АҚЫНДЫҚ ӘЛЕМ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI
СЕМЕЙ УНИВЕРСИТЕТI
Айбар Қадыров
АҚЫНДЫҚ ӘЛЕМ
Семей
2006
ББК 83.3 Каз.
Қ 12
Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор
А.С.Еспенбетов
Пiкiр жазғандар:
филология ғылымдарының докторы, профессор
Т.Жұртбай;
филология ғылымдарының докторы, профессор
Қ.П.Жүсiпов
Қ 12 А.Қ. Қадыров Ақындық әлем. – Семей. - Шәкәрiм атындағы Семей
мемлекеттiк университетi. - 2006 ж. - 154 бет.
ISBN 9965-533-28-8
Бұл зерттеуде жыр алыбы Шәкiр Әбенұлының ғұмырбаяны, ақындық мұрасы
тұңғыш рет сараланып, сөз болады. Ақынның көпшiлiкке беймәлiм өмiрi мен
өлеңдерi архив құжаттары арқылы нақты деректермен айқындалады.
Ақынның тарихи тақырыпқа және аңыз әңгiмелер негiзiнде жазылған
поэмалары кеңiнен талданады.
Еңбек жоғары оқу орындарының оқытушыларына, мектеп мұғалiмдерiне,
аспиранттарға, студенттерге және әдебиеттi сүйетiн көпшiлiк оқырманға
арналады.
ББК 83.3Каз.
Қ
ISBN 9965-533-28-8 ( Қадыров А.Қ, 2006
К I Р I С П Е
Елiмiздiң тәуелсiздiк алуы қоғамдық өмiрде үлкен өзгерiстерге жол
ашты. Ең бастысы, туған Отанымыздың аңсаған тәуелсiздiкке жетуi қазақ
жұртшылығының ұлттық санасының күрт оянуына айрықша әсер еттi. Соңғы
жылдарда қазақтың із тарихын, мәдениетiн, әдебиетiн, өнерiн бiлуге деген
талап-тiлегi, талпынысы арта түстi.
Қазақ халқына ұлттық рухани қазынасын империялық көзқарастан аршып
бұрмасыз, бүкпесiз, еш бояусыз көрсетуде әдебиеттанушы ғалымдар қыруар
еңбек етуде. Халықтың рухани дүниесiне, ғасырлар бойы жинақталған мәдени
қазынасына Кеңестiк заман кезiнде ел-жұрттан жасырын ұсталып, үнемi
қараланып келген Шәкәрiм Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов,
Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов iспеттес әрқайсысы қазақ мәдени
дамуындағы бiрегей құбылыс болып табылатын алыптардың шығармашылық мұрасы
бұл күндерi халық игiлiгiне айналды. ұзақ ғасырлар бойы жасалған
фольклордан бастап, қазақ әдебиетiнiң барлық тарихи кезеңдерi жөнiнде
кешегi Кеңестiк идеология ықпалымен айтылған ойлар, пiкiрлер қайта қаралып
тарихи ақиқат аясында ғылыми дәйектiлiкпен сарапталуда.
Алайда қазақ әдебиетiнiң тарихында өзiнiң шешiмiн таппаған, өзiмiз
жете танып болмаған, басқаға да танытуымыз қажет мәселелер баршылық. Кеңес
империясының жетпiс жылдан астам уақытқа созылған отаршылдық үстемдiгiнiң
нәтижесiнде қазақ халқы бiрнеше ауыр қиын кезеңдi басынан кешiрдi. Кеңестiк
қатал билiктiң қыспағынан тайсалмай халықтың ауыр тағдырын, елдiң мүңын
тура айтқан қазақ әдебиетiнiң өкiлдерi үнемi қуғындалып, түрмеге жабылды.
1950 жылдары қазақ әдебиетiне, қазақ ғылымына қарсы келген iндет
отызыншы жылдардағы содырлы, сойқанды кезеңнiң заңды жалғасы едi.
Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, Қ.Мұхаметхановтар түрмеге қамалса,
Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова, Ә.Қоңыратбаевтар жазықсыз қуғын-
сүргiнге түсті, көптеген қалам иелерi заңсыз жазаланды.
Мiне, осындай саяси қысымды кеңес үкiметiнiң алғашқы жылдарынан бастап-
ақ басынан өткерген ақындарымыздың бiрi - Шәкiр Әбенов.
Ақындар өмiрбаяны - әдебиет зерттеушiлер үнемi көңiл бөлiп келе жатқан
мәндi проблема екенiн ескере отырып, өмiрi мен творчествосы күрделi, Шәкiр
Әбеновтың өмiр тарихын объективтi түрде саралау маңызды болмақ. Ақынның
жеке басындағы жайлардан оның өмiр сүрген дәуiрi, сол кезеңнiң саяси
әлеуметтiк қайшылықтары, қоғамдық өмiр өзгешелiктерi көрiнедi. Оның
творчествосы өмiр жолындағы мақсат, армандарымен толығып байығандығының
куәсi боламыз.
Шығармашылық тағдыры да шытырман ақын, сталиндiк қуғындаудың қаһарына
iлiгiп абақты азабын тартса да, ұстанған жолынан, өмiрлiк принциптерiнен
ауытқымаған. Оның ақындық мұратына, көркемдiк-эстетикалық нысанасының мәнiн
танытатын ерекшелiктердiң үлкенi - шыншылдығы.
Оның өлеңдерi заман шындығын көрсететiн өмiрдiң өзiнен туған қоспасыз
таза шумақтар. Ол алғашқы колхоздастыру кезiндегi солақайлықтан бастап,
кейiнгi науқаншылдыққа дейiнгi қоғамның көлеңкелi көрiнiстерiн сынады.
Өлеңдерiнiң өзегiнен халық тағдыры, өз бейнесi көрiнедi. Ал, қаламынан
туған қазақ елiнiң көмескi сұрлеуiнен нақты тарихынан сыр шертетiн (Қозы
Көрпеш - Баян сұлу(, (Кейпiн батыр(, (Таңшебер-Жапал(, (Тоқтамыс( пен
халықтың басынан өткен толып жатқан әлеуметтiк теңсiздiктi, қоғамдық
қайшылықтарды көрсететiн (Ортақ арал(, (Ана махаббаты(, (Патша мен байғыз(,
(Қорқыт қобызы( атты әртүрлi аңызға құрылған поэмалары - қазақ халқының
рухани мәдениетiнiң бiр саласы, өткен өмiр шежiресi, көне замандағы қилы
күндер хикаясының деректi белгiсi дәрежесiнде қарастырылуы қажет. Сондай-
ақ, қаламгер қазынасы бүгiнгi ұрпағын тәуелсiздiкке, бостандыққа, бiрлiкке,
адамгершiлiкке, имандылыққа бағыттайтын iшкi қуаттың зор күшiн аңғартады.
Осындай аса бай мұра қалдырған Шәкiр Әбенов сынды қаламгердiң
шығармашылығын зерттеу ғылыми актуальды арна екенiне ешкiм де шек келтiре
алмайды.
Ұлттық мұраға толық бұрылып, оны ұрпақ тәрбиесiне пайдалануға баса
назар аударған шақта өткен өмiрден мол сыр шертетiн Шәкiр Әбеновтей ақынның
ұлттық қорға қосқан үлесiн көрсетiп, әдiл бағасын беру бүгiнгi таңның
мәселесi.
Бiздiң еңбегiмiздiң басты нысанасы - ақын шығармаларындағы заман
көрiнiсi тарихи оқиғалар мен әр алуан аңыздар туралы көлемдi туындыларының
тақырыбын, тарихын және көркемдiк сипатын ашу.
Ш. ӘБЕНОВ МҰРАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛЕСТЕРI
Ш.Әбеновтың өмiрбаяны және оның шығармалары бұған дейiн жан-жақты
зерттелiп, арнайы талдау жасалған жоқ. Оған Кеңес үкiметiнiң солақай
саясатын, келеңсiз көрiнiстерiн жырлап iстi болғаны үлкен кедергi болды.
Қазақ ССР Жоғарғы Сотының 1961 жылғы 2 наурыздағы шешiмiмен толық
ақталғаннан кейiн ақын және оның жеке шығармалары жөнiнде сын-пiкiрлер
басталып 1 ара-тұра зерттеу еңбектерде, ғылыми мақалаларда аталып өтiп
2 80,90 жасқа толған уақыттарында баспасөздерде ой-пiкiр айтқан мақалалар
3 ақындардың айтқан арнау өлеңдерi жарық көрдi. Бiрақ ол туралы көлемдi
ғылыми еңбектер жазылмады. Алайда осы еңбектердiң қай-қайсысы да ақынның
тамаша, бағалы мұрасын таныстыруда, талдауда үлкен-үлкен ғылыми еңбектер
тудыруда белгiлi дәрежеде қызмет атқарары сөзсiз.
Халыққа ақынды, ақындық қуатын танытатын биiк ұрдiстi тамаша поэмалары
туралы алғашқы сұбелi, ғылыми пiкiр айтып, лайықты бағасын берген ғалым,
филология ғылымының докторы, профессор, Қазақстан республикасы ғылым
академиясының корреспондент мүшесi Рымғали Нұрғалиев (Кең тынысты ақын(
атты осы мақаласында күрделi де көлемдi, қызықты да тартымды (Қозы Көрпеш
- Баян сұлу(, (Кейпiн батыр(, (Таңшебер - Жапал( поэмалары туралы айтылған
пiкiрлерi Ш.Әбеновтың шығармаларын кейiнгi зерттеушiлерге бағыт шам
iспеттес бағасымен де құнды. (Жалпы Шәкiр Әбенов поэзиясында фольклор мен
жазба әдебиет дәстүрінiң жақсы тоғысуын көруге болады.
Тiл байлығында, оқиғалық негiзде фольклор қазынасынан алған дүниелер
көп, ал пейзажда, диалогта, монологта, сюжет поэтикасында, идеялық
тереңдiкте классикалық жазба әдебиет дәстүрі барлығын айту дұрыс( 4,- деп
ауыз әдебиетi нұсқаларын жете бiлiп, жазба әдебиет дәстүрі мен еркiн
байланыстырғанына да баса назар аударған.
Шәкiр Әбеновты әдебиет зерттеушi ғалымдардың назарына iлiктiрген
шоқтықты шығармасы - (Қозы Көрпеш - Баян сұлу( поэмасы.
Осы жырдың көне нұсқаларын зерттеушi белгiлi ғалымдар Әлкей Марғұлан,
Әуелбек Қоңыратбаевтар өздерiнiң еңбектерiнде 5 (Қозы Көрпеш - Баян сұлу(
жырының тағы бiр нұсқасын көп жаңалық қосып, жаңғырта жырлаған Абай
үлгісiндегi ақын Шәкiр Әбенов(- деп атап өткен. Профессор Ысқақ Тәкiмүлы
Дүйсенбаев қазақ фольклорының ең бiр мол саласы лиро-эпосты зерттеуге
арналған (Қазақтың лиро-эпосы( атты еңбегiнiң 6 соңғы тарауында Шәкiр
Әбеновтың (Қозы Көрпеш - Баян сұлу( поэмасына арнайы тоқталып, жаңа
мазмҮнға ауысып, кемелдене, көркейе түскенi сөз болады.
Халық ақындары творчествосының көркемдiк ерекшелiктерiн зерттеп,
талдау жасаған ғалымдардың iшiнде филология ғылымының докторы С.Негимов
(Халық өлеңiнiң ұйқасы мен ырғағы(, (өлең-жырдың өлшем өрнектерi мен
құрылыс жүйесi( 7 атты ғылыми еңбектерiнде Шәкiр Әбенов шығармаларына да
жиi назар аударған.
Ш.Әбенов өмiрi және әдеби мұрасының идеялық нысанасы туралы
Б.Ерзакович сынды музыка зерттеушiсi, Ә.Нұршайықов, Т.Жұртбаев, Н.Айтов,
М.Сәрсекеев, К.Тұрғанбаев, Т.Шәрiпжанов, Қ.Ысқақұлы, Х.Матаев, Т.Ибрагимов,
Т.Жанғалиев, К.Өлмесеков, М.Тiлеубекова сияқты ақын, жазушы, журналистердiң
түрлi проблемалар арнасында қарастырған мақалаларын атап айту лазым.
Белгiлi жазушы, ғалым Т. Жұртбаев кеше ғана қасымызда жүрген Шәкiрдiң
өмiрiнiң жұмбақ болып келген беттерiн (Аты аңызға айналған Шәкiр Әбенов
туралы шындық, оның өмiрi көзi тiрiсiнде айтылуы керек. Әйтпесе кейiн
ақиқат пен аңыздың арасын ажырата алмай қаламыз( 8, - деп жазған мақаласы
оның өмiрi туралы жазылатын көлемдi еңбектерге нағыз түнба болары анық.
Шәкiр Әбеновты тағы бiр қырынан танытатын авторлар коллективi
даярлаған (Қазақ әдебиетiнiң тарихы( атты көлемдi еңбекте Кеңес дәуiрiнiң
алғашқы кезеңiндегi қазақ ақындарының шығармаларын әнге қосып, домбырамен,
сырнаймен айтатындарына тоқтала келе- (Шәкiр Әбенов (Қозы Көрпеш - Баян
сұлудың( өзi айтатын нұсқасын домбыраның мөлдiр үнiмен оннан артық әуенге
қосып орындайды. Онда Арқаның әсем сазды музыка ырғағы айтылатын оқиғаға,
сөйлейтiн сөзге орай үндесiп жатады( 9,- деп ақынның әншiлiк қабiлетiн
атап өтсе, музыка зерттеушi Б.Ерзаковичтiң (Шәкiр ақын( атты көлемдi
мақаласында (Шәкiрмен екiншi рет жолыққанымда менiң магнитофоным болды, ол
бiрнеше сағат ұдайы, арасында тыныстап алып осы эпостың бүкiл вокальдық
номерлерiн айтып шықты. Шәкiр бұл номерлердi бұдан бұрынғы текстерден өзге
сарынмен орындады. Осының өзi-ақ вокальдық фрагменттердiң ауыз екi шығарыла
салмағандығының, керiсiнше, бүкiл эпостың негiзгi нақты бөлiгiн құрайтын,
сонымен қатар Шәкiрдiң музыкадан ерекше зерделiгiн, орындаушылық
тәжiрбиесi жоғары екенiн айғақтайды ( 10,- деген маман сөзiнен ауыз
әдебиетiнiң бiлгiрi екендiгiмен қоса, ән айту қабiлетiн жоғары
бағалағандығын көремiз.
Шәкiр Әбенов ақындығы ерте бала жiгiт кезiнен айналасына танылып
қалыптасқанымен, тағдыр тәлкегiне байланысты отызыншы жылдардың аяғына
қарай ғана бiрен - саран шығармалары газет- журналдарда басыла бастады.
Ақын туралы кейiннен басылып жүрген мақалаларда (Борсықтар( атты өлеңi 1916
жылы (Айқап( журналында жарыққа шыққандығы туралы жиi айтылуда 11.
(Айқап( журналынан ақынның бұл өлеңiн кездестiре алмадық. Журнал 1911-
1915 жылдардың тамыз айына дейiн ғана шығып тұрған.
Ақынның 1919 жылдан бастап шығарған уақыт саясатына үйлеспеген
өлеңдерi Семей қалалық ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң архивiнде сақталған
12. Архивтен алынған өлеңдерiнiң кейбiрi осы жазылған жұмысқа арқау
болады. 1936 жылдан бастап ақынның өлеңдерi мен поэмалары республикалық,
облыстық газет- журналдарда жариялана бастады.
Қазақ халқының әдебиет, өнер, мәдениет тарихында ерекше маңызы бар
(Әдебиет және искусство( журналы Шәкiр Әбеновтың елiне танылуына ықпалы
ерекше. Оның алғашқы поэмалары, өлеңдерiнiң алғаш баспа бетiнде көрiнуi осы
журналмен тығыз байланысты. 1937 жылы осы журналда (Қозы Көрпеш - Баян
сұлу( поэмасы 13 басылса, 1938 жылы ақынның (Ұлы құрылыс( 14 өлеңi
журналдың 12 номерiнде жарыққа шықты. 1939 жылы (Кейпiн батыр( 15
поэмасының толық нұсқасы осы журналға жарияланды.
Шәкiр Әбенов өмiрiнiң тар жолда тайғақ кешкен тағдырына байланысты
1940 жылдан бастап 1960 жылға дейiн шығармалары баспа бетiнде жарық
көрмедi. Тек, 1957 жылғы аудан аралық айтыста Тәңiрберген Әмiреновпен
айтысқан айтысы (Ақындар айтысы( деген атпен шағын кiтапша болып, 1958 жылы
Семей облыстық баспаханасынан басылып шықты 16.
Ақын өлеңдерiнiң аудандық, облыстық, республикалық газет, журналдарға
шығып, поэмаларының жеке-жеке кiтап болып басылуы 60-шы жылдардан берi
қарай, 1962 жылы Қазақтың мемлекеттiк көркем-әдебиет баспасынан (Кейпiн
батыр( және (Таңшебер - Жапал( поэмалары (Кейпiн батыр (деген атпен 17
жеке кiтап болып басылса, 1965 жылы (Қозы Көрпеш - Баян сұлу( поэмасы
(Жазушы( баспасынан жеке кiтап болып 18 шықты. 1966 жылы Қазақ ССР ғылым
академиясы М.О.Әуезов атындағы (Әдебиет және өнер( институты Ұйымдастырған
(Айтыс( жинағының III томынан 19 Тәңiрберген Әмiреновпен айтысқан
айтысына да тиiстi орын берiлдi. 1968 жылы осы (Жазушы( баспасынан (Ортақ
арал( атты поэмасы 20 жеке кiтап болып басылып шықты.
Ақынның сексенге толған торқалы тойына орай, әр жылдары жарық көрген
(Кейпiн батыр(, (Қозы Көрпеш - Баян сұлу(, (Таңшебер - Жапал( поэмалары
енгiзiлiп (Шыңғыстау( деген атпен 21 1980 жылы көлемдi кiтап болып
басылып шықты.
Ғасырға жуық өмiр сүрген ақын 84 жасында тың, көлемдi (Ана махаббаты(,
(Патша мен Байғыз(, (Қорқыт қобызы( дастандарын (Шыңғыстау сазы( деген
атпен 22 1985 жылы (Жазушы( баспасынан жарыққа шығарды. Ақынның (Жазушы(
баспасынан 1991 жылы (Дастандар( деген атпен 23 шыққан кiтабына жаңа
толықтырулармен, өзгертулермен көркемдiк сапасын арттырған (Қозы Көрпеш -
Баян сұлу( поэмасы, қайталанып басылған (Таңшебер - Жапал(, (Кейпiн батыр(
поэмалары енгiзiлген.
Шәкiр Әбеновтың көзi тiрiсiнде баспадан жарыққа шыққаны поэмалары ғана
болды. өлеңдерi алпысыншы жылдардың басынан аракiдiк болса да аудандық,
облыстық, республикалық газет - журналдарға цензураның қатаң тексерiсiнен
өтiп барып жарияланып тұрды.
Ақынның өлеңдерi тоқырау жылдарындағы тоңның жiбiмеуiнен, егемендiк
алып ел болған уақытта қаражатқа тiрелiп, өз алдына жеке кiтап болып әлi де
жарық көрген жоқ.
Көрiп отырғанымыздай, ғасырға жуық өмiр сұрiп, қазақ поэзиясының
қазынасына қосылатын көлемдi онға тарта поэмалар жазған, заман шындығын
айнытпай суреттеген өлеңдер туғызған Шәкiр Әбенов шығармаларының толық
жарыққа шықпай, зерттелу ауқымының өте жұтаңдығына назар аударып, талдау
жүргiзiп, зерттеу кезегiн күтiп тұрған мәселе болып табылды.
Еңбектiң негiзгi нысанасы бүкiл саналы ғұмыры тағдыр тәлкегiнде
өтсе де жасқанбай айтарын айтып, он шақты көлемдi де көркем поэмалар
тудырған Шәкiр Әбеновтың өмiрi мен шығармашылығын халыққа насихаттау 110
жылдық торқалы тойында ұрпаққа үлкен сый болары сөзсіз. байланыстыосыған
дейiн ғылыми ауқымдағы жұмыстың өзегiне айналмағандықтан осы еңбегiмiзде
ақын өмiрiн саралау, оның бай әрi сан-салалы шығармаларына тән сипаттарды
айқындау, тарихи шындығын, көркемдiк ерекшелiктерiн, идеялық-тақырыптық
арналарын ашып көрсету көзделедi.
Еңбектiң алға қойған мақсаты мен мiндетiн орындау барысында қазақ
әдебиетiнiң тарихы, сыны, теориясы және фольклористика саласындағы М.Әуезов
(25), Е.Ысмайылов (25), Қ. Жұмалиев (27), А. Нұрқатов (28), Р.Бердiбаев
(29), Ш.Ыбыраев (30), З.Ахметов (31), З. Қабдолов (32), С.Қирабаев (33),
Р.Нұрғалиев (34), Ә. Нарымбетов (35), А. Еспенбетов (36), Ж. Тiлепов
(37), М.Мағауин (38), Қ. Ергөбеков (39), Қ. Сыдиықұлы (40),
С.Негимов (41) еңбектерiн назарда Ұстадық.
Еңбектiң әдiстемелiк сипатын анықтауда нысанада салыстырмалы-тарихи
әдiстi ұстап, қаламгер мұрасын тұтас бiр әлем ретiнде жүйелi зерттеу
обьектiсiне айналдыруды көздедiк.
ШӘКIР ӘБЕНОВТЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҒҰМЫРБАЯНЫ
Әдебиеттану ғылымында жекеленген тұлғаларды зерттеу, олардың өмiрi мен
әдеби қорымызға қосқан мұраларына әдiл бағасын беру - әдебиет зерттеушiлерi
үнемi көңiл бөлiп келе жатқан мәндi проблема. Ұлы Мұхтар Әуезов: (Бiзде бұл
уақытқа дейiн Абайдан арғы ақынның өмiрi туралы жинаған мағлҰмат жоқ.
Бүгiнде қазақ ескiлiгiне көз салып, жинастырып жүрген азаматтардың қатты
ескеретiн бiр жҰмысы осы болу керек( 42, - деп баса мән бергенi тегiн
емес. Абай өнернамасы хақында жемiстi iзденiстер жасай келе Тәкен Әлiмқұлов
:(Мазмұнды өмiрбаянның, мәнiстi творчествоның қыры мен сыры дәуiрлердiң
барысында ашыла түседi( 43, - десе, профессор Арап Еспенбетов: (Қаламгер
өмiрбаяны оның шығармаларының жазылу тарихы мен философиялық - дүние
танымдық көзқарасындағы эволюцияны айқындауда жетекшi қызмет атқаратындығын
ешкiм де жоққа шығара алмаса керек(36, - деп ақындар өмiрiн жазудың өте
қажеттiлiгiне тоқталған пiкiрлерi жеке тұлғаларды зерттеушi жастар үшін
құнды ой болып табылады.
Шәкiр Әбеновтың ешкiмге ұқсамайтын бай әдеби мұрасын былай қойып,
дүниеден өткенiне он алты-ақ жыл болса да өмiрiнде ақиқат пен аңызды
ажыратар тұстары жетерлiк. Оның өмiрбаяны, өскен ортасы, түрлi өнер
иелерiмен аралас-құраласы ел аузында әлi де өз шындығын таппаған. Аңыз
лақапқа толы. Шәкiрдiң өмiр тарихына, заманына, өскен ортасына, тарихи
деректер мен архив материалдарына жете назар салмай шындық шешiлмейдi.
Шәкiрдiң арғы аталары айналасына белгiлi дәулеттi, басшы, белдi,
адамдар болған екен. Шәкiрдiң аталары туралы ел арасында аңыздар да жоқ
емес. Соның бiрi - Кiбiт әженiң хикаясы.
Шәкiрдiң төртiншi атасы Ертiсбай мыңды айдаған бай болыпты. Оның ұлы
Нұралы аңшылап келе жатса, алдынан қару-жарақ асынған, өзi шаршап-шалдыққан
қыз жолығыпты.
- Менiң атым - Кiбiт. Қалмақ ханының қызымын, қашып шықтым. Алдымнан жас
адам жолықса, кiм де болса соған тиемiн деп шығып едiм. Сен кезiктiң, менi
аласың ба? - дейдi.
Нұралы қой аузынан шөп алмас адам екен, кесiмдi сөзiн айта алмай:
- Әкем бiледi... деп күмiлжидi.
- Әкесi:- Құдай кезiктiрген шығар, үйлен, - деп рұқсатын бередi. Содан
Бiтiмбай туады. Кiбiттiң төркiнi зергер, өнерлi жұрт болыпты. Бiтiмбай
ержүрек, қатты, қатыгез адам екен. Маңайындағы ағайындарының басын
бiрiктiрiп, жерiн сақтап қалғандардың бiрi. Сол кiсiнiң балаларының
iшiндегi ең мықтысы Әбен - Меккеге
барып қажы атанған, мұсылманша сауатты, өз заманының белгiлi болысы болған.
Абай өмiрiне үлкен бiр келеңсiз әсер қалдырған айтулы оқиғада, Мұқыр
болысының сайлауындағы Оразбай жағының белдi адамы 44. Алдағыны болжайтын
көрiпкелдiгi де болған.
Шәкiрдiң азан шақырып қойған аты - Мұхаметшүкiр. Әкесi Әбеннiң қойған
аты. Ақынның қызы Сананың айтуы бойынша (Әбен кiшi әйелiнiң аяғы ауыр
кезiнде түс көредi екен. Түсінде ақ боз ат көредi. Ақ боз аттың ерiнiң қасы
қисық екен. Осы бала дана болады, түсімдi кешке жақын көрдiм. Тегi артында
ұрпақ қалмайтын болуы керек(- деп, (А, құдай, артында ұрпағы қалмаса да,
бергенiне шүкiр( - деп, атын Мұхаметшүкiр қойыпты 45.
Шәкiр тiкелей әкесi Әбен қажының тәрбиесiнде болған, әкесiнiң
ықпалымен ерте ауыл молдасынан мұсылманша хат таныған. Семейдегi приходская
школада үш жыл оқыған. Мұсылманша және орысша сауатын ашып алған соң,
жасынан зерек, зейiндi, сергек Шәкiр өнер-бiлiмге құштарлығы артады. 1915
жылы Семейдегi ер балалар гимназиясына оқуға түседi. 1916 жылғы көтерiлiске
байланысты оқуын жалғастыра алмай, ауылына қайтқандығы туралы, ақынның қызы
Сана қынжыла еске алады.
1914 жылы 13 жастағы Шәкiрдi әкесi Әбен Көсембай Айдосовтың қызы
Шәрәпиге үйлендiредi 12. Шәрәпиден Алматы облысына қарасты Матай темiр
жол станциясында қызы Орынтай Шәкерова тұрады. Балалы-шағалы. Шәкiрдiң
мұсылманша, орысша сауат алып, азамат қатарына қосылып, ат жалын тартқан
шағы қоғамдағы аласапыран кезеңмен дәл келдi. Ақ патшаны 1916 жылғы маусым
жарлығы, алым салықтың көбеюi, жергiлiктi халықтың шҰрайлы жерiнен айрылуы,
1916 жылғы Ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына әкеп соқтырды. Қазақстандағы
көтерiлiс Орта Азиядағы сияқты, патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы указы
жарияланғаннан кейiн көп кешiкпей басталды, бұл указ халықтың шыдамын
тауысып, ұлт-отарлық езгi мен орта ғасырлық қанауға қарсы бас көтерудiң
себебi болды. 46.460.
Ақынның өмiрiне үлкен әсерiн тигiзген 1917 жылғы ұлы Қазан төңкерiсi.
Республика Президентi Нұрсұлтан Назарбаев дүние жүзi қазақтары
Құрылтайындағы сөзiнде: (Бiз 1917 жылы да аңсаған азаттықты ала алмадық.
Большевиктiк саясат уәдесiнде толық түрмады. Отаршыл Ресейдiң кесiр
саясатын мирас еттi( 47,- деуi бұлтартпас шындық.
Төңкерiстен кейiнгi қазақ ауылдарына келген өзгерiс, оның жақсылық,
жамандығын түсінiп болмаған халықтың сергелдеңi басталды. Шәкiр осы
дүркiреген дүбiрдiң ортасында қалың халықпен бiрге болды, оның қасiретiн
көзiмен көрдi.
Ресей қоғамы екiге бөлiнiп, қарама-қарсы тұрып, екi ұдай атысып
жатқанда (Алаш( азаматтары мен көзi ашық қазақ зиялыларының мақсаты-
отаршылдықтан құтылып, елiн, жерiн бөлiп алып жеке ел болу болды. Олар жеке
таптық мұддеге бөлiнбей, жалпы қазақ халқының қамын жедi. ұрандары (Оян,
қазақ( болып, отаршылдықтан құтылып, теңдiкке, бостандыққа ұмтылу болды.
Республика Президентi Нұрсұлтан Назарбаев дүние жүзi қазақтары
Құрылтайындағы сөзiнде: (Бiз 1917 жылы да аңсаған азаттықты ала алмадық.
Большевиктiк саясат уәдесiнде толық түрмады. Отаршыл Ресейдiң кесiр
саясатын мирас еттi( 47,- деуi бұлтартпас шындық.
Төңкерiстен кейiнгi қазақ ауылдарына келген өзгерiс, оның жақсылық,
жамандығын түсінiп болмаған халықтың сергелдеңi басталды. Шәкiр осы
дүркiреген дүбiрдiң ортасында қалың халықпен бiрге болды, оның қасiретiн
көзiмен көрдi.
Ресей қоғамы екiге бөлiнiп, қарама-қарсы тұрып, екi ұдай атысып
жатқанда (Алаш( азаматтары мен көзi ашық қазақ зиялыларының мақсаты-
отаршылдықтан құтылып, елiн, жерiн бөлiп алып жеке ел болу болды. Олар жеке
таптық мұддеге бөлiнбей, жалпы қазақ халқының қамын жедi. ұрандары (Оян,
қазақ( болып, отаршылдықтан құтылып, теңдiкке, бостандыққа ұмтылу болды.
Тума дарынды Шәкiр жастайынан айналасындағы ақындардың өлеңiн жаттап,
ақындық ортаның iшiнде тәрбиеленiп өстi.
Ақынның жас шағында өнерге деген қызығушылығын оятқан бiрден-бiр адам
- Ағашаяқ. Ағашаяқ - Берiкбол Көпенұлы 1854-1931 қазiргi Шығыс Қазақстан
облысы, Абай ауданы, Құндызды ауылында туған. Әйгiлi әншi, композитор, әрi
ақын. Сондай-ақ цирк өнерiнiң асқан шеберi. ұзын екi бақанды балдақтап
жүгiргенде шапқан атқа жеткiзбейтiн болған. Екi түйенiң өркешiне арқан
оратып кергiзедi де, арқанның бойымен жалаң аяқ жүгiрiп (бүркiт( биiн
билейдi екен. Абайдың өнерпаз шәкiрттерi Шәкәрiм, Ақылбай, Мұхаметжан,
Уәйiс, Мұқалармен дос болған 48.144.
Қазақ халқының музыка өнерiн зерттеушi, терең бiлгiр ғалым Борис
Ерзакович (Шәкiр ақын( атты мақаласында (Шәкiр өзiн Ағашаяқтың шәкiртiмiн,
оны балалық шағымнан бiлемiн деп отыратын. Оның айтуынша, Ағашаяқтың
тағдыры қиындау болған көрiнедi. өзi жарлы, үй-күйсiз болыпты, ауыл-ауылды
аралап, ән салып, көп уақыт Шәкiрдiң үйінде тұрып, олардың шаруасына
қолғабыс тигiзген, өзi Шәкiрдiң әкесi Әбенмен жамағайын, әрi өте тату
тұрған(10.172.
Тұрсын Жұртбаев ақынның өмiрi туралы өз аузынан алып, жарыққа шығарған
мақаласында (Есiмдi бiлгелi ерке өстiм. Қолыма үш шектi домбыра, сырнай
Ұстап ән салып, ел араладым. Сөйтiп жүріп сонау күншығыс Алтайды аралап, Би
қаласының Қосағаш, Саяаша, Күреашаның да дәмiн таттым( 8,- деген жолдар
Шәкiр туралы жазылатын көлемдi еңбектерге бастау болары анық. Жас жiгiт
кезiнде серiлiк құрып, серуендеп, ел аралап, жыр жазып, ән салып, ақын,
әншi, домбырашы және өзi де ән шығаратын сегiз қырлы өнерпаз болып
қалыптаса бастады. Бүгiнгi таңда көпке танымал, әнiмен айтылып жүрген
(Алтай аруы(, (Тарбағатай(, (Ардақтым( өлеңдерi ақынның осы балаң жiгiт
кезiнiң сиы.
Өзiнiң ақындық өнерiнде пiр тұтқан Абайдың өлеңдерiн жаттап,
Шәкәрiмнiң ойшылдық ұлағатын аузынан естiп, Сұлтанмахмұтпен танысып,
Әсетпен сөз қағыстырғаны да осы уақыт.
(Ел аралап Тарбағатай астым. Уәсiлбай деген адамның үйінде атақты
Әсет әндi аңыратып отыр екен. Дауысы сұлу, айғайы ащы, керемет шырқалып
естiлетiн. Мен де (Тарбағатай( деген өз әнiмдi салдым. Сөзiмнiң аяғында
найман жұртын мақтап:
Алатау, Алтай ғана аға мұнан,
Бақ дәулетке iлiнген сағағынан.
Кей кезде кезексiз бiр iлiккенде,
Қар қабындап жауады қабағынан...
... Ақын, қашқын, саудагер саған келген.
Дәм татса қайта алмайды табағынан!-
деп жiбергенiм. Оның алдында Әсет әншi Абайды iлiп-шалды дегендi
естiгенмiн. Сонда әлгi сөзге елең ете қалған Әсет:
Ей, бала! Сен маған соқтықпай-ақ қой,- деп iстi ушықтырмай мiнезiмен жөнге
салды( 8.
1921 жылы Кеңес үкiметiнiң алғашқы жылдарындағы кезектi болыстық
сайлауда орысша-қазақша сауатты Шәкiрдi бұрынғы Қызыл-Адыр болыстық
басқармасына көмекшi етiп сайлайды. 1922 жылға дейiн бар жоғы бiр жыл жұмыс
iстеген. Ол кездегi Қызыл-Адыр болыстық басқармасының тiзгiнi өз уақытының
белгiлi байы Арыстанбаев Меңдебайда болатын. Бұл жұмыстан кету себебi -
басқарманың атқосшысы болып, болыстың қол шоқпары болудан бойын аулақ
ұстағысы келген 12.14. 1922 жылдан өзiнiң аздаған шаруашылығына қарайлап,
қолына домбырасын алып, ел аралап ән айтып, ақындық жолының қалыптаса
бастаған кезi. Уақытының көбiн Ағашаяқ, Көкбай, Шәкәрiм, Уәйiс, Әрiп, Тайыр
сынды Абай мектебiн көзiмен көрген шәкiрттерiнiң өлеңдерiн, толғауларын,
дастандарын тыңдап, жаттауға арнады.
1925 жылғы Голошекиндiк кiшi Октябрь және ауылды колхоздастыру
шаралары - Қазақстан тарихындағы ең бiр қиын кезең. Кезiнде патша
үкiметiнiң отарлау саясатын қарсы шыққан, ендi жаңа орнаған кеңес
үкiметiнiң сұрқия саясатына түсіне бастаған халық ұлдарын ұлтшылдар,
байшылдар деп қудалау өршiп, жалынға айнала бастаған кез. Төңкерiске
дейiнгi бай, интеллигент болғандар не олардың туысы, бала-шағасы сол
заманның рухани уымен уланғандар болып табылады. Бұлар ендi пролетариат туы
астында жинала алмайды, жаңа өмiрге зиянды деп асығыс, негiзсiз шешiмге
келдi. Бай, интеллигенттердi атып, туысы, бала-шағасын түрмеге жауып, жер
аударып, әртүрлi қудалауға ұшыратты. Байларды конфескелеумен тап тартысы
өрши түсті.
(1927 жылдары Шыңғыстау елiнiң бай, би, болыстары, олардың балалары
тұтқынға алынып, конфескеленiп, жер аударылды, қалғандары 1931 жылы атып
өлтiрiлген( 49.176. Кешегi бай, болыс, қажының баласы, өтiрiк көлгiрсудi
бiлмейтiн, шындықты жасырып тұра алмайтын, арамдық пен арсыздыққа жаны қас
орақ тiлдi, ақындығы тағы бар Шәкiрдi көрiнген белсендi қудалай бастаған.
(Құдай-ау, күн көремiн қайда барып(, (Осы адам кейiн болды құстан неден (,
(Кiм қалды мыңнан бiрi қалды(, (Аман бол, ата қоныс, ақ биiгiм( - өлеңдерi
сол бiр қалың елдi торғайдай тоздырған заманда дүниеге келген.
Құдай-ау, күн көремiн қайда барып
Көзiң жұм, көрме дейдi мүлдем жарық.
Жер басып, дүниеде жүрме дейдi,
Барар жер, басар тау жоқ болдым ғарып.
Байдан тудым жазығым - тапқаны сол,
өкпе қысып, қолқама салды ғой қол.
Халық шат, шәлекейi бұлдiрдi ғой,
Адастырып өтiрiк деп, тура жол
өтiрiк жетiлдiрем деп кедейдi алдап
Халыққа салды әкелiп ауыр салмақ
Бұйте берсе, бай түгiл кедей қалмас,
Тауысар-ақ қырып, жойып жердi, малды-ақ 12.132.
Шәкiр 1928 жылы бас сауғалап Мақаншы жаққа барады. Мақаншыдағы суырып
салма ақындығымен, сал-серiлiгi, өнерпаздығымен аты шыққан Таймас
Есенұлының үйін паналайды.
Таймас Есенұлы 1882 жылы Мақаншыда туып, 1937 жылы (Халық жауы(
атанып, атылған. Зираты Мақаншыда. Артында қалған ұрпақтары бар.
Қолжазбалары 1937 жылы өзiмен бiрге өшiрiлген. Әйтсе де тарихтың тар
жолының құмына сiңбей уақыт, заман, адам туралы содыр саясатқа қарсы
ойларын еркiн айтып, халықтың мұңын мұңдағаны бүгiнгi ұрпаққа жеткен. Бiраз
өлеңдерiнен ұзiндi Әзiмхан Садуақасұлының (Тарихыңды танып бiл( аттты
танымдық еңбегiнде келтiрiлген. Автор осы еңбегiнде (Таймас ақын Абай
ұрпақтары қудаланғанда Шәкiр Әбеновты өз үйіне паналатқан. Оны Шәкең
ақсақал 1991 жылы Мақаншыға Қабанбайдың 300 жылдық тойына барғанда өз
аузынан айтып, Таймас ұрпақтары туралы сұрастырған едi( 50.205, - дейдi.
Сол жылы Мақаншы аудандық терi-терсек мекемесiнде қабылдаушы болып
жұмыс iстеп, 1930 жылы осы мекеменiң жабылуына байланысты Үржар аудандық
терi-терсек мекемесiне қоймашы болып орналасып 1932 жылға дейiн жұмыс
iстеген 12.16. 1931 жылы аштықтан босыған жҰрттың қасiретi басталды.
Алматыдан жер жерге арнайы өкiлдер шықты. Абай ауданына - Сәрсен Аманжолов,
Мақаншыға - Бейiмбет, Үржарға - Сәкен бөлiндi. Мен Сәкен Сейфуллиннiң
қасына iлесiп, атқосшы болдым. Қайда барса да тастамайды. Елдi сергiту үшін
ән айтып, көңiлiн көтеремiн. Сәкен қайтарында Алматыға шақырды. Бiрiншi рет
Алматыға жолым 1933 жылы түсті. Онда Сәкен Карл Маркс көшесi, 31 үйде
тұрады. Анда-санда сол үйге барамын, маған қаражат жағынан көмектестi. Сол
сапардан оралысымен 1933 жылы Үржарда (халық жауы(, (Садуақасовшылардың(
қара тiзiмiне iлiнiп, сол үшін Ұсталдым. Сенен кiнәлiсiң бе, жоқ па, сұрап
жатқан ешкiм жоқ. Әйтеуiр Ақтөбедегi лагерден бiрақ шықтым. 1935 жылы одан
босап, мойындағы азап қамытын өзiм сыпырып тастап Алматыға тарттым 8.
Сол 1935 жылдың май айынан бастап Абай аудандық жер бөлiмiнде статист
болып қызметке орналасады. Бай баласына көз алартудың әлi сейiлмегенiн
байқап, өмiрiне деген қауiптi ерте сезiп, 1936 жылдың май айында өз еркiмен
жұмыстан босап, Талдықорған облысына қарасты Матай станциясында тұратын
туған апайы Бағажанова Әбенова Сағилаға барған, ондағы екiншi мақсаты ары
қарай Алматыға барып, бiрнеше жылғы еңбегi (Қозы Көрпеш - Баян сұлу(
поэмасын жарыққа шығару. 1937 жылы (Әдебиет майданы( журналында (Қозы
Көрпеш - Баян сұлу (поэмасы басылды 13.
Бұл еңбегiмнiң қызығын көру маңдайыма жазылмады. 37 жылдың сойқаны
тұсында бас сауғалап Аягөздiң (Мыңбұлақ( станциясына қашып барып, жанымды
сақтадым. Содан 1938 жылдағы январь қаулысы шығып, өмiрден тағы да
үміттендiм. Сол тұста (Қозы Көрпеш -Баян сұлу( басылды. Қалам ақымды алуға
Өтеевке жолығып едiм: (Сен халық жауысың. Қайдағы саған ақша?( - деп өзiмдi
қуып шықты. Бағыма әйтеуiр Сәрсен Аманжолов кезiгiп, менi Қазақ ССР ғылым
академиясының филиалына халық ауыз әдебиетiнiң үлгілерiн жинайтын
корреспондент етiп жұмысқа алды 8. Осы жылдары Шәкiр өзi бiлетiн ақындар
жырларын есiнде қалғанын еске түсірiп, ұмытқанын жанынан қосып,
жандандырып, түрлендiрiп (Дулат өлеңдерi( атты бiр қалың дәптер, (Тойшақ
торы(, (Ортақ арал( атты поэмалар, (Жанақтың Рүстем төреге айтқаны(,
(Төренiң қызымен айтысқаны(, (Сабырбай мен Байбаланың айтысқаны(, Шөженiң,
Кемпiрбайдың тағы басқа ақындардың өлеңдерiн тапсырған.
1939 жылы (Әдебиет және искусство( журналына ақынның (Кейпiн батыр(
поэмасы басылып шығады 15.
1940 жылдың аяғында туған жерi Семей облысына келiп, ел аралап, ән
салып, өлең оқып, әдеби қызметпен айналысады. Әдебиетшi, зерттеушi Қайым
Мұхаметхановпен, мәдениет қызметкерлерi Тiлек Жакишев, Сүлеймен
Үйсiмбаевтармен аралас болады. Уақытша 1941 жылдың сәуiр айынан қараша
айына дейiн Абай мұражайында экскурсовод болып қызмет атқарған.
1942 жылдың басында Совет Армиясы қатарына алынып, 40-ыншы Қызыл
жалаулы гвардиялық полктың құрамында немiс-фашист басқыншыларына қарсы
алдыңғы шепте 1943 жылдың ақпан айына дейiн соғысқа қатысқан. 1943 жылдың
ақпан айының аяғында Брянск түбiнде болған ұрыста аяғына оқ тиген снаряд
жарықшағынан ауыр жараланып, Чкалов облысы, Бугуруслан қаласында 6 ай
госпитальда емделiп, дәрiгерлiк комиссияның шешiмi бойынша соғысты
жалғастыруға жарамсыз деп табылып, елiне қайтарылған. (Сары май мен
солдаттың айтысы( атты өлеңiн госпитальда шығарған. 1943 жылдың шiлде
айында Талдықорған облысының Матай станциясындағы апайы Сағилаға келiп дем
алып, өмiрлiк жары болған, Серiкбүбiмен шаңырақ құрады. 1944 жылы Шәкiр
белгiлi музыка маманы Борис Ерзаковичтi iздеп барып, өзi бiлетiн халықтың
көптеген ән, күйлерiн жазып алуды өтiнген. Б. Ерзакович әуелi халық
композиторы, әншi, ақын Ағашаяқтың (Қозыкөш(, (Кедiгей( (Шырқасын(,
(Ағашаяқтың сарыны(, (Гәккугөй( әндерiн жазып, Байкөкше, Байбала, Жанақ,
Кәмеш, Кемпiрбай, Қуандық, Сабырбай, Түбек, Уәйiс сарындарын, сонымен қоса
(Қозы Көрпеш - Баян сұлудан( үш вокальдiк фрагменттi - (Қозы Көрпештiң
зарын(, (Таңсықтың әнiн( және (Қыз Жiбектен(, (Қыз Жiбектiң құрметi( мен
(Бекежанның Қыз Жiбекке айтқаны( өлеңiн жазып алған 10.169.
Семей өңiрiнiң белгiлi әншiсi Келденбай өлмесековтың ақын туралы
естелiгiнде: (Әндерi өте көп едi. Мен он шақтысын ғана үйрендiм. Үш шектi
домбыраға шығарған күйлерi өте көп едi. Аманкелдi Аманкелдi Жiкенов -
Семей өңiрiне белгiлi әншi. А.Қ. барлық дерлiк әндерiн үйрендi. Түбек,
Байкөкше, Сабырбай, Жанақ т.б. есiмдi ақындардың сарындарын, Ағашаяқ,
Шәкәрiм әндерiн жақсы бiлетiн едi. Мен көбiнесе, Шәкәрiм әндерiмен
айналысып жүрдiм де, басқасына уақытым жете бермедi. Әйтсе де Мағжанның
(Сен сұлу(, Ағашаяқтың (Кiдiк-ай(, Иман Жүсіптiң (Сарыарқа( өлеңдерiн
үйрендiм( 51,- десе, Шәкiрдiң ән айтқыштық қабiлетiн музыка маманы Борис
Ерзакович жоғары бағалаған. (Бұл кеште Шәкiр де әншi ретiнде қатысып, мен
сол жолы алғаш оның жұрт алдында өнер көрсеткенiнiң куәсi болдым. Шәкiрдiң
кең тынысты, айқын, ашық дауысы бар-тын. Дегдарлы, бiрқалыпты, байсалды,
жұмсақ әуенiне, орындаушылық шеберлiгiне қарағанда, менiңше Шәкiр Жүсіпбек
Елебеков, Темiрболат Арынбаев, Қуан Лекеровтер шыққан солтүстік-шығыс
халықтық әуен мектебiне лайықты( 10.169.
1944 жылдың күзiнде туған ауылы (Жүрек адырға( көшiп келедi. Шәкiр
соғыстан алған жан жарасын арқаланып тыныш жатқан жоқ, жұмыс талғамай, бап
сұрамай Жданов атындағы колхозда тыл жұмысына араласты. Бiр жылы салынған
мал қораларына жабатын ағаш таба алмай, қаладан тартуға күш жетпей жаман
қысылдық - деп есiне алады Әбдеш Имаханов, шаруадан есiм шығып кеңседе отыр
едiм, Шәкең келдi.- (Сен, басеке, саспа,- маған мықты екi өгiз және анау
шалыңды бер. Бiр айдан соң ағаштың астында қаласың (,- дедi Шәкең. Шынында
да солай болды 52. Осы уақытта 1945 жылы Серiкбүбiден қызы Дауа, 1947
жылы Дана дүниеге келдi, кейiннен Сана тағы басқа балалары болды. Бiрақ
олардың Санадан басқасы жастай қайтыс болып кеткен. Қазiр Сана Құндызды
ауылының Шәкiр Әбенов атындағы орта мектебiнде мұғалiм.
Ақын осы жылы тағы бiр шоқтықты шығармасы (Таңшебер- Жапал( поэмасын
аяқтады. (Колхозды кiмдер жейдi(, (Колхозшы үлесем деп жылдық табыс(,
(Айырылды( атты өлеңдерiн шығарған. Осы жылдары Шәкiр ел аралап халық
арасында, әсiресе жазғы жайлаудағы малшылар қауымының ортасында жиi
болатын. Бұл жөнiнде облыстық кәсiподақ Ұйымының қызметкерi Қайырлы Жанбаев
соғыстан кейiнгi жылдардағы Шәкiр ақынмен жайлауда кездесу сәтiн (Семей
таңы( газетiнде (Шәкiр шопан бақташыларды Шұбартау ауданы жақ шетiнен
бастап аралап келедi деген хабарға елеңдеп құлақ түріп жүр едiк... Шәкiрдiң
Жиекең Социалистiк Еңбек Ерi Екiбаев Жиенбай үйіне келiп түскенi туралы
хабар сол кездегi Саржалдың төрт колхозы мен Сарғалдақ ауылдық Советiне
қарасты жайлаудағы малшылар арасына тез тарап үлгерген екен. Кешке бiздiң
екi үйге қарай аттылы, жаяулар ағылып келе бастады. Күнi бойы, демалып,
тыңайған ақын ымырт үйірiле үш шектi Ұзын домбырасын сол қолымен шертiп,
әртүрлi сарындарды бiрiнен кейiн бiрiн тартты. Әзiл-қалжыңын араластыра
отырып, бiрнеше халық әндерiн орындады. Әр әннiң, жеке күйдiң шығу тарихын
айтысып, оның авторлары туралы толық мағлұмат бердi. Халық композиторлары
Бiржан, Ақан, Естай, Әсет, Балуан Шолақ, Мәди, күйшiлер Дәулеткерей,
Құрманғазы, Тәттiмбет, Тоқа, ақындар Шернияз, Кемпiрбай, Шашубай
шығармаларын орындайды, арасында өзi шығарған әндерi мен күйлерiн тартады,
айтыстарын қайталайды( 53.
Сол кездегi ақындардың халық арасындағы мәдени-көпшiлiк саласындағы
еңбектерi шынында да ұшан-теңiз едi.
Шәкiр Әбенов халық мәдениетiнiң, халыққа еңбек етудiң үлкен бiр
саласы - айтыс өнерiмен де танымал ақын.
Айтыс ақындық шеберлiктi шыңдайтын ең қатаң да, қатал сын екенi
белгiлi. Айтыс ақындығының керемет сөзiн академик М.Әуезов көп жылғы
зерттеулерi нәтижесiнде: (Айтысқа шеберлiк жалпы ақындық өнердiң өзгеше бiр
биiк белгiсi. Шабыты келген ақпа ақын бабындағы ат, қыранға меңзес.
Томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңiрдi сәтте көрiп, шолып өтiп, қимыл
еткен шөп басын, қылт етiп бұққан тұлкi түгiн шолып қалғандай, айтыс
ағымындағы ақпа ақында сондайлық көмескiнi көргiш бҰлдырды бiлгiш болмақ
шарт. Бұл қасиет ақынға оңай оралмайды. Ол шын ақпа ақын өнерiне бейiм
болған күнде де ұзақ сапар сын кешiп сан айтыста сiлкiсе жүріп, сан рет
жаға жыртып, тон тоздырып барып жетедi( 54.336,- десе белгiлi ғалым Қажым
Жұмалиев былай дейдi: (Ең алдымен, айтыс ақындары өмiрдiң әр саласынан, ел
елдiң шежiрелерiнен өзiнше дiн, ғалым, әрiлесе жағрафиялық жағдайларынан
да, өздерiнше хабарлар болуы керек. Бұл мәселеге күнi бұрын әзiрленбей,
даярлықсыз, ауыл арасындағы жай айтыстар болмаса, үлкен айтыстарға ақындар
түсе алмайды(55.123. Шәкiрде бұл қасиеттiң барлығы бар. Ол айтысудан бас
тартпайтын ақын, өзiнiң ақындық өнердегi күшiне сенедi. Ақынның
айтыстарының бiрiнде көрермен болған Ғафу Қайырбеков (Бiрнеше ақын кезек-
кезек шығып айтысып жатқанын көрiп жатырмын. Сөздерi маған шала естiлiп
тұр. Iшiнде мен танымайтын қарт ақын, бәрiмiзге белгiлi Шәкiр Әбенов бар.
Ол шынында тұла бойы сорғалаған өлең, арқалы, айтқыш ақын болатын. Адамның
миына түсе бермейтiн оқшау қисынды теңеулер, небiр қазақ иiсi бұрқыраған
көне сөздердi алмастай жарқыратып, алдыңа тосатын ақын едi ол. өзiнiң қисық-
қыңыр мiнездерi толып жататын. Алматыда талай кезiкiтiрiп, шығар
кiтаптарына талай қолымды да қойғанмын. Мен оны содан бiлемiн. Қазiр ол мен
жуықтар жерде емес. Сонау биiкте ақшыл сары жүзi шабыттан және ыстықтан күп-
күрең болып, мұрнынан тамшылаған тердi етектей орамалымен сыпыра бiр
сүртiп, дұрiлдеп отыр. Сөзi көбiне маған естiлмейдi жұрт жиi-жиi ду ете
қалғанда, оның төбесi аспанға бiр елi көтерiлгендей болады. Естiмесем де
оның айтқыштығына сенiп мәз болып тұрмын( 56.113,- дейдi. Шәкiр көптi
көрiп осы жолда бiрнеше сыннан өткен тәжiрибиелi ақын. Оның көптеген
айтыстары сақталмаған. Көп айтыстардан кеңес уақытының қысымынан,
ұйымдастырушылардың: (Шәкiр бiрдеме бүлдiрiп қояр(,- деген қаупiнен
шеттетiлiп келген. Халыққа жеткенi танымал от ауызды, орақ тiлдi
Тәңiрберген Әмiренов, Қалихан Алтынбаев сынды ақындар мен айтысқа түсіп,
сөз жарыстырғаны 57.
Тәңiрбергенмен аудан аралық айтыста кездеседi. Ауданның қол жеткiзген
табыстары мақтан етiлiп, етектен тартқан шаруашылық, мекемелер сөз болып
жағымсыз қылықтар айтылады. Кеңес уақытының қатып қалған қағидалары, тырнақ
астынан кiр iздеп отыратын әпербақан идеологтар ақындардың еркiне кетiп,
көсiле шабуына көп кедергi келтiргенiн ескере кеткен жөн. Белгiлi ғалым
Шериаздан Елеукенов (өз iшiнен қайнап шықпағаннан кейiнгi жерде жалға,
арендаға алған идея шығарманы көгертпейдi( 58, -деген пiкiрi ерiксiз
назар аудартады.
Шәкiрдiң айтыс өнерiне ақындық шабыт, сөз тауып қолдана бiлудегi
шеберлiкпен қоса, нақышына келтiрiп әнге салып айтушылық қабiлет, ақынның
бойында ерте қалыптасқан ерекшелiк.
1941-1945 жылдардағы соғысқа қатысып, жаралы оралып, еркiн өмiр
сұруге мұмкiндiк алдым деп жүрген кезде, 1937-1938 жылдардың қанды қуғын-
сүргiнi 1947 жылдары қайта басталды. Кеңес үкiметiнiң құрылысына жат
өлеңдер айтады деген алып-қашпа, өсек-аяң сөздерге сенген органның
адамдары Шәкiр Әбеновтың соңына шырақ алып түсе бастады. Ақыры (үкiметке
қарсы үгiт жүргiзiп жүр( деген күдiкпен 1949 жылы 1 шiлдеде тұтқынға алады.
Түрменiң табалдырығынан аттап, темiр тордың әр жағына бiр түскен соң
айтпаған өлеңдi айтқызып, не түрлi айыптар тағылды. Белгiлi ақын Қалихан
Алтынбаев (Шыңғыстың қойнауындай қатпар-қатпар( атты Шәкiр туралы
мақаласында (Ол соғыс жылдары колхоздың озбыр басшысын, қоғамдағы басқадай
көлеңкелi көрiнiстердi сынап, бiрнеше өткiр эпиграммалар жазған. Ол
жазғандары ел арасына кеңiнен тарап кеткен. 1950 жылдың бас кезiнде өзiн
қамауға алғандағы негiзгi сылтаулардың бiреуi сол болса керек. Сол кездегi
тергеу органдарының әпербақан қызметшiлерi бұған да қанағаттанбай, (Сенiң
үкiметтi жамандаған тағы бiр өлеңiң бар екен. Соны жазып бер( деп, түрлi
тәсiлмен қинай берiптi.
- Құдай ақына ондай өлеңiм жоқ болатын,- дейдi, Шәкең бiзбен бiр
әңгiмесiнде, - Соққыдан өлуге айналған соң амалсыздан өтiрiк мойындадым.
- Қағаз бен қалам әкелiңдер. Жазып берейiн деппiн. Шәкең табан астында
ойдан қиыстырып он шақты шумақты жазған да берген. Сөйтiп, қинаудан
құтылған 59.
Арнайы тергеу орындарына Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесi,
аудармашы Әбдiрахман Бегiшев Шәкiрдiң ақындығына берген пiкiрiнде:
(Величайший исторический перелом в жизни казахского народа требует и
пересмотра его культурного наследия, но эта важнейшая задача пока остается
не решенной. Если известные сдвиги в этом отношении имеются в письменной
казахской литературе, этого мы почти не видим в устной поэзии,
представителями которой являются народные акыны. Большинство акынов все еще
воспевают ( героические подвиги( Едиге, Кенесары-Наурызбая и т.п.
идеологически вредные произведения старого эпоса или же свои собственные,
нигде не фиксируемые импровизации, политическая приемлемость которых никем
не контролируется. Темы советского патриотизма, верность делу партии Ленина
- Сталина, широкий государственный кругозор, чувство братской дружбы
народов, актуальнейшие проблемы современности, картины социалистического
преобразования подменяются панисламистскими проповедями Машһур-Жусуп
Купеева, Акмоллы, мистической вредной Нуржана и др. Или не отвечающими духу
современности, реакционными (поэмами( акынов прошлого. Репертуар
большинства акынов и по сей день составляют песни и поэмы, восхваляющие
старый быт баев и феодалов.
Одним из (акынов( такого типа является и Шакер Абенов из Абаевского
района, Семипалатинской области( 12,- деп ақынның шығармашылығына терең
бойламаса да көрiнiп тҰрған идеясына, халықшылдығына көздi жұмып көпе
көрнеу пәле жапқан (Үкiметке қарсы үгiт( деп аталатын РСФСР Қылмысты iстер
Кодексiнiң 58-10 статьясымен айыпталған Ш.Әбеновты 10 жылға бас
бостандығынан айырып соттаған. Сөйтiп, (Дүниенiң рахатын надан көрдi, азабы
ердiң сыбағасы( демекшi елуге келгенше дүниенiң рахатын көрмей он жылға
айдалып кете барды. Осы жас, ердiң беретiнiн берiп, еңбегiнiң жемiсiн
көретiн уақыт едi ғой.
Сталиндiк ызғар, тас қабырға, темiр торларда табиғатынан ерекше
қасиет, талантпен жаратылған Шәкiрдiң көкiрегiнде қоздаған жыр жолдарында
тосқауыл бола алмады. Тас қапаста өмiрден өгейлiк, тағдырдан тәлкек көрiп
жүріп (Қызым Дауаға хат(, (Колхозды кiмдер жейдi( өлеңiнiң жалғасы тәрiздi
(Осы елдi табанға сап жүн ғып жедi( деп басталатын саяси тақырыптағы
өлеңдерi нағыз поэзияның барлық заңдылықтарына сай, ақынды биiк деңгейден
танытатын шумақтар. Бақылауы күштi, үстел түгiл қағаз бен қалам да жоқ
абақтыда осындай жыр жолдарын жазып халқына жеткiзуi ақынның үлкен әдеби
және азаматтық ерлiгi.
Елiмiздiң өмiрiне елеулi өзгерiс енгiзген КПСС-тiң ХХ сьезiнiң
қарсаңында бостандыққа шыққан саяси тұтқындардың бiрi болып 1955 жылдың
қазан айының үші күнi Шәкiр де түрмеден босатылды.
Бiрақ заңды түрде ақталмай, толық қанды еркiндiктiң жоқтығынан,
жабылған жаладан, тағылған кiнәдан арыла алмай, өз елiнiң өгей Ұлы сезiнiп
тағы бiр бес жылдан астам уақытын өткiздi. Баспа бетiнде Шәкiр Әбеновтың
аты аталып, оның қаламынан шыққан әрбiр жолына цензура мекемесi терең
үңiлiп, електен өткiзiп, өте сақтықпен қарады. Көп шығармалары жарыққа
шықпады. Уақыттың өлеңге қойып отырған талабын жете түсінсе де, аузы күйiп,
тағдыр тәлкегiн тартса да Лениндi, Партияны аузына алмай, Кеңес үкiметiнiң
саясатын жырламады. Шәкiрдiң өз сөзiмен айтсақ:
(О, тiршiлiк, тiршiлiк,
Түңiлдiм сенен түршiгiп.
Жүрегiм қайтып тазарсын,
Бесбаттам кеткен кiр сiңiп 60.
Шәкiрдiң 60 жасқа толған уақытында, ақынның жазықсыз сотталғаны туралы
мәселе қаралып, Қазақ ССР жоғарғы соты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ УНИВЕРСИТЕТI
Айбар Қадыров
АҚЫНДЫҚ ӘЛЕМ
Семей
2006
ББК 83.3 Каз.
Қ 12
Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор
А.С.Еспенбетов
Пiкiр жазғандар:
филология ғылымдарының докторы, профессор
Т.Жұртбай;
филология ғылымдарының докторы, профессор
Қ.П.Жүсiпов
Қ 12 А.Қ. Қадыров Ақындық әлем. – Семей. - Шәкәрiм атындағы Семей
мемлекеттiк университетi. - 2006 ж. - 154 бет.
ISBN 9965-533-28-8
Бұл зерттеуде жыр алыбы Шәкiр Әбенұлының ғұмырбаяны, ақындық мұрасы
тұңғыш рет сараланып, сөз болады. Ақынның көпшiлiкке беймәлiм өмiрi мен
өлеңдерi архив құжаттары арқылы нақты деректермен айқындалады.
Ақынның тарихи тақырыпқа және аңыз әңгiмелер негiзiнде жазылған
поэмалары кеңiнен талданады.
Еңбек жоғары оқу орындарының оқытушыларына, мектеп мұғалiмдерiне,
аспиранттарға, студенттерге және әдебиеттi сүйетiн көпшiлiк оқырманға
арналады.
ББК 83.3Каз.
Қ
ISBN 9965-533-28-8 ( Қадыров А.Қ, 2006
К I Р I С П Е
Елiмiздiң тәуелсiздiк алуы қоғамдық өмiрде үлкен өзгерiстерге жол
ашты. Ең бастысы, туған Отанымыздың аңсаған тәуелсiздiкке жетуi қазақ
жұртшылығының ұлттық санасының күрт оянуына айрықша әсер еттi. Соңғы
жылдарда қазақтың із тарихын, мәдениетiн, әдебиетiн, өнерiн бiлуге деген
талап-тiлегi, талпынысы арта түстi.
Қазақ халқына ұлттық рухани қазынасын империялық көзқарастан аршып
бұрмасыз, бүкпесiз, еш бояусыз көрсетуде әдебиеттанушы ғалымдар қыруар
еңбек етуде. Халықтың рухани дүниесiне, ғасырлар бойы жинақталған мәдени
қазынасына Кеңестiк заман кезiнде ел-жұрттан жасырын ұсталып, үнемi
қараланып келген Шәкәрiм Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов,
Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов iспеттес әрқайсысы қазақ мәдени
дамуындағы бiрегей құбылыс болып табылатын алыптардың шығармашылық мұрасы
бұл күндерi халық игiлiгiне айналды. ұзақ ғасырлар бойы жасалған
фольклордан бастап, қазақ әдебиетiнiң барлық тарихи кезеңдерi жөнiнде
кешегi Кеңестiк идеология ықпалымен айтылған ойлар, пiкiрлер қайта қаралып
тарихи ақиқат аясында ғылыми дәйектiлiкпен сарапталуда.
Алайда қазақ әдебиетiнiң тарихында өзiнiң шешiмiн таппаған, өзiмiз
жете танып болмаған, басқаға да танытуымыз қажет мәселелер баршылық. Кеңес
империясының жетпiс жылдан астам уақытқа созылған отаршылдық үстемдiгiнiң
нәтижесiнде қазақ халқы бiрнеше ауыр қиын кезеңдi басынан кешiрдi. Кеңестiк
қатал билiктiң қыспағынан тайсалмай халықтың ауыр тағдырын, елдiң мүңын
тура айтқан қазақ әдебиетiнiң өкiлдерi үнемi қуғындалып, түрмеге жабылды.
1950 жылдары қазақ әдебиетiне, қазақ ғылымына қарсы келген iндет
отызыншы жылдардағы содырлы, сойқанды кезеңнiң заңды жалғасы едi.
Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, Қ.Мұхаметхановтар түрмеге қамалса,
Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова, Ә.Қоңыратбаевтар жазықсыз қуғын-
сүргiнге түсті, көптеген қалам иелерi заңсыз жазаланды.
Мiне, осындай саяси қысымды кеңес үкiметiнiң алғашқы жылдарынан бастап-
ақ басынан өткерген ақындарымыздың бiрi - Шәкiр Әбенов.
Ақындар өмiрбаяны - әдебиет зерттеушiлер үнемi көңiл бөлiп келе жатқан
мәндi проблема екенiн ескере отырып, өмiрi мен творчествосы күрделi, Шәкiр
Әбеновтың өмiр тарихын объективтi түрде саралау маңызды болмақ. Ақынның
жеке басындағы жайлардан оның өмiр сүрген дәуiрi, сол кезеңнiң саяси
әлеуметтiк қайшылықтары, қоғамдық өмiр өзгешелiктерi көрiнедi. Оның
творчествосы өмiр жолындағы мақсат, армандарымен толығып байығандығының
куәсi боламыз.
Шығармашылық тағдыры да шытырман ақын, сталиндiк қуғындаудың қаһарына
iлiгiп абақты азабын тартса да, ұстанған жолынан, өмiрлiк принциптерiнен
ауытқымаған. Оның ақындық мұратына, көркемдiк-эстетикалық нысанасының мәнiн
танытатын ерекшелiктердiң үлкенi - шыншылдығы.
Оның өлеңдерi заман шындығын көрсететiн өмiрдiң өзiнен туған қоспасыз
таза шумақтар. Ол алғашқы колхоздастыру кезiндегi солақайлықтан бастап,
кейiнгi науқаншылдыққа дейiнгi қоғамның көлеңкелi көрiнiстерiн сынады.
Өлеңдерiнiң өзегiнен халық тағдыры, өз бейнесi көрiнедi. Ал, қаламынан
туған қазақ елiнiң көмескi сұрлеуiнен нақты тарихынан сыр шертетiн (Қозы
Көрпеш - Баян сұлу(, (Кейпiн батыр(, (Таңшебер-Жапал(, (Тоқтамыс( пен
халықтың басынан өткен толып жатқан әлеуметтiк теңсiздiктi, қоғамдық
қайшылықтарды көрсететiн (Ортақ арал(, (Ана махаббаты(, (Патша мен байғыз(,
(Қорқыт қобызы( атты әртүрлi аңызға құрылған поэмалары - қазақ халқының
рухани мәдениетiнiң бiр саласы, өткен өмiр шежiресi, көне замандағы қилы
күндер хикаясының деректi белгiсi дәрежесiнде қарастырылуы қажет. Сондай-
ақ, қаламгер қазынасы бүгiнгi ұрпағын тәуелсiздiкке, бостандыққа, бiрлiкке,
адамгершiлiкке, имандылыққа бағыттайтын iшкi қуаттың зор күшiн аңғартады.
Осындай аса бай мұра қалдырған Шәкiр Әбенов сынды қаламгердiң
шығармашылығын зерттеу ғылыми актуальды арна екенiне ешкiм де шек келтiре
алмайды.
Ұлттық мұраға толық бұрылып, оны ұрпақ тәрбиесiне пайдалануға баса
назар аударған шақта өткен өмiрден мол сыр шертетiн Шәкiр Әбеновтей ақынның
ұлттық қорға қосқан үлесiн көрсетiп, әдiл бағасын беру бүгiнгi таңның
мәселесi.
Бiздiң еңбегiмiздiң басты нысанасы - ақын шығармаларындағы заман
көрiнiсi тарихи оқиғалар мен әр алуан аңыздар туралы көлемдi туындыларының
тақырыбын, тарихын және көркемдiк сипатын ашу.
Ш. ӘБЕНОВ МҰРАСЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛЕСТЕРI
Ш.Әбеновтың өмiрбаяны және оның шығармалары бұған дейiн жан-жақты
зерттелiп, арнайы талдау жасалған жоқ. Оған Кеңес үкiметiнiң солақай
саясатын, келеңсiз көрiнiстерiн жырлап iстi болғаны үлкен кедергi болды.
Қазақ ССР Жоғарғы Сотының 1961 жылғы 2 наурыздағы шешiмiмен толық
ақталғаннан кейiн ақын және оның жеке шығармалары жөнiнде сын-пiкiрлер
басталып 1 ара-тұра зерттеу еңбектерде, ғылыми мақалаларда аталып өтiп
2 80,90 жасқа толған уақыттарында баспасөздерде ой-пiкiр айтқан мақалалар
3 ақындардың айтқан арнау өлеңдерi жарық көрдi. Бiрақ ол туралы көлемдi
ғылыми еңбектер жазылмады. Алайда осы еңбектердiң қай-қайсысы да ақынның
тамаша, бағалы мұрасын таныстыруда, талдауда үлкен-үлкен ғылыми еңбектер
тудыруда белгiлi дәрежеде қызмет атқарары сөзсiз.
Халыққа ақынды, ақындық қуатын танытатын биiк ұрдiстi тамаша поэмалары
туралы алғашқы сұбелi, ғылыми пiкiр айтып, лайықты бағасын берген ғалым,
филология ғылымының докторы, профессор, Қазақстан республикасы ғылым
академиясының корреспондент мүшесi Рымғали Нұрғалиев (Кең тынысты ақын(
атты осы мақаласында күрделi де көлемдi, қызықты да тартымды (Қозы Көрпеш
- Баян сұлу(, (Кейпiн батыр(, (Таңшебер - Жапал( поэмалары туралы айтылған
пiкiрлерi Ш.Әбеновтың шығармаларын кейiнгi зерттеушiлерге бағыт шам
iспеттес бағасымен де құнды. (Жалпы Шәкiр Әбенов поэзиясында фольклор мен
жазба әдебиет дәстүрінiң жақсы тоғысуын көруге болады.
Тiл байлығында, оқиғалық негiзде фольклор қазынасынан алған дүниелер
көп, ал пейзажда, диалогта, монологта, сюжет поэтикасында, идеялық
тереңдiкте классикалық жазба әдебиет дәстүрі барлығын айту дұрыс( 4,- деп
ауыз әдебиетi нұсқаларын жете бiлiп, жазба әдебиет дәстүрі мен еркiн
байланыстырғанына да баса назар аударған.
Шәкiр Әбеновты әдебиет зерттеушi ғалымдардың назарына iлiктiрген
шоқтықты шығармасы - (Қозы Көрпеш - Баян сұлу( поэмасы.
Осы жырдың көне нұсқаларын зерттеушi белгiлi ғалымдар Әлкей Марғұлан,
Әуелбек Қоңыратбаевтар өздерiнiң еңбектерiнде 5 (Қозы Көрпеш - Баян сұлу(
жырының тағы бiр нұсқасын көп жаңалық қосып, жаңғырта жырлаған Абай
үлгісiндегi ақын Шәкiр Әбенов(- деп атап өткен. Профессор Ысқақ Тәкiмүлы
Дүйсенбаев қазақ фольклорының ең бiр мол саласы лиро-эпосты зерттеуге
арналған (Қазақтың лиро-эпосы( атты еңбегiнiң 6 соңғы тарауында Шәкiр
Әбеновтың (Қозы Көрпеш - Баян сұлу( поэмасына арнайы тоқталып, жаңа
мазмҮнға ауысып, кемелдене, көркейе түскенi сөз болады.
Халық ақындары творчествосының көркемдiк ерекшелiктерiн зерттеп,
талдау жасаған ғалымдардың iшiнде филология ғылымының докторы С.Негимов
(Халық өлеңiнiң ұйқасы мен ырғағы(, (өлең-жырдың өлшем өрнектерi мен
құрылыс жүйесi( 7 атты ғылыми еңбектерiнде Шәкiр Әбенов шығармаларына да
жиi назар аударған.
Ш.Әбенов өмiрi және әдеби мұрасының идеялық нысанасы туралы
Б.Ерзакович сынды музыка зерттеушiсi, Ә.Нұршайықов, Т.Жұртбаев, Н.Айтов,
М.Сәрсекеев, К.Тұрғанбаев, Т.Шәрiпжанов, Қ.Ысқақұлы, Х.Матаев, Т.Ибрагимов,
Т.Жанғалиев, К.Өлмесеков, М.Тiлеубекова сияқты ақын, жазушы, журналистердiң
түрлi проблемалар арнасында қарастырған мақалаларын атап айту лазым.
Белгiлi жазушы, ғалым Т. Жұртбаев кеше ғана қасымызда жүрген Шәкiрдiң
өмiрiнiң жұмбақ болып келген беттерiн (Аты аңызға айналған Шәкiр Әбенов
туралы шындық, оның өмiрi көзi тiрiсiнде айтылуы керек. Әйтпесе кейiн
ақиқат пен аңыздың арасын ажырата алмай қаламыз( 8, - деп жазған мақаласы
оның өмiрi туралы жазылатын көлемдi еңбектерге нағыз түнба болары анық.
Шәкiр Әбеновты тағы бiр қырынан танытатын авторлар коллективi
даярлаған (Қазақ әдебиетiнiң тарихы( атты көлемдi еңбекте Кеңес дәуiрiнiң
алғашқы кезеңiндегi қазақ ақындарының шығармаларын әнге қосып, домбырамен,
сырнаймен айтатындарына тоқтала келе- (Шәкiр Әбенов (Қозы Көрпеш - Баян
сұлудың( өзi айтатын нұсқасын домбыраның мөлдiр үнiмен оннан артық әуенге
қосып орындайды. Онда Арқаның әсем сазды музыка ырғағы айтылатын оқиғаға,
сөйлейтiн сөзге орай үндесiп жатады( 9,- деп ақынның әншiлiк қабiлетiн
атап өтсе, музыка зерттеушi Б.Ерзаковичтiң (Шәкiр ақын( атты көлемдi
мақаласында (Шәкiрмен екiншi рет жолыққанымда менiң магнитофоным болды, ол
бiрнеше сағат ұдайы, арасында тыныстап алып осы эпостың бүкiл вокальдық
номерлерiн айтып шықты. Шәкiр бұл номерлердi бұдан бұрынғы текстерден өзге
сарынмен орындады. Осының өзi-ақ вокальдық фрагменттердiң ауыз екi шығарыла
салмағандығының, керiсiнше, бүкiл эпостың негiзгi нақты бөлiгiн құрайтын,
сонымен қатар Шәкiрдiң музыкадан ерекше зерделiгiн, орындаушылық
тәжiрбиесi жоғары екенiн айғақтайды ( 10,- деген маман сөзiнен ауыз
әдебиетiнiң бiлгiрi екендiгiмен қоса, ән айту қабiлетiн жоғары
бағалағандығын көремiз.
Шәкiр Әбенов ақындығы ерте бала жiгiт кезiнен айналасына танылып
қалыптасқанымен, тағдыр тәлкегiне байланысты отызыншы жылдардың аяғына
қарай ғана бiрен - саран шығармалары газет- журналдарда басыла бастады.
Ақын туралы кейiннен басылып жүрген мақалаларда (Борсықтар( атты өлеңi 1916
жылы (Айқап( журналында жарыққа шыққандығы туралы жиi айтылуда 11.
(Айқап( журналынан ақынның бұл өлеңiн кездестiре алмадық. Журнал 1911-
1915 жылдардың тамыз айына дейiн ғана шығып тұрған.
Ақынның 1919 жылдан бастап шығарған уақыт саясатына үйлеспеген
өлеңдерi Семей қалалық ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң архивiнде сақталған
12. Архивтен алынған өлеңдерiнiң кейбiрi осы жазылған жұмысқа арқау
болады. 1936 жылдан бастап ақынның өлеңдерi мен поэмалары республикалық,
облыстық газет- журналдарда жариялана бастады.
Қазақ халқының әдебиет, өнер, мәдениет тарихында ерекше маңызы бар
(Әдебиет және искусство( журналы Шәкiр Әбеновтың елiне танылуына ықпалы
ерекше. Оның алғашқы поэмалары, өлеңдерiнiң алғаш баспа бетiнде көрiнуi осы
журналмен тығыз байланысты. 1937 жылы осы журналда (Қозы Көрпеш - Баян
сұлу( поэмасы 13 басылса, 1938 жылы ақынның (Ұлы құрылыс( 14 өлеңi
журналдың 12 номерiнде жарыққа шықты. 1939 жылы (Кейпiн батыр( 15
поэмасының толық нұсқасы осы журналға жарияланды.
Шәкiр Әбенов өмiрiнiң тар жолда тайғақ кешкен тағдырына байланысты
1940 жылдан бастап 1960 жылға дейiн шығармалары баспа бетiнде жарық
көрмедi. Тек, 1957 жылғы аудан аралық айтыста Тәңiрберген Әмiреновпен
айтысқан айтысы (Ақындар айтысы( деген атпен шағын кiтапша болып, 1958 жылы
Семей облыстық баспаханасынан басылып шықты 16.
Ақын өлеңдерiнiң аудандық, облыстық, республикалық газет, журналдарға
шығып, поэмаларының жеке-жеке кiтап болып басылуы 60-шы жылдардан берi
қарай, 1962 жылы Қазақтың мемлекеттiк көркем-әдебиет баспасынан (Кейпiн
батыр( және (Таңшебер - Жапал( поэмалары (Кейпiн батыр (деген атпен 17
жеке кiтап болып басылса, 1965 жылы (Қозы Көрпеш - Баян сұлу( поэмасы
(Жазушы( баспасынан жеке кiтап болып 18 шықты. 1966 жылы Қазақ ССР ғылым
академиясы М.О.Әуезов атындағы (Әдебиет және өнер( институты Ұйымдастырған
(Айтыс( жинағының III томынан 19 Тәңiрберген Әмiреновпен айтысқан
айтысына да тиiстi орын берiлдi. 1968 жылы осы (Жазушы( баспасынан (Ортақ
арал( атты поэмасы 20 жеке кiтап болып басылып шықты.
Ақынның сексенге толған торқалы тойына орай, әр жылдары жарық көрген
(Кейпiн батыр(, (Қозы Көрпеш - Баян сұлу(, (Таңшебер - Жапал( поэмалары
енгiзiлiп (Шыңғыстау( деген атпен 21 1980 жылы көлемдi кiтап болып
басылып шықты.
Ғасырға жуық өмiр сүрген ақын 84 жасында тың, көлемдi (Ана махаббаты(,
(Патша мен Байғыз(, (Қорқыт қобызы( дастандарын (Шыңғыстау сазы( деген
атпен 22 1985 жылы (Жазушы( баспасынан жарыққа шығарды. Ақынның (Жазушы(
баспасынан 1991 жылы (Дастандар( деген атпен 23 шыққан кiтабына жаңа
толықтырулармен, өзгертулермен көркемдiк сапасын арттырған (Қозы Көрпеш -
Баян сұлу( поэмасы, қайталанып басылған (Таңшебер - Жапал(, (Кейпiн батыр(
поэмалары енгiзiлген.
Шәкiр Әбеновтың көзi тiрiсiнде баспадан жарыққа шыққаны поэмалары ғана
болды. өлеңдерi алпысыншы жылдардың басынан аракiдiк болса да аудандық,
облыстық, республикалық газет - журналдарға цензураның қатаң тексерiсiнен
өтiп барып жарияланып тұрды.
Ақынның өлеңдерi тоқырау жылдарындағы тоңның жiбiмеуiнен, егемендiк
алып ел болған уақытта қаражатқа тiрелiп, өз алдына жеке кiтап болып әлi де
жарық көрген жоқ.
Көрiп отырғанымыздай, ғасырға жуық өмiр сұрiп, қазақ поэзиясының
қазынасына қосылатын көлемдi онға тарта поэмалар жазған, заман шындығын
айнытпай суреттеген өлеңдер туғызған Шәкiр Әбенов шығармаларының толық
жарыққа шықпай, зерттелу ауқымының өте жұтаңдығына назар аударып, талдау
жүргiзiп, зерттеу кезегiн күтiп тұрған мәселе болып табылды.
Еңбектiң негiзгi нысанасы бүкiл саналы ғұмыры тағдыр тәлкегiнде
өтсе де жасқанбай айтарын айтып, он шақты көлемдi де көркем поэмалар
тудырған Шәкiр Әбеновтың өмiрi мен шығармашылығын халыққа насихаттау 110
жылдық торқалы тойында ұрпаққа үлкен сый болары сөзсіз. байланыстыосыған
дейiн ғылыми ауқымдағы жұмыстың өзегiне айналмағандықтан осы еңбегiмiзде
ақын өмiрiн саралау, оның бай әрi сан-салалы шығармаларына тән сипаттарды
айқындау, тарихи шындығын, көркемдiк ерекшелiктерiн, идеялық-тақырыптық
арналарын ашып көрсету көзделедi.
Еңбектiң алға қойған мақсаты мен мiндетiн орындау барысында қазақ
әдебиетiнiң тарихы, сыны, теориясы және фольклористика саласындағы М.Әуезов
(25), Е.Ысмайылов (25), Қ. Жұмалиев (27), А. Нұрқатов (28), Р.Бердiбаев
(29), Ш.Ыбыраев (30), З.Ахметов (31), З. Қабдолов (32), С.Қирабаев (33),
Р.Нұрғалиев (34), Ә. Нарымбетов (35), А. Еспенбетов (36), Ж. Тiлепов
(37), М.Мағауин (38), Қ. Ергөбеков (39), Қ. Сыдиықұлы (40),
С.Негимов (41) еңбектерiн назарда Ұстадық.
Еңбектiң әдiстемелiк сипатын анықтауда нысанада салыстырмалы-тарихи
әдiстi ұстап, қаламгер мұрасын тұтас бiр әлем ретiнде жүйелi зерттеу
обьектiсiне айналдыруды көздедiк.
ШӘКIР ӘБЕНОВТЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҒҰМЫРБАЯНЫ
Әдебиеттану ғылымында жекеленген тұлғаларды зерттеу, олардың өмiрi мен
әдеби қорымызға қосқан мұраларына әдiл бағасын беру - әдебиет зерттеушiлерi
үнемi көңiл бөлiп келе жатқан мәндi проблема. Ұлы Мұхтар Әуезов: (Бiзде бұл
уақытқа дейiн Абайдан арғы ақынның өмiрi туралы жинаған мағлҰмат жоқ.
Бүгiнде қазақ ескiлiгiне көз салып, жинастырып жүрген азаматтардың қатты
ескеретiн бiр жҰмысы осы болу керек( 42, - деп баса мән бергенi тегiн
емес. Абай өнернамасы хақында жемiстi iзденiстер жасай келе Тәкен Әлiмқұлов
:(Мазмұнды өмiрбаянның, мәнiстi творчествоның қыры мен сыры дәуiрлердiң
барысында ашыла түседi( 43, - десе, профессор Арап Еспенбетов: (Қаламгер
өмiрбаяны оның шығармаларының жазылу тарихы мен философиялық - дүние
танымдық көзқарасындағы эволюцияны айқындауда жетекшi қызмет атқаратындығын
ешкiм де жоққа шығара алмаса керек(36, - деп ақындар өмiрiн жазудың өте
қажеттiлiгiне тоқталған пiкiрлерi жеке тұлғаларды зерттеушi жастар үшін
құнды ой болып табылады.
Шәкiр Әбеновтың ешкiмге ұқсамайтын бай әдеби мұрасын былай қойып,
дүниеден өткенiне он алты-ақ жыл болса да өмiрiнде ақиқат пен аңызды
ажыратар тұстары жетерлiк. Оның өмiрбаяны, өскен ортасы, түрлi өнер
иелерiмен аралас-құраласы ел аузында әлi де өз шындығын таппаған. Аңыз
лақапқа толы. Шәкiрдiң өмiр тарихына, заманына, өскен ортасына, тарихи
деректер мен архив материалдарына жете назар салмай шындық шешiлмейдi.
Шәкiрдiң арғы аталары айналасына белгiлi дәулеттi, басшы, белдi,
адамдар болған екен. Шәкiрдiң аталары туралы ел арасында аңыздар да жоқ
емес. Соның бiрi - Кiбiт әженiң хикаясы.
Шәкiрдiң төртiншi атасы Ертiсбай мыңды айдаған бай болыпты. Оның ұлы
Нұралы аңшылап келе жатса, алдынан қару-жарақ асынған, өзi шаршап-шалдыққан
қыз жолығыпты.
- Менiң атым - Кiбiт. Қалмақ ханының қызымын, қашып шықтым. Алдымнан жас
адам жолықса, кiм де болса соған тиемiн деп шығып едiм. Сен кезiктiң, менi
аласың ба? - дейдi.
Нұралы қой аузынан шөп алмас адам екен, кесiмдi сөзiн айта алмай:
- Әкем бiледi... деп күмiлжидi.
- Әкесi:- Құдай кезiктiрген шығар, үйлен, - деп рұқсатын бередi. Содан
Бiтiмбай туады. Кiбiттiң төркiнi зергер, өнерлi жұрт болыпты. Бiтiмбай
ержүрек, қатты, қатыгез адам екен. Маңайындағы ағайындарының басын
бiрiктiрiп, жерiн сақтап қалғандардың бiрi. Сол кiсiнiң балаларының
iшiндегi ең мықтысы Әбен - Меккеге
барып қажы атанған, мұсылманша сауатты, өз заманының белгiлi болысы болған.
Абай өмiрiне үлкен бiр келеңсiз әсер қалдырған айтулы оқиғада, Мұқыр
болысының сайлауындағы Оразбай жағының белдi адамы 44. Алдағыны болжайтын
көрiпкелдiгi де болған.
Шәкiрдiң азан шақырып қойған аты - Мұхаметшүкiр. Әкесi Әбеннiң қойған
аты. Ақынның қызы Сананың айтуы бойынша (Әбен кiшi әйелiнiң аяғы ауыр
кезiнде түс көредi екен. Түсінде ақ боз ат көредi. Ақ боз аттың ерiнiң қасы
қисық екен. Осы бала дана болады, түсімдi кешке жақын көрдiм. Тегi артында
ұрпақ қалмайтын болуы керек(- деп, (А, құдай, артында ұрпағы қалмаса да,
бергенiне шүкiр( - деп, атын Мұхаметшүкiр қойыпты 45.
Шәкiр тiкелей әкесi Әбен қажының тәрбиесiнде болған, әкесiнiң
ықпалымен ерте ауыл молдасынан мұсылманша хат таныған. Семейдегi приходская
школада үш жыл оқыған. Мұсылманша және орысша сауатын ашып алған соң,
жасынан зерек, зейiндi, сергек Шәкiр өнер-бiлiмге құштарлығы артады. 1915
жылы Семейдегi ер балалар гимназиясына оқуға түседi. 1916 жылғы көтерiлiске
байланысты оқуын жалғастыра алмай, ауылына қайтқандығы туралы, ақынның қызы
Сана қынжыла еске алады.
1914 жылы 13 жастағы Шәкiрдi әкесi Әбен Көсембай Айдосовтың қызы
Шәрәпиге үйлендiредi 12. Шәрәпиден Алматы облысына қарасты Матай темiр
жол станциясында қызы Орынтай Шәкерова тұрады. Балалы-шағалы. Шәкiрдiң
мұсылманша, орысша сауат алып, азамат қатарына қосылып, ат жалын тартқан
шағы қоғамдағы аласапыран кезеңмен дәл келдi. Ақ патшаны 1916 жылғы маусым
жарлығы, алым салықтың көбеюi, жергiлiктi халықтың шҰрайлы жерiнен айрылуы,
1916 жылғы Ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына әкеп соқтырды. Қазақстандағы
көтерiлiс Орта Азиядағы сияқты, патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы указы
жарияланғаннан кейiн көп кешiкпей басталды, бұл указ халықтың шыдамын
тауысып, ұлт-отарлық езгi мен орта ғасырлық қанауға қарсы бас көтерудiң
себебi болды. 46.460.
Ақынның өмiрiне үлкен әсерiн тигiзген 1917 жылғы ұлы Қазан төңкерiсi.
Республика Президентi Нұрсұлтан Назарбаев дүние жүзi қазақтары
Құрылтайындағы сөзiнде: (Бiз 1917 жылы да аңсаған азаттықты ала алмадық.
Большевиктiк саясат уәдесiнде толық түрмады. Отаршыл Ресейдiң кесiр
саясатын мирас еттi( 47,- деуi бұлтартпас шындық.
Төңкерiстен кейiнгi қазақ ауылдарына келген өзгерiс, оның жақсылық,
жамандығын түсінiп болмаған халықтың сергелдеңi басталды. Шәкiр осы
дүркiреген дүбiрдiң ортасында қалың халықпен бiрге болды, оның қасiретiн
көзiмен көрдi.
Ресей қоғамы екiге бөлiнiп, қарама-қарсы тұрып, екi ұдай атысып
жатқанда (Алаш( азаматтары мен көзi ашық қазақ зиялыларының мақсаты-
отаршылдықтан құтылып, елiн, жерiн бөлiп алып жеке ел болу болды. Олар жеке
таптық мұддеге бөлiнбей, жалпы қазақ халқының қамын жедi. ұрандары (Оян,
қазақ( болып, отаршылдықтан құтылып, теңдiкке, бостандыққа ұмтылу болды.
Республика Президентi Нұрсұлтан Назарбаев дүние жүзi қазақтары
Құрылтайындағы сөзiнде: (Бiз 1917 жылы да аңсаған азаттықты ала алмадық.
Большевиктiк саясат уәдесiнде толық түрмады. Отаршыл Ресейдiң кесiр
саясатын мирас еттi( 47,- деуi бұлтартпас шындық.
Төңкерiстен кейiнгi қазақ ауылдарына келген өзгерiс, оның жақсылық,
жамандығын түсінiп болмаған халықтың сергелдеңi басталды. Шәкiр осы
дүркiреген дүбiрдiң ортасында қалың халықпен бiрге болды, оның қасiретiн
көзiмен көрдi.
Ресей қоғамы екiге бөлiнiп, қарама-қарсы тұрып, екi ұдай атысып
жатқанда (Алаш( азаматтары мен көзi ашық қазақ зиялыларының мақсаты-
отаршылдықтан құтылып, елiн, жерiн бөлiп алып жеке ел болу болды. Олар жеке
таптық мұддеге бөлiнбей, жалпы қазақ халқының қамын жедi. ұрандары (Оян,
қазақ( болып, отаршылдықтан құтылып, теңдiкке, бостандыққа ұмтылу болды.
Тума дарынды Шәкiр жастайынан айналасындағы ақындардың өлеңiн жаттап,
ақындық ортаның iшiнде тәрбиеленiп өстi.
Ақынның жас шағында өнерге деген қызығушылығын оятқан бiрден-бiр адам
- Ағашаяқ. Ағашаяқ - Берiкбол Көпенұлы 1854-1931 қазiргi Шығыс Қазақстан
облысы, Абай ауданы, Құндызды ауылында туған. Әйгiлi әншi, композитор, әрi
ақын. Сондай-ақ цирк өнерiнiң асқан шеберi. ұзын екi бақанды балдақтап
жүгiргенде шапқан атқа жеткiзбейтiн болған. Екi түйенiң өркешiне арқан
оратып кергiзедi де, арқанның бойымен жалаң аяқ жүгiрiп (бүркiт( биiн
билейдi екен. Абайдың өнерпаз шәкiрттерi Шәкәрiм, Ақылбай, Мұхаметжан,
Уәйiс, Мұқалармен дос болған 48.144.
Қазақ халқының музыка өнерiн зерттеушi, терең бiлгiр ғалым Борис
Ерзакович (Шәкiр ақын( атты мақаласында (Шәкiр өзiн Ағашаяқтың шәкiртiмiн,
оны балалық шағымнан бiлемiн деп отыратын. Оның айтуынша, Ағашаяқтың
тағдыры қиындау болған көрiнедi. өзi жарлы, үй-күйсiз болыпты, ауыл-ауылды
аралап, ән салып, көп уақыт Шәкiрдiң үйінде тұрып, олардың шаруасына
қолғабыс тигiзген, өзi Шәкiрдiң әкесi Әбенмен жамағайын, әрi өте тату
тұрған(10.172.
Тұрсын Жұртбаев ақынның өмiрi туралы өз аузынан алып, жарыққа шығарған
мақаласында (Есiмдi бiлгелi ерке өстiм. Қолыма үш шектi домбыра, сырнай
Ұстап ән салып, ел араладым. Сөйтiп жүріп сонау күншығыс Алтайды аралап, Би
қаласының Қосағаш, Саяаша, Күреашаның да дәмiн таттым( 8,- деген жолдар
Шәкiр туралы жазылатын көлемдi еңбектерге бастау болары анық. Жас жiгiт
кезiнде серiлiк құрып, серуендеп, ел аралап, жыр жазып, ән салып, ақын,
әншi, домбырашы және өзi де ән шығаратын сегiз қырлы өнерпаз болып
қалыптаса бастады. Бүгiнгi таңда көпке танымал, әнiмен айтылып жүрген
(Алтай аруы(, (Тарбағатай(, (Ардақтым( өлеңдерi ақынның осы балаң жiгiт
кезiнiң сиы.
Өзiнiң ақындық өнерiнде пiр тұтқан Абайдың өлеңдерiн жаттап,
Шәкәрiмнiң ойшылдық ұлағатын аузынан естiп, Сұлтанмахмұтпен танысып,
Әсетпен сөз қағыстырғаны да осы уақыт.
(Ел аралап Тарбағатай астым. Уәсiлбай деген адамның үйінде атақты
Әсет әндi аңыратып отыр екен. Дауысы сұлу, айғайы ащы, керемет шырқалып
естiлетiн. Мен де (Тарбағатай( деген өз әнiмдi салдым. Сөзiмнiң аяғында
найман жұртын мақтап:
Алатау, Алтай ғана аға мұнан,
Бақ дәулетке iлiнген сағағынан.
Кей кезде кезексiз бiр iлiккенде,
Қар қабындап жауады қабағынан...
... Ақын, қашқын, саудагер саған келген.
Дәм татса қайта алмайды табағынан!-
деп жiбергенiм. Оның алдында Әсет әншi Абайды iлiп-шалды дегендi
естiгенмiн. Сонда әлгi сөзге елең ете қалған Әсет:
Ей, бала! Сен маған соқтықпай-ақ қой,- деп iстi ушықтырмай мiнезiмен жөнге
салды( 8.
1921 жылы Кеңес үкiметiнiң алғашқы жылдарындағы кезектi болыстық
сайлауда орысша-қазақша сауатты Шәкiрдi бұрынғы Қызыл-Адыр болыстық
басқармасына көмекшi етiп сайлайды. 1922 жылға дейiн бар жоғы бiр жыл жұмыс
iстеген. Ол кездегi Қызыл-Адыр болыстық басқармасының тiзгiнi өз уақытының
белгiлi байы Арыстанбаев Меңдебайда болатын. Бұл жұмыстан кету себебi -
басқарманың атқосшысы болып, болыстың қол шоқпары болудан бойын аулақ
ұстағысы келген 12.14. 1922 жылдан өзiнiң аздаған шаруашылығына қарайлап,
қолына домбырасын алып, ел аралап ән айтып, ақындық жолының қалыптаса
бастаған кезi. Уақытының көбiн Ағашаяқ, Көкбай, Шәкәрiм, Уәйiс, Әрiп, Тайыр
сынды Абай мектебiн көзiмен көрген шәкiрттерiнiң өлеңдерiн, толғауларын,
дастандарын тыңдап, жаттауға арнады.
1925 жылғы Голошекиндiк кiшi Октябрь және ауылды колхоздастыру
шаралары - Қазақстан тарихындағы ең бiр қиын кезең. Кезiнде патша
үкiметiнiң отарлау саясатын қарсы шыққан, ендi жаңа орнаған кеңес
үкiметiнiң сұрқия саясатына түсіне бастаған халық ұлдарын ұлтшылдар,
байшылдар деп қудалау өршiп, жалынға айнала бастаған кез. Төңкерiске
дейiнгi бай, интеллигент болғандар не олардың туысы, бала-шағасы сол
заманның рухани уымен уланғандар болып табылады. Бұлар ендi пролетариат туы
астында жинала алмайды, жаңа өмiрге зиянды деп асығыс, негiзсiз шешiмге
келдi. Бай, интеллигенттердi атып, туысы, бала-шағасын түрмеге жауып, жер
аударып, әртүрлi қудалауға ұшыратты. Байларды конфескелеумен тап тартысы
өрши түсті.
(1927 жылдары Шыңғыстау елiнiң бай, би, болыстары, олардың балалары
тұтқынға алынып, конфескеленiп, жер аударылды, қалғандары 1931 жылы атып
өлтiрiлген( 49.176. Кешегi бай, болыс, қажының баласы, өтiрiк көлгiрсудi
бiлмейтiн, шындықты жасырып тұра алмайтын, арамдық пен арсыздыққа жаны қас
орақ тiлдi, ақындығы тағы бар Шәкiрдi көрiнген белсендi қудалай бастаған.
(Құдай-ау, күн көремiн қайда барып(, (Осы адам кейiн болды құстан неден (,
(Кiм қалды мыңнан бiрi қалды(, (Аман бол, ата қоныс, ақ биiгiм( - өлеңдерi
сол бiр қалың елдi торғайдай тоздырған заманда дүниеге келген.
Құдай-ау, күн көремiн қайда барып
Көзiң жұм, көрме дейдi мүлдем жарық.
Жер басып, дүниеде жүрме дейдi,
Барар жер, басар тау жоқ болдым ғарып.
Байдан тудым жазығым - тапқаны сол,
өкпе қысып, қолқама салды ғой қол.
Халық шат, шәлекейi бұлдiрдi ғой,
Адастырып өтiрiк деп, тура жол
өтiрiк жетiлдiрем деп кедейдi алдап
Халыққа салды әкелiп ауыр салмақ
Бұйте берсе, бай түгiл кедей қалмас,
Тауысар-ақ қырып, жойып жердi, малды-ақ 12.132.
Шәкiр 1928 жылы бас сауғалап Мақаншы жаққа барады. Мақаншыдағы суырып
салма ақындығымен, сал-серiлiгi, өнерпаздығымен аты шыққан Таймас
Есенұлының үйін паналайды.
Таймас Есенұлы 1882 жылы Мақаншыда туып, 1937 жылы (Халық жауы(
атанып, атылған. Зираты Мақаншыда. Артында қалған ұрпақтары бар.
Қолжазбалары 1937 жылы өзiмен бiрге өшiрiлген. Әйтсе де тарихтың тар
жолының құмына сiңбей уақыт, заман, адам туралы содыр саясатқа қарсы
ойларын еркiн айтып, халықтың мұңын мұңдағаны бүгiнгi ұрпаққа жеткен. Бiраз
өлеңдерiнен ұзiндi Әзiмхан Садуақасұлының (Тарихыңды танып бiл( аттты
танымдық еңбегiнде келтiрiлген. Автор осы еңбегiнде (Таймас ақын Абай
ұрпақтары қудаланғанда Шәкiр Әбеновты өз үйіне паналатқан. Оны Шәкең
ақсақал 1991 жылы Мақаншыға Қабанбайдың 300 жылдық тойына барғанда өз
аузынан айтып, Таймас ұрпақтары туралы сұрастырған едi( 50.205, - дейдi.
Сол жылы Мақаншы аудандық терi-терсек мекемесiнде қабылдаушы болып
жұмыс iстеп, 1930 жылы осы мекеменiң жабылуына байланысты Үржар аудандық
терi-терсек мекемесiне қоймашы болып орналасып 1932 жылға дейiн жұмыс
iстеген 12.16. 1931 жылы аштықтан босыған жҰрттың қасiретi басталды.
Алматыдан жер жерге арнайы өкiлдер шықты. Абай ауданына - Сәрсен Аманжолов,
Мақаншыға - Бейiмбет, Үржарға - Сәкен бөлiндi. Мен Сәкен Сейфуллиннiң
қасына iлесiп, атқосшы болдым. Қайда барса да тастамайды. Елдi сергiту үшін
ән айтып, көңiлiн көтеремiн. Сәкен қайтарында Алматыға шақырды. Бiрiншi рет
Алматыға жолым 1933 жылы түсті. Онда Сәкен Карл Маркс көшесi, 31 үйде
тұрады. Анда-санда сол үйге барамын, маған қаражат жағынан көмектестi. Сол
сапардан оралысымен 1933 жылы Үржарда (халық жауы(, (Садуақасовшылардың(
қара тiзiмiне iлiнiп, сол үшін Ұсталдым. Сенен кiнәлiсiң бе, жоқ па, сұрап
жатқан ешкiм жоқ. Әйтеуiр Ақтөбедегi лагерден бiрақ шықтым. 1935 жылы одан
босап, мойындағы азап қамытын өзiм сыпырып тастап Алматыға тарттым 8.
Сол 1935 жылдың май айынан бастап Абай аудандық жер бөлiмiнде статист
болып қызметке орналасады. Бай баласына көз алартудың әлi сейiлмегенiн
байқап, өмiрiне деген қауiптi ерте сезiп, 1936 жылдың май айында өз еркiмен
жұмыстан босап, Талдықорған облысына қарасты Матай станциясында тұратын
туған апайы Бағажанова Әбенова Сағилаға барған, ондағы екiншi мақсаты ары
қарай Алматыға барып, бiрнеше жылғы еңбегi (Қозы Көрпеш - Баян сұлу(
поэмасын жарыққа шығару. 1937 жылы (Әдебиет майданы( журналында (Қозы
Көрпеш - Баян сұлу (поэмасы басылды 13.
Бұл еңбегiмнiң қызығын көру маңдайыма жазылмады. 37 жылдың сойқаны
тұсында бас сауғалап Аягөздiң (Мыңбұлақ( станциясына қашып барып, жанымды
сақтадым. Содан 1938 жылдағы январь қаулысы шығып, өмiрден тағы да
үміттендiм. Сол тұста (Қозы Көрпеш -Баян сұлу( басылды. Қалам ақымды алуға
Өтеевке жолығып едiм: (Сен халық жауысың. Қайдағы саған ақша?( - деп өзiмдi
қуып шықты. Бағыма әйтеуiр Сәрсен Аманжолов кезiгiп, менi Қазақ ССР ғылым
академиясының филиалына халық ауыз әдебиетiнiң үлгілерiн жинайтын
корреспондент етiп жұмысқа алды 8. Осы жылдары Шәкiр өзi бiлетiн ақындар
жырларын есiнде қалғанын еске түсірiп, ұмытқанын жанынан қосып,
жандандырып, түрлендiрiп (Дулат өлеңдерi( атты бiр қалың дәптер, (Тойшақ
торы(, (Ортақ арал( атты поэмалар, (Жанақтың Рүстем төреге айтқаны(,
(Төренiң қызымен айтысқаны(, (Сабырбай мен Байбаланың айтысқаны(, Шөженiң,
Кемпiрбайдың тағы басқа ақындардың өлеңдерiн тапсырған.
1939 жылы (Әдебиет және искусство( журналына ақынның (Кейпiн батыр(
поэмасы басылып шығады 15.
1940 жылдың аяғында туған жерi Семей облысына келiп, ел аралап, ән
салып, өлең оқып, әдеби қызметпен айналысады. Әдебиетшi, зерттеушi Қайым
Мұхаметхановпен, мәдениет қызметкерлерi Тiлек Жакишев, Сүлеймен
Үйсiмбаевтармен аралас болады. Уақытша 1941 жылдың сәуiр айынан қараша
айына дейiн Абай мұражайында экскурсовод болып қызмет атқарған.
1942 жылдың басында Совет Армиясы қатарына алынып, 40-ыншы Қызыл
жалаулы гвардиялық полктың құрамында немiс-фашист басқыншыларына қарсы
алдыңғы шепте 1943 жылдың ақпан айына дейiн соғысқа қатысқан. 1943 жылдың
ақпан айының аяғында Брянск түбiнде болған ұрыста аяғына оқ тиген снаряд
жарықшағынан ауыр жараланып, Чкалов облысы, Бугуруслан қаласында 6 ай
госпитальда емделiп, дәрiгерлiк комиссияның шешiмi бойынша соғысты
жалғастыруға жарамсыз деп табылып, елiне қайтарылған. (Сары май мен
солдаттың айтысы( атты өлеңiн госпитальда шығарған. 1943 жылдың шiлде
айында Талдықорған облысының Матай станциясындағы апайы Сағилаға келiп дем
алып, өмiрлiк жары болған, Серiкбүбiмен шаңырақ құрады. 1944 жылы Шәкiр
белгiлi музыка маманы Борис Ерзаковичтi iздеп барып, өзi бiлетiн халықтың
көптеген ән, күйлерiн жазып алуды өтiнген. Б. Ерзакович әуелi халық
композиторы, әншi, ақын Ағашаяқтың (Қозыкөш(, (Кедiгей( (Шырқасын(,
(Ағашаяқтың сарыны(, (Гәккугөй( әндерiн жазып, Байкөкше, Байбала, Жанақ,
Кәмеш, Кемпiрбай, Қуандық, Сабырбай, Түбек, Уәйiс сарындарын, сонымен қоса
(Қозы Көрпеш - Баян сұлудан( үш вокальдiк фрагменттi - (Қозы Көрпештiң
зарын(, (Таңсықтың әнiн( және (Қыз Жiбектен(, (Қыз Жiбектiң құрметi( мен
(Бекежанның Қыз Жiбекке айтқаны( өлеңiн жазып алған 10.169.
Семей өңiрiнiң белгiлi әншiсi Келденбай өлмесековтың ақын туралы
естелiгiнде: (Әндерi өте көп едi. Мен он шақтысын ғана үйрендiм. Үш шектi
домбыраға шығарған күйлерi өте көп едi. Аманкелдi Аманкелдi Жiкенов -
Семей өңiрiне белгiлi әншi. А.Қ. барлық дерлiк әндерiн үйрендi. Түбек,
Байкөкше, Сабырбай, Жанақ т.б. есiмдi ақындардың сарындарын, Ағашаяқ,
Шәкәрiм әндерiн жақсы бiлетiн едi. Мен көбiнесе, Шәкәрiм әндерiмен
айналысып жүрдiм де, басқасына уақытым жете бермедi. Әйтсе де Мағжанның
(Сен сұлу(, Ағашаяқтың (Кiдiк-ай(, Иман Жүсіптiң (Сарыарқа( өлеңдерiн
үйрендiм( 51,- десе, Шәкiрдiң ән айтқыштық қабiлетiн музыка маманы Борис
Ерзакович жоғары бағалаған. (Бұл кеште Шәкiр де әншi ретiнде қатысып, мен
сол жолы алғаш оның жұрт алдында өнер көрсеткенiнiң куәсi болдым. Шәкiрдiң
кең тынысты, айқын, ашық дауысы бар-тын. Дегдарлы, бiрқалыпты, байсалды,
жұмсақ әуенiне, орындаушылық шеберлiгiне қарағанда, менiңше Шәкiр Жүсіпбек
Елебеков, Темiрболат Арынбаев, Қуан Лекеровтер шыққан солтүстік-шығыс
халықтық әуен мектебiне лайықты( 10.169.
1944 жылдың күзiнде туған ауылы (Жүрек адырға( көшiп келедi. Шәкiр
соғыстан алған жан жарасын арқаланып тыныш жатқан жоқ, жұмыс талғамай, бап
сұрамай Жданов атындағы колхозда тыл жұмысына араласты. Бiр жылы салынған
мал қораларына жабатын ағаш таба алмай, қаладан тартуға күш жетпей жаман
қысылдық - деп есiне алады Әбдеш Имаханов, шаруадан есiм шығып кеңседе отыр
едiм, Шәкең келдi.- (Сен, басеке, саспа,- маған мықты екi өгiз және анау
шалыңды бер. Бiр айдан соң ағаштың астында қаласың (,- дедi Шәкең. Шынында
да солай болды 52. Осы уақытта 1945 жылы Серiкбүбiден қызы Дауа, 1947
жылы Дана дүниеге келдi, кейiннен Сана тағы басқа балалары болды. Бiрақ
олардың Санадан басқасы жастай қайтыс болып кеткен. Қазiр Сана Құндызды
ауылының Шәкiр Әбенов атындағы орта мектебiнде мұғалiм.
Ақын осы жылы тағы бiр шоқтықты шығармасы (Таңшебер- Жапал( поэмасын
аяқтады. (Колхозды кiмдер жейдi(, (Колхозшы үлесем деп жылдық табыс(,
(Айырылды( атты өлеңдерiн шығарған. Осы жылдары Шәкiр ел аралап халық
арасында, әсiресе жазғы жайлаудағы малшылар қауымының ортасында жиi
болатын. Бұл жөнiнде облыстық кәсiподақ Ұйымының қызметкерi Қайырлы Жанбаев
соғыстан кейiнгi жылдардағы Шәкiр ақынмен жайлауда кездесу сәтiн (Семей
таңы( газетiнде (Шәкiр шопан бақташыларды Шұбартау ауданы жақ шетiнен
бастап аралап келедi деген хабарға елеңдеп құлақ түріп жүр едiк... Шәкiрдiң
Жиекең Социалистiк Еңбек Ерi Екiбаев Жиенбай үйіне келiп түскенi туралы
хабар сол кездегi Саржалдың төрт колхозы мен Сарғалдақ ауылдық Советiне
қарасты жайлаудағы малшылар арасына тез тарап үлгерген екен. Кешке бiздiң
екi үйге қарай аттылы, жаяулар ағылып келе бастады. Күнi бойы, демалып,
тыңайған ақын ымырт үйірiле үш шектi Ұзын домбырасын сол қолымен шертiп,
әртүрлi сарындарды бiрiнен кейiн бiрiн тартты. Әзiл-қалжыңын араластыра
отырып, бiрнеше халық әндерiн орындады. Әр әннiң, жеке күйдiң шығу тарихын
айтысып, оның авторлары туралы толық мағлұмат бердi. Халық композиторлары
Бiржан, Ақан, Естай, Әсет, Балуан Шолақ, Мәди, күйшiлер Дәулеткерей,
Құрманғазы, Тәттiмбет, Тоқа, ақындар Шернияз, Кемпiрбай, Шашубай
шығармаларын орындайды, арасында өзi шығарған әндерi мен күйлерiн тартады,
айтыстарын қайталайды( 53.
Сол кездегi ақындардың халық арасындағы мәдени-көпшiлiк саласындағы
еңбектерi шынында да ұшан-теңiз едi.
Шәкiр Әбенов халық мәдениетiнiң, халыққа еңбек етудiң үлкен бiр
саласы - айтыс өнерiмен де танымал ақын.
Айтыс ақындық шеберлiктi шыңдайтын ең қатаң да, қатал сын екенi
белгiлi. Айтыс ақындығының керемет сөзiн академик М.Әуезов көп жылғы
зерттеулерi нәтижесiнде: (Айтысқа шеберлiк жалпы ақындық өнердiң өзгеше бiр
биiк белгiсi. Шабыты келген ақпа ақын бабындағы ат, қыранға меңзес.
Томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңiрдi сәтте көрiп, шолып өтiп, қимыл
еткен шөп басын, қылт етiп бұққан тұлкi түгiн шолып қалғандай, айтыс
ағымындағы ақпа ақында сондайлық көмескiнi көргiш бҰлдырды бiлгiш болмақ
шарт. Бұл қасиет ақынға оңай оралмайды. Ол шын ақпа ақын өнерiне бейiм
болған күнде де ұзақ сапар сын кешiп сан айтыста сiлкiсе жүріп, сан рет
жаға жыртып, тон тоздырып барып жетедi( 54.336,- десе белгiлi ғалым Қажым
Жұмалиев былай дейдi: (Ең алдымен, айтыс ақындары өмiрдiң әр саласынан, ел
елдiң шежiрелерiнен өзiнше дiн, ғалым, әрiлесе жағрафиялық жағдайларынан
да, өздерiнше хабарлар болуы керек. Бұл мәселеге күнi бұрын әзiрленбей,
даярлықсыз, ауыл арасындағы жай айтыстар болмаса, үлкен айтыстарға ақындар
түсе алмайды(55.123. Шәкiрде бұл қасиеттiң барлығы бар. Ол айтысудан бас
тартпайтын ақын, өзiнiң ақындық өнердегi күшiне сенедi. Ақынның
айтыстарының бiрiнде көрермен болған Ғафу Қайырбеков (Бiрнеше ақын кезек-
кезек шығып айтысып жатқанын көрiп жатырмын. Сөздерi маған шала естiлiп
тұр. Iшiнде мен танымайтын қарт ақын, бәрiмiзге белгiлi Шәкiр Әбенов бар.
Ол шынында тұла бойы сорғалаған өлең, арқалы, айтқыш ақын болатын. Адамның
миына түсе бермейтiн оқшау қисынды теңеулер, небiр қазақ иiсi бұрқыраған
көне сөздердi алмастай жарқыратып, алдыңа тосатын ақын едi ол. өзiнiң қисық-
қыңыр мiнездерi толып жататын. Алматыда талай кезiкiтiрiп, шығар
кiтаптарына талай қолымды да қойғанмын. Мен оны содан бiлемiн. Қазiр ол мен
жуықтар жерде емес. Сонау биiкте ақшыл сары жүзi шабыттан және ыстықтан күп-
күрең болып, мұрнынан тамшылаған тердi етектей орамалымен сыпыра бiр
сүртiп, дұрiлдеп отыр. Сөзi көбiне маған естiлмейдi жұрт жиi-жиi ду ете
қалғанда, оның төбесi аспанға бiр елi көтерiлгендей болады. Естiмесем де
оның айтқыштығына сенiп мәз болып тұрмын( 56.113,- дейдi. Шәкiр көптi
көрiп осы жолда бiрнеше сыннан өткен тәжiрибиелi ақын. Оның көптеген
айтыстары сақталмаған. Көп айтыстардан кеңес уақытының қысымынан,
ұйымдастырушылардың: (Шәкiр бiрдеме бүлдiрiп қояр(,- деген қаупiнен
шеттетiлiп келген. Халыққа жеткенi танымал от ауызды, орақ тiлдi
Тәңiрберген Әмiренов, Қалихан Алтынбаев сынды ақындар мен айтысқа түсіп,
сөз жарыстырғаны 57.
Тәңiрбергенмен аудан аралық айтыста кездеседi. Ауданның қол жеткiзген
табыстары мақтан етiлiп, етектен тартқан шаруашылық, мекемелер сөз болып
жағымсыз қылықтар айтылады. Кеңес уақытының қатып қалған қағидалары, тырнақ
астынан кiр iздеп отыратын әпербақан идеологтар ақындардың еркiне кетiп,
көсiле шабуына көп кедергi келтiргенiн ескере кеткен жөн. Белгiлi ғалым
Шериаздан Елеукенов (өз iшiнен қайнап шықпағаннан кейiнгi жерде жалға,
арендаға алған идея шығарманы көгертпейдi( 58, -деген пiкiрi ерiксiз
назар аудартады.
Шәкiрдiң айтыс өнерiне ақындық шабыт, сөз тауып қолдана бiлудегi
шеберлiкпен қоса, нақышына келтiрiп әнге салып айтушылық қабiлет, ақынның
бойында ерте қалыптасқан ерекшелiк.
1941-1945 жылдардағы соғысқа қатысып, жаралы оралып, еркiн өмiр
сұруге мұмкiндiк алдым деп жүрген кезде, 1937-1938 жылдардың қанды қуғын-
сүргiнi 1947 жылдары қайта басталды. Кеңес үкiметiнiң құрылысына жат
өлеңдер айтады деген алып-қашпа, өсек-аяң сөздерге сенген органның
адамдары Шәкiр Әбеновтың соңына шырақ алып түсе бастады. Ақыры (үкiметке
қарсы үгiт жүргiзiп жүр( деген күдiкпен 1949 жылы 1 шiлдеде тұтқынға алады.
Түрменiң табалдырығынан аттап, темiр тордың әр жағына бiр түскен соң
айтпаған өлеңдi айтқызып, не түрлi айыптар тағылды. Белгiлi ақын Қалихан
Алтынбаев (Шыңғыстың қойнауындай қатпар-қатпар( атты Шәкiр туралы
мақаласында (Ол соғыс жылдары колхоздың озбыр басшысын, қоғамдағы басқадай
көлеңкелi көрiнiстердi сынап, бiрнеше өткiр эпиграммалар жазған. Ол
жазғандары ел арасына кеңiнен тарап кеткен. 1950 жылдың бас кезiнде өзiн
қамауға алғандағы негiзгi сылтаулардың бiреуi сол болса керек. Сол кездегi
тергеу органдарының әпербақан қызметшiлерi бұған да қанағаттанбай, (Сенiң
үкiметтi жамандаған тағы бiр өлеңiң бар екен. Соны жазып бер( деп, түрлi
тәсiлмен қинай берiптi.
- Құдай ақына ондай өлеңiм жоқ болатын,- дейдi, Шәкең бiзбен бiр
әңгiмесiнде, - Соққыдан өлуге айналған соң амалсыздан өтiрiк мойындадым.
- Қағаз бен қалам әкелiңдер. Жазып берейiн деппiн. Шәкең табан астында
ойдан қиыстырып он шақты шумақты жазған да берген. Сөйтiп, қинаудан
құтылған 59.
Арнайы тергеу орындарына Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесi,
аудармашы Әбдiрахман Бегiшев Шәкiрдiң ақындығына берген пiкiрiнде:
(Величайший исторический перелом в жизни казахского народа требует и
пересмотра его культурного наследия, но эта важнейшая задача пока остается
не решенной. Если известные сдвиги в этом отношении имеются в письменной
казахской литературе, этого мы почти не видим в устной поэзии,
представителями которой являются народные акыны. Большинство акынов все еще
воспевают ( героические подвиги( Едиге, Кенесары-Наурызбая и т.п.
идеологически вредные произведения старого эпоса или же свои собственные,
нигде не фиксируемые импровизации, политическая приемлемость которых никем
не контролируется. Темы советского патриотизма, верность делу партии Ленина
- Сталина, широкий государственный кругозор, чувство братской дружбы
народов, актуальнейшие проблемы современности, картины социалистического
преобразования подменяются панисламистскими проповедями Машһур-Жусуп
Купеева, Акмоллы, мистической вредной Нуржана и др. Или не отвечающими духу
современности, реакционными (поэмами( акынов прошлого. Репертуар
большинства акынов и по сей день составляют песни и поэмы, восхваляющие
старый быт баев и феодалов.
Одним из (акынов( такого типа является и Шакер Абенов из Абаевского
района, Семипалатинской области( 12,- деп ақынның шығармашылығына терең
бойламаса да көрiнiп тҰрған идеясына, халықшылдығына көздi жұмып көпе
көрнеу пәле жапқан (Үкiметке қарсы үгiт( деп аталатын РСФСР Қылмысты iстер
Кодексiнiң 58-10 статьясымен айыпталған Ш.Әбеновты 10 жылға бас
бостандығынан айырып соттаған. Сөйтiп, (Дүниенiң рахатын надан көрдi, азабы
ердiң сыбағасы( демекшi елуге келгенше дүниенiң рахатын көрмей он жылға
айдалып кете барды. Осы жас, ердiң беретiнiн берiп, еңбегiнiң жемiсiн
көретiн уақыт едi ғой.
Сталиндiк ызғар, тас қабырға, темiр торларда табиғатынан ерекше
қасиет, талантпен жаратылған Шәкiрдiң көкiрегiнде қоздаған жыр жолдарында
тосқауыл бола алмады. Тас қапаста өмiрден өгейлiк, тағдырдан тәлкек көрiп
жүріп (Қызым Дауаға хат(, (Колхозды кiмдер жейдi( өлеңiнiң жалғасы тәрiздi
(Осы елдi табанға сап жүн ғып жедi( деп басталатын саяси тақырыптағы
өлеңдерi нағыз поэзияның барлық заңдылықтарына сай, ақынды биiк деңгейден
танытатын шумақтар. Бақылауы күштi, үстел түгiл қағаз бен қалам да жоқ
абақтыда осындай жыр жолдарын жазып халқына жеткiзуi ақынның үлкен әдеби
және азаматтық ерлiгi.
Елiмiздiң өмiрiне елеулi өзгерiс енгiзген КПСС-тiң ХХ сьезiнiң
қарсаңында бостандыққа шыққан саяси тұтқындардың бiрi болып 1955 жылдың
қазан айының үші күнi Шәкiр де түрмеден босатылды.
Бiрақ заңды түрде ақталмай, толық қанды еркiндiктiң жоқтығынан,
жабылған жаладан, тағылған кiнәдан арыла алмай, өз елiнiң өгей Ұлы сезiнiп
тағы бiр бес жылдан астам уақытын өткiздi. Баспа бетiнде Шәкiр Әбеновтың
аты аталып, оның қаламынан шыққан әрбiр жолына цензура мекемесi терең
үңiлiп, електен өткiзiп, өте сақтықпен қарады. Көп шығармалары жарыққа
шықпады. Уақыттың өлеңге қойып отырған талабын жете түсінсе де, аузы күйiп,
тағдыр тәлкегiн тартса да Лениндi, Партияны аузына алмай, Кеңес үкiметiнiң
саясатын жырламады. Шәкiрдiң өз сөзiмен айтсақ:
(О, тiршiлiк, тiршiлiк,
Түңiлдiм сенен түршiгiп.
Жүрегiм қайтып тазарсын,
Бесбаттам кеткен кiр сiңiп 60.
Шәкiрдiң 60 жасқа толған уақытында, ақынның жазықсыз сотталғаны туралы
мәселе қаралып, Қазақ ССР жоғарғы соты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz