Қаржы жүйесі және қаржы механизімі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы және Қаржы ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...6
1.1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
мазмұны ... ... ... ... ... ... .6
1.1.1 Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің
сыныптамасы ... ... ... ... ... .8
1.1.2 Негізгі ұйымдық – құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..9
1.2.Қаржы жүйесінің ұғымы, оның мәні мен
қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...11
1.2.1.Қаржы жүйесi және оның ұйымдастырудың
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ..17
1.3.Қаржы жүйесінің субъектілері ретіндегі кәсіпорынның қаржы ресустарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .25
1.3.1. Қаржы жүйесі және қаржы
механизімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..33
2. Қаржы жүйесінің формалары және қаржылық
құжаттар ... ... ... ... ... ... ... 42
2 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫ
ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ..52
2.1 Шаруашылық субъектілерінің қаржылық жағдайдың мәні
және талдаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 52
2.2 Шаруашылық субъектілерінің төлем жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 62
3 Қаржы ЖҮЙЕСІ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ, ТӨЛЕМ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ӨТІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы жүйесі субъектілерінің қаржылық жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі одан әрі
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... .67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .91
КIРIСПЕ
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де
шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге
сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың
сәйкессіздігінде жатыр.
Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын ала көздеу мүмкін емес еді. Оны
еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам
АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады.
Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына
дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға
қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика
өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша
өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың
экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін
ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының
жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге
көмектесті. Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге
қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін
сақтау үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге
көлемінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік
кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды деп айта
кетті.[1].
Бұдан туындайтын талаптар мен мiндеттердi абыроймен орындап шығудың басым
бағыты экономиканы дамыту, осының негiзiнде елiмiздiң әлеуметтiк-
экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлi жақсарту
болып табылады.
Республикамызда кеңес Үкiметi дәуiрiнде мемлекеттiк кәсiпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендiрiлiп, олардың орнына жеке меншiкке
негiзделген шаруашылық субъектiлерi ұйымдастырылды. Қазiргi кезде бұрын
тоқтап қалған көптеген өндiрiс орындары, отандық және шет елдiк
кәсiпорындар, акционерлiк қоғамдар ашылып, жұмыс iстеуде.
Елiмiздiң экономикасын қайта түлетiп, әлеуметтiк-экономикалық әлеуеттi
еселей дамытуда кәсiпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсiпкердiң, алатын
орны ерекше. Отандық кәсiпкер қазiрдiң өзiнде тұрғындардың сұранысы мен өз
ырзығын терудi қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетiмiздiң iргесiн нығайта
беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазiргi жағдайда кәсiпкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлi әдiстерiн
бiлiп, кәсiпорында қабылдаған қаржылық стратегияны iс жүзiнде асыруды
қамтамасыз саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның
қызметiнiң аясы жай есепшiлiктен қаржы жағдайын жоспарлау iсiне өтiп, қаржы
менеджментiне дейiн өсiп, айтарлықтай кеңеюi қажет.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесi мен өзгеше iс
- әрекеттi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда, материалдар
мен шикiзаттың қисапсыз қорларының көгерiп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсiпорын мүлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу үшiн осы қорларды
қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар үшiн жұмыс iстеу
келмеске кетедi.
Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсiпорындардың
шаруашылықты жүргiзушi субъект ретiнде құқық жағдайларын едәуiр нығайтып,
олардың көптеген өндiрiстiк және қажылық мәселелердi өз бетiнше шешуiне мол
мүмкiндiк ашты. Атап айқанда, iшкi және сыртқы рынокта бiлiктi әрiптестердi
тандауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен iс - әрекеттiң тиiмдiлiгi
көбiнесе осыған байланысты боглады. Олардың өздерiне iскер серiктердi
қаншалықты дәл және қатесiз тандауымен нарықтық қатынастар негiзiнде
мүмкiндiгiнше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының
тиiмдiлiгi әр түрлi болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргiзушi
субьектiлердiң қызметiнiң жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданатын
шешiмдердiң стратегиялық бағыттарына, нақтылығына, шұғылдығы мен ғылыми
негiзделуiне тiкелей тәуелдi. үйлесiмдi шешiмдердiң қабылдануы,
материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиiмдi пайдаланып, елiмiздiң
экономикалық өсуiне бағытталатыны белгiлi.
Нарық жағдайында кәсiпорындардың өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң
орнықтылығының негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркiн жайғастыра отырып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру
мен сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресустары
жағдайын анықтайды.
Кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми негiзделген
және үйлесiмдi басқару, өндiрiстiк әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн
оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның iшiнде қаржы нарығындағы оның
стратегиясы кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына өз шарапатын тигiзбей
қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негiзiнде ғана оның қызметiн
обьективтi бағалап, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе
жақсарту және оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған басқару
шешiмдерiн қабылдау үшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Кәсіпорындардың қаржылық жағдайының негізгі айнасы , ол дер кезінде өз
қарыздарын өтей алу қаблетінің болуы. Ал бұл мәселе өз кезегінде міндетті
түрде ақшалай есеп айырысулардың тиімді әдістерін қолду қажеттілігіне
әкеледі.
Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің негізгі мақсаттары ақшалай
қаражаттарды бір орталыққа шоғрландыру. Ендеше кәсіпорындар бірін бірімен
есеп айрйсуларда қаржы-несие мекемелерінің қызметтерін толығымен қолданады.
Отандық кәсiпорындардың (соның iшiнде серiктестiк нысанында құрылған
кәсiпорынның) ақшалай есеп айруларын үйымдастыру мәселесi қазiргi кезде аз
зерттелуде, сондықтан оның прогрессивтi әдiстерi әзiрше бiзде ойдағыдай
қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсiпорын қызметiнiң қаржылық нәтижесi мен
экономикалық дамуына, жалпы елiмiздiң экономикалық өсуiне керi әсерiн
тигiзедi.
Сондықтан менiң диплом жұмысын жазуымның мақсаты – кәсiпорынның ақшалай
есеп айруларын тереңірек зерттеп теориялық және әдiстемелiк негiздерi
туралы мағлұмат алып, оны зерделеп, оларға талдау жүргiзудегi дағдыларды
қалыптастыру болып табылады. Кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң
нәтижелерi мен қаржыны жоспарлаудағы стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми
негiзделген баға мен қортынды беруге, өндiрiстiң өсуi мен оның тиiмдiлiгiн
арттыруды қамтамасыз етуге, елiмiздiң ұзақ мерзiмдi бiрiншi кезектегi
мақсатына ойдағыдай жету үшiн үйлесiмдi басқару шешiмдерiн дайындауға ат
салысуды қажет етедi.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлімнен жіне қортынды, қолданылған
әдебиеттертізімінен тұрады.
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы және Қаржы ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – біріңғай қаржы
жүйесінің құрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет
Шаруашылық жүргізуші субъектілрдің айтарлықтай бөлігі қоғамның
тіршілігін көрсетеді. қамтамасыз ететін көзі – қоғамдық өнім жасалатын
материалдық өндіріс сферасында жұмыс істейтіндіктен бұл буынның қаржысы
қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруалық жүргізіші субъектілердің қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтары білдіреді және экономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстармен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық шаруашылықты
басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта
құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің
берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларсыз мүмкін емес. Өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың
жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындары шаруашылық
қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық-пайданы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау- өткізу, сауда (делдалдық), дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй
–коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің ассоциациялардың,
салалық министірліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын қамтиды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруащылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
салды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар:өнім өткізуден
түсім – ақша алу,өткізуден тыс табыстар түсіру,шарт міндеттерін бұзған
кезде айыппұл төлеу және алу,бағалы қағаздарды өткізу,басқа кәсіпорындардың
акциялары мен облигацияларына қаражаттарды инвестициялау,олар бойынша
дивидендтер мен пайыздар төлеу және алу процесінде,коммерциялық несиелеу
кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді,сыйлық қорын
жасауды,табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді,сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды,
бағалы қағаздарды сату,кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
өз ішіндегі бөлімдермен (олардың арасындағы қаржы ресурстарын бөлу
кезінде);
мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу,бюджеттен қаржыландыру
кезінде,мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде,сондай-ақ олар
бойынша төлемдер алғанда,валюта қорлары мен ресурстарды қалыптастырғанда;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы кредиттерін алу,оларды
қайтару,кредиттер бойынша пайыздар төлеу,банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлеммен бос ақшаны беру,банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен – мүлікті,қызметкерлерді,коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен – ішкісалалық қайта бөлу шегінде
(пайданы,табыстарды,капиталдықайта бөлу кезінде,жалгерлік төлемдер бойынша
және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын,салымдарын төлеу кезінде сондай – ақ
кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т.с.с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына,бір жағынан,жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер,басқа
жағынан,қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне
байланысты ерекшеліктер тән.Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі
белгілерді атауға болады:
қаржы қатынастарының көпқырлылығы,олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
1) өндірістік құралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен,көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы.Өндірістік капиталдар – бұл өндірістің серпінді
элементі,олар өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады,сонымен
қатар құн нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады.Кәсіпорын
қызметінің кез – келген мезетінде өндірістік құралдар материалдық-
заттық және ақша нысанында болуы мүмкін;
2) жоғары белсенділік,кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің барлық жағына
әсер ету мүмкіндігі;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім
(жұмыс,қызмет көрсету) өндіріп,сатумен және пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастарды атайды.
1.1.1 Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің сыныптамасы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына
елеулі әсер етуі мүмкін.
Айырудың ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне – материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды.Бұл сферада жасалған өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің
нысанын қабылдайды, қызметтерді жасау процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну
процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтау жатпайды.
Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылық жүргізудің ұйымдық –
құықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі
шаруашылық құрылымдары қалыптасуы мүмкін.
1.Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның
ішінде:
• республикалық – Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
• коммуналдық меншікті кәсіпорындар – тиісті аумақтық халқының әлеуметтік –
экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу
үшін, жергілікті бағынышта болады.
2.Заңды тұлғалардың жеке меншігіне негізделген кәсіпорындар: әр
түрлі тұрпаттағы шаруашылық, серіктестіктері, соның ішінде акционерлік
қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдар.
3.Қоғамдық бірлестіктердің меншщігіне негізделген кәсіпорындар.
4.Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
5.Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.
6.Меншікті жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы
аралас кәсіпорындар
Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субъектілерінің
құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасын кепілденген.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен анықталған,ол шаруашылық жүргізуші
субъектілердің құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Кәсіпорындардың ұйымдық- құқықтық нысандарын жіктеудің критерийлері
мен алар болып табылады: меншіктің түрі, меншіктің субъектісі, мүлік
иесінің мүлікті жауапкершілігінің сипаты (толық, шектелген, қосымша) және
кәсіпорындарды басқарудың механизмі. Осы критерийлерді ескере отырып,
кәсірорындар жеке, жекеше,серіктестіктер (толық серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар), кооперативтік, жалгерлік,
мемлекеттік, шетелдік және бірлескен кәсіпорындар ретінде құрыла алады.
