Тауарлы өнімі бағасының өзгерісі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

беті

Кіріспе

ІІ. Өнім өндірудін өзіндік құнын талдау

2. 1. Өнім өндіруге жұмсалған жалпы шығын деңгейіне талдау2. 2. Мұнай өндіруші кәсіпорындағы өнімдердін өзіндік

құны калькуляциясы

2. 3. Тікелей материалдық еңбек шығындарынның деңгейіне талдау

III. Мұнай өндіруші кәсіпорындағы өнімнің өзіндік құнын

төмендету жолдары

3. 1 Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері

Қорытындылар мен ұсыныстар

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикалық өсуі жоғары қарқынмен дамып отыр. Экономиканы шикізаттың бағдарынан, өңдеушілік бағдарға қарай диверсификациялау жолдарын айқындап қарастырылуда. Қазақстанның кен байлығы - минералдық шикізаттың қайтып қалпына келмейтіні белгілі, сонымен қатар кен орындары уақыт өте келе сарқылатыны белгілі. Мұның өзі болашақта әуелі экономикалық, содан кейін саяси тәуелсіздігімізге әсер етуі мүмкін.

Сондықтан Үкімет 2015 жылға дейінгі Индустриялық - инновациялық даму бағдарламасын әзірледі. Бағдарламаны іске асыру барысында мұнай саласына назар аударуды қажет етеді. Сонымен бірге мұнай өнімдерін өткізу басты назардағы мәселе болып отыр. Мұнай өнімдерін өндіру мен өткізу оған жүмсалған шығындармен тығыз байланыста.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мұнай өндірудің өзіндік құны және калькуляциялық шығындарды есепке алу, өзіндік құнды төмендету жолдарын қарастыру болып табылады. Мұнай өнімдерінің өзіндік құнын төмендету оған жұмсалған материалды және басқа шығындар есебінен резервтерді анықтауға мүмкіндік береді. Мұнай өнімдерін өндіру тікелей бұрғылау жұмыстарымен тығыз байланыста болғандықтан бұрғылау жұмысының өзіндік құнын төмендету жолдары есепке алынған.

Дипломдық жұмыста қолданылған әдістері: Кәсіпорынның негізгі техника экономикалық көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау жасай отырып, топтау, абсолюттік мәнін анықтау, тізбектеп қою тәсілімен салыстыру, және 1 тонна өнімнің өзіндік құнының денгейіне диаграммалық үлгілері көрсетілген.

Дипломдық жұмыс: «Қазгермұнай» біріккен кәсіпорының соңғы үш жылғы баланстық мәлеметтері негізінде жазылып отыр. Сонымен қатар осы кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған шығындар есебі, жалпы шаруашылықтық шығындары өның ішінде негізгі қызмет бойынша және негізгі емес қызмет бойынша жұмсалған шығын есебінің мәліметтері қолданылды. Сол сияқты кәсіпорынның бұрғылау жұмыстарындағы негізгі технологиясы және пайдалану тиімділік көрсеткіштері қолданылды.

Дипломдық жұмыстың жаңалығы: Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін есепке алу жолдары қарастырылған. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдарын есепке алуда өнім өндіруді арттыру мәселесі бірінші орындыалады. Сонымен қатар 1 тонна мұнайдың өзіндік құны оған әсер етуші факторлердің есебі жүргізілген. Өнім өндіруге жұмсалған шығын турлері бойынша тікелей материалды шығындар есебіне және еңбек шығындарының есебіне талдау жасалған. Өнім өндірудегі тікелей материалды шығындардың әсері мен олардың көлемі, бағасы есепке алынған. Сол сияқты еңбек ақы шығыны, еңбек сиымдылығы, 1 сағаттағы еңбек ақы қорынның деңгейі, тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын көлемі есепке алынып талдау жасалған.

«Қазгермұнай» біріккен кәсіпорының өнім өндірудегі мүмкіндіктерін қарастыра отырып, еңбек өнімділігінің резервтерін, материалды шығындарды үнемді пайдалану арқылы материалды шығындарды төмендету, жұмысшылар санын азайту арқылы еңбек сиымдылығын төмендету яғни еңбек шығынын азайтуға, электрогияны үнемді пайдалануға болатындығын және сол арқылы табыс көздерін арттыруға мүмкіндігі бар екендігіне көз жеткіздік.

ІІ. Өнім өндірісінің өзіндік құнын талдау

2. 1. Өнім өндіруге жұмсалған жалпы шығындар деңгейіне талдау

Өнімнің өзіндік құны - бүл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуральды заттай есептеледі.

Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіру өндіріс процесінде жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары және күшінің құндары кіреді. Барлық шығындарды бір өлшемге келтіру үшін оны ақшалай есептейді.

Өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығындары (балалар бақшасы, емхана, жатахана, мектеп, клуб) кірмейді.

Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын шығындар:

әлеуметтік сақтандыруға
банк кредитінің пайызы
негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға нететін шығын
айыптар т. б. ескерілмеген өндірістік шығындар
тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.

Нарықтық қатынастарға толық енгенде, өзіндік құнға арендалық төлем, капиталға пайыз, кәсіпкерлек пайданың минималды мөлшері кіруі керек. Ол жағдайда өзіндік құн экономикалық шығындар деп аталады, немесе маркетингтік теория бойынша құн деуге болады. Жалпы алғанда кәсіпкер кепілді табыс табу үшін өзіндік құнды емес, экономикалық шығынды есептеуі керек.

Өнімнің өзіндік құны, тауарға баға тағайындаудың базасы және пайданың болашақ мөлшерін айқындайтын инструмент.

Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты: цехтых, фабрика, зауаттық, немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөленеді.

Өнімнің цехтық өзіндік құны - бұған өндірілетін өнімге цехта учаскелерде бригадаларда шыққан шығындар кіреді. Зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн - бұл цехтық шығындар + жалпы зауаттық, өндірістік шығындар.

Өдірістік өзіндік құн - цехтық өзіндік құнмен жалпы өндірістік шығындардың қосындысына тең. Өнімнің толық өзіндік құны өндірістік өзіндік құнмен өнімді өткізуге кеткен шығындар кіреді.

Өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді: өнімнің жалпы тауарлы немесе сатылған өнімдердің өзіндік құны, салыстырылатын өнімнің өзіндік құны, өнім бірлігінің өзіндік құны болып және тағы басқалай бөлінеді. Сонымен бірге өнімнің өзндік құнын жоспарлы, болжамды, нақтылы деп бөлінеді.

Жоспарлы өзіндік қүн - бұл қажетті шығындар ғылым мен техника жетістігіне және ұйымдастыру жағдайымен байланысты.

Болжамды өзіндік құн - бұл техникалық экономикалық есептер ескерілуі, қандай жаңалықтар енгізілгенін тағы басқалай ғылыми жетістіктерді ескереді.

Нақтылы өзіндік қүн - бүл барлық өнімге шаққан нақты шығындар және өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құн.

Өндірістік шығындарды есептеу үшін өндірістік шығындар сметасын жасайды, онда шығындар элементтерге бөліп тандайды. Шығынның элементтік классификациясы мынадай шығын элементтеріне бөлінеді:

шикізаттар мен материалдар элементі

Кесте 2. 1. 1

Өткізілген өнімнің шығындары деңгейіне талдау

№: №

Шығын элементтері: Шығын элементтері

2002 ж: 2002 ж

2003ж: 2003ж

2004 ж: 2004 ж

Абсолюттік ауытқуы: Абсолюттік ауытқуы

Құрылымы б/а: Құрылымы б/а

№: Млн. теңге

Шығын элементтері: %

2002 ж: Млн. теңге

2003ж: %

2004 ж: Млн. теңге

Абсолюттік ауытқуы: %

Құрылымы б/а: 2004-2003

2004-2002

№: +, -

Шығын элементтері: +, -

№:

Шығын элементтері:

Материалды шығындар

Еңбек ақы шығындары

Әлеуметтік шығындар

Негізгі қордың

амортизациясы

Тағы басқа өндірістік

шығындар

Барлық өндірістік шығындар

Коммерциялық шығындар

Толық өзіндік құн

2002 ж:

4259, 2

620, 8

137, 4

628, 0

1573, 7

7219, 1

6175, 3

13394, 4

2003ж:

59, 0

8, 6

1, 9

8, 7

21, 8

54, 0

46, 0

100

2004 ж:

3796, 9

520, 3

142, 5

607, 1

1127, 3

6194, 1

14986, 0

21180, 1

Абсолюттік ауытқуы:

61, 3

8, 4

2, 3

9, 8

18, 2

30, 0

70, 0

100

Құрылымы б/а:

5209, 4

832, 7

193, 08

1858, 3

2061, 4

10154, 88

17983, 24

28138, 12

51, 3

8, 2

1, 9

18, 3

20, 3

36, 0

64, 0

100

1412, 5

312, 4

50, 58

1251, 2

934, 1

3960, 78

2997, 24

6958, 02

950, 2

211, 9

55, 68

1230, 3

487, 7

2935, 78

11807, 94

14743, 72

-10, 0

-0, 2

-0, 4

8, 5

2, 1

6, 0

-6, 0

-7, 7

-0, 4

9, 6

-1, 5

-18, 0

18, 0

№:

Шығын элементтері:

Оның ішінде:

- ауыспалы

- тұрақты

2002 ж:

7219, 1

6175, 3

2003ж:

65, 3

34, 7

2004 ж:

6194, 1

14986, 0

Абсолюттік ауытқуы:

73, 2

26, 8

Құрылымы б/а:

10154, 88

17983, 24

32, 5

67, 5

3960, 78

2997, 24

2935, 78

11807, 94

6, 0

-6, 0

-18, 0

18, 0

жалақы қоры
әлеуметтік сақтандыруға болу
негізгі капитал амортизациясы
басқа да шығындар.

Шығындарды экономикалық мазмүнына қарай калькуляциялық статьялары бойынша «негізгі» шығындар және «қосымша» шығындар деп бөлінеді.

Негізгі шығындар өнім өндірумен тікелей байланысты шығындар, ал қосымша шығындар - бүл өндірістік техникалық даярлау, басқару ұйымдастыру шығындары жатады.

Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай материалды шығындар 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1412, 5 млн теңгеге немесе 37, 0%-ке өскен. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 950, 2 млн теңгеге артты. Еңбек ақы шығындары бойынша 2004 жылы 2003 жылмен салыстырсақ 312, 4 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 211, 9 млн теңгеге жоғарылаған. Әлеуметтік қорғау шығындары 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 50, 58 млн теңгеге немесе 36%-ке өскен. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 55, 68 млн теңгеге артып отыр. Негізгі қордың амортизациясына келетін болсақ, 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1251, 2 млн теңгеге өскен, 2004 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 1230, 3 млн. тенгеге артты. Тағы басқа өндірістік шығындар бойынша 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 934, 1 млн теңгеге немесе 83%-ке жоғарылаған. 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 487, 7 млн теңгеге артып отыр. Барлық өндірістік шығындар 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 3960, 78 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылды 2002 жылмен салыстырсақ, 2935, 78 млн теңгеге өскен.

Оның ішінде ауыспалы шығындар деңгейі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 3960, 78 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылды 2002 жылмен салыстырсақ 2935, 78 млн теңгеге өсіп отыр. Ал тұрақты шығындар деңгейі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 2997, 24 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 11807, 94 млн теңгеге жоғарылап отырғанын көреміз. Сонымен өткізілген өнім шығындары деңгейінің көбеюіне: өнім өндіру көлемінің көбеюі және материалдар мен шикізаттардың бағасының қымбаттауы әсерінен болып отыр.

Жоғарыдағы 2. 1. 1. кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай» БК-ның соңғы 2004 жылғы өндірістік шығындар деңгейінің құрылымын көрсетеміз.

Сурет 1 - Өндірістік шығындар көлеміне талдау

Жалпы шығын (З _общ ) деңгейінің өзгеруіне өнім көлемі (VВП _общ ) оның құрылымы (УД _і ) өнім бірлігіне шаққандағы ауыспалы шығындар деңгейі (В _і ) және өнім көлеміне есептелген тұрақты шығындар (А) әсер етеді. Енді осы көрсеткіштерді есепке ала отырып жалпы шығын деңгейінің өзгерісін есептеміз. Ол келесі формуламен анықталады:

З _общ = ∑ (VВП _общ х УД _і х В _і ) + А

Осы формуланы пайдалана отырып, есептеу жүйесін келесі кесте арқылы көрсетеміз.

Кестеде көрсетілген жалпы шығын соммасының өзгерісінің есептелу тәсілі төмендегідей.

1. Жоспарлы өнім көлемі жоспарлы шығын деңгейі бойынша есептелген шығын соммасы

∑ (VВП _{і пл} х В _{і пл} ) + А _{і пл} =(1005, 4 х 6160, 9) + 14986, 0 = 21180, 1 млн теңге

Кесте 2. 1. 2

Өткізілген өнім шығындары деңгейіне факторлардың әсерін талдау

Шығындар: Шығындар

Жалпысоммасымың теңге:

Жалпы

соммасы

мың теңге

Факторлердің өзгерісі: Факторлердің өзгерісі

Шығындар:

өнім

көлемі

Жалпысоммасымың теңге: өнім құрылымы

Факторлердің өзгерісі:

ауыспалы

шығ-р

тұрақты

шығ-р

Шығындар:

1. Жоспарлы өнім көлемі жоспарлы шығын деңгейі

∑ (VВП _{і пл} х В _{і пл} ) + А _пл

Жалпысоммасымың теңге: 21180, 1

Факторлердің өзгерісі: 2003

2003

Шығындар:

2. Өнім өндірудің нақты құрылымы жоспарлы деңгеймен есептелген

∑(VВП _{і пл} х В _{і пл} ) хК _{m n} +A _пл

Жалпысоммасымың теңге: 25454, 1

Факторлердің өзгерісі: 2004

2003

Шығындар:

3. Нақты өнім көлемі бойынша

∑ (VВП _{і ф} х В _{і пл} ) + А _пл

Жалпысоммасымың теңге: 25847, 66

Факторлердің өзгерісі: 2004

2004

2003

Шығындар:

4. Ауыспалы шығындардың нақты деңгейімен есептелген

∑ (VВП _{і ф} х В _{і ф} ) + А _пл

Жалпысоммасымың теңге: 25140, 88

Факторлердің өзгерісі: 2004

2004

2003

Шығындар:

5. Накты шығын деңгейі

∑ (VВП _{і ф} х В _{і ф} ) + А _ф

Жалпысоммасымың теңге: 28138, 12

Факторлердің өзгерісі: 2004

2004

Өнім өндірудің нақты құрылымы жоспарлы деңгеймен есептелген шығын соммасы

∑ (VВП _{і пл} х В _{і пл} ) х К _{m n} + А _пл = (1005, 4 х 6160, 9) х 1, 69 + 14986, 0 =25454, 1

млн теңге,

мұндағы К _{m n} - өнім өндіру көлемін сипаттаушы коэффициент.

Нақты өнім көлемі бойынша есептелген шығын соммасы

∑ (VВП _{і ф} х В _{і пл} ) + А _пл = (1763, 0 х 6160, 9) + 14986, 0 = 25847, 66 млн теңге

Ауыспалы шығындардың нақты деңгейімен есептелген шығын соммасы

∑ (VВП _{і ф} х В _{і ф} ) + А _ф = (1763, 0 х 5760) + 14986, 0 = 25140, 88 млн теңге

Сонымен жалпы шығын деңгейінің өзгерісіне әсер етуші факторлар

Өнім көлемінің әсерінен

∆ З = З _ус1 - З _пл = 25454, 1 - 21180, 1 = 4274, 0 млн теңге

2. Өнім құрылымының әсерінен

∆ З = З _ус2 - З _ус = 25847, 66 - 25454, 1 = 393, 56 млн теңге

3. Ауыспалы шығындар әсерінен

∆ З = З _ус2 - З _у = 25140, 88 - 25847, 66 = - 706, 78 млн теңге

4. Тұрақты шығындар әсерінен

∆ З = З _ф - З _ус3 = 28138, 12 - 25140, 88 = 2997, 24 млн теңге

Сонымен жалпы өндірістік шығын соммасының өзгерісі

∆ З _общ = 4274, 0 + 393, 56 + (-706, 78) + 2997, 24 = 6958, 02 млн теңге

Жоғарыдағы 2. 1. 1. кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай» БК-ның өткізілген өнімнің шығындар деңгейі 2004 жылы 28138, 12 млн теңгеге болса 2003 жылы 21180, 1 млн теңгеге тең болып, 6958, 02 млн теңгеге көбейген. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып, өндірістік шығын деңгейіне факторлердің әсерін талдау жасаймыз.

Біріншіден өнім көлемінің нақты деңгейі мен өнім құрылымының жоспарлы деңгейімен салыстырғанда, яғни өнім көлемінің әсерінен өндірістік шығын көлемі 4274, 0 млн теңгеге көбейсе, өнім құрылымының әсерінен 393, 56 млн теңгеге өскенін, ал ауыспалы шығындардың әсерінен - 706, 78 теңгеге кемігенің көруімізге болады. Өнім көлемінің көбеюімен қатар кәсіпорындағы 1 тонна өнімнің өзіндік құнының көлемі төмендегенін көреміз. Ал тұрақты шығындардың деңгейі көбеюіне байланысты тұрақты шығындардың әсерінен 2997, 24 млн теңгеге көбейген. Сонымен өндірістік шығын деңгейіне әсер етуші жоғарыдағы аталған 4 фактордаң әсерінен өндірістік шығын деңгейінің өзгерісі 6958, 02 млн теңгеге тең болып отыр.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын деңгейіне талдау

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар - өнімнің өзіндік құнындағы басты көрсеткіш, яғни біріншіден ол кез келген өндіріс сапалары бойынша есептеледі, екіншіден:өнімнің өзіндік құнымен табыс арасындағы өзара байланысты сипаттайды.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар - өндірілген өнімнің құнының өзгерісімен және өнімді сатукөлемінің өзгерісі, өндірістік шығындардың жалпы соммасының өзгерісімен тікелей байланысты.

Осы аталған факторлер бойынша өзара байланысты келесі суреттен көреміз.

Сурет 2 . Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын деңгейін

анықтаушы факторлердің өзара байланысты

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мөлшері келесі формула бойынша анықталады:

мұндағы З _о - жалпы шығындар көлемі, мың теңге

ТӨ - тауарлы өнім көлемі, мың теңге

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар көлеміне тікелей 4 фактор әсер етеді:

Өндірілген өнімнің құрылымының өзгерісі.
Жекелеген өнімдерді өндіруге кеткен шығындардың деңгейінің өзгерісі.
Тұтынылған материалдардың бағасы мен тарифінің өзгерісі.
Тауарлы өнімі бағасының өзгерісі.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындарды есептеу үшін тауарлы өнім көлемінің өзгерісін келесі мәліметтерді пайдалана отырып есептеймыз.

1. Жоспарлы тауарлы өнімнің құны

∑ (VВП _{і пл} х Ц _{і пл} ) = 1269, 3 х 23709 = 30093, 8 млн теңге

2. Нақты өнім көлемімен жоспарлы құрылымы бойынша жоспарлы бағамен есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП _{і ф} х Ц _{і пл} ) + ∆ ТП _стр = (1763, 0 х 23709) + 18466, 59 = 60265, 557

млн теңге

3. Нақты өнім көлемімен жоспарлы бағамен есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП _{і ф} х Ц _{і

пл} ) = 1763, 0 х 23709 = 41798, 967 млн теңге

4. Нақты өнім көлемі нақты бағамен есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП _{і ф} х Ц _{і ф} ) = 1763, 0 х 27544, 18 = 48560, 39 млн теңге

Жоғарыда аталған факторлардың өзгерісін келесі кесте арқылы көрсетеміз.

Кесте 2. 1. 3

1 теңге тауарлы өнім көлеміне шаққандағы шығын соммасының

өзгеруіне факторлердің әсерін талдау

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығын көлемі (теңге): Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығын көлемі (теңге)

Факторлар: Факторлар

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығын көлемі (теңге): өнім көлемі

Факторлар:

өнім

құралы-мы

ауспалы шығ-р үлес

тұрақты шығ-р

сатылу бағасы

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығын көлемі (теңге):

Жоспар=6194, 1: 30093, 8 = 0, 205

У _сл1 = 25454, 1:60265, 557 = 0, 422

У _сл2 = 25847, 66: 41798, 967 = 0, 62

У _сл3 = 25140, 88: 41798, 967 = 0, 60

У _сл4 = 3526, 861:41798, 967 = 0, 08

Нақты =28138, 12:48560, 4= 0, 58

Факторлар:

2003

2004

2003

2004

2003

2004

2003

2004

2003

2004

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығын көлемі (теңге): ∆ З _общ = 0, 58 - 0, 205 = 0, 375

Факторлар: 0, 217

0, 198

-0, 02

-0, 52

0, 50

Әрбір фактордың әсерін есептеп көрсететін болсақ

1. Өнім көлемінің әсерінен

∆ З = 0, 422 - 0, 205 = 0, 217 теңге

2. Өнім құрылымы әсерінен

∆ З = 0, 62 - 0, 422 = 0, 198 теңге

3. Ауыспалы шығындар үлесі әсерінен

∆ З = 0, 6 - 0, 62 = - 0, 02 теңге

4. Тұрақты шығындар соммасының әсерінен

∆ З = 0, 08 - 0, 60 = -0, 52 теңге

5. Сатылу бағасының әсерінен

∆ З = 0, 58 - 0, 08 = 0, 50 теңге

Жалпы шығын соммасының өзгерісі:

∆ З _общ = 0, 217 + 0, 198 - 0, 02 - 0, 52 +0, 50 = 0, 375 теңге

Сонымен тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын соммасы 2004 жылға қарағанда 2003 жылы 0, 375 теңгеге өскен.

Себебі өндірілген өнім көлемі көбейгенімен байланысты жұмсалған шығын деңгейі де өсіп отыр.

Мысалы. Тауарлы өнім көлемі 2003 жылы 30093, 8 млн теңгеге тең болса, 2004 жылы 48560, 39 млн теңгеге тең болып, 18466, 59 млн теңгеге көбейген. Керісінше 1 тонна өнімнің өзіндік құны 2004 жылы 2003 жылға карағанда 400, 9 теңгеге кеміген. Осыған байланысты өткізілген өнімнің өзіндік құны кеміп отыр. Сондықтан тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын көлемінің төмендеуіне әкеліп соғады.

2. 2. Мұнай өндіруші кәсіпорындағы өнімдердің өзіндік құны калькуляциясы

Жоспарлы жұмыс істеуде өнімнің өзіндік құнын есептеудің үш әдісінің бірі қолданылады: нормативтік, параметрлік және факторлық.

⬥ Нормативтік әдіс қолданылғанда өндірілген өнімнің барлық номенклатурасы, барлық өндірістік және өндірістік емес бөлімшелер бойынша бағалық және натуралды нормалар мен нормативтердің толық кешені болуы тиіс.

Бұл мөлшерлер және бағаланымдар кәсіпорын экономикасының барлық жақтарын қамтып қана қоймай, ілгеріге бағытталған болуы керек. Ал оны тек техника, технология және өндіріс құрылысының дамуы есепке алынғандағы ғылыми тұрғыдан негізделген нормативтік базалар мен нормаларды кеңейту бойынша үздіксіз жұмыс жүргізу негізінде қамтамасыз етуге болады.

⬥ Параметрлік әдіс өндірістік (техникалық және тағы басқа) параметрлермен өндіріс шығындары арасында тікелей байланыс орнату мүмкін болған жағдайда ғана қолданылады.

Сондықтан параметрлік әдіс нормативтік әдіс сияқты кеңілеп қолданылмайды.

⬥ Факторлар бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеу әдісі едәуір аз мәліметтерді қажет етсе де қанағаттанарлық нақты нәтиже береді. Сондай-ақ шығын деңгейіне әсер ететін әр түрлі бағыттар мен факторлардың ролі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

Мұнай өндірудің өзіндік құнын түпкілікті жоспарлап есетеу үшін шығындарды азайтудың факторлық қорытындыларынан басқа мұнай өндірудің болашақтағы көлемі, еңбек шығындылығы мен материалдық техникалық құралдардың ғылымға негізделген нормалары, еңбек және кадрлар бойынша жоспар көрсеткіштері, өндірістің тиімділігін арттыру жоспары, материалдық техникалық тұрғыдан жабдықталу жоспары, алдыңғы жылдардағы шығындардың талдау қорытындылары пайдаланылады.

Мұнай өндірудің өзіндік құнын жоспарлауда кәсіпорын бойынша өндіріске жұмсалған шығындардың жиынтығы және сметасы есептеледі. Ол үшін алдын-ала барлық цехтар бойынша шығындар анықталады, яғни цехтардың шығын сметалары сондай-ақ цех және жалпы шаруашылық шығындарының сметалары жасалады.

Шығын жиынтығында цех бойынша шығындар және жалпы шаруашылық шығындарының сметалары қосылып, одан ішкі шаруашылық айналымы тасталады.

Экономикалық тұрғыдан біркелкі элементтер бойынша есептелінген шығындар қатары төмендегі негізде жүргізіледі:

негізгі және косалқы материалдар,
басқа жақтан әкелінген жағар май және энергиялар,
амортизация,
еңбек ақы,
әлеуметтік сақтандыруға аударылатын төлемдер,
басқа да қаржылық шығындар.

Басқа да қаржылық шығындарға көлік қызметіне төленетін, геофизикалық және жабдыктау мекемелерінің қызметіне төленетін ақшалар, бұрғылау мен айналысатын кәсіпорындардан алынған мұнай төлемдері, геологиялық іздеу және зерттеу жұмыстарына жұмсалған шығындардың орнын толтыруға (шикізат және негізгі материалдар) кеткен төлемдер жатқызылады. Элементтер бойынша жасалған шығындар шығын статьяларымен байланыстырылады.

Жеке-жеке статьяларға калькуляция жасаудың мазмұны мен есептеу әдісі төмендегідей:

Энергиятикалық шығындарға басқа жақтан алынған энергия түрлеріне элект қуаты, ыстық су, бу, сығыстырылған ауа және газға жұмсалған шығындар жатады. Шығындарды сондық тұрғыдан нормаларға қарап анықтайды, ал шығындарды есептеу үшін энергия бірлігінің бағасы ескеріледі. Басқа жақтан алынған элект қуатының шығындары тұтынылған энергия құнынан артып кетпеуі тиіс.

Кесте 2. 2. 1