Байтұрсынұлы - қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Тарих факультеті

Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы

Курстық жұмыс
Тақырыбы: ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары

Орындаған: ИО-31к тобының студенті Шотбай Е.Н.
Тексерген: т.ғ.м., аға оқытушы Бөдеев Қ.Т.

Қарағанды 2017
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ХХ ғacыpдaғы қaзaқ зиялы қaуымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Ахмет Байтұрсынұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Міржақып Дулатұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. ХХ ғаcыpдaғы қaзaқ caясaткepлeрі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.1. Әлихан Бөкейхан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Мұстафа Шоқай ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.3. Мұхаметжан Тынышбайұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.4. Халел Досмұхамедұлы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31

Кіpicпе

Тақырып өзектілігі: ХХ ғacырдың бacындaғы қaзaқ хaлқының тaрихы өзiнiң aca күрдeлi әлeyмeттiк жәнe қoғaмдық-caяcи қaйшылықтapмен epeкшeлeнeдi. Coнымeн қaтap pyxaни aзaттық пeн дeмoкpaтиялық-aғapтушылық идeялapға толы бұл кeзeңдe, ұлт зиялылapын oйлaндыpғaн мәceлeлep, eлдiң eлдiгiн, ұлттың бipлiгiн, жepдiң тұтacтығын caқтay, қaзaқ хaлқын өpкeниeттi eлдepдiң қaтapынa қocy, ол үшінқазақ елің қалың ұйқыдан оятып, оқу, өнер-білім, іскерлік жолына салу, ең бастысы дербес мемлекет құру еді. Олай болса ғасыр басындағы дағдарыстан шығудың жолын қарастырған алаш көсемдерінің теориялық ізденістері, практикалық қызметтері бүгін де өз маңызын жойған жоқ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Өз басым академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті оқи жүре, Жас Алаш клубының мүшесі бола тұра мұндай тақырыпты зерттеу және оны одан әрі насихаттау парыз деп түсінемін. Қазіргі таңдағы еліміз дамушы мемлекеттер қатарында. Ал, еліміздің даму жолында тоқтап қалмау үшін ең бастысы отансүйгіштік қасиеті болу керек деп білемін. Әрине, келешек ұрпақтың бойында отансүйгіштік қасиет пайда болуына көптеген факторлар әсер етеді, бірақ ең бастысы идеалогия деп түсінемін. Біздің идеалогиямыз дұрыс қалыптасу үшін біз өз тамырымызды ұмытпау керекпіз. Тамыры тереңге жайылған Қазақстан тарихы көптеген хандарды, билерді, батырларды біледі. Ал мен Алаш зиялыларын осы тұлғалардан еш кем түспейді деп түсінем. Қазіргі таңдағы еліміздің тәуелсіз атануында да осы тұлғалардың еңбегі көлемді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде ХХ ғасыр зиялылары тағдыры туралы: Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке басының тағдыры да қасіретті болды. Алайда ұлттық жігер мен толысқан зерде сабағы үмыт болған жоқ - деп жазған болатын.
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі: Міне, ұлт бостандығы жолында жанкешті қызмет еткен осы ұлт зиялыларының өмірі мен қоғамдық-саяси және шығармашылық қызметін зерттеу егемен ел болуымызбен күн тәртібіне шықты. Бұл мүмкіндікке зерттеуші ғалымдар еліміздің тәуелсіздігі салтанат құрған кезеңде ғана қол жеткізді.
Қазақ халқының саяси санасының дамуы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болған алғашқы қазақ зиялылары тобы да зор ықпал етті. Оларға Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, М.Шоқай, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбайұлы, М.Дулатов және басқалары жатады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, 6 тараудан, қорытындыдан тұрады. Курстық жұмыста пайдаланған әдебиеттер мен деректерге сілтемелер берілген.

1. ХХ ғacыpдaғы қaзaқ зиялы қaуымы

1.1. Ахмет Байтұрсынұлы

Ахмет Байтұрсынұлы (1873-1938) ақын, әбедиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері. Туған жері - бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы). 1882-1884 жж. Ауыл мектебінде оқыды. 1890 жылы Торғайдағы екі класстық, орыс-қазақ училищелесін, 1895 жылы Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітірген. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарды. 1909 жылы патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 жылы жер аударылды. 1913 жылы Орынборда Қазақ газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді. 1918-1919 жылдары Алашорда қатарында болады. 1919 жылдың маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалды 1922-1925 жылдары Қазақстан Халық ағарту комиссарияты жанындағы ғылыми-әдеби комиссиясының төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы Ақ жол газетінде қызметкер. 1925-1929 жылдары Қазақстан халық ағарту иститутында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы болды. 1929 жылдың маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген. 1934 жылы Қызыл Крест комиссиясында қызмет еткен Е.Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы) қолдаухатымен Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жанұясымен бірге Алматыға қайта оралған. 1937 жылы қазан айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, екі айдан соң, желтоқсанның 8 халық жауы есебінде атылған [1, 82 б.]. Байтұрсынұлының Қазақтың бас ақыны деген көлемді мақаласы - әдебиеттану ғылымындағы алғашқы зерттеу еңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы, көркемдік-эстетикалық сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерінің даралығын, сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін, сыншылдығын ұғындырды. Байтұрсынұлының Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның Әдебиет танытқыш деген зерттеуі (1926) қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-теориялық еңбек. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді. Мысалы, сөз өнері, шығарма, ауыз әдебиеті, толғау, т.б. ғылыми-теориялық еңбекке қазақ әдебиетінің ең бейнелі, мазмұны мен мағынасы терең шығармаларын мысал ретінде пайдаланды. Сөз өнері жайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана отырып, әдебиеттанудағы ұғым, термин, категориялардың соны ұлттық үлгілерін жасады. Мысалы, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу, әсірелеу, алмастыру, шендестіру, үдету, түйдектеу, кекесіндеу, т.б. Әдебиет танытқышта ақындық дарын табиғаты, шығарм. психологиясы, шабыт стихиясына ғылыми тұжырым берілді. Өлеңге жан-жақты зерттеу жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас, т.б. ұғымдарға анықтама берді. Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап берген. Әдебиет танытқыш - сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып, талдап-түсіндірген ғылыми зерттеді. Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышымен қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол - әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі айрықша Ер Сайын жыры (1923) мен қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын 23 жоқтау жинағын (1926) кітап етіп шығарды. Халық мұрасына үлкен жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, оның адасып кететіндігін айтты. Байтұрсынұлы - қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті. Байтұрсынұлы ұйымдастырып, бас редактор болған Қазақ газеті қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. Қазақ газеті халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы - әлеуметтік мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-әлеум. жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді қозғады. Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған легін қалыптастыруда Байтұрсынұлының публицист, баспасөз ұйымдастырушы ретіндегі еңбегі ұшантеңіз. Ол - қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор [2, 44-45 б.]. Байтұрсынұлы тілші-ғалым ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы, терминдер, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жазды. 1926 ж, Бакуде болған түркітанушылардың Бүкілодақтық 1-съезіне қатысып, Түркі тілдеріндегі терминология жайлы деген тақырыпта баяндама жасады. Байтұрсынұлы қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына көп күш жұмсады. Осы мақсатта Оқу құралы (1912), Тіл құралы (1914); ересектердің сауатын ашуға арнап Әліпби (1924), Жаңа әліпби (1926) атты оқулықтар мен тың еңбектер ұсынды. Қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға-тәсілдерді жаңаша талдау, жаңаша анықтамалар берді. Қазақ фонетикасы мен грамматикасын талдауда тілдің типологиялық ерекшеліктері мен өзіндік даму барысын ескеру принципін ұстады. Байтұрсынұлы қазақ тілі білімін 20 ғасырдың бас кезінде қалыптастырып, оның ірге тасын қалады. Араб графикасына негізделген қазақ жазуының реформаторы болды [3, 118 б.]. Сәкен Сейфуллин баға беріп, Ахмет Байтұрсынұлы туралы былай депті: ...Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губерния соттарына күш салып, тілмәш болып, кейбірі арын сатып ұлықтық іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды... халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті. Мұхтар Әуезов былай депті: Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны - Қырық мысал, Маса; Қазақ газетінің қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл ақиқатты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін детарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын адал қызмет етугеарнаған туған халқына жау етіп көрсетіп, халық жауы деген жалалы жамылғыны жауып, атқызды, атын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала - бұлт, шындық - күн екен, заманы қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты [4, 69 б.].

1.2. Міржақып Дулатұлы

Міржақып Дұлатұлы (1885-1935) - қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері. Туған жері Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылы(қaзipri Қостанай облысының Жанкелді ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Әкесі Дулат аймағына аты шыққан шебер кісі болған, ер тұрман жасап, етік, мәсі тіккен. Шешесі - Дәмеш ойын тойдың базары, әнші кісі болған. Әкесі балаларын жастайынан оқуға береді. Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ мектебінің түлегі болатын. Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие, терең білім береді. Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында айырылып, ағасы Асқардың қолында тәрбиеленеді. Асқар әкесі Дулаттың Міржақыптың оқып, білімді азамат болып, өсуін армандаған тілегіне сай, інісінің оқуын әрі жалғап, білім алуына ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып, ауылда өскен, ауылда оқып, ауылда қызмет етіп, ауыл мұғалімі атанған зерделі жас ауыл тұрғындарының ауыр тұрмысын, теңдігі жоқ аянышты хәлін көріп, түңіле түршігіп, тебірене толқиды. Бұл кезең патша өкіметінің отаршылдықты қазақ даласында күрт күшейтіп, қалың елге тізесін қатты батырып тұрған шағы болатын. Бұл жағдай сол кездегі қазақтың көзі ашық, оқыған, зиялы азаматтарына қозғау салды. Наразылық туды. Күресудің жолдары қарастырылып жатты. Оның негізгі жолы ретінде оқуға, білім алуға ұмтылыс күшейді. Бірте-бірте халық саяси құбылысқа айналып, ел ішінде отаршыл саясатқа қарсы ұлт-азаттық идеялары туындады. Патшалық Ресей де бірінші буржуазиялық-демократиялық дүмпудің қарсаңында болатын. Езілген еліне ес болуға, жоғын жоқтап, мұңын мұңдауға серт байлайды. Халық ісіне бар болмысымен бүтіндей беріліп, Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі, Пайдалан шаруаңа жараса, алаш! деп бар даусымен жар салады. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Міне, осындай күрделі кезеңде, 1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсынұлымен кездеседі. Бұдан кейінгі уақытта біpi - ұстаз, бipi - ізбасары ретінде жұптарын жазбайды. 1905 жылы Міржақып Ахмет Байтұрсынұлымен бipre Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазушылардың қатарында болады. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын: Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты деп жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: Оян, қазақ! деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен маса болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ол екеуі екі атадан туса да, бір туған бауыр еді, екі баспен ойласа да, қорытар ойы бір еді, екі ауызбен сөйлесе де, шығар сөзі бір еді. Өйткені оларды туыстырған халқының мүддесі, ойландырған халқының қамы, сөйлеткен халқының мұң зары болатын. Сондықтан да халқы оларды жанашыр жақыным деп білді, олардың жұбын жазбай, Ахаң, Жахаң деп бірге атады. Пенделік бар қазақтан бас тартап, халқының бақыты үшін күрескен есіл ерлерді өз халқының жауы атандырып, кешегі күні Қызылдың қызылкөз жендеттері екеуін еріксіз айырып, екі жерде атып өлтіріп, атын өшіреміз дегенде де халқы олардың асыл есімдерін есінен шығарған жоқ, аялап жүрегінде сақтады, ардақ тұтты. 1906 жылы Петербургке барып қайтады. Бұл сапарынан ол саяси күрескер ғана емес, шабытты ақын болып оралады. 1907 жылы Петербургте шыққан Серке газетіне Жастарға деген өлеңін, бүркенпік атпен Біздің мақсатымыз деген мақала жариялайды. Мақалада Міржақып қазақ халқының басындағы қиын жағдайдың анық себептерін саралап, отарлық саясатты әшкерелейді. Патша өкіметі мақала авторын тұтқындамақ болғанмен, бүркеншік аттың иесін таба алмайды. 1909 жылы Петербургте М. Дулатұлының Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағы жарық көреді. Бұл кітап та патша әкімшілігінің қуғындауына 1913 жылы ол Ахмет Байтұрсынұлымен бipre "Қазақ" газетін шығарып, басылымның бұдан кейінгі жұмысына белсене араласады. 1920 жылы Ташкентке келіп, сондағы Ақ жол газетінде қызмет атқарады. 1922 жылы жазықсыз қамауға алынады. Түрмеден шыққан соң, 1922-1926 жылы Орынбордағы ағарту институтында оқытушы болады. 1928 жылдың аяғында бip топ қазақ зиялыларымен бipre қамауға алынады да, он жылға сотталып, 1935 жылы тұтқында қайтыс болады [1, 172 б.].

2. ХХ ғаcыpдaғы қaзaқ caясaткepлeрі

2.1. Әлихан Бөкейхан

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1886-1937) - ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлеріні қатарындағы аса ерекше тұлға, ұлт-азаттық қозғалысы көсемі және Алаш Орда үкіметінің төрағасы, публицист аудармашы, ғалым. Əлихан Нұрмұхамедұлы Омбыдан табылған құжаттар бойынша жəне тұтқында отырғанда өз қолымен толтырған анкетада туған жылы мен өскен ортасын көрсеткенде 5 наурыз 1866 ж. бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысының 7 ауылында дүниеге келгенін жазады [5, 38 б.]. Бұл қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы бұрынғы Қаратал кеншарының жеріне қарасты, 1992 жылы Ақтоғай аудандық кеңестің шешімімен Ә.Н.Бөкейхан есімі берілді. XIX ғ. соңы мен XX ғ. басындағы қазақ зиялыларының, қоғам жəне мемлекет қайраткерлері қатарындағы өз елі үшiн басын құрбан қылған аса ерекше тұлға. Оның арғы атасы Шыңғысханның ұрпағы əйгілі Барақ сұлтан ақтабан-шұбырынды заманында ешкімге де бас имеген. Ал ержеткен ортасы - Абайдың шығармалары, Мəди мен Нарманбет секілді күрескер əнші-композиторлардың азаттықты көксеген тамаша туындылармен сусындаған, Қоянды жəрмеңкесіне келген бүкіл Арқа қазағының басын қосқан айтулы Қарқаралы өлкесі. Жасынан зерек, алғыр өскен Əлиханды əкесі Қарқаралыға алып барып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ ол молданың қолынан оқуды қанағат тұтпай, қаладағы үш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879 - 1886 жж. Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқыды. 1886 - 1890 жж. Омбыдағы кəсіби-техникалық училищені бітіреді. 1890 - 1894 жж. Петербордағы Орман институтының экономика факультетінде оқыды. Мұнда ол студенттік қызу пікірталастарға қатынасып, ХХ ғ. босағасын аттағалы тұрған Ресейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куə болды, өз ойын да шыңдай түсті. Бөкейхан туралы Семипалатинский листок газетінің 1906 ж. 5 маусымдағы санында: Ол Орман институтының студенті болып жүрген кезінде барлық студенттік қозғалыстарға белсенді түрде араласып, əсіресе солшылдарға ілесетін. Марксизм туралы қызу пікірталастарға экономикалық материализм қағидаларын дес бермей қорғайтын делінген. Бөкейханның Ресей жандармерия басқармасының назарына алғаш рет студенттік 1892 жылдары-ақ ілігіп, саяси сенімсіздердің қара тізіміне алынды [3, 401-405 б.]. Жалпы оның патшалық замандағы түрмеге жабылуын 1906 ж. алғашқыда Кереку, одан кейiн Омбы, 1908 ж. Семей түрмесіне түсуінен, 1908 - 1916 жж. Самараға жер аударылуынан көрсек, кеңес дəуірінде контрреволюциялық əрекеттері үшін деп үш рет (1922, 1926 жəне 1937 жж.), он жыл (1927 - 1937) үйдегі қамаудағы кезеңдерінен байқаймыз. XІX ғ. аяғы мен ХХ ғ. бас кезінде қазақ қоғамында демократиялық азаттық бағыттағы қоғамдық қозғалыс өрістеді. Оның көш басында ресей оқу орындарында оқыған ұлт зиялылары тұрғаны белгілі. Зерттеушілер Ғ.Ахмедов, В.Григорьев М.Қойгелдінің мəліметтеріне сүйенсек, төңкеріске дейін мыңға тарта қазақ жастары Петербор, Мəскеу, Қазан, Киев, Саратов, Воронеж, Том, Омбы сияқты ірі қалаларда оқып білім алған. Осындай мəлімет 2014 ж. Алматы қаласында, Сардар баспасында шыққан Е.Тілешов, Д.Қамзабекұлының Алаш қозғалысы атты энциклопедиялық анақтамасында да беріледі. Көрнекті мемлекет қайраткері, математика профессоры, Алаш қозғалысына қатысушы Əлімхан Ермектің деректеріне қарағанда, Ə.Бөкейхан Ленинмен бірге Петербор университетінің заң факультетін өз бетінше (экстерн түрінде) бітірген, бірнеше шетел тілін білген, сөйтіп жиырма төрт жасында жоғарғы білімі жөніндегі екі дипломға (бірі Орман институты) ие болған, керемет білімді жас, Санкт-Петербургтағы марксизм теориясын терең білетіндердің бірі ретінде атағы шыққан [6, 51 б.]. Ал ресейлік ғалым Б.И. Николаевский, сонымен бірге кейбір қазақстандық ғалымдар, мысалы, М. Базарбаев, С. Аққұлы оның масондық ұйымға қатысы барын жазады. Филология ғылымдарының кандидаты С.А. Аққұлы қазақ жəне орыс тіліндегі 7 томдық жинағында Бөкейханның өмірінен өте құнды деректер береді. Ə.Бөкейхан институтты бітіргеннен кейін Омбыға барады. Онда орман шаруашылығы училищесіне математика пəнінен оқытушы болып орналасты. Солшыл бағыттағы Степной край газетінің қызметіне белсенді түрде араласып, оның редакция алқасы құрамына енді. Əлихан Бөкейхан академиктер С.П. Швецов, С.Ф. Ольденбург, А.Е. Ферсман, С.И. Руденко, С.Ф. Баранов секілді көптеген көрнекті ғалымдармен достық қарым-қатынаста болған. 1894 - 1926 жж. аралығында ол төрт түрлі ғылыми-зерттеу экспедициясының жұмысына қатысқан: Тобыл экспедициясы; В.А. Щербинаның жетекшілігімен жасалған экспедициялар (1896 - 1901); С.П. Швецов басқарған статистика-экономикалық экспедиция (1902 - 1903); сондай-ақ (1926) КСРО Ғылым академиясының антропологиялық экспедициясы. Төңкеріске дейінгі экспедицияларда ол еліміздің жер-суын, тұрмыс-тіршілігін, шаруашылығын кең жəне терең зерттеп білуге мүмкіндік алды. Шербина жəне Швецов экспедициялары кезінде ол қазақ қоғамындағы ерекшеліктерді анық байқады. Бұл қоғамның əлеуметтік құрамы жағынан болсын, шаруашылық, мəдениет тұрғысынан болсын тап-тапқа, мысалы, езілуіші - еңбекші мен үстем тап өкілі капиталист-буржуазия деп жікке бөлуге болмайтындығына көз жеткізіп, марксизмнен біржола бас тартады. С.А.Аққұлы айтқандай, сөйтіп, 1910 ж. Санкт-Петерборда басылып шыққан Қазақтар очеркінде атап көрсеткендей, өзі тəрбиелеп өсірген Алаш зиялыларын бастап Əлихан қазақ елін Батыс Еуропа өркениеті деңгейіне жеткізуді түпкілікті мақсат етіп алды. Оның ойы бойынша, экспедиция жұмысына қатысу сол тарихи кезеңде халқы үшін ең зəру мəселеге айналған - жер қатынастарын тереңінен түсініп, белгілі бір тұжырымдарға келуге жағдай жасауға тиіс еді. Бөкейхан экспедиция жұмысына қатысу барысында қазақ даласына байланысты Ресей империясының көздеген мақсатын бұрын өзі байқай бермеген жаңа қырынан көрді жəне отарлық биліктің таяу жылдары ірі шараларды іске асыруға даярлық жасап жатқанын байқады. Əсіресе Семей облысына қарасты Павлодар, Қарқаралы, Семей уездері мен Ақмола облысының Омбы уезінде жүргізген жұмыстарына тікелей қатысып, алуан түрлі деректі материалдар жинастырды. Экспедиция жұмыстары біткеннен кейін, жиналған бай материалдарды іріктеп, өңдеп, ғылыми қорытындысын жасады. Экспедиция қорытындылары 1903 - 1905 жж. жалпы көлемі 13 том болып жарыққа шықты. Экспедиция қатарындағы атқарған жұмысы оның жан-жақты дайындығын, терең білімін аңғартты [7, 81-82 б.]. 1905 ж. қарашада Мəскеуде өткен земство жəне қала қайраткерлерінің съезіне қатысты. Съезде қазақ халқының жоғын жоқтап тіл, сайлау, дін, т.б. бостандықтар мəселесін көтерді. Ол осы жылы Халық бостандығы (конституциялық-демократиялық) партиясының мүшелігіне, ал 1906 ж. оның ОК-інің құрамына енді. Осы партияның Қазақстанда бөлімшесін ашуға ынталы болып, 1906 ж. маусымда Семейде өткен қазақ сайлаушыларының съезінде Бөкейхан Халық бостандығы партиясының бағдарламасын қуаттап сөз сөйледі. Бөкейхан І Мемлекеттік думаға Семей облысы қазақтары атынан депутат болып сайланды. Бірақ ол І Мемлекеттік дума жұмысына қатыса алмады. Өйткені Бөкейхан Дума өз жұмысын бастаған кезде Дала генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен, соттың тергеуінсіз, 3 ай Кереку, Омбы абақтысында отырды. Ал абақтыдан шығып Петерборға жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып, оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін Финляндияның Выборг қаласына жүріп кеткен еді. Бөкейхан да солардың атынан аттанып Выборг үндеуіне қол қойды. Сол үшін жазаға тартылып, Петербор сот палатасының төтенше мəжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылды [8, 102 б.]. 1917 ж. 20 наурызда Уақытша өкіметтің Торғай облысы комиссары жəне Түркістан комитетінің мүшесі қызметіне тағайындалды. Бөкейхан ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында облыс басшысы дəрежесіне көтерілген алғашқы қазақ. Ұлттық мемлекет құру Бөкейханның түпкі мақсаты болды. Ол Уақытша үкіметке, сондай-ақ кадет партиясына үлкен үмітпен қарады. Бірақ оның бұл үмітінің негізсіз екендігін көп ұзамай уақыттың өзі көрсетіп берді. Бұл Бөкейханның кадет партиясынан шығуына алып келді. Оның жетекшілігімен 1917 ж. шілдеде Бірінші жалпықазақ съезі өткізілді, сондай-ақ Алаш партиясы құрылды. Бөкейхан 1917 ж. күзі мен қысында мемлекеттік бостандыққа жетудің түрлі жолдарын қарастырды. Г.Н.Потанин бастаған Сібір автономияшыларымен қатынас жасап, Сібір автономиясы құрыла қалған күнде Қазақстанның оның құрамына енуін жақтады. Бірақ бүкіл империя көлемінде жағдайдың күн өткен сайын шиеленісе түсуіне байланысты, бұл пікірдің іске асуы екіталай еді. Міне, осындай жағдайда Бөкейхан мен Байтұрсынов бастаған бір топ қайраткерлердің ұсынысы мен ұйымдастыруы бойынша 1917 ж. 5 - 13 желтоқсанда Орынбор қаласында қазақ мемлекеттігі туралы мəселе қараған Екінші жалпықазақ съезі болып өтті. Съездің күн тəртібінде тұрған ең негізгі мəселе - кеңестік билікке қатынас жөнінде ба- яндаманы Бөкейхан жасады. Съезд қазақ облыстарын бүліншіліктен сақтау мақсатында уақытша Ұлт Кеңесін құрып, оның аты Алашорда болсын деген шешім қабылдады. 25 орыннан тұрған бұл өкіметтің төрағасы болып көпшілік дауыспен Ə. Бөкейхан сайланды [3; 402 - 403 б.]. Қазан төңкерісінен кейін көптеген ұлттық аймақтарда ұлттық автономияларды қалыптастыру үдерісі жүріп жатты. Кеңестік Ресей Польшаның, Финляндия мен Украинаның егемендігін мойындауға мəжбүр болды. Балтық елдерінде, Татарстан, Башқұртстан, Сібір жəне басқалары автономияларын жариялады. Ресей империясының күшпен жинаған жерлерінің ыдырау үдерісі басталды. 1917 жылғы 2 қарашада В.И. Ленин мен И.В. Сталин қол қойған Ресей халықтары құқықтарының Декларациясында ұлттардың өз даму жолын өзі анықтауын, Ресейден бөлініп шығып, тəуелсіз мемлекет құру құқығы бекітілгенмен де, большевиктер ұлттық аймақтардан айрылғысы келмеді. Кеңестік Ресей басшылығы халықтардың өз алдына бөлініп, ұлттық автономия құруына жол бермеді. Ресейде кеңестік федеративтік республика құрылғандығы туралы жариялағанмен де, большевиктер іс жүзінде патша үкіметінің саясатын одан əрі жалғастырды. Большевиктердің 1918 ж. 10 қаңтарда Самарадағы Бүкілресейлік Құрылтайды күшпен қуып таратуы Алашорда үкіметінің жағдайын одан əрі нашарлатты. Қызыл гвардияшылар отряды Орынбор қаласын басып алды. Қазақ автономиясын толық құрып үлгере алмаған Алашорда үкіметі қаладан кетуге мəжбүр болды. Байланыстың нашарлығы мен бүкіл қазақ даласына бір орталықтан басшылық жасаудың қиындығынан Алашорда үкіметі үшке бөлінді. Оның Ə.Бөкейханов Семей бөлімін басқарды, Жанша жəне Халел Досмұхамедовтар Батыс бөлігін (Ойыл уəлаяты) жəне А.Байтұрсынов үшінші бөлімін (Торғай бөлімін) басқарды. Алашорда үкіметінің алғашқы əрекеттері Кеңес мемлекеті басшыларымен келіссөздер жүргізуге жəне Алаш мемлекетін қорғау үшін халықтық милиция жасақтарын құруға бағытталды. Алаш партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды. Сол арқылы Алаш қозғалысы буржуазиялық-демократиялық, ұлт-азаттық төңкерісті аяқтауға бағытталған реформаторлық жолды нұсқады. Алаштықтар Құрылтай жиналысына шақырылып, онда Қазақ автономиясын мойындау туралы шешім қабылданады деп үміттенді. Алайда төңкерістің осы бір тарихи қиын кезеңінде билеуші партияға айналған большевиктер Алашордамен тіл табысқысы келген жоқ. Қазақ халқына дербес мемлекет құруға мүмкіндік берілмеді. Кейін Қазақстанда РКСФР құрамындағы кеңестік автономия ғана құрылды. Осылайша, 1917 ж. қараша-желтоқсан айларында Қазақстан мен Түркістанда, Түркістан автономиясы мен қазақ облыстарының Алаш автономиясы құрылып, олар РКСФСР құрамынан бөлініп шығатындығын мəлімдеді. Бірақ оларды Кеңестік Ресей үкіметі қабыл алмай, бірден олармен күрес жүргізуге көшкен болатын. Кеңес өкіметі 1919 - 1920 жж. Алаш қозғалысына қатысқандарға жариялаған кешірімнен кейінгі уақытта да Бөкейхан өз принципіне сенімді күйде қалды. Кеңес билігі тұсында ол туған елі үшін белсенді қызметтен бас тартқан емес. 1920 ж. Қазақ АКСР егіншілік халық комиссариаты коллегиясының мүшесі, 1922 ж. Ұлттар істері жөніндегі Халық комиссариаты жанындағы Орталық баспаның, 1926 - 1927 жж. Ресей ҒА-ның ғылыми қызметкері болды. Осы жылдары оның қаламынан шыққан мақалалар Санкт-Петербургтің Сибирские вопросы, Биржевые ведомости, Новая жизнь секілді басылымдарынан жиі көрініп тұрды [3, 403 б.]. Өкінішке орай, Сталин басқарған жоғары билік төңкеріске дейінгі қазақ зиялыларына, оның ішінде Бөкейханға сенімсіздік танытты, қоғамдық қызметін теріс бағалап, шектеп отырды. Кеңес билігінің қуғын-сүргініне ұшыраған Əлихан Бөкейхан өмірінің соңғы 15 жылы Мəскеуде өтті, арнаулы жазалаушы ұйымдардың жіті бақылауында болды. 1925 ж. Қазақстандағы саяси биліккке Ф.Голощекин келгеннен кейін жүргізген оның қоныс аударушыларға кең жол ашу саясатына жол бермеу үшін қазақ қожалықтарына қажет жер нормасын анықтау мақсатында КСРО ҒА жанынан профессор С.П.Швецов бастаған экспедицияны құру ісіне белсене араласып, оның құрамына өзі де енеді. Қазақстанда қоныс аударушыларға жарарлық артық жер жоқ екенін ғылыми тұрғыдан негіздеп берген бұл комиссияның жасаған тұжырымдары мен ұсыныстары Ф.Голощекинге жəне орталық мекемелерге ұнай қойған жақ. Бөкейханды 1926 ж. Мəскеуден бақылаушы орындардың рұқсатынсыз шығып кеткені үшін ОГПУ қызметкерлері Ақтөбеде тұтқынға алады да, кейін қайтарып, Бутырка абақтысына жабады. Бірақ оны 15 күннен соң шығарып жіберуге мəжбүр болады. Келесі 1927 ж. Одақтың Егіншілік комиссариатында ол Швецов ұсынған жер нормасын қорғап сөз сөйлеп, отаршыл пиғылдағы шенеуніктерді əшкерелеп сынға алды. Бөкейхан 1927 жылдың 1-қазанынан бастап Мəскеуде, ОГПУ орындарының бақылауы астында тұруға тиіс болды. Үкімет орындарының, жеке адамдардың оны Қазақстанда тұрып, қызмет істеуіне рұқсат сұрап орталыққа жасаған өтініштерінен нəтиже шықпады. 1928 - 1930 жж. екі мəрте Алаш қозғалысының белсенді қайраткерлері тұтқынға алынып, сотталғанда, ОГПУ орындары Бөкейханды бір-ақ рет шақырып түсінік алумен шектелді. ОГПУ орындарының оны ол жылдары қамауға алмауы олардың қоғамдық пікір алдында өз істерін тым айғақтап алудан қаймығуынан деп түсінген дұрыс. 1927 жылдың 1-қазанынан 1937 жылдың шілдесіне дейінгі уақытта Бөкейхан барлық қызметтен штаттың қысқаруы деген сылтаумен босатылып, Мəскеуде бақылаушы орындардың қатаң бақылауымен кезінде граф Шереметьев тұрған үйде тұрып жатты. 1937 ж. шілдеде тұтқындалып, 27 қыркүйекте КСРО Жоғарғы Соты Əскери коллегиясының негізсіз үкімі бойынша ату жазасына кесілді. Соңғы тергеуде Алаш партиясы мен кеңестік билікке қарсы əрекеттеріне байланысты барлық жауапкершілікті өз мойнына алған Бөкейхан ақтық сөзінде Кеңестік билікті сүйген емеспін, бірақ мойындауға мəжбүрмін деп мəлімдеді. Халқын отаршылдықтың құлдық қамытынан босату үшін күрескен өз заманының аса білімді де білгір, парасатты, терең ойлы, ірі қайраткері, Шығыстың шын мəніндегі ұлы тұлғасы 1955 ж. 8 қыркүйекте толықтай ақталған. Бірақ КГБ осы жаңалықты халықтан 34 жыл бойы жасырып келді. 1989 ж. 14 мамырда КСРО Жоғары Сотының Қаулысы бойынша əрекетінде қылмыс құрамы жоқ деп толық ақтады [10, 209 б.].

2.2. Мұстафа Шоқай

Мұстафа Шоқайұлы - Петерборда алғашқы жоғары білім алған қазақ азаматтарының бірі. Қоқан автономиялық үкіметінің басшысы. Ірі саяси қайраткер, заңгер, журналист, жазушы. Түркістан халықтары тарихында бүтін бір кезеңді қамтыған ерекше ұлы құбылыс. Осылармен шектелуге бола ма? Біздіңше, жоқ. Осы бір асыл азаматтың ерекше қырлары, елеулі қырлары əлі де айтыла бермек, жазыла бермек, жалғаса бермек... Тек, XXI ғасырдың бастапқы жылдары тұсында ғана біз халқымыздың кемеңгер ұлын қайта іздеп, оны тірілтуге күш салудамыз. Соңғы кезде табылған құжаттарға сүйене отырып, біз де М.Шоқайұлының өмір жолына тоқтағанды жөн көрдік. XX ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының ең жарқын өкілдерінің бірі Мұстафа Шоқай бұрынғы күнтізбе бойынша 1890 жылдың 25 желтоқсанында (жаңаша есеппен 1891 жылдың 7 қаңтарында) қазіргі Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Сұлутөбе маңындағы Наршоқы қыстауында дүниеге келген. Ол - қазақтың Қыпшақ руына (Орта жүзге кіреді) жататын текті отбасының ұрпағы. Бірақ Мұстафаның туған жылының өзінде əлі күнге дейін күмəн бар. Мəселен, белгілі жазушы Оразбек Сəрсенбайдың баяндауынша: ...Осы уақытқа шейін М.Шоқайдың туған жылы бірде 1889, бірде 1890, тіпті кейде 1891 болып жазылып жүргені белгілі. Мұның басты себебі - Мұстафаның бала күнінде жасының асып кетуіне байланысты əуелі Ақмешіттегі орыс-қазақ мектебіне қабылданбай, кейін Ташкентке келіп орыс тілді гимназияның жоғары сыныбына сынақ тапсырып, оқуға түсуі болса керек деп шамалаймыз. Ал оның шын жасын анықтайтын нақты деректер енді ғана табылып отыр. Соның біріншісі ОГПУ органдарының 1926 жылы М.Шоқайға толтырған деректеме қағазы (досьесі). Мұнда ұлтшылдық ұйымның мүшесі М.Чокаевтың (түпнұсқада осылай жазылыпты) туған жылы 1886 екені көрсетілген. Ал басқа деректерде - Мұстафаның туған інісі Нұртаза Шоқайұлының № 794 тергеу ісінде кездеседі. Сол кездегі РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-статьясы, 10, 11-баптары бойынша айыпталып, 1937 жылғы 1 қарашада Шымкент қаласында ату жазасына кесілген Нұртаза марқұм жауап алу хаттамасында туған ағасы Мұстафа Шоқайдың жасы 52-де деп көрсеткен. Бұл да жоғарыдағы ОГПУ деректемесіне сəйкес келеді. Оның үстіне, ағалы-інілі Мұстафа мен Нұртаза, əрине, бір жылы дүние есігін ашпайды ғой. № 794 істе Нұртаза Шоқай 1890 жылы туған деп толтырылған. Демек, Мұстафа Шоқайдың 1886 жылы туғаны анықталды деп есептеуге болады [12, 184 б.]. Ал жазушы А.Сатаев Дозақты жеңген қазақ деген мақаласында М.Шоқайдың ата-тегі туралы мынадай деректер келтірген: XVIII ғасырдың басындағы шығыстанушылардың еңбектері бар нағыз жиһанкездердің қызығушылықпен жазған туындылары бар, осылардың біразынан дерек жинағанда, ежелден Мəуреннаһр атанған Сыр мен Əмудың бойындағы Қыпшақ тоғыз тайпа екен. Бүгінде, негізінен, солардың бесеуі аталады. Олар: Бұлтың, Ұзын, Торы, Көлденең, Қарабалық. Мұстафа осы бесеудің Торысына жатады. Торыдан төрт ұл тарайды: Көкмұрын, Шашты, Қитаби, Түйішке. Мұстафаның жетінші атасы Шаштыдан жеті бала туған: Шағыр, Шегір, Бошай, Малай, Құтым, Байсарлы, Айдарғазы [13, 18 б.]. Балдəурен балалық шағында Мұстафа ерке өскен. Табиғи зеректігіне байланысты, сабаққа да өте алғыр болған. Өсе келе орыс, түрік, ағылшын, француз жəне поляк тілдерін жетік меңгерген көрінеді. Түрік тілі дегенде оның ең берісі қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қарақалпақ, татар, башқұрт тілдерін де білгендігін ескерсек, Мұстафа Шоқайдың шын мəнінде халқымыздан шыққан ірі полиглоттардың бірі екендігіне титтей де шүбə келтіруге болмайды [14, 58 б.]. Мұстафаның бастауыш мектепте өткен күндері туралы ешқандай мəлімет жоқ. Тек, оның бұл мектепті 1902 жылы бітіргені белгілі. Патшалық Ресей отаршылдарының өктемдігі мен қиянатын көп көрген Шоқай би ұлының жақсы білім алуын армандайды. Мұстафа болса дəрежелі оқу оқып, білімін тереңдету мақсаты бар екенін əкесіне жасырмай айтады. Зерделі əке баласының тұл талабына батасын береді. Қаражат қаттап баласының қалтасына салады да оқуын жалғастыра беруге жағдай жасайды. 1902 жылы орыс тілінде сайрап тұрған Шоқай датқаның ортаншы баласын Ақмешіттегі патша əкімшілігінің адамдары Ташкенттегі ер балалар гимназиясында оқуға бағыттайды. Бұл кезде Ташкент көп ұлттың өкілдері жұмыс істеп, əр халықтың жастары оқу оқитын үлкен өндірісі, мəдениеті мен өнері өркендеген айтулы шаһар. Мұстафа əкесінің өзін оқыту жолындағы табанды шешімінің орынсыз емес екенін дəлелдейді. Гимназияны үздік бітіріп, алтын медальға лайық болды. Бірақ диплом беру рəсімінде ол өмірінде ұмытпайтындай үлкен бір əділетсіздікке ұшырады. Ташкент гимназиясында оқуды ең үздік бітірген оқушыға алтын, екіншіге күміс медаль беру дəстүрі қалыптасқан еді. Сол жылғы диплом беру рəсімінде мектептің ең үздік оқушысы ретінде Мұстафаға алтын медаль берілуге тиіс. Бірақ бұл жағдай Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторы А.В.Самсоновқа ұнамады. Самсонов түркістандық бір оқушының орыстардан жоғары тұруын көтере алмады. Мектеп директоры Граменицкийдің қарсылығына қарамастан, алтын медальды Мұстафаға емес, екінші үздік оқушы Запреметовке тапсыруға нұсқау берді. Самсоновтың бұл шешімі сол дəуірдегі патшалық Ресей генерал-губернаторларының жергілікті халықты қаншалықты төмен санайтындықтарының айқын бір көрінісі еді. Самсонов жабайы жəне мəдениетсіз қоғам ретінде бағалаған халықтан шыққан жас жеткіншектің орыс оқушыларынан озық тұруына төзе алмады. Мұстафа марапаттау рəсімінде өзіне берілген күміс медальды алмады. Осыған орай Запреметов те лайықты емес екенін айтып, өзіне берілген алтын медальдан бас тартты. Сөйтіп, диплом рəсімі Мұстафаға мына ащы шындықты үйретті: əкімдер мен халықтың дүниетанымы бір-бірінен өзгеше. Əкімдер саясаттың ырқына беріліп, нəсілшіл жəне империалист пиғылда болса да, қарапайым халықтар саясаттан аулақ, бір-бірлеріне адал жəне мейірімді бола біледі. Сол себепті Мұстафаның өмір бойы жиі қайталаған сөзінің бірі мынау болды: Жаман ұлттар жоқ, жаман адамдар бар. Мейірімді мемлекеттер жоқ, мейірімді адамдар бар [15, 49 б.]. Орыс тіліне жетік Мұстафа гимназияда жүргенде-ақ жергілікті жұртшылықтың патшаның əкімшілік органдарына жазған арыз-шағымдарын аударып беріп, қанатымен су сепкен қарлығаштай, халқына өзінің қолғабысын тигізуге тырысқан. Бірақ гимназияны бітірген соң, біреулер үшін арман болып саналған сол тілмаштық қызметке алданып қалмай, тіпті, генерал Самсоновтың құп көрмегеніне де қарамастан, Петербург университетінде білімін жалғастыруға бел буды. 1910 - 1914 жылдары Мұстафа Санкт-Петербург университетінің заң факультетінде оқыды. Ол туралы Ресейдің Санкт-Петербург қаласындағы кітапханалар мен мұрағаттардан жаңа құжаттар табылды [16, 83-84 б.]. Мұстафа Шоқайдың тым жастай қоғам ісіне араласуына өскен ортасы, туабіткен зерделілігі, Шоқай əулетіне тəн əлеуметтік белсенділік жəне алмағайып заманы əсер еткен. Жас Мұстафаның көз алдында Ресей Империясының Қазақ еліне қатысты отарлық саясаты барынша қатыгездікпен жүзеге асып жатты. Сондықтан ол студент шағынан қоғамдық саяси өмірге белсене араласып, түркі-мұсылман студент жастарының қозғалысына қатысты. Оның саясаткер ретінде алғашқы көзге түсуі 1912 жылы Түрік-Балқан соғысы кезі болған. Соғыс бұрқ ете қалғанда, Санкт-Петербургтегі қазақ, татар, өзбек, башқұрт жəне əзербайжан студент жастары арасында Түркияны қолдау қозғалысы өріс алды. Оның арасында М.Шоқай да болды. Ол студент бола жүріп, 1914 жылғы Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған соң Мемлекеттік думаға хатшы болып кіреді. Мемлекеттік думаның мұсылман фракциясы хатшылығына оны Ə.Бөкейханов орналастырады. Осы жерде Мұстафа тұңғыш рет түрік халықтарының саяси өміріне араласа бастайды. Еділ татарлары, Қырым татарлары, Кавказ халықтары, Орал башқұрттары оған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.