Сиырларда жатыр инволюциясының ұзақтығы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Ветеринария факультеті

Акушерлік және хирургия кафедрасы

Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С

Тақырыбы: СИЫРДЫҢ ТУҒАННАН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПАТОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ АЛДЫН
АЛУ ШАРАЛАРЫ

Беттер саны 55
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны 25
Қосымшалар 2

Орындаған: 051201-Ветеринариялық медицина мамандығының 501топ студенті
ӨЗБЕКОВА ГҮЛЖАН

2007 ж. _____ ________________қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі доцент____________________ Жоланов М.Н.

(қолы)

Жетекші: доцент ____________________ Жоланов
М.Н.

(қолы)
аға оқытушы ___________________
Қойбағаров Қ.У.

Арнайы тарау кеңесшілері:
_______________________ _________ _________________________
(тарау)
(қолы)
(аты-жөні)

Рецензент ____________________
_________________________
(қолы)

(аты-жөні)

Алматы, 2007 ж.
МАЗМҰНЫ
беттер
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.1 Төлдегенннен кейін жатырдағы болатын инволюциялық үрдістердің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ..
2. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НӘТИЖЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.1 Сиырлардың жыныс органдарының инволюциясының ұзақтығы және
клиникалық 13
көрністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2 Материалдар және зерттеу 13
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Шаруашылыққа қысқаша 14
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Зерттеу 17
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.5 Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3. Жатыр инволюциясына әсер ететін кейбір фармакологиялық
дәрі-дәрмектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.1 Зерттеу әдістері мен материалдары 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.2 Зерттеу 33
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
3.3 Қорытындылар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.4 Өзіндік зерттеулер нәтижесін 36
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. ЕҢбЕКТІ 43
ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
5. ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
6. ШАРУАШЫЛЫҚҚА 48
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
7. ҚОЛДАНЫЛҒАН 49
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
8. ҚОСЫМША 53
1 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...55
... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
2 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Тақырыптың маңыздылығы: Ірі қара малының бедеулігін жаппай жою,
малшаруашылығы өндірісінің қорларын әрі қарай ұлғайту болып табылады.
Аса бағалы жануарларды қолдану уақытының қысқаруы, сүт өнімділігінің
төмендеуі, сиырдың төлдеуінің 20-40%-ға азаюы шаруашылыққа үлкен
экономикалық шығын әкеледі.
Мал шаруашылығында өндірістік технологияларды неғұрлым кеңінен енгізген
сайын, малдың шаруашылықты пайдалану мерзімі соғұрлым қысқара береді екен,
біз оның генетикалық мүмкіндіктерін толық пайдалана алмайды екенбіз. Мысалы
ретінде айта кетсек 40000 кг және одан да көп сүт беретін, өнімділігі
жоғары сиырлар машинамен сауғанда 1-3 лактацияға ғана жетеді, ал сиырдың
сүтінің мөлшерінің көбейетін уақыты физиологиялық тұрғыдан қарағанда 4-6
лактацияда болатыны белгілі.
Ұрғашы мал жыл сайын уақыты келгенде төлдеп, көбейіп жатады. Дегенмен
де көпшілік шаруашылықтарда бедеулік немесе аз төлділік көптеп кездеседі.
әсіресе ірі қара шаруашылықтарында осы мәселе басты орын алады.
Шаруашылықтардағы 35-40 % мал басы, яғни туу жасындағы мал төл бере
алмайды.
Мал шаруашылығндағы бедеуліктен келетін экономикалық шығын барлық
жұқпалы және жұқпайтын аурулардан келетін шығынды қосқандағыдан асып түседі
екен.
- алынбаған төл, ет және сүттан;
- ауру малды емдеуге және күтіп-бағуға кеткен қаражаттан,
- ауру малды азықтандыруға және оны күтуші, емдеуші дәрігерге кеткен
шығын.
Бедеулік әрине жыныстық аппататтың аурулары салдарынан туындайды. Олар
тек жыныстық органдарды зақымданып қана қоймай бүкіл организмге әсерін
тигізеді. Соның салдарынан сүт өнімділік, төл беру қабілеті төмендейді.
Малдың бір орнында, серуенсіз байланып көп тұруы мал басының көп
шоғырлануы, азықтандыру процессінің физиологиялық жағдайымен үйлеспеуі
көптеген акушерлік-гинекологиялық ауруларға шалдығуына әкеп соғады да,
ақырында мал қысыр қалады.
Малдың бедеулігі мен қысыр қалуымен күрес үздіксіз, жан-жақты және
кешенді жыл бойы жүргізілетін жұмыс.
Сиырдың бедеулігімен нәтижелі күресу және өнімділігін арттыру үшін
ұрғашы мал организмінде туғаннан кейінгі кезең ұзақтығы мен туғаннан
кейінгі жыныс мүшелерінің қайта қалпына келу кезінде болатын процестерді
анық білу керек.
Туғаннан кейінгі кезең физиологиясы және патологиясы туралы көптеген
еңбектердің көптігіне қарамастан, туғаннан кейін сиырдың жыныс
аппараттарының қалпына келу ұзақтығы 3-7 апта аралығында өзгеріп отырады.
Бұзаулаған сиырларды алғашқы айларда ұрықтандыру тиімді, яғни сонда
бедеу күндер саны азаяды, өнімділігі көбейеді. Бірақ бұл кезде сиырлардың
көпшілігі әр түрлі гинекологиялық аурулармен, яғни вулво-вагиниттер,
эндометриттер және жұмырқалықтың ауруларымен ауырғандықтан уақытында
күйлемейді, күйлегендерін ұрықтандырғанымен олар тоқтамайды. Сондықтан
акушерлік-гинекологиялық ауруларды дұрыс емдеу және алдын алу жұмыстарын
ұйымдастыру бүгінгі таңда малдәрігерінің алдында тұрған неігзі үлкен
міндет.
Ғылыми жетістіктермен озат тәжірибені ұтымды пайдалануды құнажындардан
18 айлығында, әрбір сиырдан 315 күн сайын бұзау алып отыруға болады. Сонда
шаруашылық бойынша 100 аналық басқа шаққанда келетін бұзау саны 105-110-ға
жетеді. Ол үшін өсіп-өну жұмысына немқұрайды қарамай, әрбір сиырды жеке
(сауу, суалту, тууға дайындау, туғызу, туғаннан кейінгі кезеңін бақылау,
уақытында ұрықтандыру, буаздығын бақылау) қадағалап жоспарлы түрде
күнделікті жүргізіп отыру керек.
Туғаннан кейін жыныс органдарының инволюциясын, табиғи-климаттық
ерекшеліктерін ескере отырып, азықтандырылуын, бағып-күтілу жағдайының
физиологиялық процестерін әрі қарай терең және жан-жақты зерттеу,
сиырлардың өнімділігін жоғарылатудың теориялық және практикалық маңызы бар.
Зерттеу кезінде алға қойылған мақсат. Осы жұмыстың басты мақсаты
организмде және жыныс мүшелерінде туғаннан кейінгі инволюция кезінде
болатын физиологиялық процестерді зерттеу, осының негізінде сиырлар
төлдегеннен кейін жыныс мүшелерінің қызметін қайта қалпына келтіруге
қатысты тиімді әдістер тауып шығару. Осы мәселені шешу үшін келесі
мақсаттар қойылған.
1. Алматы облысындағы шаруашылықтар жағдайында сиырдың жыныстық мүшелерінің
инволюциясының ұзақтығы және клиникалық көрінісін зерттеу.
2. Сиыр төлдегеннен кейін жыныстық мүшелерінің инволюциясы мерзіміне кейбір
фармакологиялық заттардың әсерін сынау.
3. Сиырлардың жыныстық мүшелерінің туғаннан кейінгі патологияларының алдын
алу шараларын ойластырып, өндіріске ұсыну.

I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1. Төлдегеннен кейін жатырдағы болатын инволюциялық үрдістердің сипаты
Ірі қара малының өсіп-өнуін тездету үшін, сиырлар төлдегеннен кейін
уақытылы шағылыстыру және ұрықтандыру, оның өнімділігін арттыруда зор
маңызы бар. Ғылым саласындағы болсын, мал шаруашылығы мамандарының аса
қызығушылық танытуы сиырлар төлдегеннен кейінгі мерзіміне сай шағылыстыру
мен жыныс мүшелерінің қалпына келу уақыты аса маңызды мәселелердің бірі.
Шуы түскеннен кейін ағза, жаңа күйге ауысады. Бұл кезеңде ұрғашы мал
ағзасында буаздыққа дейінгі сияқты кейбір мүшелерде, көптеген жүйелерде
қайта өзгерістер жүреді.
Туғаннан кейінгі кезең, малдың келешек өміріне, өнімділігіне, көбею
қабілетіне әсері зор (Андросюк А.С. 1972, Денисов А., Авдеев Е. 1976).
Жыныс сферасында маңызды өзгеріс-инволюция процессі болады. Инволюция
дегеніміз мал төлдегеннен кейін жатырдың белгілі уақыт аралығында буаз емес
кездегі қалпына қайта келуі.
Буаздық кезінде жыныс жүйесі, ерекше өзгеріске ұшырайды, бұл өзгерістер
төлдің дамуына қажетті түрлі бейімделулерге байланысты. Төл дами келе, одан
импульстер шығып, жатыр салмағы мен өлшемін үлкейтіп, терең өзгерістер
енгізеді.
Буаздықтың 9-шы айында төл орнының, яғни жатыр мүйізінің үлкен
қисығының ұзындығы орташа 192 см, ал төлдегеннен кейінгі бұл ұзындық 56,5
см болады (Вебер Э. 1995, Джуланов М.Н. 2000, Кедров В.К.) Загурская Д.,
Задорновская А.Ф. мәліметтері бойынша, жатырдың құрамындағы, тек өзінің
таза салмағы алғашқы айында 0,91 кг болса, бұл көрсеткіш тоғызыншы айында
8,62 кг дейін үлкейеді.
Буаздықтың дамуымен аналық плацентаның үлкеюі жүреді. Атап айтқанда
барлық карункулалардың салмағы буаздықтың тоғызыншы айында 100-106 гр-ға
дейін жетеді (Бочаров И.А., Поздняков П.М., Қасымов Қ.Т. 1986). Плацента
алғашқы мүше ретінде кешенді түрде ағзадағы жүйелердің орнын басып,
жетілген ағзада зат алмасу процессіне тікелей қатысады. Жатырдың кілегейлі
және етті қабаттарында, карункулаларда, кателидондарда зат алмасу
процессінің деңгейінің өзгергені байқалады (Балашов Н.Г. 1992).
Вайнтрадба А.М., Зверева Г.В., Крок Г.С. анықтағандай, буаздықтың
үшінші айында бүйірінің жоғарылауы, ал 4-5 айлықта бұл үрдістердің қарқынды
төмендеп, туу алдында минимальды көрсеткіштерге дейін жетеді.
Төл туылғаннан кейін жатырда болатын анатомиялық, морфологиялық және
функционалдық өзгерістер қажет болмаған соң, жатыр туғаннан кейінгі
кезеңге, қайта қалпына келуге (инволюция) мәжбүр болады.
Жатырдың кішіреюі-жатырдың етті торшаларының қысқаруына байланысты.
Егер туғаннан кейін 24 сағат ішінде бұлшық ет талшықтарының ұзындығы 750
ден 400 микронға дейін қысқарса, 14 күн өткенде ол қалыпты көлеміне дейін
жетеді (Ботановский А., Мыңғазова Ғ.А.1982.)
Жатырдың көлденең және циркулярлы қабаттарының бұлшық еттік
торшаларының бірдей қысқаруы нәтижесінде сірлі қабықтың қабатталып,
қабырғасының қалыңдауына әкеп соғады.
Туғаннан кейін жатырдың кішіреюі нәтижесінде жатырдың қысқарғандығының
соншалықтығы қабырғалары бір-біріне жабысып, өзіндік көрінісі жоғалады
(Жүкенов Д.Ө., Лазаренко Ф.М. 1995).
Заянчковский И.Ф. (1984) байқауы бойынша, жатырдың қысқаруы төлдегеннен
5 күннен кейін тоқтайды, ал ректальды тексергеннен кейін 48-60 сағатттан
кейін байқай алмаймыз.
Сенн В. (2004) бойынша, туғаннан кейінгі кезеңнің қалыпты өтуінде
жатырдың кішіреюі бір қалыпты, орташа сағатына 14 сағат. Саны біртіндеп
азая отырып, туғаннан кейін 42 сағатта жатыр кішіреюі сағатына 1-ден кем
болады. 48 сағат өткеннен кейін жатыр кішіреюі байқалмайды, бірақ тонусының
жиірек өзгерісі аталады.
Қалтаев Ш.Қ. (2000) төлдегеннен кейін алғашқы 6 сағатта бақылаудағы 12
сиырдың жатырының күшті жиырылуын байқаған. Төл шыққаннан кейін 48 сағат
өткен соң көп сиырлардың жатырларының кішіреюі тоқтап, 84-ші сағатта
кішірею бірде-бір сиырда болмады.
Стоянов С.С. (2002) төлдегеннен кейін 5-ші тәулікте жатырдың қатты
кішіреюін атап өткен. Заянчковский И.Ф. (1984) төлдегеннен кейін 4-ші
күннен 8 күнге дейін төл орнының мүйіздерінің қысқаруы жиі емес екендігі
туралы жазады.
Молдагалиев Т.М. (1993) плацента ажырағаннан кейін жатыр кішіреюі
алғашқы күні әрбір 3 минут сайын болатынын атап өткен. Келесі 3-4 күндері
кішіреюі әр 8-12 минутта 1 рет байқалады.
Рубцова В.И. (2002) мәліметтері бойынша, төлдің туылғаннан кейін
жатырдың кішіреюі байлауда тұрғанда 12-30 минут кейін, ал жайылымдық күйде
8-12 минуттан кейін байқалады.
Шу түскеннен кейін алғашқы сағаттарында жатырдың кішіреюі қатты өсіп,
ал төртінші бесінші күндері біртіндеп азаяды.
М.Н.Жоланов және Г.В. Зверева (2001) анықтағандай, туғаннан кейін
алғашқы күндері және 2-ші күні жатырдың биоэлектрлік белсенділігі артып, ал
3-ші, әсіресе 4-8 күндері жатырдың белсенділігі төмендейді. Автордың атап
өтуінше, жатырдың биоэлектрлік белсенділігі буаздықтың соңы мен туу кезінде
жоғары болса, туу оңай болып, шуы тез түседі.
Жатырдың кішіреюі мен қатар, оның мойнының қысқаруы қатар жүреді.
Қарқынды қысқару туғаннан кейінгі 3-4 күнде болады. Егер төлдегеннен кейін
жатыр мойнының диаметрі 190-200 мм, ал 1-тәуліктен кейін 125 мм, 2-күннен
кейін 85 мм, 3-күннен кейін 65 мм және 4-күннен кейін 38 мм болады. Сонымен
қатар, жатыр мойнының өзегінің ішкі тесігінің қысқаруы сыртқыға қарағанда 2-
3 есе тез жүреді.
В.Д. Михалков (2000) және М.Н.Жолановтың (2001) экспериментальды
зерттеуі көрсеткендей, туғаннан кейінгі кезеңде жатыр мойнының өзегі ашық,
қол емін-еркін кіріп тұрады. 3-4 күн өте ол өте тарылып, тек 4 саусақ
сияды, ал бір аптадан кейін бір саусақты қиыншылықпен салуға болады.
Автордың мәліметтері бойынша, туғаннан кейін алғашқы 3 күнде жатыр
мойнының қынаптық бөлігі пішінсіз, қисық, ұшталған шеттері бар, қамырдың
консистенциясына ұқсайды. 7-8 күн өткен соң пішіні қалыптасып, шеттерінің
ұшталуы жоғалып, консистенциясы қатты болады. Жатыр мойнының қынаптық
бөлігінің пішінінің біржолата қалпына келуі туғаннан кейін 10-15 күннен
кейін болады.
Жатыр мойнының қысқаруы мен жабылуы жатыр мен бүкіл ағзаның жағдайына
байланысты. Нежданов А.Г. (1998) туғаннан кейінгі жатыр мойнының
инволюциясын зерттей отырып, бұл үрдістің малдың жасына, қоңдылығына
жағдайына және т.б. себептерге байланысты екенін анықтаған. Жайылымдағы
малдың жатыр инвалюциясы 12 күнде бітсе, ал байлаулы тұрған малда 17 күнге
созылады.
Жыныс мүшелерінің инвалюциясын тек қана жатыр мойны мен жатырдың
кішіреюі ғана емес, бірқатар сапалы өзгерістердің болуымен де сипатталады.
Олардың негізгі дистрофия, сорылу немесе кейде жыныс аппаратының ұлпалық
құрылысының сәйкессіздігінен жаңаларының түзілуімен бейнеленеді.
Төлдегеннен кейін келесі күндері жатырдың кішіреюі біткенде, қан
тамырларында өзгерістер байқалады. Бұлшықеттердің белсенді ретракциясы
нәтижесінде, жатырдың артериялық тамырларының тарылуы және көптеген
кішкентай және орташа артериялар босап, толығымен бітеледі. Қан
тамырларының ет торшаларында майлану дистрофиясы байқалады.
Жатырдың еттерінің созылмалы қысқаруы анемия тудырады, май тамшылары
пайда болған мүше торшаларында елеулі өзгерістер болады, сондай-ақ гликоген
кездеседі. Пайда болған өнімдер, соның ішінде гликоген үлесінің қан
тамырларына сіңіріліп, бүкіл ағзаға әсер ететін қосымша қоректік зат
болады.
Э.К. Ибрагимов пен Г.С. Крок бойынша, туғаннан кейін алғашқы екі күнде
сиыр жатырында көп сұйықтық болады (1400-1600 мл). Құрамында торшалар, қан,
басқа сұйықтық 500 мл, ал 14 күннен соң бірнеше мл ғана қалады.
Төлдегеннен кейін алғашқы екі күнінде сары түсті лохийлар, сарғыш қоңыр
түсті бау секілді жыныстық органдардан бөлініп тұрады. 3-5 күн барысында
бұлыңғыр немесе сарғыш түсті болып қалады. Төлдегеннен 4-6 күнде сұйықтық
мөлшері азаяды, кейде мүлдем болмай қалады. Кейіннен лохийлар жатқан
кезінде және 6-7 күнінде қоңыр түсті болады. 13-17 күннен бастап ақшыл
түске ауысады, туу кезеңінен кейін мөлдір түсті болады.
И.Ф. Заянчковскийдің анықтауы бойынша, туғаннан кейінгі кезең жыныстық
органдардан қанды сұйықтық ағады, тәулік соңына қызғылт түске айналады,
консистенциясы қоюланып, созылып тұрады. Келесі екі күнде жыныс мүшелерінен
аз мөлшерде қою, жабысқақ ақшыл-сары түсті сұйықтық бөлінеді. 3-4 күннен
бастап төлдегеннен кейін қою, иіссіз лохийлар бөлінеді, мөлшері 7-8 күнде
көбейеді.
Sommor (2000) көрсетуі бойынша, туғаннан кейін жатыр салмағынан 13
бөлігін жоғалтады, 5 күннен кейін 23 бөлігін, ал 14 күннен кейін 600г
салмақта болады. Cier және Marian (2002) төлдегеннен кейін жатыр 9 кг
болатынын анықтаған, 30-шы күнде-1 кг, 56-күнде-0,75 кг болады.
Буаздықтан кейін жыныс органдары гипертрофияланған болады және тумаған
жануар жыныс мүшелерінің көлемінен үлкен болады. Мысалы, туған және тумаған
сиыр жатыр салмағының қатынасы 220:576 немесе 1:2,5 [38]
К.Ф. Сбоев (2004), құнажындарда жатыр 200-300 г болады, ал инволюциядан
кейін жатыр салмағы 520-576 г болады.
Casidi және Venzke (1936) клиникалық зерттеулері Вискансии сипатында
өткен. Олар 50 голштин сиырларында тәжірибе жүргізген. Мұнда жатырдың толық
инволюциясы орташа туғаннан кейін 26,2 күнде болады деген. Инволюцияда
жатырдың өз орнына келуі, екі мүйіздің бірдей көлемде болуы байқалады.
В.К. Кедров, (2002) бойынша, туғаннан кейінгі және толық инволюция
арасындағы уақыты 13-54 күн аралығында, орташа ол 23,13(0,56 күнге тең. Көп
сиырларда (65,7%) жатыр қалыпты жағдайда орналасуы және көлемі қалыпты
жағдайға 16-25 күнде түседі.
А.С. Баженов (1962) шалғай Солтүстік зонасында 118 сиырдың туғаннан
кейінгі кезеңін зерттеді. Оның зерттеуі бойынша, жатыр 15-28 күн ішінде
қалпына келеді.
Macdoel (2004) деректері бойынша, сиыр жатырындағы инволюциялық
процесстер туғаннан кейін орташа есеппен 27,5 күннен кейін бітеді. [48,
32] зерттеулерінде, жатыр инволюциясының ұзақтығы 17,5-43,5 күн арасында,
орташа есеппен 29,09 күн болды.
А.С. Авдиeнко (2001) бойынша Сібір шарттарында қара-сары тұқымды
сиырлар жатырының инволюциялық процессі 28,9(1,19 күнге созылды. Оңтүстік
Оралдың дала зонасында жатыр инволюциясы 27,2+1,71 қорадағы кезінде, ал
жайылымда 19,96(1,48 күнде бітеді.
Кейбір авторлардың зерттеулері, жыныстық органдардың толық
инволюциясына көбіне сиыр жатырының инволюциясына 30 күннен аса уақыт
кететінін көрсетеді. Сондай-ақ, зерттеулер, инволюциялық үрдістер
төлдегеннен кейін 43,7 күнде бітетінін көрсетті.
Сиырдың жыныс органдарының қайта қалпына келу процессінің ұзақтығы мен
қарқындылығы көптеген ішкі және сыртқы факторларға байланысты. Соның
ішінде: азықтандыру, күту, буаз кезіндегі және төлдегеннен кейінгі
эксплуатация, т.б. әсер етеді.
Жыныстық органдарының қалпына келуі жайылым кезеңінде интесивті және
тез өтеді, қорадағы кезеңінде баяу өтеді. А.Ф. Задорновская (1953) 78
сиырда зерттеу жүргізіп, жатырдың клиникалық инволюциясы (қорадағы кезеңде)
23-26 күнде бітетінін көрсетті.
Кедров В.К. (1998) қыс-көктем кезінде жатыр инволюциясы 15-20 күнде
сиырлардың 26% ғана бітетінін, 25 күнде-58% сиырда, ал жайылымда 94%-82%
сиырларда бітетінін байқады.
Қорадағы кезеңде қойылатын белсенді серуен жыныс органдарының тезірек
инволюциясына әсер етеді. Белсенді серуен қолданған сиырларда инволюция
орташа туғаннан кейін 24 күнде біткен, ал қоршауда болған сиырларда
туғаннан кейін 70 күнде біткен .
Жыл бойы қорада тұратын жанауарлар шаруашылығында, серуен жақсы
ұйымдастырылмаса жыныс органдарындағы инволюциялық процесстері қысқы
айларда ғана баяуламай, сондай-ақ жазғы айларда да баяулайды.
Төлдеуден кейін жатырдағы қайта қалпына келу процесстердің ұзақтығына
басқа да жағдайлар әсер етеді. Оларға: малдың жасы, туу барысының сипаты
және тағы басқалар.
Қолдағы мәліметтерге сүйенсек, сиырлардың жыныс мүшелерінің қайта
қалпына келу процессінің ұзақтығына күйіттеуші бұқа немесе бұқамен бірге
жүруі оң әсер етеді. Осылайша, Қалтаев Ш.Қ (2001) бақылауы бойынша,
күйіттеуші бұқамен қатынаста болған сиырлардың жатырының туғаннан кейінгі
қалыпты жағдайға 17-18 күннен кейін, ал бақылаудағы малдардың жатыры
туғаннан кейін 25-35 күнде қайта қалпына келген.
Э.Л. Горев (1998) бойынша, сиырларды бұқамен бірге ұстағанда жатыр
инволюциясы туғаннан кейін орташа есеппен 24 күнде, ал бақылаудағы топта
34,8 күннен кейін бітеді. Жатырдың туғаннан кейінгі инволюция процессі
кезінде сыртқы жыныс мүшелерінен де (қынап, жыныс ернеулері) белгілі
өзгерістер байқалады. Жамбас сүйегі, олармен байланысты байламдар және
бұлшықеттер, бұлар туар алдында төлдің туу жолдарынан қолайлы өту үшін
өзгерген.

2. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Сиырлардың жыныс органдары инволюциясының ұзақтығы және клиникалық
көрінісі

2.2 Материал және зерттеу әдістері

Зерттеу жұмыстары 2006-2007 жылы Алматы облысы, Талғар ауданының
Алматы АЗ АШӨК-не қарасты, алатау тұқымды сиырларда жүргізілді. Тәжірибе
жүргізу үшін материал ретінде тірі салмағы 400-500 кг, 3-14 жас
аралығындағы 101 бас алатау тұқымды сиырлар пайдаланылды.
Сиырлар автоматтандырылған суару және механикалық сауын қондырғыларымен
жабдықталған 4 қатарлық типтік сиыр қорада ұсталады (1 - сурет).

1 сурет. Сиырларды типтік қорада ұстау
Тәжірибе жүргізілген уақыт аралығында сиырлар шаруашылықтағы бекітілген
азық мөлшері мен рационмен азықтандырылды. Онда рацион құрамы жүгері,
сүрлемінен, жоңышқа, шөп, концентрленген азық пен жалайтын тұздан құралды.
Туғаннан кейінгі кезеңнің өтуін 8-10 күннен бастап күнделікті олардың
сарпайынан бөлінген сұйық тоқтағанша, әр апта сайын оларды тік ішек және
қынап арқылы жатырдың инволюциясы болғанша зерттеп, бақылап, әрі қарай
жыныстық циклдің қозу сатысы байқалғанша бақылап отырдық. Қынап арқылы
зерттегенде жатыр мойнының қынаптық бөлігінің кілегейлі қабатының жағдайына
(түсі, ісінуі, орналасуы)

2 сурет. Жатырдан бөлінген сұйық (лохий)
және жатыр мойнынан бөлінген шырыштың сипатына (түсі, иісі, консистенциясы
және т.б.) ерекше назар аудардық (2- сурет).
Тік ішек арқылы зерттегенде жатыр тармақтарының анатомиялық-
топографиялық орналасуына, тығыздығына, көлеміне және тонусына, сондай-ақ
жатыр тармақтарының серозды қабатының жағдайына көңіл бөлдік.
2.3 Шаруашылыққа қысқаша сипаттама
АШӨК “Алматы” АЗ № 2 сүт тауарлы фермасы Алматы облысы, Талғар
ауданында, Іле Алатауының етегінде орналасқан. Шаруашылық территоиясы
географиялық жағынан алғанда Алатаудың етегінде оңтүстіктен солтүстікке
қарай еңістеу келген жазықтықта орналасқан. Сүт өндіру кешенінде барлығы
680 бас сауын сиыр бар. Сиырлар жыл бойы қорада байлап бағылады, сауым
аралықтарында төбесі жабылған, ашық қораларда күнделікті серуенге шығып
тұрады. Сиырларды сауу механикаландырылған, күніне 3 рет сауылады. Суалған
сиырлар белсенді серуенге шығарылмайды.
Қыстың күндері сиырлар рационын 20 кг жүгері сүрлемі, 10 кг азық
қызылшасы, 4 кг шөп, 8 кг жоңышқа сүрлемі, 7 кг концентрленген азық, 100 г
монокальций фосфаты, 100 г аз тұзы құқрайды.
Жазғы рацион 45 кг жүгері сабағы, 20 кг азық қызылшасы 90 г
монокальций фосфаты, 130 г ас тұзы, 7 кг концентрленген азықтан тұрады.
Сиыр тұратын қоралар типтік, кірпіш және шлакобетоннан салынған.
Табиғи желдету жүйесі қолданылады, есік, терезе және қабырғадан,
тесіктерден ауа кіріп тұрады және бұдан басқа ауаның шығуы үшін әр түрлі
қиылысу рефлекторлары бар ағаш шахталар орналастырылған. Кең дәліз арқылы
сүрлем, шөп тарату үшін тіркемесі бар трактор азық таратқыш жүреді.

Шаруашылықтың № 2 фермасының сүт тауарлы кешені
Климаты. Жерді пайдалану аймағында климаты жұмсақ континенталді, бірақ
кейбір жылдары бірнеше күн жел тұрып, жерді кептіреді соның салдарынан
астық шығымы кейде төмен болып қалады. Сондықтан шаруашылықта суармалы
жерді жиі пайдаланады. Көктемгі ауа температурасының 0º-тан жоғары ауысуы
наурыз айының екінші декадасынан басталады, ал 5º- тан жоғары сәуір айының
бірінші декадасында басталады.
Жаздың ең жылы айы шілде. Бұл кезде ауа температурасы 27-30 º-қа жетеді
кейде 30-40 º қа дейін жоғарылайды. Алғашқы күзгі суық қазан айының
ортасынан басталады да, қараша айынан бастап төмендейді. Қыстың ең суық айы
бұл қаңтар, ауа температурасы-25 º дейін төмендейді. Мал азығын дайындау
үшін шаруашылық қызметкерлері ерте көктемнен бастап агрозоотехникалық іс
шаралар жүргізіле бастайды. Шаруашылықта малдәрігерлері, ұрықтандырушы –
техниктер, сауыншылар тиісті жұмыстарын атқарады. Шаруашылықтың жалпы
жағдайы жаман емес.
Жұмыртқалықтарды зерттегенде олардың көлеміне, пішініне,
консистенциясына, сары денелер мен фолликулдардың бар, жоғына назар
аудардық.
Жатырдың инволюциясы жатыр мен оның тармақтарының жамбас қуысына
қайтуымен, жатыр тармақтары көлемі, пішіні, тығыздығы буаз емес кездегідей
сипатта болуымен, сондай-ақ лохий бөлінуінің толық тоқталуымен және жатыр
мойнының жабылуымен сипатталады.
Буаздықтың сары денесінің инволюциясымен егер ол кішкентай тығыздалған
бөлікше болып байқалса біткен болып саналады.
Бұзаулағаннан бастап соңғы рет зерттегенде жатыр инволюциясы анықталған
уақыт аралығынан 4 күнді алып тастасақ ол жатыр инволюциясының ұзақтығы
болып есептеледі.
Сиырлардың жыныс органдарының инволюциясын анықтаумен қатар, туғаннан
кейін жыныстық циклдің қозу сатысының байқалу уақытын және толыққандылығын
да ескердік. Бұл үшін сиырлардың шылым ағу және жыныстық қозу белгілерін
анықтадық. Осыдан кейін барлық тәжірибелік сиырларды шылым ағу және
жыныстық қозу белгілеріне қарамастан күйіттеуші-бұқа көмегімен олардың
күйге келгенін анықтадық, бұл әрине бізге жыныстық циклдің көрінбей қалған
феномендерін анықтауға, анэстралдік немесе ареактивтік жыныстық циклді
сиырларды анықтауға мүмкіндік берді.
Жыныстық циклдің қозу сатысының толық байқалуын сиырларды
ұрықтандырғаннан кейін, олардың жұмыртқалықтарын зерттеу нәтижелері
негізінде анықтадық.
Сиырларды күйлеу кезеңінде қолдан ұрықтандырдық.Ұрықтандырудың
тиімділігін сиырларды тік ішек арқылы зерттеу және олардың тууын тіркеу
арқылы анықтадық.

2.4 Зерттеу нәтижелері

Сиырларды уақытымен жүргізілген тік ішек және қынаптық бақылау
нәтижесінде сиырлардың туғаннан кейін жыныс органдарының инволюциясының
уақытын анықтауға мүмкіндік алдық. Жүргізілген зерттеулер сиырларда
лохийдің бөлінуі көп жағдайда туу процессінің өтуіне байланысты екенін
көрсетті (1-кесте).
Сонымен, көпшілік сиырларда (51,6%) туу процессі қалыпты өткен жағдайда
лохийдің бөлінуі алғашқы 2 апта көлемінде тоқталды, ал 41,8% сиырда
туғаннан кейін 15-21-ші күндері және 6,6% сиырда 22-28-ші күндері тоқталды.
Біздің мәліметтер бойынша туу процесстері қалыпты өткенде туғаннан
кейінгі бөлінулердің тоқталуы 12-24 күндер аралығында, ал орташа ұзақтығы
16,89(0,41 күнді құрады. Шуы түспей қалған сиырларда жатыр субинволюциясына
байланысты лохийдің бөлінуі 29-42 күн аралығында байқалды. Шуы түспей
қалған сиырларда туғаннан бастап лохийдің бөлінуі тоқталуына дейінгі
уақыттың орташа ұзақтығы 34,8(1,38 күнді құрады.

1- кесте. Туу үрдісіне байланысты лохий бөлінуінің ұзақтығы

Туудың өту Сиырлар Туғаннан кейінгі күндер
сипаты саны
7-14 15-21 22-28 29-35 36-42
Қалыпты туу 91 47 51,6 38
15-күнге 47 20,1(0,26 52,7(4,74 78,7(5,97
дейін
15-21 38 24,8(0,56 67,6(5,94 74,3(6,97
22-28 6 31,5(0,98 85,8 (9,07 66,6(21,09

Туғаннан кейін лохийдің бөлінуі 15 күннен аспаған сиырлар тобында,
туғаннан келесі буаз болғанға дейінгі уақыт едәуір қысқа болды, ал лохийдің
бөлінуі 3 аптадан артық болса, ұрықтану 85,9 күннен кейін болды.

1 - график. Лохий бөлінудің ұзақтығына байланысты жатыр инволюциясының
ұзақтығы, сиырдын ұрықтануға дейінгі аралық уақыты және т.б. көрсеткіштері

Жүргізілген зерттеулер 94,5% сиырдың жатырының көлемі, пішіні туғаннан
кейін 28 күнде қалыпқа келетінін көрсетті (3-кесте).

3-кесте. Сиырларда жатыр инволюциясының ұзақтығы

Туудың Көрсеткіштер Туғаннан кейінгі күндер
өтуінің
сипаты
15-21 22-28 29-35 36-42 43-49
Қалыпты туу Бас 60 26 5 - -
% 65,9 28,6 5,5 - -
Шудың түспей Бас - - 1 6 3
қалуы % - - 10,0 60,0 30,0

Шуы түспей қалған сиырлардың көпшілігінде (90%) жатыр инволюциясы 35-
49 күнге дейін созылды.

Қалыпты туған сиырларда туғаннан жатыр инволюциясы болғанға дейінгі
уақыт ұзақтығы орта есеппен 23,9(0,98 күн, шуы түспей қалғанда 43,1(1,26
күн болды.

2 – график. Жатыр инволюциясының ұзақтығы (орта есеппен), күн

Егер қалыпты туудан кейін алғашқы күндері жатыр мен оның тармақтары
құрсақ қуысында жатса, 10-14 күннен кейін олар жамбас қуысына қайтты. 21-28-
ші күндері жатыр мен оның тармақтары жамбас қуысында немесе жамбас қуысының
алдыңғы төменгі шегінде орналасты.
Қалыпты туғаннан кейін 8-10 күндері тік ішек арқылы зерттегенде
көпшілік сиырларда жатырдың беткейінде қолға айқын білінетін, ұзыннан
орналасқан қатпарлар туғаннан кейінгі кезеңнің 14-21 күндері аралығында
сақталды.
Шуы түспей қалған көпшілік сиырларда жатыр атониясы байқалды. Олар
құрсақ қуысында орналасып қолға сұйыққа толған қап тәрізді білінді.
Жатырдың серозды қабатындағы ұзыннан орналасқан қатпарлар қолға нашар
білінеді немесе ұзақ уақыт бойы мүлде байқалмайды. Мұндай жағдайда жатыр
жамбас қуысында 35-42 күнсіз білінген жоқ. Шуы түспей қалған бір сиырда
туғаннан кейін алғашқы күндері жақсы жиырылып, жатыр инволюциясы 35 күн
шамасында бітті.

Шуы түспей қалған сиырлар
Туғаннан кейінгі алғашқы күндері қынап арқылы тексергенде жатыр
мойнының пішіні бұрыс, кілегейлі қабаттың қатпарлары ісініп, ошақты қан
құйылулар болды. Туғаннан кейінгі кезеңнің келесі күндері жатыр мойны өзіне
тән пішіні мен көлеміне келе бастады, ал 12-17-ші күндері кәдімгі буаз емес
малдың жатырына тән белгілеріне сәйкес келді. Жатыр мойны туғаннан кейінгі
бөліну біткен соң немесе одан 1-2 күнен кейін жабылды.
Жатыр инволюциясының ұзақтығының сиырдың өсіп-өну қабілетіне әсерін
зерттей отырып, жатыр инволюциясының аяқталу мерзімі сиырлардың ұрықтануына
және туғаннан немесе ұрықтануға дейінгі уақыт ұзақтығына аз әсер ететінін
анықтадық (4-кесте).

4-кесте. Жатыр инволюциясының ұзақтығына байланысты сиырдың өсіп-өну
қабілеті жөніндегі деректер

Жатыр Сиырлар Лохий Серис кезеңнің Бірінші
инволюциясының саны бөлінуінің ұзақтығы, күн ұрықтандырудан
ұзақтығы, күнмен ұзақтығы, кейінгі ұрықтану
күнмен %
21-дейін 60 14,7(0,20 57,0(6,58 76,6(5,46
21-28 26 20,7(0,26 66,2(6,30 76,9(8,45
29-35 5 23,2(0,77 91,8(22,9 80,0(20,0

4-ші кестеден көретін болсақ, бірінші ұрықтандырудан кейінгі
ұрықтандырудағы айырмашылық және буаздық басталу уақыты салыстырмалы топтар
арасында айтарлықтай емес.

Жатыр инволюциясының
ұзақтығы

3-график. Бірінші ұрықтандырудан кейінгі
ұрықтану %

Туғаннан кейінгі кезеңдегі зерттеу барысында жыныс органдарының
инволюциясының мерзімі және сиырлардың өсіп-өну қабілеті шудың бөліну
уақытына едәуір тәуелді екені анықталды (5-кесте).

5-кесте. Шудың бөліну уақытына байланысты сиырлардың өсіп-өну қабілеті
жөніндегі деректер

Шудың Сиыр Ұзақтығы Сервис Бірінші
бөлінуі саны кезеңнің ұрықтандыр-ға
сағатпен ұзақтығы, ннан кейінгі
(күн) ұрықтану %
Лохийдің Жатыр
бөлінуі, инволюциясы
күнмен күнмен
1-6 58 15,3(0,48 21,4(0,55 46,3(5,3 87,9(4,28
7-9 28 19,2(0,60 25,6(0,75 81,9(2,5 60,7(9,24
10-12 5 21,4(1,94 28,4(2,90 101,3(2,90 40,0(21,90

№2 және 5-ші кестелерден келтірілген мәліметтер сиырлардың 63,7%-нда
туғаннан кейін шу алғашқы 6-сағат ішінде, 30,8%-нда 7-9 сағат ішінде, ал
тек 5,5% сиырда 10-12 сағат ішінде түсетінін көрсетеді.

4 - график. Лохийдің бөлінуі және 5 - график.
Туғаннан келесі ұрықтанғанға

жатыр инволюциясы, күнмен дейінгі аралық
және бірінші ұрықтан-

дырғаннан кейінгі ұрықтану

Жүргізілген зерттеулер шудың өздігінен бөлінуі неғұрлым ұзағырақ болса,
соғұрлым жатырдағы қалыптасу процесстері де, ұзаққа созылады. Айта кетсек,
шуы 6 сағат ішінде түскен сиырларда лохий бөлінуі орта есеппен 15,3 күн, ал
жатыр инволюциясы орта есеппен 21,4 күнде бітті. Шу бөлінуі 10 сағатқа
немесе одан да көп уақытқа созылған сиырларда лохий бөлінуі 21,4 күн
шамасында тоқталды, ал жатыр инволюциясы орта есеппен 28,4 күнде бітті.
Бірінші ұрықтандырудан кейінгі ұрықтану пайызын шу бөліну уақытымен
салыстырып қарағанда айралықтай тәуелділік бар екені анықталды. Сонымен
бірінші ұрықтандырудан кейінгі жоғары ұрықтану көрсеткіші төл туғаннан
кейін алғашқы 6 сағат ішінде шуы түскен сиырларда (87,9%) болды және едәуір
төменгі ұрықтану көрсеткіші төлдегеннен кейін 10-12 сағат ішінде шуы түскен
сиырларда байқалды.
Төлдегеннен кейін шуы 6 сағат ішінде түскен сиырлар тобында ұрықтану
орта есеппен 46,3 күнде болды. Төлдегеннен кейін шуы 10 сағат ішінде түскен
сиырларда буаздық орта есеппен 101,3 күнде болды.
Төлдегеннен кейін шуы алғашқы 6 сағат ішінде тез бөлінген сиырлардың
19%-ы туғаннан кейінгі бірінші айда ұрықтанды, ал шуы кейінірек түскен
сиырлар 2-3 айдан кейін ғана ұрықтанды.
Төлдегеннен кейін алғашқы 2-айда ұрықтанған сиырлар саны (87,9(4,28)
шуы 7 сағатқа дейінгі уақыт аралығында бөлінген сиырлар тобында көп болды,
ал 60 күн ішінде ұрықтану 46,4(9,42% және 40,0(21,9% сиырлар 7-9 және 10-12
сағат ішінде шуы бөлінген сиырлар тобында болды.
Біз содай-ақ сиырлардың өсіп-өну қабілеті туу процессінің өту сипатына
тікелей байланысты екенін анықтадық. Туу процессі қалыпты өткенде
төлдегеннен ұрықтанғанға дейінгі уақыт ұзақтығы 60,8(2,9 күнді құрайды
екен. Сиырлардың көпшілігінде (72,5(4,68%) туу процессі қалыпты өткен, ал
шуы түспей қалғанда ұрықтану тек 10,0(0,49% сиырда болады.
Төлдеу уақытының туғаннан кейінгі кезеңнің ұзақтығына әсерін
салыстырмалы талдау нәтижесі жазғы мезгілде туған сиырларда туғаннан
кейінгі бөлінулер орта есеппен 15,5 күнде тоқтады, ал жатыр инволюциясы
21,7 күнде аяқталды (6-кесте).

6-кесте. Төлдеу мезгіліне байланысты сиырлардың өсіп-өні қабілеті жөніндегі
деректер

Төлдеу Сиыр Ұзақтығы Төлдеген-нен Бірінші
мезгілі саны ұрықтанғанға ұрықтанған-на
дейінгі н кейінгі
аралық (күн) ұрықтану %
Лохий Жатыр
бөлінуі, инволюциясы
күнмен күнмен
қыста 15 18,2 ( 0,8424,3(1,40 77,2(11,7 73,3(1,42
көктемде 28 17,7 ( 0,7023,9(0,76 58,6(6,3 67,8(8,83
жазда 24 15,5 ( 0,7021,7(0,80 57,7(7,6 79,2(8,29
күзде 24 16,8 ( 0,7323,0(0,86 57,8(5,5 83,3(7,59

Жылдың басқа мезгілдерінде туған сиырлардың тобында туғаннан кейінгі
бөліну және жатыр инволюциясының орташа ұзақтығында айтарлықтай айырмашылық
байқалмады.
Тамыз және қыркүйек айларында бұзаулаған сиырларда бірінші
ұрықтандырудан кейінгі ұрықтану көрсеткіші едәуір жоғары болды (10%) және
төлдегеннен келесі буаздыққа дейінгі ең қысқа аралық болды (32,8 және 49,6
күн). Ең төменгі (40%) ұрықтану көрсеткіші және төлдегеннен келесі
буаздыққа дейінгі ұзақ аралық (106 күн) ақпан айында бұзаулаған сиырларда
байқалды.
Төлдеу мезгілі сиырлардың ұрықтану мерзіміне белгілі дәрежеде ықпалын
тигізеді. Соның ішінде жазда бұзаулаған 20,8% сиырда және көктемде
бұзаулаған 17,9% сиырда ұрықтану туғаннан кейінгі бірінші айда болды.
Күзде бұзаулаған (83,3(7,61%), жазда бұзаулаған (79,1(8,30%) және
көктемде бұзаулаған (67,9(8,82%) сиырларда туғаннан кейінгі алғашқы 2 айда
ұрықтану болды., ал осындай уақыт аралығында ұрықтану 53,3(12,8% қыста
бұзаулаған сиырларда болды.
Жатыр инволюциясының ұзақтығын және клиникалық көрінісін анықтап
зерттегенде, біз буаздықтың сары денесінің инволюциясының уақытын және
жұмыртқалықтарының жағдайын да ескердік.
Буаздықтың сары денесінің инволюциясының уақытын зерттеу нәтижелері
жүйелендіріліп 7-кестеде көрсетілген.
7-кесте. Сиырлардағы буаздық сары денелерінің инволюция мерзімі

Туудың Сиыр Бұзаулағаннан кейінгі күндер
өтуінің саны
сипаты
7-14 15-21 22-28 29-35 36-42 43 және
одан көп
Қалыпты 91 16 72 3 - - -
өткен туу
Шу түспей 10 - 1 1 1 1 6
қалуы

Көрсетілген кестеден 17,6% сиырда сары дене туғаннан кейін 14 күн
ішінде сорылып кетті, ал 79% сиырда сары денелер 15 күннен 21-күнге дейінгі
кезеңде сорылып бітті. Тек 3 сиырда ғана сары денелер қалыпты туғаннан
кейін тығыздалған кішкентай төмпешік түрінде 28 күн шамасында қолға
білінді.

Шуы түспей қалған 2 сиырда буаздық сары денесі 28 күн ішінде сорылып
бітті және 2 сиырда туғаннан 32 және 42 күннен кейін сорылып бітті, 2
сиырда туғаннан кейін сары денелер 54 және 57 күн бойы қолға анық білінетін
төмпешік түрінде байқалды, 4 сиырда 60 күннен артық уақытта байқалды.
Жыныс органдарына тік ішек арқылы ретті жүргізген зерттеулер туғаннан
кейінгі 14-ші күнде сиырлардың жұмыртқалықтарында кішкентай, серпімді
келген төмпешіктер қолға білінеді, екінші декаданың соңында және үшінші
декаданың басында жұмыртқалықтардың бірінде әр түрлі пішінделу сатысындағы
фолликулдер байқалады және 30-шы күндері көптеген сиырларда жыныстық
циклдің бірінші қозу сатысы басталды. (8-кесте).

Кесте 8. Сиырларда туғаннан кейін жыныстық циклдің басталуы және оның
сырттай көрінуі жөніндегі деректер

Бұзаулаған-нКүйге Анықталды Алибидтік және
ан кейінгі келген анэстралдік жыныстық
уақыт сиыр-лар циклді сиырлар саны
Овуляторлық Аноовуляторлық
жыныстық цикл жыныстық цикл
20-дейін 4 1 3 -
20-30 15 13 2 1
31-45 33 28 5 11
46-60 21 19 2 6
Барлығы 73 61 12 18

Келтірілген кестеден туғаннан кейінгі алғашқы 30 күнде 20,9%сиырда
бірінші күйлеу анықталды, 36,3% сиырда 31-45 күндер аралығында және
23,1%сиырда 46-80 күн аралығында күйлеу байқалғанын көреміз.
Жүргізілген зерттеулер анықталған фолликулдердің біраз бөлігі дамуын
овуляциямен аяқтаған жоқ (2-10-кесте), ал кейбір сиырларда фолликулдардың
пісіп жетілуі және овуляциясы жыныстық циклдің қозу сатысының белгілерімен
бірге жүргенін көрсетеді. Мұнда 91 сиырдың 18-де (19,8%) фолликулдардың
овуляциясы жыныстық циклдің қозу сатысының белгілерінсіз жүреді. Алибидтік-
анэстралдік циклі болған 18-сиырдың біреуінде туғаннан кейінгі 21-ші күнде
сары дене анықталды, ол содан кейін (29-шы күнде күйледі). 11 сиырда
овуляция 31-ден 45-ші күндерге дейінгі кезеңде болды, олардың 8-де жыныстық
циклдің келесі қозу сатысы 46-дан 60-шы күн аралағында байқалды, ал 3
сиырда 61-90 күндері байқалды.
Туғаннан кейінгі 46-60-шы күнде сары дене түзілген 6-сиырдың 4-нде шылым
ағу мен күйлеу 61-90 күннен кейін, ал 2-нде 91-121 күннен кейін байқалды.
Туғаннан кейінгі кезеңді зерттеу барысында кейбір сиырларда жыныстық
циклді бірінші қозу сатысының уақытына дейін жатырдағы инволюциялық
процесстердің әлі аяқталмағаны анықталды. Демек, алғашқы 20 күнде жыныстық
циклдің қозу сатысы байқалған 4-сиырдың 3-нде жатырдағы қайта қалыптасу
процесстері әлі аяқталмаған: жатыр тармақтары ұлғайған, тығыздығы қамыр
тәрізді, жыныс органдарына жүргізген массаждан кейін жатыр мойнынан ақ-
сұрғылт іртіктер араласқан шырыш білінді. Бұл сиырлардың туғаннан кейінгі
алғашқы күйлеуі өтіп кеткен. Күйлеуі өткен 2 сиырды тік ішек арқылы
зерттегенде сары денесіз, фолликулдарсыз, кішкентай тасбұршақ тәрізді
жұмыртқалықтары 55-70 күн шамасында байқалды. Бұл сиырлар 66 және 79-шы
күндері ұрықтандырылды. Бір сиырда жыныстық циклдің сары денесі
жұмыртқалықта сақталып қалып, келесі қозу сатысы 117-ші күні байқалды.
Сиырларды ұрықтандыру нәтижелері сиырлардың өсіп-өну қабілеті туғаннан
кейін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.