Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық кешені

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық кешені.

Мазмүны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 3

І - бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық -
географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4 - 26
1.1. Географиялық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 - 10
1.2. Жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... 11 - 12
1.3. Геологиялық құрылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13 - 17
1.4. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...18 – 23
1.5. Топырағы мен өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 -
26

ІІ - бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .27 - 51
2.1. Ауыл шаруашылығына сипаттама беру ... ... ... ... ... ... .. 27 - 29
2.2. Мал шаруашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30 - 35
2.3. Егін шаруашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36 - 42
2.3.Агроклиматтық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43 - 51

ІІІ - бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығын

жандандыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52 - 81
3.1. Ауыл шаруашылығын жандандыруда қолданылатын
іс - шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52 - 65
3.2. Егістік жерлерді құнарландырудың басты мәселесі ... ... ... 66 - 70
3.3. Ауыл шаруашылығындағы экологиялық проблемалардың
экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .71 - 76
3.4. Еңбек ресурстарының ауыл шаруашылығындағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77 - 81

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 83
- 87
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... .. ... 88 - 98

К і р і с п е.

Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы өте жақсы дамыған.
Бірақтанда бұл сала әлі күнге дейін тереңірек зерттелмегендіктен мен бұл
тақырыпты алдым.
Тақырыптың негізгі мақсаты:
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы негізгі салалардың бірі
болғандығы себебінен оған географиялық тұрғыдан баға беріп, ауыл
шаруашылығының басты даму бағыттарын айқындау.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Жалпы физикалық - географиялық сипаттама бере отырып
агроклиматтық ресурстарын анықтау.
2. Ауыл шаруашылығына жалпы сипаттама беру және ауыл
шаруашылығының негізгі маман саласының дамуын айқындау.
3. Жоғарыдағы мәліметтерді зерттеп ауыл шаруашылығын ары
қарай дамыту және интенсивтендіру жолдарын белгілеу.
Осы зерттеулердің арқасында Оңтүстік Қазақстан облысының барлық ауыл
шаруашылық салаларының даму перспективалары айқындалды.
Дипломдық жүмыс 3 бөлімнен, 98 беттен, 6 картадан, 5 суреттен, 15
кестеден, 56 пайдаланған әдебиеттен тұрады.

I - тарау. Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық - географиялық
жағдайы
1.1. Географиялық орны.

Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік бөлігінде
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650
шаршы шақырымға және шығыстан батысқа қарай 550 шаршы шақырымға созылып
жатыр. [1].
Облыс аумағы 117,3 мың шаршы шақырым немесе Қазақстан терри
-ториясының 4,3 % - тін қүрайды.
Облыс солтүстігінде Қарағанды, батысында Қызылорда, шығысында Жамбыл
облыстарымен және оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен, ал оңтүстік -
шығысында Қырғызстан Республикасымен шектеседі.
Табиғи жағдайлары мен табиғат қорларына және халық шаруашы -лығының
дамуына байланысты облысты төрт негізгі ауданға бөледі:
1. Орталық - Арыс алабы және Келес өзенінің жоғарғы бөлігі кіреді.
2. Батыс - Қаратаудың оңтүстік - батыс беткейі және оған ұштасқан
тау алды жазығы.
3. Оңтүстік - Мырзашөлдің және Қызылқұмның облыстық бөлігі және
Шардара даласы кіреді.
4. Солтүстік - Қаратаудың солтүстік - Батыс беткейі, Бетпақ дала мен
Мойынқұмның батыс бөліктері.
Облыста 11 аудан және 4 қалалық әкімшілік, 7 қала (Шымкенттен басқа),
13 жұмысшы поселкесі және 933 елді мекендер бар. Әрбір ауданның өзіндік
климаттық жағдайлары жөне топырақтық ерекшеліктері бар. Сондықтан егіншілік
және мал шаруашылығы жергілікті жағдайларға байланысты болады. [2].
Шымкент қалалық әкімшілігі.
0,3 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының 0,3
пайызын қамтиды. Қала әкімшілігі халқының саны 01. 01. 2003 жылға 506,5 мың
адамды құрады, халықтың тығыздығы 1 шаршы км - ге – 1688,3 адам. Қалалық
халық саны 92,2 пайызды құрайды.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі – 46,1 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 2,3 мың гектар, суармалы жер – 1,9 мың гектар,
жайылымдық жер – 38,6 мың гектар.
Ауыл шаруашылық өнімдерінен көкөніс (барлық егістің 52,0 пайызы),
картоп (13,8 %) және бидай (18 %) өсіріледі. Үй шаруашылығында қалада 4
мыңнан аса мүйізді қара ұсталынады, оның ішінде 1,3 мың сиыр, 42 мың бас
қой және ешкі.

Түркістан қалалық әкімшілігі.
7,4 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының 6,3
пайызын қамтиды. Қала әкімшілік халқының саны 178,2 мың адамды құрайды, ал
халықтың тығыздыгы 1 шаршы км - ге – 24,1 адамнан келеді. Қала халқы – 48,1
пайыз.
Агроклиматтық жағдайында өте құрғақ зона болып келеді. Жазы ыстық,
ұзақ, жауын - шашын аз түседі, қысы қысқа. Топырақ жамылғысы негізінен
оңтүстіктің ашық сұр топырағы.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі - 612 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 38,2 мың гектар, жайылымдық жер көлемі – 535,4 мың
гектар.
Түркістан зонасы - суармалы егіншілігі дамыған аудан. Суармалы
егіншілік және климаттық жағдай мақтаның дамуына жақсы жағдай жасаған, дән
шаруашылығы, көкөніс өсіріледі.
Мал шаруашылығында қаракөл қойы және сүтті ірі қара дамыған. Өсімдік
шаруашылығының өнімін өндіруде 61 пайыз, мал шаруашылығы 39 пайызды
құрайды.

Бәйдібек ауданы.
Аудан 7,2 мың шаршы км - ге тың аумақты немесе облыс территориясының
6,1 пайызын қамтиды. Аудан халқының саны – 51,7 мың адамды құрайды, ал
халықтың тығыздығы 1 шаршы км - ге – 7,2 адамнан келеді. Аудан орталығы -
Шаян.
Атмосфералық жауын - шашынның түсу мөлшері бойынша, температуралық
режимге және топырақ жағдайларына қарай бұл аудан дала зонасына жатады,
жауын - шашын 350 - 450 мм - ге дейін түседі.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі – 136,8 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер – 121,8 мың гектар.
Негізгі шаруашылығы мақта. 2001 жылы жер көлемінің 82 пайызына мақта
егілді. Мақта өсіру жағынан ауданда бірінші орынды алады. Оның үлесіне
ауданның ауыл шаруашылық өнімінің 58,6 пайызы тиесілі. Облыстың кейбір
бөлігіне жүзім плантациялары егілген, әсіресе Асықатын зоналарында. Аудан
шаруашылығында облыстағы мүйізді ірі қара малдың – 12,8 қой мен ешкінің –
4,4 пайызы, қаракөл қойының – 7,4; шошқаның – 6,5; жылқының – 7,0; түйенің
– 9,2 пайызы өсіріледі. Сонымен қоса көкөніс, жеміс - жидектер өсіріледі.

Ордабасы ауданы.
Аудан 2,7 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының
2,3 пайызын қамтиды. Халқының саны 81,8 мың адамды құрайды, ал тығыздығы 1
шаршы км - ге – 30,3 адамнан келеді.
Бұл құрғақ, ыстық, қуаң және жартылай қуаң аймақ. Аудан таулы - далалы
зонада орналасқан, белдеу жартылай және суармалы егіншілікке жатады.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі – 246,5 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 67,1 мың гекгар, суармалы жер – 27,1 мың гектар,
жайылымдық жерлер – 151,9 мың гектар.
Негізгі шаруашылық - мақта және қылшық жүнді қой шаруашылығына
негізделген. Өсімдік өсіру қосымша сала ретінде - көкөніске – 21,6; шитті
мақтаға – 16,7; ет – 13,1; 9,0 пайызы - сүт өндіруге тиесілі болып отыр.
Ауданда облыстағы барлық мүйізді ірі қара малдың – 7,6 пайыз, оның ішінде
сиырдың – 6,6;қой мен ешкі – 5,9; жылқы – 7,0; құс – 9,5 пайыз өсіріледі.

дән көкөніс картоп мақта ет сүт бақша
қалғаны

Отырар ауданы.

Аудан 18,1 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының
15,1 пайызын қамтиды. Аудан халқы – 54,7 мың, ал халықтың тығыздығы 1 шаршы
км - ге - 3 адам. Орталығы - Шәуілдір.
Аудан шөлді зонада орналасқан. Агроклиматтық жағынан аудан
территориясы құрғақ, ыстық, қуаң, ал табиғи шаруашылық жағынан алғанда мал
шаруашылығына ыңғайлы аймақта орналасқан. Климаты өзгеріп тұрады, жауын -
шашын тұрақты жаумайды.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі – 1691,8 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 10,3 мың гектар, суармалы жер – 1645,7 мың гектар.
2002 - 2003 жылдары мал шаруашылығын өндірудің ұлғаюы байқалды.
Сонымен бірге, аудан егін шаруашылығының қарқынды дамуымен сипатталады,
әсіресе дәндік жүгері және мақта өсіру. Олардың егіс көлемі тиісінше
ауданның барлық егіс көлемінің 24,8 және 48,0 пайызын құрайды. Шаруашылықта
етті ірі қара мен қаракөл қойларын өсірумен айналысады.

дән көкөніс бақша мақта ет сүт
қалғаны

Сайрам ауданы.
Аудан 1,7 шаршы км - ге тың аумақты немесе облыс территория -сының
1,4 пайызын қамтиды. Халықтың саны – 224,2 мың адамды құрайды, ал халықтың
тығыздығы 1 шаршы км - ге – 131,9 адамнан келеді. Орталығы - Ақсу.
Бұл аудан суармалы егіншілікпен айналысатын таулы - далалы зонаға
жатады. Климатында жазы ыстық әрі ұзақ, қысы қысқа болып келеді. Сайрам
ауданы ет - сүт өндіру шаруашылығына шошқа және құс шаруашылықтарын
өркендетуге мамандандырылған.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі - 152 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 93,1 мың гектар, суармалы жер – 28,9 мың гектар,
жайылымдық жер – 45,9 мың гектар.
Ауыл шаруашылығын өндіруде аудан әртүрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда
сүтті ірі қара, қылшық жүнді қойлар, дән өнімі және көкөніс өсіру дамыған.
Ауыл шаруашылықтың қосымша салалары дәрілік өсімдіктер, жоңышқа ұрығы,
жеміс -жидек және жүзімдіктер өсіріледі.

дән көкөніс картоп жаміс - ет с үт жұмыртқа қалғаны
жидек
[2].

Сарыағаш ауданы.
Аудан 7,7 шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының 6,6
пайызын қамтиды. Халқының саны 220,9 мың адамды құрайды, ал тығыздығы 1
шаршы км - ге – 28,7 адамнан келеді.
Аудан суармалы егіншілік зонасына жатады, мұнда жүзім өсіруге өте
қолайлы жағдай. Жазы өте ыстық және ұзақ, жауын - шашын аз түседі, қысы
салыстырмалы түрде қысқа, Суықсыз күндер 175 - тен 215 күнге дейін.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі - 732 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 93,1 мың гектар, суармалы жер – 37,3 мың гекгар,
жайылымдық жер – 616,4 мың гектар.
Аудан барлық ауыл шаруашылық өнімдерін шығарумен айналысады, 1995
жылдан темекі шығарудан ең негізгі аудан болып табылады. Ауданның барлық
егіс көлемінің үштен бір бөлігіне дәнді және дәнді - бұршақты дақылдар,
көкөніс – 11,9; мақта – 13,3 егілген. Облыстағы жүзімдіктердің төрттен бір
бөлігінен артығы аудан территориясына орналасқан. Сонымен бірге арпа,
дәндік жүгері, дәнді күнбағыс, темекі, бақша дақылдары, жүзім өсіріледі.
Мүйізді ірі қара малдың 10,9 пайызы, оның ішінде сиыр – 12,2; қой мен
ешкі – 13,7; шошқа - 2.4; жылқы – 8,5 пайызы өсіріледі. Ауыл шаруашылығының
өсімдік шаруашылығы - 57 пайыз, мал шаруашылығы - 43 пайызға келеді.

дән

14.6(
дән көкөніс бақша картоп ет сүт қалғаны

Төлеби ауданы.

Аудан 3,1 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының
2,6 пайызын қамтиды. Аудан халқының саны – 106,2 мың адамды құрайды, ал
тығыздығы 1 шаршы км - ге – 34,3 адамнан келеді. Орталығы - Ленгер қаласы.
Аудан таулы - далалы зонада орналасқан. Территориясы шығыс Тянь - Шань
тауымен ұласқан. Климатында жазы ыстық, ұзақ, қысы қысқа.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі 222 мың гектар, оның ішінде жыртылатын
жер – 70,7 мың гекгар, оның ішінде суармалы жер – 11,9 мың гектар,
жайылымдық жер – 139,7 мың гектар.
Ауыл шаруашылық өнімін өндіру климат жағдайларына байланысты. Мұнда
дән, көкөніс, картоп өндіреді. Ауыл шаруашылық өнімінде мал өнімі 52
пайызды құрайды.

дән көкөніс картоп жеміс- ет сүт
қалғаны
жидек

Түлкібас ауданы.
Аудан 2,3 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территория -
сының 2 пайызын қамтиды. Халқының саны – 88,2 мың адамды құрайды, ал
тығыздыгы 1 шаршы км - ге – 38,3 адамнан келеді.
Ауданның жер бедері ерекше орналасқан. Агроклиматтық жағынан аудан
территориясы өте құрғақ, жылы және суармалы егіншілікпен айналысушы таулы
аймаққа жатады. Ауда территориясында Талас Алатауындагы Жабағылы
беткейінде, әлемдегі маңызды табиғи ресурстарын қоса Ақсу - Жабағылы қорығы
орналасқан.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі - 173,7 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 64,5 мың гектар, суармалы жер – 12,9 мың гектар,
жайылымдық жер – 97,9 мың гектар.
Негізгі өсімдіктің товарлы саласы - дән, көкөніс, жеміс - жидек, жүзім
және картоп, мал шаруашылығында қылшық жүнді қой шаруашылығы дамыған.

дән , көкөніс, картоп,жеміс- жүзім, ет,
сүт, қалғаны.
жидек ,
Шардара ауданы.

Аудан 13 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс
территориясының 11,1 пайызын қамтиды. Халқының саны – 68,3 адамды қүрайды,
ал тығыздыгы 1 шаршы км - ге – 5,3 адамнан келеді. Орталығы - Шардара.
Бұл аудан жазықты болып келеді - Қызылқұм шөлі, Сырдария өзені
орналасқан. Климаттық ерекшеліктері - тым ыстық, жауын – шашын аз, ауа
құрғақ, күннің түсу сәулесі жоғары.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі - 1162 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі - 51,5 мың гектар, суармалы жер – 51,2 мың гектар,
жайылымдық жер – 1095,2 мың гектар.
Ең үлкен Оңтүстік Қазақстандағы Шардара суқоймасының салынуы
Қызылқұм массивін игеруге мүмкіндік береді. Агроклиматтық жағдай ауданда
мақта және бақша дақылдарын өсіруде алдыңғы орынға шығарады.

көкөніс, бақша, мақта – шикізаты, ет, сүт,
қалғаны.
[2].
Ауданда қолдан суарылмайтын егіншілік, сондай - ақ шалғындық
жерлер дамыған.
Ауыл шарушылығының жер көлемі – 620,4 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер – 76,6 мың гектар, суармалы егіншілік – 8,4 мың гектар.
Ауданның негізгі шаруашылығы бидай өндіру болып табылады, майлы дақыл, ірі
қара және сүтті-етті бағытта ірі қара өсіреді.

дән мақсары ет сүт
қалғаны

Қазығұрт ауданы.

Аудан 4,1 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының
3,5 пайызын қамтиды. Аудан халқының саны – 92,2 мың адамды құрайды, ал
халықтың тығыздығы 1 шаршы км - ге 22,5 адамнан келеді.
Аудан екі белдеуге бөлінеді - орталық тұрақты ылғалдылық және тұрақты
ылғалдылық, онда жауын - шашын мөлшері 450 - 600 мм - ге дейін түседі.
Жартылай қамтамасыз етілген жоғары дамыған суармалы егін шаруашылығы.
Ауыл шаруашылығының жер көлемі – 349,5 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер - 95 мың гектар, суармалы жер – 10,4 мың гектар, жайылымдық
жер – 2,1 – 6,9 мың гектар.
Аудан сүтті ірі қара өсіруге және дән өнімін өсіруге маманданған.
Дәстүрлі түрде қылшық жүнді қой өсіру дамуда. Мүйізді ірі қара малдың – 9,5
пайызы, оның ішінде сиырдың -10,1; қой мен ешкінің – 12,7; жылқының – 13,6
пайызы өсіріледі.

дән көкөніс картоп ет
сүт қалғаны

Мақтарал ауданы.

Аудан 1,8 мың шаршы км-ге тең аумақты немесе облыс территориясының 1,5
пайызын қамтиды. Халқының саны бойынша аудан облыста Шымкент қалалық
әкімшілігінен кейінгі екінші орынды иеленеді. Халқының саны 248,5 мың,
тығыздығы 1 шаршы км - ге – 138,1 адамнан келеді.
Дала зонасы барлық Мақтарал шаруашылығын алады, 1997 жылы мамырда 3
аудан құрылған болатын - Жетісай, Киров, Мақтарал. [2].
Ауыл шаруашылығының жер көлемі – 20,2 мың гектар, оның ішінде
жыртылатын жер көлемі – 12,9 мың гектар, суармалы жер – 5,1 мың гектар,
жайылымдық жер – 5,5 мың гектар.
Дән, картоп, көкөніс, мақсары және т.б. өсіріледі. Қалада 10 мыңнан
астам ірі қара өсіріледі.

дән көкөніс картоп жеміс – ет сүт
қалғаны

жидек

Арыс қалалық әкімшілігі.

6,3 мың шаршы км-ге тең аумақты немесе облыс территориясының 5,4
пайызын қамтиды. Халықтың саны 61,4 мың адамды құрады, ал халықтың
тығыздығы 1 шаршы км - ге – 9,7 адамнан келеді.
Ауыл шарушылығының жер көлемі 564,4 мың гектар, оның ішінде жыртылатын
жер көлемі – 21,2 мың гектар, суармылы егіс көлемі – 10,9; жайылымдық
жерлер – 498,6 мың гектар.
Қалада суарылмайтын егіншілік жақсы дамыған. Ауыл шаруашылық
өндірісіндегі негізгі бағыт ет өндіру (жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің –
31,0 пайызы), сүт өндіру (8,6), мақта (14,9), көкөніс (15,0), бақша
дақылдарын (8,0) өндіру болып табылады.
Қалалық әкімшілік шаруашылығьшда облыстағы мүйізді ірі қара малдың 2,9
пайызын, оның ішінде сиырдың – 2,6, ешкі мен қойдың 10,5, қаракөл қойының –
23,7; жылқының – 3,8; түйенің – 2,8 пайызы өсіріледі.

дән бақша көкөніс мақта ет
сүт қалғаны

Кентау қалалық әкімшілігі.

0,6 мың шаршы км - ге тең аумақты немесе облыс территориясының 0,5
пайызын қамтиды. Қалалық әкімшілігі халық саны – 79,4 мың адамды құрайды,
ал халықтың тығыздығы 1шаршы км - ге – 132,3 адамнан келеді. Қала халқы –
85,1 пайызды құрайды.
Жауын - шашын түсу мөлшері төмен. Топырақ жамылғысы оңтүстіктің ашық
қара түсті шаруашылығы. Агроклиматтық жағдайына байланысты бұл таулы зонаға
жатады. [2].

1.2.Жер бедері немесе рельефі.

Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері алуан түрлі. Оңтүстік
Қазақстан облысы Қазақстанның орталық бөліктерінде, Шығыс Тұран ойпаты және
Тянь - Шанның батыс бөліктерінде орналасқан. Жер бедерінің шамамен 80
пайызы жазықты, ал қалған бөлігін Тянь - Шань және Жоңғар Алатауының тау
тізбектері алып жатыр.
Солтүстік бөлігін Бетпақ дала алып жатыр, Қиыр Оңтүстігінде Мырзашөл
орналасқан. Солтүстік - шығысы мен орталық бөлігінде Қаратау тау жоталары
созылып жатыр, ең биік нүктесі Бессаз - 2176 метр, Оңтүстік - шығысында
Талас Алатауы, Шу өзенінің оңтүстігінен басталатын Мойынқұм, батысында
Қызылқұм шөлдері, Қаржантау сілемдері, биіктігі - 2824 метр және Өгем
жоталары орналасқан. Ең биік нүктесі - Сайрам шыңы - 4238 метр. Қаратаудан
шығысқа қарай Қырғыз жотасы созылып жатыр - 3617 метр. Мұның солтүстік
бөлігі Қазақстан территориясына кіреді. Осы жоталар арасында шатқал арқылы
Талас өзені ағып өтеді. Өгем өзенінен бөлініп жатқан Келестің саласында
Қаржан тау жотасы бар. Жотаның оңтүстік - шығыс бөлігін Қаржан немесе
Жігірен өзендері алып жатыр. Жотаның орташа биіктігі - 2000 метр. Биік
нүктесі Мыңбұлақ тауы - 2384 метр. Қаржан таудан солтүстік - батысқа қарай
Қазығұрт және Қаралдай тауы алып жатыр. Бұл таулар өте қатты ескіріп,
бұзылған. [3].
Жазықтар мен таулардың орналасуы, олардың теңіз деңгейінен биіктігі
көптеген факторларға атап айтқанда, тау жыныстарының пайда болуы мен
құрамына, олардың жату пішіндеріне, уақытына және оларға жердің ішкі және
сыртқы күштерінің әсер етуіне байланысты. Қазақстанның биік таулы
өлкелерінде тау түзілу процестері әлі аяқталып біткен жоқ. Таулы аймақтарда
болып жатқан жер сілкінулер тектоникалық қозғалыстардың әлі де жүріп
жатқанын дәлелдейді. Оңтүстік Қазақстан облысы қазіргі жер бедерінің
қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтканда ағын су мен желдің әсері көп.
Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге үйеді. Жер бедерінің күрделілігі
климаттың, су мүшелерінің, топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің
қалыптасуына әсерін тигізеді.
Сырдария өзенінің орта бөлігі ағысының шығысынан оңтүстікке қарай Тянь
- Шань тауының атыраптарына - Талас Алатауы, Өгем қыраттары және Қаратау
таулары кіреді. Бұлар биік емес аласа тауларға жатады. Бірақ олардың шығыс
бөлігінде жартастардың өте биік жерлері де бар.
Облыс территориясы жер бедерінің ерекшелігі бойынша төрт анық
байланысатын бөліктерге бөлінеді:
1. Қүмды шөл.
2. Шөлейт.
3. Дала.
4. Шоқылы және таулы жоталы.
Оңтүстік өлкенің бір өзгешелігі болып оның көптеген аумағын
жазық аймақтар алып жатыр. Территорияның басым бөлігі сусыз шөл және құрғақ
дала болып келеді. Оны көптеген өзен аңғарлары кесіп өтеді.

1.3. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары.

Оңтүстік Қазақстанның қалыптасуында әртүрлі полеозой қатпарындағы Урал
- Сібір элементтері байқалады. Ерте полеозой геосинклиналдық этапының
дамуында бөлек зона және блогы жоғары көтерілуімен ерекшеленеді. Ордовиктің
соңында силурде Қазақстан Тянь - Шань массиві көтерілді.
Геологиялық қүрылымы бойынша күрделі болып келеді. Себебі мұнда таулы
аудандарда ежелгі және жас тау жыныстары бірдей кездеседі. Қатпарлы таулы
ғимараттар протерозойлық және полеозойлық жастағы жыныстардан құрылған.
Шөлдердің геологиялық құрылымы өздері жалғасқан ойпаттар мен далалардың
құрылымымен анықталады, яғни мезокайнозойлық тау жыныстары сазды - құмды
және құмдық жыныстар түрінде кездеседі. [3].
Оңтүстік Қазақстан облысьның көпшілігі бөлігі Тұран плитасының
қүрамына кіреді. Жазық өңірі негізінен кембрийлік, девондық, карбондық
жыныстардан (құм, тас, тақта тас) таулы бөлігі төменгі полеозойлық
жыныстардан (құм, тас, граниткогаомерат) жота аралық ойыстар девонның қызыл
түсті шөгінділеріне толған.
Қаратау қатпарлы антиклинориясы докембрийдің аяғында қалыптасты. Ол
өзінің қалыптасуын ордовик және карбонның ортаңғы кезеңіне дейін
қатпарлығын сақтады. Қаратаудың оңтүстік - батыс бөлігі төменгі полеозой,
жоғарғы девон, төменгі және ортаңғьі карбон кезеңінде қалыптасқан, ал оның
оңтүстік - шығыс бөлігін Талас Алатауы жалғастырады. Талас Алатау сілемдері
мезозой және кайнозой дәуірлерінде қалыптасты.
Ақсу, Сайрам өзендерінің бассейіндерінде бор жыныстары таралған. Батыс
Тянь - Шаньда, Қаратауда ерте бор дәуірінде қызыл - сарғыш топырақтан
құралған.
Бор дәуірінің климаты қүрғақ, аридті болады. Мүның өзі қызыл
топырақтың көп таралғанын көрсетеді. Бор жыныстары Ташкент, Шымкент
аудандарында тараған. Төменгі жағы құмды саздармен, жоғарғы қабатты
конгломераттармен шөгінді тау жыныстарымен толтырылған.
Облыс төменгі бор қызғылт түсті құмдармен, саздармен күрделі. Полеозой
шөгінділерінде саз балшық қалыптасты. [4]
Облыс төменгі бор қызғылт түсті құмдармен, саздармен күрделі. Ол -
1500 метр тереңдікке дейін барады. Жоғарғы бор теңіздің ізбесті ашық қызыл
құмдарымен ерекшеленеді.
Ең сирек металдар вольфрам, молибден және тағы басқа Талас Алатауында
кездеседі. Сонымен бірге темір рудаларының қоры барланған (Сусінген,
Уртабас т.б.) және Ірісуда кездеседі. Мұнда темір мен бірге мыста тараған.
Кейбір темір металдары Оңтүстік - шығыс Қаратауда шоғырланған.
Солтүстік - шығыс Қаратауда пайдалы қазбалардың ішінде фосфорит үлкен
маңызға ие. Сонымен бірге мұнда әктас, доломит төменгі карбонда пайда
болды, гипс Үлкен Боралдай тауларында орналасқан. Оңтүстік Қазақстан
облысында тас және қоңыр көмірдің, жанғыш тақта тас және жанғыш газдардың
кен орындары тараған.
Жанғыш пайдалы қазбалар юра дәуірімен байланысты, олар Ленгер,
Келтемашат және Қаратауда кездеседі.
Мұнай Сырдарияның солтүстік жағалауында орналасқан. Темір рудалары
кездеспейді, бірақта ойыстың кейбір шет бөліктерінде боксит кездеседі.
Көмірдің кен орны тек қана Ленгер және Келтемашатта орналасқан. Көмір
1904 жылы белгілі болды, 1930 - 1939 және 1943 - 1947 жылдары жұмыс істей
бастады.
Шығыс Қызылқұм мүнай - газын зерттеу 1959 жылы басталды.
Оңтүстік Қаратау жотасы және Талас Алатауында бірнеше руда кен
орындары орналасқан. Оның ең алғашқысы - Ірісу. Талас Алатау сілемдерінің
солтүстік - батысында, географиялық, экономикалық жағдайы өте қолайлы жерде
орналасқан. Оны 1921 жылы А.А.Шельников ашқан. Мұнда рудалардың минералдық
құрамы әртүрлі. Темір мұнда басты магнетитпен байланысты, мыс біркелкі
таралмаған.
Облыстың жер қойнауы пайдалы қазбаларға өте бай. Яғни полиметалл
рудалары және фосфориттер бойынша қойма болып табылады. Полиметалл
рудаларының негізін қорғасын мен мырыш құрайды.
Қазақстан қорғасын өндіруден бірінші орын алады. Соның негізінде
Шымкент қаласында қоағасын зауыты бар. Бұл зауыт 1984 жылы алғашқы өнімді
берді. Шығарған өнімі тазартылган; қорғасын, алтын, күміс рудалары және
тағы да басқа. Қоңыр көмір Төлеби аудандарында. Бұл Шымкенттің өндірістік
жылу базасы болып табылады. Шымкенттен 170 шақырым. Солтүстік - батысында
"Таскөмірсай" көмір кен орны ашылды.
Жалпы 110 полиметалл кен орындары кездеседі. Олардың ең ірілеріне
Ащысай, Мырғалымсай жөне Байжансай кен орындары жатады. Бұл кен орындардың
барлығы Қаратау жотасында орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысы Республикадағы қорғасын рудасының базасы
ретінде үшінші орынды, мырыш бойынша төртінші, ал полиметалл рудасын
өндіруден Шығыс Қазақстаннан кейінгі екінші орында.
Оңтүстік Қазақстан облысы басқа облыстарға қарағанда өзгеше айырма
және көршілес жатқан Орта Азия Республикаларымен салыстырғанда бұл жерде
фосфорит кен орны, қорғасын қоры жөнінен орасан зор маңызы бар. Қаратау
тауларында 1936 - 1937 жылдары фосфор кен орындары ашылды. Бұл кен орындары
кембрий жыныстарындағы пласт типті фосфорды өндіреді. Пласттар қуаттылығы
бойынша дүние жүзіндегі бірінші орында. Қаратау кендерінің ерекшелігі
мұндағы фосфордың түсі ашық сұр түсті. Жалпы қоры 26 млрд. тонна болатын 45
фосфорит кен орындары кездеседі.
Таскөмірсай кен орнында 50 мың тонна көмір бар. Қоңыр көмірдің 476
миллион тонна қорының тек 258 миллион тоннасы өндірісте пайдаланылады. Бұл
негізінен Төлеби ауданында өндіріледі. Төлеби көмірінің жылу балансы 3850
ккал. Көмірді өндіру бұл жақта қиынға соғады. [4].
Гидрологиялық және таукен техникалық жағдайларға байланысты көмір
өндіру жылына 5 мың тоннадан аспайды. Қалған кен орындарында өндіріліп
болған десе де болады. Мысалы, Келтемашат, Шымкенттен шығысқа қарай.
Қорғасын мен мырыштың ірі кен орны Қаратаудың оңтүстік батыс бөлігінде
(Кентау, Ащысай, Байжансай кен орындары). Мұндағы руда 60 метр тереңдікте
орналасқан, бірақ шығысқа карай төмендей түседі. Төмендеген сайын мырыштың
құрамы өте жоғары болып келеді.
Байжансай кен орны жергілікті халықтың көмегімен ашылған қорғасын мен
мырыштың қоры бойынша орта кендерге жатады. Руданы өндіру 1954 жылдан
басталған. Мырғалымсай кен орындарының полиметалл рудаларының құрамында
барит көп кездеседі. Баритті негізгі тұтынушы мұнай өңдеу өнеркәсіптері, ал
Қаратау кен орындарында мырыш рудаларына қосымша инди элементі бірігіп
шығады. Қаратаудың аласа бөліктерінде мыс, молибден, ванадий рудалары бар.
Мырғалымсай кен орнын 1930 жылы Қарасай зерттеу гоелогия бөлімінің
коллекторы Мырғалым Пахрезидиновтың көмегімен ашылды. Бұл жердің рудалары
Ащысайға қарағанда сапалы, себебі құрамында күміс, барий және пайдалы
компоненттер жоғары. Темір рудаларының кен орындары Шымкент, Жамбыл темір
жолдарына жақын жерлерден зерттелінген. Бұл жердегі темір қорына 182
миллион тонна, ал өндірісте 58 миллион тонна пайдаланылады. [9].
Оңтүстік Қазақстанда құрылыс материалдары көп. Бұл жерлерде су жоғарғы
сапалы ізбес тастары мен цемент бар. Састөбе поселкесінде гипс, мрамор,
шыны жасайтын құмдар, минералды бояу және тағы басқа кездеседі.
Қаратау тауының бөктерлерінен марганец пайдалы кен көздері табылған.
Құрылыс материалдарынан керамзит, қиыршық тас және карбонатты жыныстар
көп. Әктасты Састөбеде, Түлкібас, Тұзқұдық, Қаратал, Қотырбұлақ кен
орындарында өндіреді. Сайрам, Төлеби, Түркістан, Бәйдібек, Отырар
аудандарында әртүрлі маркідегі кірпіш өндіруге қажетті шикізаттар
кездеседі.
Қаратау тауының бөктерлерінен марганец пайдалы кен көздері табылған.
Ванадий пайдалы қазбалары Қаратау, Жабағылы аймақтарынан, темір кені Ірісу
аймақтарынан табылды. Бұл кен орны ерте кезден белгілі. Ал алпысыншы
жылдары өндірудің шырқаған түсі болып есептеледі. Танымал ірі кен орындары:
Ащысай, Мырғалымсай және Байжансай. Бұл жерлерде қорғасын мен қатар күміс,
цинк, мыс тағы пайдалы қазбалар бар.
Рудасыз пайдалы қазбалар негізінен отқа төзімді кварцитті құмдар мен
саз балшықтар. Састөбе мен Шымкент аймақтарынан саз балшық пен әк тастың
өте көп қоры табылған. Облыс минералды тұздарға да өте бай. Жылына 1080
тонна минералды тұздар өндіріледі. Қазығұрт, Түлкібас аудандарында
минералды бояу қоры кездеседі. Табиғи уранның қоры өте мол, оның бағасы
19,3 млрд. долларға есептелінеді. Отырар және Созақ аудандарында уран
өндіріледі.
Мына кен орындар ең негізгілері болып саналынады:
- уран Шу - Сарысу және Сырдария ойысы (Жалпақ және Мұңқұдық).
- алтын Күмісті рудалы ауданында,
- ванадий Жабағылы кен орнында,
- қорғасын, мырыш, вольфрам Өгем жотасында,
- көміртек Орталықта. [5].

1.4.Климаты және ішкі
сулары.

Оңүстік Қазақстан облысының климаттық жағдайы біркелкі таралмаған.
Қазақстан дүние жүзілік мұхиттардан, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы
орталық бөлігінде су объектілерінен алыс жатқандықтан шұғыл - континентті
және құрғақтыгымен көзге түседі. Биік таулардың оңтүстікте көлбеу жатуы, ал
солтүстігінде таулардың аласалығы суық ауаның еркін кіруіне әсер етеді.
Климаттық құрамына географиялық ендіктің де әсері мол. Азия антициклонының
әсерінен облыс территориясында ашық және құрғақ ауа райы орнайды. [3].
Оңтүстіктің климаты шұғыл - континентті. Бұл температураның тез
өзгеруіне әкеліп соғады. Ауаның жылдық орташа температурасы облыс бойынша
солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжи отырып 8°С-ден 9°С, 14°С - ге дейін
жоғарылап өзгеріп отырады. Қаңтар - ең суық ай, орташа температурасы облыс
температурасы бойынша - 1°С (оңтүстік) - 10°С - ге (солтүстік) дейін
өзгереді. Температураның абсолюттік минимумы - 30°С - 35°С-ге дейін
төмендейді, ал кейбір аудандарда - 38°С - 39°С дейін. Солтүстікте орташа
температура -15°С және оңтүстігінде – 11,5°С. Абсолютті суық Созақта - 41°С
тіркелген.
Ал жаз айларында оңтүстіктен келетін тропиктік ауа массаларының
әсерінен ыстық және құрғақ ауа райы орнайды. Ең ыстық ай - шілде, шілдеде
ауаның орташа температурасы Қызылқұмда (29 - 30°С), таулы жерлерде (20
-24°С), ең төменгі температура биік таулы аудандарда. Жазда кейбір күндері
оңтүстік бөліктерінде температура 45 - 47° С - ге дейін жоғарылайды,
солтүстігінде 43 - 44°С. Жаз айлары жылы болып келеді және солтүстік
аудандарда 8 айға созылады. Абсолюттік ыстық + 47°С Шардарада тіркелген.
Жауын-шашын: климатты ңайрықша деңгейлігі қүрғақшылық болып табылады.
Жауын-шашын мөлшері жазықты аудандарда 130 - 250 мм, ал таулы аудандарда
400 - 600 мм. Жоғаргы таулы аудандарда 700 мм шамасында. Бірақта жауын -
шашынньң түсуі бірқалыпты емес, өзгеріп отырады. Негізінен көктем және күз
айларында көп жауады. Мысалы, жазықты аудандарда жылына 80 - 100 мм, ең
ылғалды кездері 300 - 400 мм, таулы аудандарда жауын - шашын мөлшері 300 -
500 - ден 1000 - 1400 мм -ге дейін түседі. Көктемде және күзде жауын -
шашынның екі максимумы белгіленеді. Ең көп жауын - шашын наурыз және сәуір
айларьнда түседі. Жазда төмен 5 - 7 %. Күздің бірінші бөлігі құрғақ болады.
Қысқы - көктемгі жауын - шашын жылына 70 - 80 % - ті құрайды.
Қар қалыңдығы жұқа және бірқалыпты емес. Қардың орташа қалыңдыгы 20 -
40 см, және ол екі айдан бес айға дейін жатады. Казақстанның оңтүстігінде,
мысалы, Шымкентте 246 мм, жылы айларда 177 - 212 мм түседі. Циклондық
әрекет тауда өте сирек. Жаз айларында шөлді аудандарда 2216 мм - ге дейін
жауын түседі. Кейбір жылдары жаумай да кетеді, тіпті 3 - 4 айға дейін қар
жамылғысы 10 - 15 еліден аспайды. Еруі наурыз айында басталады. Сондықтан
да бұл облыстарда қар тоқтану қарқынды түрде жүреді. Күн радиациясы 5 - 7
айға дейін жақсы түседі. Бұлттылық солтүстік аудандармен салыстырғанда 1,5
есе аз. Облыста оңтүстік және солтүстік желі көп тұрады. Желдің орташа
жылдамдыгы 1.9 – 3,9 м сек.Желдің қатты тұратын аймағы Ақсұрам, онда
желдің жылдамдығы 5,1 м сек. Шақпақ желі мен Арыстанды – Қарабас атақты
желдер болып есептеледі. Ылғадылығына қарай облыс үш аймаққа бөлінеді: өте
құрғақты (0,1 – 0,3), құрғақты таулы, биіктігі 1000 м (0,3 – 0,5) және
таулы, биіктігі 1000 метрден жоғары (0,5 жоғары).
Оңтүстік Қазақстан Орта Азиялық субтропикалық зонамен шекаралас, күн
горизонтта тұрғандықтан радияциялау балансы жақсы, солтүстік
республикалармен салыстырғанда суық ауа массалары оңтүстікке жылжыған сайын
жылына бастайды. Сондықтан да бұл жерде күшті аяздар сирек болады.
Ыстық климат Оңтүстік Қазақстанның жазықтарында құрғақ болады. Бұл
жағдай ауа температурасының ылғалдылығын анықтау барысында солтүстіктен
Оңтүстік Қазақстанға қарай өзгереді. Қыста басқаша, Оңтүстік Қазақстанда
ауаның ылғалдылығы солтүстікке қарағанда жоғары. Бұл Оңтүстік Қазақстанның
жылы қысымымен анықталады. Бұл жерде ылғалдылық жаз айларында 1 - 8
төмендейді. Бұл құрғақшылықпен және атмосфералық құрғақ болуымен
байланысты.
Оңтүстік Қазақстан облысы территориясына күн радиациясының бөлінуі
бұлтты күндерге байланысты, ал бұлтты күндер жылына 44 - 49 күнге созылады.
[18].
Сырдария маңы ауданы.
Климаты өте ыстық. Ыстық күндер 5,5 айға созылады. температураның
абсолюттік максимумы 44 - 46 °С.
Жазы қысқа қарағавда 2 есе ұзақ. Қысы желтоқсанның басында басталады
және ақпанның аяғында бітеді. Жазда жауын - шашын мөлшері конденсация
деңгейінің төмендеуінен оңтүстіктен солтүстікке қарай ұлғаяды. Маусым
айынан қыркүйекке 7 - 9 мм - ден 16 - 21 мм - ге дейін жауын - шашын
түседі. Тамызда олар 0 - 2 мм құрайды.
Шілде айының орташа температурасы 27 - 28 °С жоғарылайды. Абсолюттік
максимум температурасы 44 - 46 °С.
Желтоқсанның басында қыс түсіп, ерте аяқталады. Қаңтар айында ауа
температурасы 18 - 20 °С төмендейді. Желтоқсанда және ақпанда 23 - 24 °С -
ге дейін. Қаңтар айының орташа температурасы солтүстігінде - 6°С,
оңтүстігінде - 4°С. Қыста үштен бірінде жауын - шашын түседі. Жауын -
шашынның; сұйық күйде түсуіне байланысты қар жамылғысы тұрақсыз болуына
алып келеді. [20].

Құркелес ауданы.

Құркелес ауданының алып жатқан аумағы 6 мың км2. Климаты құрғақшыл.
Ауаның климаты үшін субтропикалық радиациялық режим және жазда термикалық
фон тән болып келеді. Мамыр айында ыстық күндер басталады және күздің
қыркүйек айына дейін созылады. Тұрақты ыстық күндер 130 күн. Көктем
айларында жауын - шашын мөлшері көп түседі де, жаз айларында мөлшері
азаяды. Сонымен қатар құрғақ айлар - маусым, тамыз.
Ауданның солтүстігі мен шығысы таулармен қоршалып жатыр, оңтүстік -
батысы ашық болуына байланысты тропикалық ауа әсер етеді. Қысқы айының
орташа температурасы – 1,5 - тен – 2,5°С - ге дейін ауытқып отырады. Қар
жамылғысы әркелкі түседі 10 - 14см шамасында. Қыркүйекте басқа аудандармен
салыстырганда жауын - шашын мөлшері көп түседі. Орташа мөлшері 300 - 340
мм.

Облыстың таулы аудандарының климаты.
Климаты жылдың суық мезгілінде жауын - шашынның максимумымен
ерекшеленеді. Аймақты таулы жоталар қоршап жатқандықтан, төменгі
горизонттағы суық ағыстарды ұстап қалып, оларды шығысқа қарай ығыстырады.
Таулы рельеф жазда ылғалды ауаны тауға қарай ығыстырып, жергілікті
таулы - далалық циркуляцияны құрауына байланысты сол жерде бұлт түзіліп,
жауын - шашын түседі.
Таудың төменгі зонасында қаңтардағы орташа температура 0 0 С - ден - 5
°С - ге дейін 60 % - ке тең, ал 0°С-ден - 26 %. 800 м . биіктікте және
теңіз деңгейінін 1200 м биіктікте 5 %.
Көктемде жылы ауа райы орнайды, өйткені бұл мезгілде Оңтүстік -батыс
циюіондар дамыған. Өгем жотасында 1200 м биіктікте наурыздың орташа
температурасы 4°С - ге жуық. Сөуірде - 8°С - ден - 12°С - ге дейін
төмендейді.
Басқа таулы аймақтармен салыстырғанда бұл аймақта ыстық мезгілдің
ұзақтығы төменгі таулы зонада 95 - 105 күн және орташа зонада 44 - 47 күн.
Ең ылғалды ай - сәуір 62 - 91 мм. жауын - шашын түседі немесе 16 - 17
%, ал басқа жылдары жылдық мөлшері 40 - 60 %-ке дейін. Ең құрғақ айлар
тамыз және қыркүйек. Тұтас аймақта Оңтүстік - батысындағы және батыстағы
бөліктерінде және жоталардың бөліктерінде жауын - шашын мөлшерінің көп
түсуі байқалады. Себебі, барлық ылғал оңтүстік - батыс ауа ағыстарынан
келеді.
Жауын - шашын көп түсетін бөлігі Талас жотасының оңтүстік - батыс
бөліктерінде, Өгем жоталарында, ол жерде жылдық мөлшер 1000 м. және 1600
болады.
Батыс Тянь - Шань аймағында орналасқан территориялардың климаты
әртүрлі. Сондықтан да оңтүстік - батыс Тянь - Шань таулы аймағы бірнеше
климаттық аудандарға бөлінеді. Жаз айы ыстық 4,5 айға созылады. Ең жылы
айдың орташа температурасы 21°С - ден 24°С - ге дейін ауытқып отырады.
Жылдық жауын - шашын мөлшері 800 мм. Тамызда жауын - шашын мөлшерінің
минимумы байқалады. Бұл кезде жылдық мөлшері тек 0,3 % - ті құрайды. Күзге
қарай жауын – шашын көп түседі.
Жылдың жылы мезгілінде әсіресе жазда таулы - далалық циркуляция жақсы
байқалған.

Келес ауданы.
Климаты ыстық, құрғақ, қысқа көктемгі жауын - шашын максимумымен
ерекшеленеді. Климаттың қалыптасуына Келес даласы негізгі роль атқарады.
Қыс 52 ден 80 күнге дейін ұзарады. Қыс айының орташа температурасы – 2,5°С
- ден - 4.5°С - ге дейін өзгереді. Сәуірдің басында, ал оңтүстігінде
наурыздың алғашында ауаның орташа тәулік температурасы 10°С - ден
жоғарылайды. Көктемі жылы, ерте басталады. Сәуір айының орташа
температурасы 12 - 14 ° С. [18].
Алатауының оңтүстік бөліктерінде орналасқан. Бассейіннің ауданы - 137
км.
Боралдай өзені Арыс өзенінің оң жақтағы ірі саласы. Бассейін Қаратау
жотасының оң жақ бөліктерінде орналасқан. Ауданы - 800 км, үзындығы - 3754
км. Негізінен қар суымен қоректенеді. Арыс өзені өзеннің барлық салаларымен
Оңтүстік Қазақстан облысының мақта шаруашылығында пайдаланылады.
Қаратау жотасынан басталатын өзендерге Жиделі, Бесарық, Ермексу,
Қарашық, Арыстанды, Шаян және Бөген жатады. Бірақ бұл өзендердің бір
ерекшелігі - өздерінің негізгі су ағысына жетпей жазықтарда жерге сіңіп,
жайылып кетеді.
Арыс өзенінің бассейнінде тек қана мақта емес, сонымен катар басқа да
дақылдар егіледі. Арыс өзенінің салаларынан каналдар тартылған.
Үлкен Шардара су қоймасы, Сырдария өзенінің бас жағында салынған,
мындаған гектар жерді бау - бақша, мақталық, күріш алқаптарын суландыруға
көп қызмет етеді. Бұл жерде салынған Шардара су электр станциясы электр
энергия қуатын өндіріп, облыстың кәсіпорындары мен халқы үшін жарық береді.
Оңтүстік Қазақстан көлге бай емес. Олар негізінен солтүстік аймақтарда
орналасқан. Сырдария өзенінің аңғарлары мен Шу өзенінің төменгі ағыстарында
құралған. Олар өте тұзды және саяз болып келеді. Жазықты аймақтарда
артезиян сулары бар. Ол сулардан минералды суларда шығарады, оны емдік үшін
пайдаланады. Сарыағаш курортындағы минералды су Республикадағы бірден - бір
асқазан, ішек құрттары үшін пайдаланылатын сулар.
Сарыағаш, Қапланбек термальды және минерадды су көздері өзінің
денсаулықты түзеу үшін пайдалы жағымен танымал. [11].

Кесте 1.

Оңтүстік Қазақстан облысының ірі өзендері.

№ Өзендер Үзындығы, кмСу жинау Орташа ағыны,
алабы, км2 м3с
1. Арыс 372 4700 32.3
2. Ақсу 133 744 7.3
3. Бадам 182 4370 4.5
4. Боралдай 130 1460 10.6
5. Машат 60 441 2.61
6. Сайрамсу 76 468 7.8
7. Сырдария 450

[3].

1.5.Топырақ жамылғысы мен өсімдік дүниесі.

Тегіс, сазды жазықтықтарда әртүрлі типтердегі сұр топырақтар тараған.
Топырақтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады.
Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар әсер етеді. Табиғатта
- жылу мен суықтық, ылғал мен тірі жәндікгердің әрекетінен үгілген тау
жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастады. Күзге қарай қураған шөп,
өсімдік, ағаш жапырақтары шіріген бұтақтардан топыраққа органикалық зат
беріледі. Органикалық қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа -
қара шірікке айнадырылды. Топырақтардың ең құнарлысы ашық түсті сұр
топырақ. Облыс территориясы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.