Олардың барлығы біріңғай заңдылық негізінде іс-әрекет етеді және
кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың ортақ қағидаттарына
бағынады.Экономиканың реформалау, нарықтық қатынастардың дамуы мемлекеттік,
жекеше немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандардың кәсіпорындарымен ұйымдардың қалыптасуын қажет етеді. Соңғы
екеуі меншіктің мемлекеттік емес нысанын құрайды. Кәсіпорындардың,
ұйымдардың, мекемелердің әртүрлі сыныптамалық сипаттамаларының сан
алуандығы, олардың шаруашылық органдар бөлігіндегі мүмкін болатын ұштасуы
қаржы жүйесінің бұл буынының қаржы механизмінің күрделілендіреді, оны үнемі
жетілдіруді, қызметті айқын заңдамалық реттемелеуді, жақсы жолға қойылған
басқаруды және қаржылық процестерде бақылауды қажет етеді.
1.1.2 Негізгі ұйымдық – құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысының ерекшеліктері.
Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары
мен шарушылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктің
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша олардың қаржысын
ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуымен, өндірістік-
шарушылық қызметін қаржыландыруға шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне әкеп
соғады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестіктері
туралы заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі – жарғылық
капиталы құрылтайшылардың салымдарына бөлінген, өз қызметінің негізгі
мақсаты пайда түсіру болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық
серіктестіктерінің мынадый нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестік;
3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам;
Толық серіктестіктің пайдалы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді, сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республмкасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттары тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды ұйым (тұлға) акционерлік қоғам деп танылады.
Қаржы қатынастарының акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір
ерекшеліктері акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді
қаржыландыру ретінде қолданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар
қызметінің ұйымдық нысандарының әр алуандағы мүмкіндік туғызады: олар ашық
немесе жабық үлгіде (яғни иелердің шектеулі тобының ішінде акцияларды
тартумен), толық немесе жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін. Қаржыны
ұйымдастыруға акцичлар категорияларының (кәсіпорынның акциялары, еңбек
ұжымының акциялары, акционерлік қоғамдардың акциялары), лоардың түрлерінің
(артықшылықты, атаулы, ұсынушыға арналған акциялар) әр алуандығы әсер
етеді. Акционерлеу механизмі Қаржы рыногі тарауында неғұрлым тоық
жазылған.
Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады.Бұл секторға
кәсіпорындардың мынадай түрлері жұмыс істейді:
1) шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорындар; бұл құқық мүлікті
мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және осы мүлікті иелену, пайдалану
және оған билік ету құқықтарын заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекеттік кәсіпорынның заттық құқығы болып табылады;
2) жедел басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар.Бұл құқық қазыналық кәсіпорынның меншік иесінен алған және өз
қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен мүліктің мақсатына
сәйкес заңнамалық актілерде белгіленген шекте сол мүлікті иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асыратын заттық құқық болып
табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
1) республика меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорын еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорын қазыналық болып
табылады.
Еншілес кәсіпорын- өз мүлкінің есебінен басқа мемлекетік кәсіпорын құрған
заңды тұлға.
Экономикалық кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені
буындарының біріболып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында
меншік нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылық жүргізудің
бұл демократиялық нысанының қайта дамуына және дәстүрлі салаларда оның
кеңеюіне кең жол ашты.
Өндірістік кооператив туралы заңда өндірістік кооператив азаматтардың
бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың жеке еңбегімен
қатысуына және мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне
негізделген ерікті бірлестігі делінген. Өндірістік кооперативтер тауарлар,
өнімдер өндіріп, жұмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және
халыққа қызмет көрсетеді.
Өндірістік кооператив меншігіндегі мүлік еооператив жарғысына сәйкес оның
мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірістік кооператив мүшелерінің
кооператив мүлкіндегі үлесі болып табылады.
Тұтыну кооперативі сауда-саттық және тұрмыстық қызмет көрсету арқылы
өзінің мүшелерін және басқа азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандырып
отырады.
Пәтерлер иелерінің тұтыну кооперативтері- ПИК өзгеше ұйымдық-құқықтық
түрі болып табылады, олар тұрғын үй қорын ұстаумен, оған қызмет көрсетумен
және пайдаланумен байланысты болатын өзара қатынастарды реттеп отыруы тиіс.
2. Қаржы жүйесінің ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы (“қолма – қол ақша “, “табыс” ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financiа сөзінен пайда болған француздың finance сөзіне
шыққан ) қоғамда нақты өмір сүретін, обьективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынас – тарды білдіре отырып, тарихи қалыптасқан
экономикалық категория ретінде көрінеді. Құн катнгорияларының жүйесінде
(ақша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т.) қаржы белгілі орын алады және
өзінің ішкі ерекшеліктермен, сондай - ақ ұдайы өндірістегі өзгешілік
рөлімен айшықталады.
“Қаржы” ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның тап- тарға
жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жүйелі тауар – ақша айырбасы
жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы қоғамдық өнімді
бөлумен байланысты болатын эконо- микалық қатынастарының кең ауқымын
қамтиды.Тауар – ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып
отырған нарықтық экономика жағдайындағы қаржы нақтылы және үздіксіз болып
жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан алуан
нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоциацияаланады және міндетті түрде
ақша қатынастарының қосарлана жүреді .
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминің авторлығы 1577 жылы “Республика туралы алты кітап”
деген жұмысын бастырып шығарған фран –цуз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға
болады.
Қаржы туралы жұмыстың (“Афин республикасының кірістері туралы”) алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 ж.ж.) болды .
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж. ) қаржы саласындағы қөз – қарасы
оның, “Афиннің мемлекеттік құрлысы” атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар – ақша қаты настарын
қамту сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның
экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғаты – мен және функциаларымен
айқындвлвды.
Түрлі қоғамдық – экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
мына себептерге байланысты:
әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрлымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттң пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
кез келген қоғамдық – экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
өндірістің жаңа әдісі шарушылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құн иленеуші және феодалдық формац цияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбнесе натуралдық сипатта
болады. Капиталистік шаруашылық тауар – ақша шарушылығы болып
табылады.Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады.;
егер мемлекет басқару оргоны ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрлыстың міндеттеріне қызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да міндет етеді.
Қаржы – ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, ол әрқа – шан
экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өнгдірістің түрлі
субьектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарынының қан –дай орын алатындығы байланысты.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциа –цияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экномикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және обьективті сипатта
болады. Қаржы өндірістік қатынастардың белгілі бір сфера –сын білдіреді
және базистік категорияға жатады.
Қаржыны экномикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
құбылысын қарастырудан оның мәнін – зат болмысы – ның барлық әр алуан
нысандарының бірлігін білдіретін оның ішкі мазмұнын зерттеуге көшу қажет.
Қаржының мәні, іс - әрекет механизмі және рөлі оның функциаларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функциаларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экномикалық категорияға тән қызмет тобын,
мәннің іс – қимылдағы көрініс, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория – ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс – қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық саяси және экономикалық өмірдің барлық сферасына терең деңдеп
енуіне бай –
ланысты қаржы фукнкциясы туралы мәселе ғалым – теоретиктер арасында осы
күнге дейін пікірталас тудырады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдама –
ның жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша
нысанындағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының
бөлгіштік сипаты оның ісәрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды.
Бұл тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлу функция қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі – ұлттық табысты, сондай – ақ ұлттық бай-
лықтың бір бөлігі (мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікте сату
операциаларын шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде
пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле
береді деген мағынада емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана
ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп айтқан
дұрыс:өнімнің натуралды – заттық құрамын бөлу ақша қорларын бөлу арқылы
жасалынады. Мемлекет,кәсіпорын, фирма және халық арасында ақша қорларын
(табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралды өнімде
бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік фцнкциасының іс- қимылы оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден: табыстар мен
қорланымдарды қалыптастыруды; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталды және жаңадан жасалған құн- ұлттық табысты бөлудің
нәтежесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шарушылық жүргізуші
субьектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің кұрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлде қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлтық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категориямен тығыз
байланысты дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондац – ақ аумақтық тұрғындағы шару-
шылық жүргізуші субьектілер бойынша қоғамдық өнімді мүше- ленудің сан алуан
процесін қамтиды. Мұның нәтижесінде натурал- дық – заттық нысандағы өнімді
түпкілікті тұтынуды қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының ақша
қаражаттарына деген әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандырылып отырады. Бұл
орайда қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен
қалыптасады және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады.
Бірінші жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера
капиталынан, әлеуметтік инфра- құрлымынын өндірістік емес қорларынан
болатын өндірістік қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық
қорларды жасау үшін пайдалынады. Тұтыну қоры бүкіл халықтың оның ұдайы
өндіріске арналған түпкілікті табыстарын, әлеуметтік фераның мемкемелерін
ұстауға, ғылымға, мәдениетке,басқаруға, елдің қорғанысына арналған
ресурстарды құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
қаржылық- бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қол-данылады ;
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшемелердің, тарифгердің, аударымдардың және
т.т көмегімен жүзеге асырлыуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақ-
саттары мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың ай –рықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
қаржы ресурстары ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіп – орындардың
әр түрлі рентабелдігімен және кұрделі жұмсалымдар-дың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көлемегімен бөлу және қайта бөлу
қоғаммен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы
өндірістегі қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржы ғылымы қаржыны тек экономикалық категория,яғни айрықшалықты
өндiрiстiк қатынастардың жиынтығы ретiнде ғана қарастырып қоймайды,сонымен
бiрге мақсатты ақша қорлары түрiндегi олардың материалдық iске асуын баса
көрсетедi.Бұл қорлар қаржы қатынастарының тұрақты иесi болып келедi.Олардың
қалыптасу көздерi же қорлардың өздерi бұл көздердi бiрiктiрушi ұлттық
шаруашылықтың тиiстi буындарының қаржы ресурстары болып табылады.
Демек,қаржы ресурстары-бұл жалпы iшкi өнiм құнының бiр бөлiгiн,атап
айтқанда,ақша нысанындағы таза табысты бөлу же қайта бөлу процесiнде
жасалынатын мемлекеттiң,шаруашылық жүргiзушiсi субъектiлердiң же халықтың
қарамағындағы ақша қаражаттары,олар ұлғаймалы ұдайы өндiрiс пен
жалпымемлекеттiк қажеттiлiктердi қамтамасыз етуге арналған.
Қоғамдық жалпы өнiм мен ұлттық табысты арттыру қаржы ресурстары өсуiнiң
басты шарты болып табылады.
Қаржы ресурстарында негiзгi орынды таза табыс (пайда,қосылған құнға
салынатын салық,ақциздер,кеден төлемдерi,Қоғамдық мүдделерге төленетiн
жарналар нысанындағы) же амортизациялық аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар.Қаржы қорлары
(қорланым,босалқы қор)- қаржылық әдiспен қалыптастырылған,белгiлi бiр
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары.
Бiрiншiден,қаржы ресурстары деп ақша қаражаттарының көздрiн,шаруашылық
органның немесе шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң мұндай қаражаттарды жасау
мүмкiндiктерiн түсiнедi
Екiншiден,қаржы ресурстары-бұл қорлардағы,яғни ақша қаражат тарының
мақсатты босалқы қорларындағы байланылған қаражаттар,сондай – ақ әлi
мақсатты белгiлi бiр бағыттылығы жоқ қорлар бойынша қалыптаспаған ақша
қаражаттары.Мысалы, ақша қаражаттарының бiр бөлiгiнiң алғашқыда қор сипаты
болмайды, - бұлар шаруашылық оргындардың олардың шаруашылық әрiптестерi
тарапынан келiсiмшарттарды,өзара шарттарды же шаруашылық жүргiзудiң басқа
шарттарын бұзғаны үшiн алатын айыппұлдары,өсiмдерi,тұрақсыздық
төлемдерi.Мұндай қаражаттардың түсуiн күнi бұрын есепке алу мүмкiн емес.
1 сызба. Қаржы ресурстары
Жалпы қоғамдық өнiм
c v m
Материалдық шығындар Қажеттi өнiм Қосымша
өнiм
ӨЗIНДIК ҚҰН ШЫҒЫНДАР
Аморти- Айна- Мате- Ұлттық табыс
зация- лым- риал-
лық дағы дық шы-
ауда- қара- ғындар
рымдар жаттар құра-
мын-
дағы тө-
лемдер
Әлеуметтiк Таза
қорларға табыс
аударылатын (пайда)
аударымдар
(әлеуметтiк
салық)
Халықтан алынатынЖанама салықтар
салықтар Қарыздар(қосылған құнға
мен лотереялар салынатын
Ерiктi жарналар салық,акциздерба
сқалары)
Роялти,бонустар Сыртқы
Табиғи ресурстар үшiн төлемдер экономикалық
Баждар,лицензиялар үшiн төлемдер қызметтен
Тiркеу алымдары түсетiн түсiмдер
Табиғатты қорғау қорына төленетiн төлемдер
Мемлекеттiк мүлiктi сатудан
(жекешендiрiлуден) түсетiн түсiмдер
Сыртқы көздерден түсетiн түсiмдер
(қарыздар,трансферттер,гранттар)
Қаржы ресурстары ұғымындағы оның екi жағын ажырата бiлген жөн:
1.Шаруашылық жүргiзу практикасында қаржы ресурстарының ұғымы деп
мемлекеттiң,кәсiпорындардың қарамағындағы белгiлi бiр кезеңдегi барлық ақша
қаражаттарының кiрiстерi мен қорланымдарының жиынтығын,яғни ақша қорларын,
кредит ресурстарын,ақша қаражаттарының резервтерiн айтады.Бұл шаруашылық
жүргiзудiң шаруашылық есеп практикасы тұрғысы-
нан туындаған практикалық тәсiлдеме.Расында,кәсiпорынның банктегi оның
шотындағы белгiлi бiр күндегi ақша қаражаттары, олар кәсiпорынның меншiктi
немесе қарыз қаражаттары болып келетiндiгiне қарамастан оның барлық нақтылы
қаржы ресурстарын құрайды.Сол сеiлдi мемлекеттiк бюджетте шоғырланған
кiрiстер,қорланымдар олар жасалынған құнды алғашқы немесе кейiнгi бөлудiң
нәтижесi болып табылатынды-
ғына қарамастан мемлекеттiң әрбiр нақты күндегi қаржы ресурстары болып
саналады.
2. Егер жиынтық өнiмiнiң (c+v+m) материалдық-заттық және ққұндық
құрылымына,оның бөлiнiсiне же бұл процестегi орнына сүйенсек,онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрiнедi.Егер қайталама есептiң элементiн
шығарып тастасақ, онда “қаржы ресурсының” ұғымы тiкелей мемлекет пен
кәсiпорындарда оларға жүктелiнген функцияларды орындау үшiн шоғырланатын
құндық (ақша) нысанындағы жалпы қоғамдық өнiм мен ұлттық табыстың бiр
бөлiгiн бiлдiредi.
Мемлекеттiң қаржы ресурстары көлемiнiң динамикасы мен құрлысының
тенденциялары нарықтық қатынастарға көшу бағдарламаларын жүзеге асырудың
нәтижесiнде қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн айтарлықтай арттыру қаржы
ресурстарын қалыптастырудың қарқынын тездетуге же өсуi интенсивтi
факторлармен шарттасылған көздердiң үлес салмағын көбейту бағытындағы
олардың құрылымын жақсартуға жеткiзетiндiгiн дәлелдейдi.
1.2. Қаржы жүйесi және оның ұйымдастырудың қағидаттары
Қаржы жүйесiнiң ұғымы қаржы ұғымының одан әрi дамуы же нақтылана
түсуi болып табылады.
Бiртұтас қаржы жүйесi - өзiнiң мәнi жағынан мынадай түрлi ұғымдарды
бiлдiру үшiн қолданылатын термин:
а) бiр – бiрiмен өзара байланысты қаржы қатынастарының сфералары мен
буындарының жиынтығы;
ә) елдiң қаржы мекемелерiнiң жиынтығы,оларға қаржы мекемелерi мен салық
службаларының барлық құрылымдық бөлiмдерi жатады.
Қазақстан Республикасында макро – және микроэкономиканың қаржы
жүйесiн реттелiп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы
же оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендiруге
байланысты бөлудi жүзеге асыратын қаржы мекемелерi құрайды.Қаржы жүйесiнiң
ұғымы кейде тар мағынада,тек мемлекеттәi қаржы мекемелерiнiң жиынтығы
ретiнде қолданылады,бұл жеткiлiксiз.
Сонымен бiрге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесi
бұл қаржы мекемелерiнiң жиынтығы,ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте
iс - әрекет ететiн бiр – бiрiмен өзара байланысты қаржы қатынастарының
жиынтығы екенiн естен шығармаған жөн.
Өзiнiң тарихи дамуында қаржы жүйесi ұзақ эволюциядан өттi. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезiнде қаржы жүйесi,жалпыға мәлiм,әдетте, тек
бiр ғана буынмен – мемлекеттiк бюджетпен шектеледi.Классикалық капитализм
жағдайында батыстың көптеген өркениеттi елдердiң,соның iшiнде бұрынғы КСРО-
ның қаржы жүйесiн екi негiзгi буын – мемлекеттiк бюджет пен жергiлiктi
қаржылар ққұрады.Олар ақша қорларын қалыптас-
тыруға мүмкiндiк бердi,бұл буындардың көмегiмен мемлекет өзiнiң саяси же
экономикалық функцияларын орындап отырды.
Жүйе терминi өзара байланысты элементтердiң түрлi критерийлерi
бойынша сипаталатын қосалқы жүйелердiң iс – қимылын бiлдiредi.
Терминнiң жоғарыда келтiрiлген анықтамасында қаржының мәндiлiк
сипаттамасын,оның қоғамдық – экономикалық процестегi орнын негiздей
отырып,қаржы жүйесi сыныптамасының қағидалы үлгiсi қойылған.Осы критерийге
қаржы жүйесi мынадай үш бөлiктi қамтиды:
1. Қаржы қатынастарының жиынтығы;
2. Ақша қорларының жиынтығы;
3. Басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет,шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер,салалар,айиақтар же жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық,ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Қаржы қатынастары негiзiнен мынандай екi сфераны қамтиды:
1) мемлекеттiк бюджетке жинақталған мемлекеттiң орталықтандырылған ақша
қоорларын қалыптастырып,пайдаланумен байланысты болатын экономикалық ақша
қатынастары;
2) кәсiпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының ауыспалы айналымын
ортақтастырып экономикалық ақша қатынастары.
Қаржы қатынастары өзiнiң экономикалық табиғаты жөнiнен бөлгiштiк
қатынастар болып табылады,оның үстiне құнды бөлу ең алдымен субъектiлер
бойынша жүзеге асырылады. Сондықтан қоғамдық өндiрiстегi объективтi белгiсi
ретiнде көрiнедi.
Қаржы жүйесi интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады,оған кiретiн
элементтердiң (қосалқы жүйелердiң) тығыз байланысымен же оның қосалқы
жүйелерiнiң бiрден – бiрi өзiнше өмiр сүре алмайтындығымен
сипатталады:қаржы,бiр жағынан,өндiрiстiк қатынастардың бiр бөлiгiн
бiлдiредi же осы қатынастар жүйесiнiң элементi болып келедi,екiншi
жағынан,өзiнiң функционалдық өзiндiк ерекшелiгi бар өзара байланысты
элементтерден тұратын жүйе болып табылады.Қаржыларда функционалдық қосалқы
жүйелер ретiнде мыналарды атауға болады:салықбюджет, сыртқы
экономикалық,қаржы жоспарларының (болжамдарының),қаржылық бақылаудың
заңнамалық қамтамасыз етiлуiнiң же басқа қосалқы жүйелерi
Қаржы жүйесiн сыныптаудың функционалдық критерийiнен басқа қаржы
субъектiлерiнiң (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың )белгiсi бойынша
сыныптау қолданылады,бұл қаржы жүйесiн сфералар мен буындар бойынша
шектеуге мүмкiндiк бередi.
Буындардың сыныптамасының матасылған қатары ретiнде жоғары разрядтi
элементтерi болады: қаржы қатынастары,қаржы қорлары,басқарушы
аппарат.Жүйелеудiң мұндай қасиетi қаржы жүйесiне интеграциялық сипат
бередi.
Қаржы жүйесiн құрайтын жеке элементтердiң орны мен рөлi бiрдей емес
.Бастапқы (басты) элемент жүйесiнiң басқа элементтерiнiң арасында алдыңғы
орынды алады,өйткенi жүйе элементтерi мен буындардың өзара байланысындағы
оның рөлi айқындаушы болып табылады.Қаржы жүйесiнде мұндай элемент (сфера)
болып бiрiншi кезекте мемлекеттiк бюджетпен көрiнетiн мемлекеттiң қаржысы
болып саналады.
Материалдық өндiрiс сферасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржысы қаржылардың негiзiн қалайды,материалдық өндiрiсте нақтылы өнiм –
қоғамның қаржы ресурстарының негiзгi көзi жасалынытындықтан ол қаржы
жүйесiнiң бастапқы сферасы болып табылады.
Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы қаржы жүйесiнiң ерекше бөлiгi
болып табылады.Халық (азаматтар) өзiнiң ақша қаражаттарымен
жалпымемлекеттiк қаржы жүйесiмен же меншiктiң барлық нысандарының
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң өндiрiстiк же өндiрiстiк емес
сфералармен қарым-қатынас жасайды.Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке
ақы төлеумен,жинақтаушы зейнетақы жүйесiнен ақша қаражаттарын
төлеумен,материалдық же материалдық емес игiлiктердi алумен
байланысты;басқа жағынан,халық өзiнiң ақшалай табысына салық
төлейдi,өндiрiстiк же өндiрiстiк емес сфералардың мемлекеттiк же басқа
мекемелер мен ұйымдардың қызметiн төлейдi.Мұндай қатынастар айырбасқа
жататын сауда оргындарында,рыноктерде,халыққа қызмет көрсететiн
кәсiпорындар мен ұйымдарда (көлiк,байланыс,тұрмыстық сектор же т.т) тұтыну
тауарлары мен қызметтердi сатып алуға байланысты болатын ақша қатынастарын
қоспағанда,қаржы қатынастары болып табылады.
Сонымен бiрге азаматтардың жеке – дара же шығын кәсiпкерлiкпен
айналысумен байланысты бұл сферада көлемдi қаржы қатынастары шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң қаржылары сферасында пайда болатын қатынастарға
ұқсас.
Жеке меншiк же мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржысы сферасының
бастапқы табыстары,сондай – ақ азаматтардың табысы кез келген мемлекеттiң
қаржы жүйесi құрамының негiзiн қалайтынын ескерту қажет. Және бұл тек
теориялық жәйт қана емес,өйтекнi бұл ресурстардың бүкiл жиынтығы
Қазақстанның қаржы ресурстарының балансында қамтып көрсетедi.
Екiншi сфераның – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң екi дербес
қосалқы сферасы болады:
материалдық өндiрiс сферасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржысы:
өндiрiстiк емес сфера салаларының ұйымдары мен мекемелерiнiң қаржысы:
Бiрiншi қосалқы жүйеде - өндiрiстiк сфера қаржысында өндiрiстiк
компанияларда,фирмаларда,корпорация ларда,шаруашылық қызметтi ұйымдастырудың
басқа нысандарында орталықтан-дырылған ақша қорларын қалыптастырып,олардың
тиiмдi пайдаланудың мәселелерi шешiледi. Бұл қосалқы жүйенiң қаржысы
өндiрiстiк қызметке қызмет көрсетедi,қаржы тұтқаларының еңбек өнiмдiлiгiн
өсуiне,өндiрiстiң басқа сапалық көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға
белсендi ықпалын қамтамассыз етедi.
Екiншi қосалқы жүйенiң - өндiрiстiк емес сфера қаржысының орны мен
рөлi оның ұлттық табысты бөлу же пайдалану жөнiндегi байланысымен
айқындалады.Бұл қосалқы жүйедегi қаржы қатынастары оның бастапқы
құрылымындарын-дарында же олардың арасында,қаржы жүйесiнiң басқа
буындарымен,өзге экономикалық жүйелердiң:бағалардың,кредиттiң же
басқалардың буындарымен пайда болады.
Бұл қосалқы жүйеде қаржы қатынастары түрлi мақсатты сипаттағы сан
алуан ақша қорларын қалыптастыру арқылы одан әрi тұтыну мақсатында құнды
қайта бөлудiң каналдары бойынша жасалынған құнның қозғалысына қызмет
көрсетедi.
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетiн тиiстi
орталықтандырылған же орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесiнiң екiншi бөлiгiн құрайды.
Қаржының материалдық мазмұнын өзiнiң көрiнiсiн қаржы ресурстарын
қалыптастырып, пайдалануда табады,бұл ресурстар бюджет,мемлекеттiк же
мемлекеттiк емес әлеуметтiк сақтандыру же
қамсыздандыру,амортизация,айналым қаражаттары,тұтыну,резерв же басқа
көптеген ақша қорларын қамтиды.Бiр қорлар едәуiр дәрежде,бiреулерi аз
дәрежедә орталықтандырылған,бiр қорлар үнемi жұмсалынады (тұтыну
қоры),басқалары уақытша сақталынады (резервтiк капитал),үшiншiсi қорланады
(амортизациялық аударымдар).
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқарылатын
материалдық обьектiнi құрайды.Басқарушы субъект қаржыны басқарудың
мемлекеттiк же қоғамдық аппаратының жүйесi – қаржы аппараты болып
келедiбұл қаржы жүйесiнiң үшiншi бөлiгi болып табылады.Қаржы қызметiн
ұйымдастыру мен жоспарлау процесiндегi экономикалық же бақылау
жұмысымен,қаржы қатынастары буындарының байланысын жетiлдiрумен айналысатын
қаржы аппараты қаржы жүйесiнiң басқа бөлiктерiмен қабысып,етене ұштасып
жатады.Бұл қаржы жүйесiнде базистiк қатынастардың да,қондырмалық
қатынастардың да айқыш – ұйқыш тоқайласуын же оның басқарымдылығын
бiлдiредi.
Қаржы жүйесi ұғымымен қатар қаржы – кредит жүйесiнiң жалпылама ұғымы
да бароған қаржы жүйесiнiң буындары ғана емес сондай – ақ кредит жүйесi де
қамтылады.Қаржы – кредит жүйесi бiрлескен түрде көбiнесе материалдық
өндiрiс емес сфераға жатқанымен өндiрiстiк емес сферада несие қатынастары
шектелiнген.
Өзiнiң ортақ қағидалы бiртұтастығына қарамастанқаржы қатынастарын
ұйымдастырудың нысандары мен олардың сыртқы көрiнiсi әр түрлi.Бұл мағынада
қаржы құрамы туралы айтуға болады.
Жалпы қаржы жүйесiнiң құрамы – бұл қаржы қатынастарының әр түрлi
сфералары мен буындардың жиынтығы қатынастардың бұл процесiнде түрлi ақша
қорлары құрылып,пайдалынылады.
Нәтижесiнде ол өзiнiң ықпалымен бүкiл экономиканы қамтиды.Қаржы
қатынастарының сфералары мен буындары өзара тығыз байланыста болады же
елдiң бiрыңғай қаржы жүйесiнiң құрамын құрайды.Сонымен бiрге қаржы құрамын
мемлекеттiң қаржы саясатын жүзеге асыруға қызмет ететiн нақтылы қаржы
оргындары болып табылатын қаржы жүйесiнен ажырата бiлген жөн.
Бүгiнде Қазақстанның қаржы жүйесiнiң құрамы,жоғарыда атап
өтiлгендей,қаржы қатынастарының бiршама дербес мына сфераларынан тұрады:
мемлекеттiк бюджет жүйесi:
арнаулы бюджеттен тыс қорлар:
мемлекеттiк кредит:
жергiлiктi қаржы:
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржысы:
халықтың қаржысы:
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлiгi жалпымемлекеттiк, яғни
орталықтандырылған қаржыларға жатады же макродеңгейдегi экономика мен
әлеуметтiк қатынастарды реттеу үшiн пайдалынады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады же
микродеңгейдегi экономика мен әлеуметтiк реттеу же ынталанлыру үшiн
пайдалынады.
Жергiлiктi қаржы мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң маңызды құрамы болып
табылыады.Жергiлiктi қаржының әлеуметтiк рөлi,оның құрамы мен құрылымы
бүтiндей жергiлiктi оргындарға жүктелген функциялардың сипатымен,сондай –
ақ мемлекеттiң әкiмшiлiк – аумақтық құрылысымен же оның саяси –
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы,қаржылардың бүкiл құрамы екi iрiлендiрiлген бөлiкке
бiрiктiрiледi:
мемлекеттiк же муниципалдық қаржы;
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржысы;
Қаржы қатынастары сфераларының әрқайсысының iшiнде буындар
бөлiнедi,оның үстiне қаржы қатынастарын топтастырып,мақсатты ақша
қорларының құрамы мен арналымына белгiлi бiр әсер ететiн субъект қызметiнiң
сипатына қарай жүргiзiледi.Бұл белгiлi кәсiпорындар мен ұйымдар қаржысы
сферасында мынадай буындарды бөлуге мүмкiндiк бередi: коммерциялық
кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржысы; коммерцмиялық емес ұйымдардың
қаржысы.Мемлекеттiң қаржысы қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын
жзасаудың экономикалық нысаны мен мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
ретiндегi мемлекеттiк бюджетте,қоғамдық мұқтаждарды мақсатты
қаржыландырудың қосымша көзi ретiндегi бюджеттен тыс арнаулы
қорларда,мемлекеттiк кредитте көрiнетiн қаржы қатынастарын қамтиды.
Кредит қатынастарының қаржы қатынастарын айырмашылығы болғанымен
мемлекеттiк кредит қаржы жүйесiне қамтылады. Бiрақ кредиттiң бұл түрi
мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабу мақсатына бағытталғандықтан,мемлекет
қаржысының тұрақтылығын қамтамасыз ететiндiктен ,ол бойынша есеп айырысу
бюджет қаражаттары есебiнен болатындықтан – бұл буын қаржы жүйесiне
де,сондай – ақ кредит жүйесiне де жатады деп есептеуге де болады.
2 сызба. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiнiң сызбасы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесi
Жалпымемлекеттiк қаржы Шаруашылық жүргiзушi Халықтың
субъектiлердiң қаржысы үй
шаруашылығ
ының
қаржысы
Мемл Арнаул Мемлекет
екет ы тiк кредит
тiк бюджет
бюдж тен
ет тыс
қор
Республикалық бюджет Жергiлiктi бюджеттер
Қаржы жүйесiнiң әр буыны өз кезегiнде буыншаларға (ондағы қаржының
өзара байланысының iшкi құрылымына сәкес) бөлiнедi. Мәселен,салалық
бағыныштылығына қарай коммерция-лық негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсiпорындар
(ұйымдар) қаржысы-
ның құрамына өнеркәсiп,ауыл шаруашылығы,сауда,көлiк,
құрылыс же т.т. кәсiпорындардың қаржылары ,ал меншiк нысанына қарай –
мемлекеттiк кооперативтiк,акционерлiк,
жекеше же басқа кәсiпорындардың қаржылары болып мүшеленедi.Мемлекет
қаржысының құрамында буындар iшiндегi қаржы қатынастарын
топтастыру,мемлекеттiк басқарудың деңгейiне республикалық,жергiлiктi
сәйкес жүзеге асырылады.Сақтық қатынастар сферасында буындардың әрқайсысы
сақтандырудың түрлерiне (жалпы сақтандыру,өмiрдi сақтандыру) бөлiнедi.
Мемлекеттердiң көпшiлiгiнде қаржы жүйесiн құрудың қағидаты –
фискалдық (қазыналық) федерализм қағидаты.
Қаржы жүйесiнiң функционалдық құрылысы мынадай негiзгi қағидаттарды
қанағаттандыруы тиiс:
бiрiншiден, қаржы жүйесiнiң жеке алынған әрбiр буыны ақша
қатынастарының аса кең шеңберiн қамти алмайды,бұл жалпы категория болып
табылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы және Қаржы ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...6
1.1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
мазмұны ... ... ... ... ... ... .6
1.1.1 Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің
сыныптамасы ... ... ... ... ... .8
1.1.2 Негізгі ұйымдық – құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..9
1.2.Қаржы жүйесінің ұғымы, оның мәні мен
қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...11
1.2.1.Қаржы жүйесi және оның ұйымдастырудың
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ..17
1.3.Қаржы жүйесінің субъектілері ретіндегі кәсіпорынның қаржы ресустарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .25
1.3.1. Қаржы жүйесі және қаржы
механизімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..33
2. Қаржы жүйесінің формалары және қаржылық
құжаттар ... ... ... ... ... ... ... 42
2 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫ
ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ..52
2.1 Шаруашылық субъектілерінің қаржылық жағдайдың мәні
және талдаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 52
2.2 Шаруашылық субъектілерінің төлем жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 62
3 Қаржы ЖҮЙЕСІ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ, ТӨЛЕМ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ӨТІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы жүйесі субъектілерінің қаржылық жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі одан әрі
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... .67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .91
КIРIСПЕ
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де
шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге
сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың
сәйкессіздігінде жатыр.
Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын ала көздеу мүмкін емес еді. Оны
еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам
АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады.
Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына
дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға
қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика
өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6
наурыздағы Қазақстан халқына Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты
Жолдауында: Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша
өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың
экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Жеке тұлғалардың
салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін
ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының
жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін төмендетуге
көмектесті. Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге
қолдау білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін
сақтау үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге
көлемінде бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік
кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды деп айта
кетті.[1].
Бұдан туындайтын талаптар мен мiндеттердi абыроймен орындап шығудың басым
бағыты экономиканы дамыту, осының негiзiнде елiмiздiң әлеуметтiк-
экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлi жақсарту
болып табылады.
Республикамызда кеңес Үкiметi дәуiрiнде мемлекеттiк кәсiпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендiрiлiп, олардың орнына жеке меншiкке
негiзделген шаруашылық субъектiлерi ұйымдастырылды. Қазiргi кезде бұрын
тоқтап қалған көптеген өндiрiс орындары, отандық және шет елдiк
кәсiпорындар, акционерлiк қоғамдар ашылып, жұмыс iстеуде.
Елiмiздiң экономикасын қайта түлетiп, әлеуметтiк-экономикалық әлеуеттi
еселей дамытуда кәсiпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсiпкердiң, алатын
орны ерекше. Отандық кәсiпкер қазiрдiң өзiнде тұрғындардың сұранысы мен өз
ырзығын терудi қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетiмiздiң iргесiн нығайта
беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазiргi жағдайда кәсiпкер нақты нәтиже қалыптастырудың әр түрлi әдiстерiн
бiлiп, кәсiпорында қабылдаған қаржылық стратегияны iс жүзiнде асыруды
қамтамасыз саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның
қызметiнiң аясы жай есепшiлiктен қаржы жағдайын жоспарлау iсiне өтiп, қаржы
менеджментiне дейiн өсiп, айтарлықтай кеңеюi қажет.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесi мен өзгеше iс
- әрекеттi талап етедi. Ол зауыт қоймалары мен ашық аландарда, материалдар
мен шикiзаттың қисапсыз қорларының көгерiп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенiң доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсiпорын мүлкiне салынған әрбiр теңге жаңа табыс әкелу үшiн осы қорларды
қозғалысқа келтiредi. Жасанды көрсеткiш пен жоспар үшiн жұмыс iстеу
келмеске кетедi.
Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсiпорындардың
шаруашылықты жүргiзушi субъект ретiнде құқық жағдайларын едәуiр нығайтып,
олардың көптеген өндiрiстiк және қажылық мәселелердi өз бетiнше шешуiне мол
мүмкiндiк ашты. Атап айқанда, iшкi және сыртқы рынокта бiлiктi әрiптестердi
тандауға қол жеттi, өйткенi болашақтағы бiрлескен iс - әрекеттiң тиiмдiлiгi
көбiнесе осыған байланысты боглады. Олардың өздерiне iскер серiктердi
қаншалықты дәл және қатесiз тандауымен нарықтық қатынастар негiзiнде
мүмкiндiгiнше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының
тиiмдiлiгi әр түрлi болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргiзушi
субьектiлердiң қызметiнiң жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданатын
шешiмдердiң стратегиялық бағыттарына, нақтылығына, шұғылдығы мен ғылыми
негiзделуiне тiкелей тәуелдi. үйлесiмдi шешiмдердiң қабылдануы,
материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиiмдi пайдаланып, елiмiздiң
экономикалық өсуiне бағытталатыны белгiлi.
Нарық жағдайында кәсiпорындардың өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң
орнықтылығының негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркiн жайғастыра отырып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiру
мен сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресустары
жағдайын анықтайды.
Кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, обьективтi, ғылыми негiзделген
және үйлесiмдi басқару, өндiрiстiк әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн
оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның iшiнде қаржы нарығындағы оның
стратегиясы кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына өз шарапатын тигiзбей
қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негiзiнде ғана оның қызметiн
обьективтi бағалап, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе
жақсарту және оның iскерлiк белсендiлiгiн арттыруға бағытталған басқару
шешiмдерiн қабылдау үшiн, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Кәсіпорындардың қаржылық жағдайының негізгі айнасы , ол дер кезінде өз
қарыздарын өтей алу қаблетінің болуы. Ал бұл мәселе өз кезегінде міндетті
түрде ақшалай есеп айырысулардың тиімді әдістерін қолду қажеттілігіне
әкеледі.
Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің негізгі мақсаттары ақшалай
қаражаттарды бір орталыққа шоғрландыру. Ендеше кәсіпорындар бірін бірімен
есеп айрйсуларда қаржы-несие мекемелерінің қызметтерін толығымен қолданады.
Отандық кәсiпорындардың (соның iшiнде серiктестiк нысанында құрылған
кәсiпорынның) ақшалай есеп айруларын үйымдастыру мәселесi қазiргi кезде аз
зерттелуде, сондықтан оның прогрессивтi әдiстерi әзiрше бiзде ойдағыдай
қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсiпорын қызметiнiң қаржылық нәтижесi мен
экономикалық дамуына, жалпы елiмiздiң экономикалық өсуiне керi әсерiн
тигiзедi.
Сондықтан менiң диплом жұмысын жазуымның мақсаты – кәсiпорынның ақшалай
есеп айруларын тереңірек зерттеп теориялық және әдiстемелiк негiздерi
туралы мағлұмат алып, оны зерделеп, оларға талдау жүргiзудегi дағдыларды
қалыптастыру болып табылады. Кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң
нәтижелерi мен қаржыны жоспарлаудағы стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми
негiзделген баға мен қортынды беруге, өндiрiстiң өсуi мен оның тиiмдiлiгiн
арттыруды қамтамасыз етуге, елiмiздiң ұзақ мерзiмдi бiрiншi кезектегi
мақсатына ойдағыдай жету үшiн үйлесiмдi басқару шешiмдерiн дайындауға ат
салысуды қажет етедi.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлімнен жіне қортынды, қолданылған
әдебиеттертізімінен тұрады.
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы және Қаржы ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мазмұны
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – біріңғай қаржы
жүйесінің құрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет
Шаруашылық жүргізуші субъектілрдің айтарлықтай бөлігі қоғамның
тіршілігін көрсетеді. қамтамасыз ететін көзі – қоғамдық өнім жасалатын
материалдық өндіріс сферасында жұмыс істейтіндіктен бұл буынның қаржысы
қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруалық жүргізіші субъектілердің қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтары білдіреді және экономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстармен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық шаруашылықты
басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта
құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің
берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларсыз мүмкін емес. Өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың
жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындары шаруашылық
қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық-пайданы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау- өткізу, сауда (делдалдық), дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй
–коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің ассоциациялардың,
салалық министірліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын қамтиды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруащылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
салды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар:өнім өткізуден
түсім – ақша алу,өткізуден тыс табыстар түсіру,шарт міндеттерін бұзған
кезде айыппұл төлеу және алу,бағалы қағаздарды өткізу,басқа кәсіпорындардың
акциялары мен облигацияларына қаражаттарды инвестициялау,олар бойынша
дивидендтер мен пайыздар төлеу және алу процесінде,коммерциялық несиелеу
кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді,сыйлық қорын
жасауды,табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді,сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды,
бағалы қағаздарды сату,кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
өз ішіндегі бөлімдермен (олардың арасындағы қаржы ресурстарын бөлу
кезінде);
мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу,бюджеттен қаржыландыру
кезінде,мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде,сондай-ақ олар
бойынша төлемдер алғанда,валюта қорлары мен ресурстарды қалыптастырғанда;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы кредиттерін алу,оларды
қайтару,кредиттер бойынша пайыздар төлеу,банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлеммен бос ақшаны беру,банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен – мүлікті,қызметкерлерді,коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен – ішкісалалық қайта бөлу шегінде
(пайданы,табыстарды,капиталдықайта бөлу кезінде,жалгерлік төлемдер бойынша
және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын,салымдарын төлеу кезінде сондай – ақ
кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т.с.с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына,бір жағынан,жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер,басқа
жағынан,қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне
байланысты ерекшеліктер тән.Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі
белгілерді атауға болады:
қаржы қатынастарының көпқырлылығы,олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
1) өндірістік құралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен,көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы.Өндірістік капиталдар – бұл өндірістің серпінді
элементі,олар өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады,сонымен
қатар құн нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады.Кәсіпорын
қызметінің кез – келген мезетінде өндірістік құралдар материалдық-
заттық және ақша нысанында болуы мүмкін;
2) жоғары белсенділік,кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің барлық жағына
әсер ету мүмкіндігі;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім
(жұмыс,қызмет көрсету) өндіріп,сатумен және пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастарды атайды.
1.1.1 Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің сыныптамасы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына
елеулі әсер етуі мүмкін.
Айырудың ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне – материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды.Бұл сферада жасалған өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің
нысанын қабылдайды, қызметтерді жасау процесі, әдеттегідей, оларды тұтыну
процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтау жатпайды.
Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылық жүргізудің ұйымдық –
құықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі
шаруашылық құрылымдары қалыптасуы мүмкін.
1.Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның
ішінде:
• республикалық – Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
• коммуналдық меншікті кәсіпорындар – тиісті аумақтық халқының әлеуметтік –
экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу
үшін, жергілікті бағынышта болады.
2.Заңды тұлғалардың жеке меншігіне негізделген кәсіпорындар: әр
түрлі тұрпаттағы шаруашылық, серіктестіктері, соның ішінде акционерлік
қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдар.
3.Қоғамдық бірлестіктердің меншщігіне негізделген кәсіпорындар.
4.Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
5.Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.
6.Меншікті жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы
аралас кәсіпорындар
Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субъектілерінің
құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасын кепілденген.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдық құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен анықталған,ол шаруашылық жүргізуші
субъектілердің құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Кәсіпорындардың ұйымдық- құқықтық нысандарын жіктеудің критерийлері
мен алар болып табылады: меншіктің түрі, меншіктің субъектісі, мүлік
иесінің мүлікті жауапкершілігінің сипаты (толық, шектелген, қосымша) және
кәсіпорындарды басқарудың механизмі. Осы критерийлерді ескере отырып,
кәсірорындар жеке, жекеше,серіктестіктер (толық серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар), кооперативтік, жалгерлік,
мемлекеттік, шетелдік және бірлескен кәсіпорындар ретінде құрыла алады.
Олардың барлығы біріңғай заңдылық негізінде іс-әрекет етеді және
кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың ортақ қағидаттарына
бағынады.Экономиканың реформалау, нарықтық қатынастардың дамуы мемлекеттік,
жекеше немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандардың кәсіпорындарымен ұйымдардың қалыптасуын қажет етеді. Соңғы
екеуі меншіктің мемлекеттік емес нысанын құрайды. Кәсіпорындардың,
ұйымдардың, мекемелердің әртүрлі сыныптамалық сипаттамаларының сан
алуандығы, олардың шаруашылық органдар бөлігіндегі мүмкін болатын ұштасуы
қаржы жүйесінің бұл буынының қаржы механизмінің күрделілендіреді, оны үнемі
жетілдіруді, қызметті айқын заңдамалық реттемелеуді, жақсы жолға қойылған
басқаруды және қаржылық процестерде бақылауды қажет етеді.
1.1.2 Негізгі ұйымдық – құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші
субъектілері қаржысының ерекшеліктері.
Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары
мен шарушылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктің
дамуы кезінде жұмыс істейді.
Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша олардың қаржысын
ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуымен, өндірістік-
шарушылық қызметін қаржыландыруға шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне әкеп
соғады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестіктері
туралы заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі – жарғылық
капиталы құрылтайшылардың салымдарына бөлінген, өз қызметінің негізгі
мақсаты пайда түсіру болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық
серіктестіктерінің мынадый нысандары белгіленген:
1) толық серіктестік;
2) сенім серіктестік;
3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5) акционерлік қоғам;
Толық серіктестіктің пайдалы мен залалдары қатысушылар арасында, егер
құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше
белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің
мөлшеріне бара-бар бөлінеді, сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте де осылай бөлінеді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республмкасының заңына сәйкес
өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттары тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды ұйым (тұлға) акционерлік қоғам деп танылады.
Қаржы қатынастарының акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір
ерекшеліктері акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді
қаржыландыру ретінде қолданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар
қызметінің ұйымдық нысандарының әр алуандағы мүмкіндік туғызады: олар ашық
немесе жабық үлгіде (яғни иелердің шектеулі тобының ішінде акцияларды
тартумен), толық немесе жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін. Қаржыны
ұйымдастыруға акцичлар категорияларының (кәсіпорынның акциялары, еңбек
ұжымының акциялары, акционерлік қоғамдардың акциялары), лоардың түрлерінің
(артықшылықты, атаулы, ұсынушыға арналған акциялар) әр алуандығы әсер
етеді. Акционерлеу механизмі Қаржы рыногі тарауында неғұрлым тоық
жазылған.
Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады.Бұл секторға
кәсіпорындардың мынадай түрлері жұмыс істейді:
1) шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорындар; бұл құқық мүлікті
мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және осы мүлікті иелену, пайдалану
және оған билік ету құқықтарын заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекеттік кәсіпорынның заттық құқығы болып табылады;
2) жедел басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар.Бұл құқық қазыналық кәсіпорынның меншік иесінен алған және өз
қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен мүліктің мақсатына
сәйкес заңнамалық актілерде белгіленген шекте сол мүлікті иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асыратын заттық құқық болып
табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
1) республика меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорын еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорын қазыналық болып
табылады.
Еншілес кәсіпорын- өз мүлкінің есебінен басқа мемлекетік кәсіпорын құрған
заңды тұлға.
Экономикалық кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені
буындарының біріболып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында
меншік нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылық жүргізудің
бұл демократиялық нысанының қайта дамуына және дәстүрлі салаларда оның
кеңеюіне кең жол ашты.
Өндірістік кооператив туралы заңда өндірістік кооператив азаматтардың
бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың жеке еңбегімен
қатысуына және мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне
негізделген ерікті бірлестігі делінген. Өндірістік кооперативтер тауарлар,
өнімдер өндіріп, жұмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және
халыққа қызмет көрсетеді.
Өндірістік кооператив меншігіндегі мүлік еооператив жарғысына сәйкес оның
мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірістік кооператив мүшелерінің
кооператив мүлкіндегі үлесі болып табылады.
Тұтыну кооперативі сауда-саттық және тұрмыстық қызмет көрсету арқылы
өзінің мүшелерін және басқа азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандырып
отырады.
Пәтерлер иелерінің тұтыну кооперативтері- ПИК өзгеше ұйымдық-құқықтық
түрі болып табылады, олар тұрғын үй қорын ұстаумен, оған қызмет көрсетумен
және пайдаланумен байланысты болатын өзара қатынастарды реттеп отыруы тиіс.
2. Қаржы жүйесінің ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы (“қолма – қол ақша “, “табыс” ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financiа сөзінен пайда болған француздың finance сөзіне
шыққан ) қоғамда нақты өмір сүретін, обьективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынас – тарды білдіре отырып, тарихи қалыптасқан
экономикалық категория ретінде көрінеді. Құн катнгорияларының жүйесінде
(ақша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т.) қаржы белгілі орын алады және
өзінің ішкі ерекшеліктермен, сондай - ақ ұдайы өндірістегі өзгешілік
рөлімен айшықталады.
“Қаржы” ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта қоғамның тап- тарға
жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жүйелі тауар – ақша айырбасы
жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы қоғамдық өнімді
бөлумен байланысты болатын эконо- микалық қатынастарының кең ауқымын
қамтиды.Тауар – ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып
отырған нарықтық экономика жағдайындағы қаржы нақтылы және үздіксіз болып
жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді
Қаржы ғылыми ұғым ретінде, әдетте, қоғамдық өмірде сан алуан
нысандарда пайда болатын қызметтермен ассоциацияаланады және міндетті түрде
ақша қатынастарының қосарлана жүреді .
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминің авторлығы 1577 жылы “Республика туралы алты кітап”
деген жұмысын бастырып шығарған фран –цуз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға
болады.
Қаржы туралы жұмыстың (“Афин республикасының кірістері туралы”) алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 ж.ж.) болды .
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж. ) қаржы саласындағы қөз – қарасы
оның, “Афиннің мемлекеттік құрлысы” атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар – ақша қаты настарын
қамту сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның
экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғаты – мен және функциаларымен
айқындвлвды.
Түрлі қоғамдық – экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
мына себептерге байланысты:
әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрлымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттң пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
кез келген қоғамдық – экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
өндірістің жаңа әдісі шарушылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құн иленеуші және феодалдық формац цияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбнесе натуралдық сипатта
болады. Капиталистік шаруашылық тауар – ақша шарушылығы болып
табылады.Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады.;
егер мемлекет басқару оргоны ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрлыстың міндеттеріне қызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да міндет етеді.
Қаржы – ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, ол әрқа – шан
экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өнгдірістің түрлі
субьектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарынының қан –дай орын алатындығы байланысты.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциа –цияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экномикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және обьективті сипатта
болады. Қаржы өндірістік қатынастардың белгілі бір сфера –сын білдіреді
және базистік категорияға жатады.
Қаржыны экномикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
құбылысын қарастырудан оның мәнін – зат болмысы – ның барлық әр алуан
нысандарының бірлігін білдіретін оның ішкі мазмұнын зерттеуге көшу қажет.
Қаржының мәні, іс - әрекет механизмі және рөлі оның функциаларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функциаларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экномикалық категорияға тән қызмет тобын,
мәннің іс – қимылдағы көрініс, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория – ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалық категория болып табылатындықтан және бұл экономикалық
категорияның іс – қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдық саяси және экономикалық өмірдің барлық сферасына терең деңдеп
енуіне бай –
ланысты қаржы фукнкциясы туралы мәселе ғалым – теоретиктер арасында осы
күнге дейін пікірталас тудырады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдама –
ның жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша
нысанындағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының
бөлгіштік сипаты оның ісәрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды.
Бұл тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлу функция қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі – ұлттық табысты, сондай – ақ ұлттық бай-
лықтың бір бөлігі (мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікте сату
операциаларын шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде
пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле
береді деген мағынада емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана
ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп айтқан
дұрыс:өнімнің натуралды – заттық құрамын бөлу ақша қорларын бөлу арқылы
жасалынады. Мемлекет,кәсіпорын, фирма және халық арасында ақша қорларын
(табыстар мен қорланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралды өнімде
бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік фцнкциасының іс- қимылы оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден: табыстар мен
қорланымдарды қалыптастыруды; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталды және жаңадан жасалған құн- ұлттық табысты бөлудің
нәтежесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шарушылық жүргізуші
субьектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің кұрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлде қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлтық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категориямен тығыз
байланысты дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондац – ақ аумақтық тұрғындағы шару-
шылық жүргізуші субьектілер бойынша қоғамдық өнімді мүше- ленудің сан алуан
процесін қамтиды. Мұның нәтижесінде натурал- дық – заттық нысандағы өнімді
түпкілікті тұтынуды қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының ақша
қаражаттарына деген әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандырылып отырады. Бұл
орайда қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен
қалыптасады және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады.
Бірінші жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера
капиталынан, әлеуметтік инфра- құрлымынын өндірістік емес қорларынан
болатын өндірістік қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық
қорларды жасау үшін пайдалынады. Тұтыну қоры бүкіл халықтың оның ұдайы
өндіріске арналған түпкілікті табыстарын, әлеуметтік фераның мемкемелерін
ұстауға, ғылымға, мәдениетке,басқаруға, елдің қорғанысына арналған
ресурстарды құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
қаржылық- бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қол-данылады ;
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшемелердің, тарифгердің, аударымдардың және
т.т көмегімен жүзеге асырлыуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақ-
саттары мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың ай –рықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
қаржы ресурстары ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіп – орындардың
әр түрлі рентабелдігімен және кұрделі жұмсалымдар-дың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көлемегімен бөлу және қайта бөлу
қоғаммен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы
өндірістегі қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржы ғылымы қаржыны тек экономикалық категория,яғни айрықшалықты
өндiрiстiк қатынастардың жиынтығы ретiнде ғана қарастырып қоймайды,сонымен
бiрге мақсатты ақша қорлары түрiндегi олардың материалдық iске асуын баса
көрсетедi.Бұл қорлар қаржы қатынастарының тұрақты иесi болып келедi.Олардың
қалыптасу көздерi же қорлардың өздерi бұл көздердi бiрiктiрушi ұлттық
шаруашылықтың тиiстi буындарының қаржы ресурстары болып табылады.
Демек,қаржы ресурстары-бұл жалпы iшкi өнiм құнының бiр бөлiгiн,атап
айтқанда,ақша нысанындағы таза табысты бөлу же қайта бөлу процесiнде
жасалынатын мемлекеттiң,шаруашылық жүргiзушiсi субъектiлердiң же халықтың
қарамағындағы ақша қаражаттары,олар ұлғаймалы ұдайы өндiрiс пен
жалпымемлекеттiк қажеттiлiктердi қамтамасыз етуге арналған.
Қоғамдық жалпы өнiм мен ұлттық табысты арттыру қаржы ресурстары өсуiнiң
басты шарты болып табылады.
Қаржы ресурстарында негiзгi орынды таза табыс (пайда,қосылған құнға
салынатын салық,ақциздер,кеден төлемдерi,Қоғамдық мүдделерге төленетiн
жарналар нысанындағы) же амортизациялық аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар.Қаржы қорлары
(қорланым,босалқы қор)- қаржылық әдiспен қалыптастырылған,белгiлi бiр
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары.
Бiрiншiден,қаржы ресурстары деп ақша қаражаттарының көздрiн,шаруашылық
органның немесе шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң мұндай қаражаттарды жасау
мүмкiндiктерiн түсiнедi
Екiншiден,қаржы ресурстары-бұл қорлардағы,яғни ақша қаражат тарының
мақсатты босалқы қорларындағы байланылған қаражаттар,сондай – ақ әлi
мақсатты белгiлi бiр бағыттылығы жоқ қорлар бойынша қалыптаспаған ақша
қаражаттары.Мысалы, ақша қаражаттарының бiр бөлiгiнiң алғашқыда қор сипаты
болмайды, - бұлар шаруашылық оргындардың олардың шаруашылық әрiптестерi
тарапынан келiсiмшарттарды,өзара шарттарды же шаруашылық жүргiзудiң басқа
шарттарын бұзғаны үшiн алатын айыппұлдары,өсiмдерi,тұрақсыздық
төлемдерi.Мұндай қаражаттардың түсуiн күнi бұрын есепке алу мүмкiн емес.
1 сызба. Қаржы ресурстары
Жалпы қоғамдық өнiм
c v m
Материалдық шығындар Қажеттi өнiм Қосымша
өнiм
ӨЗIНДIК ҚҰН ШЫҒЫНДАР
Аморти- Айна- Мате- Ұлттық табыс
зация- лым- риал-
лық дағы дық шы-
ауда- қара- ғындар
рымдар жаттар құра-
мын-
дағы тө-
лемдер
Әлеуметтiк Таза
қорларға табыс
аударылатын (пайда)
аударымдар
(әлеуметтiк
салық)
Халықтан алынатынЖанама салықтар
салықтар Қарыздар(қосылған құнға
мен лотереялар салынатын
Ерiктi жарналар салық,акциздерба
сқалары)
Роялти,бонустар Сыртқы
Табиғи ресурстар үшiн төлемдер экономикалық
Баждар,лицензиялар үшiн төлемдер қызметтен
Тiркеу алымдары түсетiн түсiмдер
Табиғатты қорғау қорына төленетiн төлемдер
Мемлекеттiк мүлiктi сатудан
(жекешендiрiлуден) түсетiн түсiмдер
Сыртқы көздерден түсетiн түсiмдер
(қарыздар,трансферттер,гранттар)
Қаржы ресурстары ұғымындағы оның екi жағын ажырата бiлген жөн:
1.Шаруашылық жүргiзу практикасында қаржы ресурстарының ұғымы деп
мемлекеттiң,кәсiпорындардың қарамағындағы белгiлi бiр кезеңдегi барлық ақша
қаражаттарының кiрiстерi мен қорланымдарының жиынтығын,яғни ақша қорларын,
кредит ресурстарын,ақша қаражаттарының резервтерiн айтады.Бұл шаруашылық
жүргiзудiң шаруашылық есеп практикасы тұрғысы-
нан туындаған практикалық тәсiлдеме.Расында,кәсiпорынның банктегi оның
шотындағы белгiлi бiр күндегi ақша қаражаттары, олар кәсiпорынның меншiктi
немесе қарыз қаражаттары болып келетiндiгiне қарамастан оның барлық нақтылы
қаржы ресурстарын құрайды.Сол сеiлдi мемлекеттiк бюджетте шоғырланған
кiрiстер,қорланымдар олар жасалынған құнды алғашқы немесе кейiнгi бөлудiң
нәтижесi болып табылатынды-
ғына қарамастан мемлекеттiң әрбiр нақты күндегi қаржы ресурстары болып
саналады.
2. Егер жиынтық өнiмiнiң (c+v+m) материалдық-заттық және ққұндық
құрылымына,оның бөлiнiсiне же бұл процестегi орнына сүйенсек,онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрiнедi.Егер қайталама есептiң элементiн
шығарып тастасақ, онда “қаржы ресурсының” ұғымы тiкелей мемлекет пен
кәсiпорындарда оларға жүктелiнген функцияларды орындау үшiн шоғырланатын
құндық (ақша) нысанындағы жалпы қоғамдық өнiм мен ұлттық табыстың бiр
бөлiгiн бiлдiредi.
Мемлекеттiң қаржы ресурстары көлемiнiң динамикасы мен құрлысының
тенденциялары нарықтық қатынастарға көшу бағдарламаларын жүзеге асырудың
нәтижесiнде қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн айтарлықтай арттыру қаржы
ресурстарын қалыптастырудың қарқынын тездетуге же өсуi интенсивтi
факторлармен шарттасылған көздердiң үлес салмағын көбейту бағытындағы
олардың құрылымын жақсартуға жеткiзетiндiгiн дәлелдейдi.
1.2. Қаржы жүйесi және оның ұйымдастырудың қағидаттары
Қаржы жүйесiнiң ұғымы қаржы ұғымының одан әрi дамуы же нақтылана
түсуi болып табылады.
Бiртұтас қаржы жүйесi - өзiнiң мәнi жағынан мынадай түрлi ұғымдарды
бiлдiру үшiн қолданылатын термин:
а) бiр – бiрiмен өзара байланысты қаржы қатынастарының сфералары мен
буындарының жиынтығы;
ә) елдiң қаржы мекемелерiнiң жиынтығы,оларға қаржы мекемелерi мен салық
службаларының барлық құрылымдық бөлiмдерi жатады.
Қазақстан Республикасында макро – және микроэкономиканың қаржы
жүйесiн реттелiп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы
же оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендiруге
байланысты бөлудi жүзеге асыратын қаржы мекемелерi құрайды.Қаржы жүйесiнiң
ұғымы кейде тар мағынада,тек мемлекеттәi қаржы мекемелерiнiң жиынтығы
ретiнде қолданылады,бұл жеткiлiксiз.
Сонымен бiрге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесi
бұл қаржы мекемелерiнiң жиынтығы,ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте
iс - әрекет ететiн бiр – бiрiмен өзара байланысты қаржы қатынастарының
жиынтығы екенiн естен шығармаған жөн.
Өзiнiң тарихи дамуында қаржы жүйесi ұзақ эволюциядан өттi. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезiнде қаржы жүйесi,жалпыға мәлiм,әдетте, тек
бiр ғана буынмен – мемлекеттiк бюджетпен шектеледi.Классикалық капитализм
жағдайында батыстың көптеген өркениеттi елдердiң,соның iшiнде бұрынғы КСРО-
ның қаржы жүйесiн екi негiзгi буын – мемлекеттiк бюджет пен жергiлiктi
қаржылар ққұрады.Олар ақша қорларын қалыптас-
тыруға мүмкiндiк бердi,бұл буындардың көмегiмен мемлекет өзiнiң саяси же
экономикалық функцияларын орындап отырды.
Жүйе терминi өзара байланысты элементтердiң түрлi критерийлерi
бойынша сипаталатын қосалқы жүйелердiң iс – қимылын бiлдiредi.
Терминнiң жоғарыда келтiрiлген анықтамасында қаржының мәндiлiк
сипаттамасын,оның қоғамдық – экономикалық процестегi орнын негiздей
отырып,қаржы жүйесi сыныптамасының қағидалы үлгiсi қойылған.Осы критерийге
қаржы жүйесi мынадай үш бөлiктi қамтиды:
1. Қаржы қатынастарының жиынтығы;
2. Ақша қорларының жиынтығы;
3. Басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет,шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер,салалар,айиақтар же жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық,ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Қаржы қатынастары негiзiнен мынандай екi сфераны қамтиды:
1) мемлекеттiк бюджетке жинақталған мемлекеттiң орталықтандырылған ақша
қоорларын қалыптастырып,пайдаланумен байланысты болатын экономикалық ақша
қатынастары;
2) кәсiпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорларының ауыспалы айналымын
ортақтастырып экономикалық ақша қатынастары.
Қаржы қатынастары өзiнiң экономикалық табиғаты жөнiнен бөлгiштiк
қатынастар болып табылады,оның үстiне құнды бөлу ең алдымен субъектiлер
бойынша жүзеге асырылады. Сондықтан қоғамдық өндiрiстегi объективтi белгiсi
ретiнде көрiнедi.
Қаржы жүйесi интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады,оған кiретiн
элементтердiң (қосалқы жүйелердiң) тығыз байланысымен же оның қосалқы
жүйелерiнiң бiрден – бiрi өзiнше өмiр сүре алмайтындығымен
сипатталады:қаржы,бiр жағынан,өндiрiстiк қатынастардың бiр бөлiгiн
бiлдiредi же осы қатынастар жүйесiнiң элементi болып келедi,екiншi
жағынан,өзiнiң функционалдық өзiндiк ерекшелiгi бар өзара байланысты
элементтерден тұратын жүйе болып табылады.Қаржыларда функционалдық қосалқы
жүйелер ретiнде мыналарды атауға болады:салықбюджет, сыртқы
экономикалық,қаржы жоспарларының (болжамдарының),қаржылық бақылаудың
заңнамалық қамтамасыз етiлуiнiң же басқа қосалқы жүйелерi
Қаржы жүйесiн сыныптаудың функционалдық критерийiнен басқа қаржы
субъектiлерiнiң (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың )белгiсi бойынша
сыныптау қолданылады,бұл қаржы жүйесiн сфералар мен буындар бойынша
шектеуге мүмкiндiк бередi.
Буындардың сыныптамасының матасылған қатары ретiнде жоғары разрядтi
элементтерi болады: қаржы қатынастары,қаржы қорлары,басқарушы
аппарат.Жүйелеудiң мұндай қасиетi қаржы жүйесiне интеграциялық сипат
бередi.
Қаржы жүйесiн құрайтын жеке элементтердiң орны мен рөлi бiрдей емес
.Бастапқы (басты) элемент жүйесiнiң басқа элементтерiнiң арасында алдыңғы
орынды алады,өйткенi жүйе элементтерi мен буындардың өзара байланысындағы
оның рөлi айқындаушы болып табылады.Қаржы жүйесiнде мұндай элемент (сфера)
болып бiрiншi кезекте мемлекеттiк бюджетпен көрiнетiн мемлекеттiң қаржысы
болып саналады.
Материалдық өндiрiс сферасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржысы қаржылардың негiзiн қалайды,материалдық өндiрiсте нақтылы өнiм –
қоғамның қаржы ресурстарының негiзгi көзi жасалынытындықтан ол қаржы
жүйесiнiң бастапқы сферасы болып табылады.
Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы қаржы жүйесiнiң ерекше бөлiгi
болып табылады.Халық (азаматтар) өзiнiң ақша қаражаттарымен
жалпымемлекеттiк қаржы жүйесiмен же меншiктiң барлық нысандарының
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң өндiрiстiк же өндiрiстiк емес
сфералармен қарым-қатынас жасайды.Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке
ақы төлеумен,жинақтаушы зейнетақы жүйесiнен ақша қаражаттарын
төлеумен,материалдық же материалдық емес игiлiктердi алумен
байланысты;басқа жағынан,халық өзiнiң ақшалай табысына салық
төлейдi,өндiрiстiк же өндiрiстiк емес сфералардың мемлекеттiк же басқа
мекемелер мен ұйымдардың қызметiн төлейдi.Мұндай қатынастар айырбасқа
жататын сауда оргындарында,рыноктерде,халыққа қызмет көрсететiн
кәсiпорындар мен ұйымдарда (көлiк,байланыс,тұрмыстық сектор же т.т) тұтыну
тауарлары мен қызметтердi сатып алуға байланысты болатын ақша қатынастарын
қоспағанда,қаржы қатынастары болып табылады.
Сонымен бiрге азаматтардың жеке – дара же шығын кәсiпкерлiкпен
айналысумен байланысты бұл сферада көлемдi қаржы қатынастары шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң қаржылары сферасында пайда болатын қатынастарға
ұқсас.
Жеке меншiк же мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржысы сферасының
бастапқы табыстары,сондай – ақ азаматтардың табысы кез келген мемлекеттiң
қаржы жүйесi құрамының негiзiн қалайтынын ескерту қажет. Және бұл тек
теориялық жәйт қана емес,өйтекнi бұл ресурстардың бүкiл жиынтығы
Қазақстанның қаржы ресурстарының балансында қамтып көрсетедi.
Екiншi сфераның – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң екi дербес
қосалқы сферасы болады:
материалдық өндiрiс сферасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржысы:
өндiрiстiк емес сфера салаларының ұйымдары мен мекемелерiнiң қаржысы:
Бiрiншi қосалқы жүйеде - өндiрiстiк сфера қаржысында өндiрiстiк
компанияларда,фирмаларда,корпорация ларда,шаруашылық қызметтi ұйымдастырудың
басқа нысандарында орталықтан-дырылған ақша қорларын қалыптастырып,олардың
тиiмдi пайдаланудың мәселелерi шешiледi. Бұл қосалқы жүйенiң қаржысы
өндiрiстiк қызметке қызмет көрсетедi,қаржы тұтқаларының еңбек өнiмдiлiгiн
өсуiне,өндiрiстiң басқа сапалық көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға
белсендi ықпалын қамтамассыз етедi.
Екiншi қосалқы жүйенiң - өндiрiстiк емес сфера қаржысының орны мен
рөлi оның ұлттық табысты бөлу же пайдалану жөнiндегi байланысымен
айқындалады.Бұл қосалқы жүйедегi қаржы қатынастары оның бастапқы
құрылымындарын-дарында же олардың арасында,қаржы жүйесiнiң басқа
буындарымен,өзге экономикалық жүйелердiң:бағалардың,кредиттiң же
басқалардың буындарымен пайда болады.
Бұл қосалқы жүйеде қаржы қатынастары түрлi мақсатты сипаттағы сан
алуан ақша қорларын қалыптастыру арқылы одан әрi тұтыну мақсатында құнды
қайта бөлудiң каналдары бойынша жасалынған құнның қозғалысына қызмет
көрсетедi.
Қаржы қатынастарының буындарына тән болып келетiн тиiстi
орталықтандырылған же орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жүйесiнiң екiншi бөлiгiн құрайды.
Қаржының материалдық мазмұнын өзiнiң көрiнiсiн қаржы ресурстарын
қалыптастырып, пайдалануда табады,бұл ресурстар бюджет,мемлекеттiк же
мемлекеттiк емес әлеуметтiк сақтандыру же
қамсыздандыру,амортизация,айналым қаражаттары,тұтыну,резерв же басқа
көптеген ақша қорларын қамтиды.Бiр қорлар едәуiр дәрежде,бiреулерi аз
дәрежедә орталықтандырылған,бiр қорлар үнемi жұмсалынады (тұтыну
қоры),басқалары уақытша сақталынады (резервтiк капитал),үшiншiсi қорланады
(амортизациялық аударымдар).
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқарылатын
материалдық обьектiнi құрайды.Басқарушы субъект қаржыны басқарудың
мемлекеттiк же қоғамдық аппаратының жүйесi – қаржы аппараты болып
келедiбұл қаржы жүйесiнiң үшiншi бөлiгi болып табылады.Қаржы қызметiн
ұйымдастыру мен жоспарлау процесiндегi экономикалық же бақылау
жұмысымен,қаржы қатынастары буындарының байланысын жетiлдiрумен айналысатын
қаржы аппараты қаржы жүйесiнiң басқа бөлiктерiмен қабысып,етене ұштасып
жатады.Бұл қаржы жүйесiнде базистiк қатынастардың да,қондырмалық
қатынастардың да айқыш – ұйқыш тоқайласуын же оның басқарымдылығын
бiлдiредi.
Қаржы жүйесi ұғымымен қатар қаржы – кредит жүйесiнiң жалпылама ұғымы
да бароған қаржы жүйесiнiң буындары ғана емес сондай – ақ кредит жүйесi де
қамтылады.Қаржы – кредит жүйесi бiрлескен түрде көбiнесе материалдық
өндiрiс емес сфераға жатқанымен өндiрiстiк емес сферада несие қатынастары
шектелiнген.
Өзiнiң ортақ қағидалы бiртұтастығына қарамастанқаржы қатынастарын
ұйымдастырудың нысандары мен олардың сыртқы көрiнiсi әр түрлi.Бұл мағынада
қаржы құрамы туралы айтуға болады.
Жалпы қаржы жүйесiнiң құрамы – бұл қаржы қатынастарының әр түрлi
сфералары мен буындардың жиынтығы қатынастардың бұл процесiнде түрлi ақша
қорлары құрылып,пайдалынылады.
Нәтижесiнде ол өзiнiң ықпалымен бүкiл экономиканы қамтиды.Қаржы
қатынастарының сфералары мен буындары өзара тығыз байланыста болады же
елдiң бiрыңғай қаржы жүйесiнiң құрамын құрайды.Сонымен бiрге қаржы құрамын
мемлекеттiң қаржы саясатын жүзеге асыруға қызмет ететiн нақтылы қаржы
оргындары болып табылатын қаржы жүйесiнен ажырата бiлген жөн.
Бүгiнде Қазақстанның қаржы жүйесiнiң құрамы,жоғарыда атап
өтiлгендей,қаржы қатынастарының бiршама дербес мына сфераларынан тұрады:
мемлекеттiк бюджет жүйесi:
арнаулы бюджеттен тыс қорлар:
мемлекеттiк кредит:
жергiлiктi қаржы:
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржысы:
халықтың қаржысы:
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлiгi жалпымемлекеттiк, яғни
орталықтандырылған қаржыларға жатады же макродеңгейдегi экономика мен
әлеуметтiк қатынастарды реттеу үшiн пайдалынады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады же
микродеңгейдегi экономика мен әлеуметтiк реттеу же ынталанлыру үшiн
пайдалынады.
Жергiлiктi қаржы мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң маңызды құрамы болып
табылыады.Жергiлiктi қаржының әлеуметтiк рөлi,оның құрамы мен құрылымы
бүтiндей жергiлiктi оргындарға жүктелген функциялардың сипатымен,сондай –
ақ мемлекеттiң әкiмшiлiк – аумақтық құрылысымен же оның саяси –
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы,қаржылардың бүкiл құрамы екi iрiлендiрiлген бөлiкке
бiрiктiрiледi:
мемлекеттiк же муниципалдық қаржы;
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржысы;
Қаржы қатынастары сфераларының әрқайсысының iшiнде буындар
бөлiнедi,оның үстiне қаржы қатынастарын топтастырып,мақсатты ақша
қорларының құрамы мен арналымына белгiлi бiр әсер ететiн субъект қызметiнiң
сипатына қарай жүргiзiледi.Бұл белгiлi кәсiпорындар мен ұйымдар қаржысы
сферасында мынадай буындарды бөлуге мүмкiндiк бередi: коммерциялық
кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржысы; коммерцмиялық емес ұйымдардың
қаржысы.Мемлекеттiң қаржысы қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын
жзасаудың экономикалық нысаны мен мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
ретiндегi мемлекеттiк бюджетте,қоғамдық мұқтаждарды мақсатты
қаржыландырудың қосымша көзi ретiндегi бюджеттен тыс арнаулы
қорларда,мемлекеттiк кредитте көрiнетiн қаржы қатынастарын қамтиды.
Кредит қатынастарының қаржы қатынастарын айырмашылығы болғанымен
мемлекеттiк кредит қаржы жүйесiне қамтылады. Бiрақ кредиттiң бұл түрi
мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабу мақсатына бағытталғандықтан,мемлекет
қаржысының тұрақтылығын қамтамасыз ететiндiктен ,ол бойынша есеп айырысу
бюджет қаражаттары есебiнен болатындықтан – бұл буын қаржы жүйесiне
де,сондай – ақ кредит жүйесiне де жатады деп есептеуге де болады.
2 сызба. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiнiң сызбасы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесi
Жалпымемлекеттiк қаржы Шаруашылық жүргiзушi Халықтың
субъектiлердiң қаржысы үй
шаруашылығ
ының
қаржысы
Мемл Арнаул Мемлекет
екет ы тiк кредит
тiк бюджет
бюдж тен
ет тыс
қор
Республикалық бюджет Жергiлiктi бюджеттер
Қаржы жүйесiнiң әр буыны өз кезегiнде буыншаларға (ондағы қаржының
өзара байланысының iшкi құрылымына сәкес) бөлiнедi. Мәселен,салалық
бағыныштылығына қарай коммерция-лық негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсiпорындар
(ұйымдар) қаржысы-
ның құрамына өнеркәсiп,ауыл шаруашылығы,сауда,көлiк,
құрылыс же т.т. кәсiпорындардың қаржылары ,ал меншiк нысанына қарай –
мемлекеттiк кооперативтiк,акционерлiк,
жекеше же басқа кәсiпорындардың қаржылары болып мүшеленедi.Мемлекет
қаржысының құрамында буындар iшiндегi қаржы қатынастарын
топтастыру,мемлекеттiк басқарудың деңгейiне республикалық,жергiлiктi
сәйкес жүзеге асырылады.Сақтық қатынастар сферасында буындардың әрқайсысы
сақтандырудың түрлерiне (жалпы сақтандыру,өмiрдi сақтандыру) бөлiнедi.
Мемлекеттердiң көпшiлiгiнде қаржы жүйесiн құрудың қағидаты –
фискалдық (қазыналық) федерализм қағидаты.
Қаржы жүйесiнiң функционалдық құрылысы мынадай негiзгi қағидаттарды
қанағаттандыруы тиiс:
бiрiншiден, қаржы жүйесiнiң жеке алынған әрбiр буыны ақша
қатынастарының аса кең шеңберiн қамти алмайды,бұл жалпы категория болып
табылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz