн паш етедi.
ІІ тарау. 1. Тәуелсіз Қазақстанның ғылымы, білімі және мәдениеті
Этникалық мәселелер
Кеңестік тоталитарлық жүйеден қалған осындай этникалық мәселелер
жағдайында Тәуелсіз Қазақстан өзінің этникалық топтар саясатын екі түрлі
бағытта жүргізді. Бірі — осы мемлекетті құрушы негізгі ұлт болып
есептелетін қазақтардың этникалық мәдениетін, тілін, ділін қайта жандандыру
болса, екіншісі — Қазақстанда өмір сүріп жатқан басқа этностардың мәдени,
тілдік құқықтарын қамтамасыз ету.
Қазақстандағы этникалық топтар саясатын зерттеуші ғалымдар осы
бағыттағы мемлекеттік саясаттың бүгінге дейінгі даму барысын екі кезеңге
бөледі.
Бірінші кезең
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған
Бірінші кезең—1991—1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңді
этноұлттық басымдылықтар кезеңі деп атауға болады. Бұл кезеңде мемлекетті
құрушы негізгі ұлт ретінде қазақ этносына, оның тіліне, оның мәдениетіне
біраз артықшылық берілді. Сондықтан да 1990 жылғы 25 қазанда жарияланған
Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жөніндегі Мәлімдемесінде қазақ
халқы мемлекет құрушы ұлт деп танылды. 1991 жылғы 16 желтоқсанда
қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жөніндегі
конституциялық заңда қазақ ұлтының өз мемлекеттілігін анықтауға құқы бар
екені көрсетілді. 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясында да Қазақстан мемлекеттілігінің ұлттық
сипатына ерекше мән берілді. Ол бойынша да Қазақстан өзін-өзі таныған, өз
болашағын өзі анықтайтын қазақ ұлтының мемлекеті деп танылды.
Тәуелсіз еліміздің бұл кезеңінде мемлекеттігіміздің формасын ұлттық
деп жариялаудың объективті қажеттілігі болды.
Біріншіден бұл кезеңде тәуелсіздік алған барлық мемлекеттер өздерін
сол мемлекеттердің негізін құрайтын ұлттың мемлекеті деп жариялаған
болатын.
Екіншіден, ғасырлар бойы өз тәуелсіздігін жоғалтып, өз жерінде саны
жағынан азшылыққа айналған қазақ халқының ұлттық рухын, көтеру, сол арқылы
дүниеге жаңа келген мемлекетті тез арада аяғынан тік тұрғызу керек болды.
Үшіншіден, тоталитарлық жүйе кезінде жойылып кете жаздаған қазақ
халқының ұлттық дәстүрлі мәдениетін, тілін, ділін қалпына келтіру үшін
мұндай саясат қажет болды.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасына қарай қазақ халқы өзінің
мемлекеттілігін сезіне бастады, ұттық рухы оянды, өзінің ұлттық
құндылықтарын ақтап алды, ұлттық дәстүрлі мәдениетін, тілін қалпына келтіре
бастады, имандылыққа мойнын бұрды. Осы кезеңді мемлекеттің атауына негіз
болып отырған қазақ ұлтының ұлттық санасының ерекше ояну кезеңі, ұлттық
рухының ерекше көтерілу кезеңі десе де болады.
Жалпы осы кезеңде, бұдан соңғы жылдары да басқа ұлт өкілдерінің
Қазақстаннан қоныс аударуын республикадағы этноцентристік саясаттың
нәтижесі ғана деп түсінбеу керек. Егемендік алған кездің алғашқы
жылдарындағы өзге ұлт өкілдерінің сыртқа көшуінің біздіңше мынадай
себептері де бар.
Біріншіден, бұрынғы КСРО сияқты үлкен мемлекеттің ыдырауы ұлттық жаңа
құрылған мемлекеттер жағдайында ұлттардың арасында болашағына деген белгілі
бір сенімсіздік туғызды. Сондықтан басқа ұлт өкілдері өз мемлекеттілігі бар
елге көшті.
Екіншіден, ұлттық мемлекеттіліктер құрылу кезеңінде этностар
өкілдерінің санасында этноцентристік пиғылдар уақытша болса да күшейді.
Үшіншіден, сана бодандығынан құтылған азаматтарда өз тарихи Отанына
қайту пиғылының күшеюі заңды құбылыс еді. Әсіресе мұндай себеп кезінде
Қазақстан жеріне күшпен депортацияланған неміс, т.б. халықтарға тән болды.
Екінші кезең
Қазақстанның ұлт саясатының екінші кезеңі 1995 жылы қабылданған жаңа
Конституциядан басталады. Бұл Ата Заңда енді Қазақстан халқын титулды және
титулсыз ұлт деп бөлу жойылды. Бұл заң бойынша ендігі жерде Қазақстан
мемлекеті ұлттық негізде емес, жалпыазаматтық негізде құрылатындығы
баяндалды.
Осы конституциялық заңға негізделген еліміздің ұлт саясаты азаматтық
қоғамның қағидаларына сүйене отырып, Қазақстан ұлты деп аталатын саяси-
азаматтық қауымдастық құру мақсатын көздейтін саясатқа айналды. Бұл —
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдаған адамдар қауымдастығын
бірте-бірте Қазақстан ұлты деп аталатын саяси-азаматтық бірлестікке
айналдыру. Бұл — этностық мәдениеті, діні, тілдері түрлі болғанымен, Мен
қазақстандықпын! деген елдік сананы қалыптастыру.
2. Тіл туралы заң
Толық мақаласы: Тіл заңы
1997 жылдың 11 шілдесінде Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заң
қабылданды. Бұл заң бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі
болып — қазақ тілі бекітілді. Бұл тіл мемлекеттік басқару органдарының, заң
шығару, сот ісінің, іс жүргізудің тілі болып саналады және мемлекет
аумағындағы қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылады.
Қазақстан халқының басын біріктіруші маңызды қатынас туралы болып
табылатын осы мемлекеттік тілді білу— Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының қасиетті борышы болып табылады — делінген Тіл жөніндегі Заңның
4-бабында.
Осы заңның 5-бабында мемлекеттік ұжымдарда және жергілікті басқару
органдарында қазақ тілімен бірдей дәрежеде ресми түрде орыс тілі де
пайдаланылатындығы жазылған. Сонымен қатар бұл заң бойынша Қазақстан
Республикасының әрбір азаматы өз ана тілінде сөйлеуге, өзінің қалаған
тілінде тілдесуге, шығармашылықпен айналысуына, тәрбие, оқу жұмыстарын
жургізуге құқылы (6-бап).
Мемлекет қазақ тілінің және өзге тілдердің ұлтаралық қарым- қатынаста
қолдану аясын сақтауға және оның еркін дамуына кепілдік береді. Сондай-ақ
мемлекеттік тілді немесе ұлтаралық қатынас тілін білмегені үшін
азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеуге тыйым салынады. Қазақстан
Конституциясының тіл туралы баптары әлемнің өзге елдерінде, сондай-ақ ТМД-
да ерекше демократиялы болып есептелінеді.
Қазақстан — өз Отаным деп есептейтін әр азамат қазақ тілін білуі
міндетті. 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасындағы ұзақ
мерзімді жеті басым бағыттың ішінде ұлттық қауіпсіздіктен дейінгі екінші
орында көрсетілген. Ұлттық бірлік, татулық, теңдік қоғамның топтасуының
кепілі. Республикада жалпы ұлттық мүдделерді жүзеге асыруда қазақ ұлты
оларды біріктіруші рөл атқаратындығы айқын.
3. Ғылым
Толық мақаласы: Қазақстан ғылымы
Ғылымның дамуы мен гүлденуі табиғаттың шынайы заңдылықтарын үйренуге
және оған қоғам мүшелерін тартуға тікелей байланысты. Кеңес Одағы жүйесінің
күйреуі барысында республика ғылыми мекемелері дағдарыс жағдайында болды.
Мұның себебі бірнешеу:
Ғылыми зерттеулердің негізгі көздері мен бағыттарын белгілеу КСРО
кезінде орталықтан жүзеге асырылды. Одақтық ведомстволар зерттеу
институттарын көбіне республикалардың қалауынсыз жүргізіп келді;
Республика ғылыми-техникалық әлуетінің басым бөлігі жалпы-одақтық
ғылыми құрылымға тартылғандықтан, олар Қазақстан ғылымына қосалқы түрде
көңіл бөлді;
Ғылым академиясы мен салалық ғылым мекемелері (КСРО энергетика және
электрлендіру министрлігі 6 мұнай және газ өндірісі министрлігінің батыс
қазақстандық институты, т.б.) өзара және академиялармен тығыз байланыста
жұмыс істей алған жоқ;
Экономикалық дағдарыс салдарынан ғылымды қаржыландыру едәуір
қысқартылды;
коммунистік қызметке арналған бағаны ырықтандыру ғылыми мекемелерді
ұстап отыру мәселелерін одан сайын қиындата түсті;
90-жылдары белең алған құнсыздану ғалымдардың айлық жалақысын
төмендетті, көптеген жас та дарынды мамандар бизнеске, шетелге кетті;
ХХ ғасырдың 90-жылдарындағы республика ғылымының өрісі, оның жаңа
технологиялармен жабдықталуы бүгінгі күн талабына жауап бере алмады.
Аталған кемшіліктердің орнын толтыру бағытында Қазақстан
Республикасының Ғылым және жаңа технология министрлігі нақтылы жұмыстарды
қолға ала бастады. Министрліктің ұсынысына сәйкес 1992 жылы Қазақстан
Республикасының Президенті Ғылымды жетілдіру және республиканың ғылыми-
техникалық потенциалын дамыту туралы Жарлыққа қол қойды.
Жергілікті жерлердегі бөлімшелері мен материалдық-техникалық
базаларының жоқтығына қарамастан, аталған министрлік Солтүстік Қазақстан,
Оңтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында үш аймақтық бөлім
құрды. 1992—1993 жылдары аса маңызды мәселелерге байланысты 7 ұлттық ғылыми
орталықтар дүниеге келді. Олар:
электроника мен байланыс жүйесі бойынша,
ақпаратты және есепті техника бойынша,
биотехнология,
экология,
жаратылыс ғылымдары бойынша,
минералдық шикізаттарды кешенді өңдеу,
жаңа ғарыштық технологиялар бойынша ұлттық ғылыми орталықтары.
Бірақ бұл аталған шаралар дер кезінде материалдық ресурстармен
қамтамасыз етілмеді. Елдегі экономикалық ахуал мен құнсыздану бұған кері
әсерін тигізді. Дегенмен іргетасы бұрыннан қаланған ғылыми ошақтар, атап
айтқанда, геология, химия, механика, т.б. бүкіл-одақтық жүйенің күйреуі мен
құрылымдық құлдырауына қарамастан, өз тұрғыларын сақтап қалды. Жалпы
алғанда, 1992—1994 жылдар ғылымның мүшкіл хал кешуімен есте қалады.
1994 жылы Ғылым және жаңа технология министрлігі жанынан ғылыми-
техникалық бағдарламалар мен жобаларды мемлекеттік сараптау бөлімі құрылды.
Аталған құрылым ғылымға арналған бюджеттік ассигнадиялардан қаржыландыруға
қабылданған ғылыми-техникалық бағдарламалар мен жобалардың бөрін дерлік
сараптаудан өткізуге тиісті болды.
1996 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасында ғылымды басқарудың мемлекеттік жүйесін жетілдіру шаралары
туралы Жарлығы шықты.
1996 жылы мемлекет ғылыми саланы қайта жаңғыртуға, академиялық
ғылымның реформалық жолдарын анықтауға бет бұрды. Осы мақсатта Ғылым және
жаңа технология министрлігін, Ұлттық академияны, ауыл шаруашылығы ғылыми
академиясын біріктіру жүзеге асырылды. Сөйтіп, жаңадан Қазақстан
Республикасының Ғылым Академиясы дүниеге келді.
жылы республикада ғылым мен ғылыми-техникалық саланы дамыту туралы
заңдар базасын жетілдіруге арналған жұмыстар атқарылды. Осыған орай,
Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпарат кеңістігін құру және дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы туралы Президент жарлығы және Үкімет қаулысы
шықты.
жылы Қазақстан Республикасы Жоғары білім және ғылым министрлігі
құрылды. Қазіргі кезде ол Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігі деп аталады.
2001 жылы министрлік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыруға көшті.
Ғылыми-зерттеу институттары мұндай бағдарламаларды қорғап, конкурстық
негізде жеңіп алуы тиіс. Зерттеу бағдарламалары республикадағы ғылым
дамуының басым бағытына сәйкес келуі қажет. Бағдарлама зерттеушілері
істелген жұмыс жайлы жылда есеп беріп, егер ол алдын ала белгіленген
талаптарға сай келмесе, қаржыландыру тоқтатылуы мүмкін. Ғылымды
қаржыландыруға байланысты мұндай жағдай 2001 жылы қабылданған Ғылым
туралы Заңда анықталған.
Жаңа заң республика дамуының соңғы он жылдығында болған өзгерістерді
ескере отырып даярланды. Осылайша бюджеттік қаржыландырудан басқа ғылыми
мекемелер мен ғылыми қызметкерлердің өзге де қаржы көздерін тауып, қаражат
тартуға мүмкіндіктері бар. Мысалы, грант түрінде арнайы ғылыми және
қоғамдық қорлардан ала алады. Сөйтіп, жаңа заң қазір біздің
мемлекетіміздегі ғылым мен ғылыми-техникалық саясаттағы өзгерістерге сәйкес
келеді.
Ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасында ғылым саласын одан әрі
жаңартудың 2007—2012 жылдарға арналған стратегиясы белгіленді.
4. Білім беру жүйесі
Толық мақаласы: Білім беру жүйесі
Қазақстандық ғылымның ертеңі республикадағы білім жүйесіне де тікелей
байланысты. Қазақстанда басқарудың тікелей негізгі қағидаларына сүйенген,
әрі қаржыландыру жағынан мемлекеттік және мемлекеттік емес болып
есептелетін еуропалық типтегі білім беру жүйесі қанат жайып келеді.
1995 жылғы Конституция бойынша (30-бап) баршаға бірдей міндетті болып
есептелетін толық орта білім алуды мемлекет тегін жүргізеді. Әйткенмен,
мектеп бітірген жас жеткіншектің одан әрі қандай оқуға түсуі (мемлекеттік
немесе жеке) өз еркі мен қалауына байланысты. Этностық ерекшеліктердің
есепке алынуына орай, республикада оқу, білім алу 7 тілде жүргізіледі.
1997—1998 оқу жылынан бастап жалпы білім беретін мекемелерде
ақпараттандыру мен компьютерлендіру бағдарламасын орындау міидеттелінді.
2001жылы мектептерді компьютерлендіру толығымен аяқталды.
Республика мектептерінде аталған барлық тілдер бойынша керекті
оқулықтар мен әдістемелік әдебиеттерді басып шығару баяғысынша ең маңызды
мәселенің бірі ретінде күн төртібінде тұрды.
Бүгінгі таңда республика аумағында жеке меншік және мемлекеттік
көптеген оқу орындары білім беру жүйесін сыбайлас жүргізуде. 1995—1998
жылдар аралығында жеке меншік оқу орындары 41-ден 88-ге дейін өсті.
2001 жылы жеке меншік мектептер мен олардағы оқушылар саны 1996
жылғымен салыстырғанда үш есеге артты.
Мектептер мен жоғары оқу орнындағы жастардың білімін жетілдіру
мақсатында республика көлемінде әр түрлі деңгей- дәрежедегі оқу орындарын
лицензиялау мен аттестациялаудың нормативі белгіленді.
Мамандар даярлауды жаңарту мен жақсарту үшін Дарын мемлекеттік
бағдарламасы іске асырылу үстінде. Бұл бағдарлама жасөспірімдер мен
жеткіншектерге тәрбие мен білім берудегі білім органдарының негізгі
стратегиялық іс-шараларын белгілейтін болады. Ерекше дарынды балаларды
шетел оқу орындарына жіберіп отыру мақсатында 1993 жылдан бастап Болашақ
бағдарламасы жұмыс істеп келеді.
Бүгінгі таңда шетелге барып білім алу мәселесімен басқа да мемлекеттік
емес білім ұйымдары, орталықтар, қорлар айналысуда. Тәуелсіздік алған
жылдар ішінде білім берудің қыры мен сыры, мазмұны айқындала түсіп, оларды
қаржыландыру мен басқару негізі едәуір өзгерді. Бұл салада жаңаша құқықтық-
нормативтік база құрылып, қалыптасты. Білім берудің қосымша және баламалық
мекемелері өмірге келді. Осыған орай мемлекеттік оқу орындарын қолдап-
қуаттаудың мүлдем жаңа мүмкіндіктері ашылды. Білім алу мен білім берудің
ықпалдастық дәрежедегі әлемдік кеңістігі ұлғайды.
ХХI ғасырда білім адамзаттың даңғыл даму жолын анықтайды, сондықтан
республикада білім беру жүйесін дамытудың өзекті мәселелеріне баса көңіл
бөлінеді. Ең бастысы, білім беруді ұлттық экономика мен қоғамның әлеуметтік
сұраныстары талаптарына сай дамытуды қамтамасыз ету қажет.
Бұл талаптарға сай бүгінде Қазақстан Республикасы білім беру саласында
халықаралық ақпарат кеңістігі жүйесіне қосылу әрекеті жүзеге асырылуда.
Республиканың оқу орындары, қаржыландыру формаларына қарамастан, бүгінде
халықаралық кәсіптік білім беру саласының коммерциялық және инновациялық
қызметін қабылдауда.
Дүниежүзілік білім беру үдерісіне сәйкес Қазақстанда үздіксіз білім
беру жүйесі енгізілуде. Бұл бүгінде кадрларды даярлау, қайта даярлау және
мамандығын жетілдіру жүйесін құрудан көрініс табуда, жекелеген жағдайларда
бұл жүйе тұрғындарды еңбекпен қамту қызметімен бірлікте әрекет етеді.
Нарықтық экономика маман кадрлар даярлаудың әр түрлі жүйесін талап етуде.
5. Мәдениет
Толық мақаласы: Мәдениет
Тәуелсіз Қазақстанның рухани дамуы.
Мәдени процестер. 1991 жылдан кейін оқу жүйесі белгілі мөлшерде
дағдарысқа ұшырады. 1993 жылдың басында (1 қаңтар) Қазақстанда 154 мыңдық
орны бар 303 бала бақшасы жабылды, орта мектептер саны азайды. Екінші
жағынан мемлекеттік емес мекемелерінің, мектептер және жоғары оқу
орындарының пайда болу процесі басталды.
1989 жылғы Тіл туралы Заңның және Конституция негізінде ұлттық
білімнің жандануына мүмкіндік туды.
Еліміздің көп ұлтты мәдениетін дамытуда 40 ұлттық мәдени орталықтар
мен Қазақстан халықтарының біріккен Ассамблеясы жұмыстар атқаруда.
1997 жылы Қазақстанда 53 мемлекеттік, 40-тан астам коммерциялық
жоғары оқу орындары болған болса, 2000 жылдың басында 51 мемлекеттік, 100-
ден астам коммерциялық жоғары оқу орындар болды.
Қазақстанның барлық жоғары және арнаулы орта оқу орындарында қазақ
тілінде оқу бөлімдері ашылды. Соңғы жылдары 300-ден астам жалпы орта білім
беретін қазақ мектептері ашылып, олардың саны– 3,3 мыңға жетті.
Республикада 17 ұлт тілінде жүздеген мектеп бар. 12 тілде газеттер мен
журналдар шығып тұрады, 11 және 6 тілде хабар жүргізетін теле-радио қызмет
етеді.
1999 жылғы 11 маусымда – Қазақстан Республикасының “Білім туралы”
Заңы жарияланды. 2006 жылдың басында республика бойынша 252.800 ұстаз еңбек
етуде.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен байланысты халыққа білім беру жүйесінің
халаралық байланысы кеңейді. Білімді мамандарды көбейту мақсатында жастарды
шетелдердің беделді оқу орындарына жіберу өзекті сипат ала бастады. 1993
жылғы 5 қарашада Президенттің “Болашақ” атты 250 халықаралық стипендиясы
белгіленді.
Қазақстан халықтарының мәдениетін бүкіл әлемге таныту мақсатында
ЮНЕСКО ауқымында Қазақстан Республикасының мерекелері аталып өтуде.
1997 жылы ұлттық татулық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы.
1930-1932 жылдардағы ұлы қасіреттің 65 жылдығы және сталиндік қуғын-
сүргінге түскен ұлттық зиялылар қасіретінің 60 жылдығы атап өтілді. 1997
жылы 13 желтоқсанда Ақмолада саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған
мемориалдық кешен ашылды.
1998 жыл-халық білігі мен ұлттық тарих жылы. Бұл жылы 23 ірі Ғылыми
форумдар өткізіледі.
Республиканың барлық облыстарына 24 ғылыми экспедициялар
аттандырылып, 74 ауданды аралады. Тараз қаласына таяу жерде архитектуралық
ғимарат-Ақыртас кешені ашылып зерттелді. Мантуя (Италия) қаласында “Алтын
адам Қазақстан далалары қола дәуірінен халықтардың ұлы қоныс аударуына
дейін” атты көрме өткізілді.
1999 жыл – Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы болып табылады.
Осыған орай атқарылған жұмыстар: 6 томдық “Қазақстан ұлттық
энциклопедиясының” І-ші томы, М. Шоқай шығармаларының екі томдығы шықты.
Қытай мұрағаттары негізінде Қазақ тарихына арналған 5 кітап жарық көрді.
“Алпамыс батыр” жарынаң 100 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференция
өтті.
М. Хайдар Дулатидің 500 жылдығына арналған мерейтой өткізіліп, “Тарих-
и-Рашиди” еңбегі қазақ тілінде шығарылды. Сонымен қатар бұл жылы саяси
қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмыстары жалғасты. Нәтижесінде 19.144 адам
толықтай ақталды.
2000 жыл- мәдениетті қолдау жылы.
2001 жылы 18 маусымда Күлтегін ескерткішінің көшірмесі Астанаға
әкелінді. 2001 жылы 5 маусымда Қазақстанда Ресей Федерациясы мәдениетінің
күндері басталды. 2003 жылы Астанада дүниежүзілік және дәстүрлі діндер
лидерлердің съезі болып өтті.
Осындай мәдени іс-шаралардың өткізілуімен қоса, әлеуметтік
қайшылықтардың артуына, экономикалық жағдайдың нашарлануына, өмір сүру
деңгейінің төмендеуіне байланысты халықтың рухани жағдайы өте күрделі
болды.
1999 жылы Н.Ә. Назарбаевтың “Тарих толқынында” атты еңбегі жарыққа
шықты. Бұл еңбектің “Тарихтың шеңберлі және ұлттық зерде” бөлімінде ел
тарихын автор 12 кезеңге бөледі.
Еңбектің маңызы: Тарих қойнауын зерделей отырып ұлттық қасиетті сақтауға
тәрбиелеу қажеттігі баса айтылды.
Қазақстанның дамудың жаңа жолына түсуі өз кезегінде білім алу жүйесіне
ғана емес, мәдениет саласына да үлкен өзгерістер әкелді. Кеңестік кезеңде
мәдениет пен білім мемлекеттің қосымша көмегін пайдаланатын.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бұл екі салаға көңіл аз бөлінді.
Мемлекеттің бюджеттік саясаты адамдардың рухани сұранысымен есептеспеді.
Әсіресе бұл республиканың рухани-мәдени өмірінде көбірек көрініс тапты.
Экономиканың ырыққа көнбеуі, оның жылдан-жылға төмендеуі адамдар
психологиясын мәдени дамудан гөрі материалдық байлыққа итермелей, икемдей
түсті.
Қазақстанның әлемдік кеңістікке бет алуы өзінің құнын жоғалтқан
идеологиялық мәдениеттен гөрі әсіреқызыл батыстық үлгіге айқара есік ашып
берді. Батыстық мәдениетпен қосарланып түрліше діни секталар мен ағымдар да
ағылды.
Бұл келеңсіздік өз дәрежесінде республика көлемінде мәдени-рухани
саланы басқарудың басқаша жолдарын қарастыруға мәжбүр етті. Олар, түптеп
келгенде, мыналар:
Қазақстан халқының мәдени-ұлттық сана-сезімінің жаңаруына ықпал ету;
этномәдени және конфессионалдық шектеулікте мәдени әр алуандылықты
қалыптастыру;
менеджменттіктің мейлінше пайдалы моделін таңдау.
Қазақстан Республикасы Мәдениет туралы (1996) Заңының 3-бабында
мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат қағидалары былайша көрініс тапқан:
азаматтардың шығармашылық қызметінің еркіндігі;
мәдени байлықты жасауда, оны пайдалану мен таратуда барлық
азаматтардың құқығы бірдей;
тарихи-мәдени мұраны қорғау;
ұлттық және әлемдік мәдениет құндылықтарын қатар игеру аясында тәрбие
мен білім беру жүйесін дамыту;
мәдениет саласында монополиялық пиғыл-әрекетті болдырмау;
мәдениетті қаржыландыруда бюджеттік, коммерциялық және қайырымдылық
бастамаларды қолдап-қуаттау;
мәдени қызметті ұйымдастыруда мемлекеттік және қоғамдық бастамаларды
бірдей пайдалану.
90-жылдары республика мемлекеттік мәдениет мекемелерінің жүйесі мәдени-
демалыс орындарын, кітапханаларды, мұражайларды, театрларды, концерттік
ұйымдарды, кино өнері мекемелерін, мәдениет және демалыс парктерін, т.б.
қамтыды.
Бұлардың бәрі дерлік мемлекеттік баланста тұрды. Бұдан кейінгі
жылдарда, яғни онжылдық кезеңде мәдени саланы қаржыландыру мәселесі едәуір
өзгеріске ұшырады:
ұлттық маңызға ие мемлекеттік мәдениет мекемелерін мемлекеттік
тұрғыдан қаржыландыру сол күйінде сақталып қалды;
нақты мәдени жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асыру үшін түрліше
қаржы көздерін тарту мүмкіндігі ашыла түсті;
меншік формасының өзгеруіне байланысты мәдени мекемелердід көпшілік
бөлігі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz