Оқытушылар МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ психологиялық ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Алматы
педагогика кафедрасы
Бітіру жұмысы
Оқытушылар МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ психологиялық
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Алматы – 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас және
оқытушылар мен студенттердің өзара әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Жоғары білім беру жүйесіндегі тұлғааралық қатынас стильдері мен оның
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2 БӨЛІМ. ОҚЫТУШЫЛАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеті, барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.2. Зерттеудің классикалық
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .46
2.3. Зерттеу әдістерін талдау және өңдеу ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі,
соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда.
Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз
қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі
дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір
студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады.
Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына
сыртқы ортамен қатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын
кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне
енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және
оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды. Бұл мәселенің
қазіргі жоғарғы білім беру жүйесіндегі жаңа кредиттік технология әдісінің
талаптарына сай студенттердің тек оқу пәнін ғана емес, сондай-ақ
оқытушыларды таңдау мүмкіндіктері аясында өзектілігі арта түсіп отыр.
Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу
және алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын
ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық
жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім
жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда. Білім жүйесіндегі
өзгерістер тек оқытушыға ғана емес, сонымен бірге студенттерге де әсер
етуде. Қазіргі кезде студенттер жан-жақты сапалы білім алуға тырысады. Ал,
оларға бұл мақсатқа жету үшін сапалы әрі қазіргі заман талабына сай білім
беретін оқытушы қажет екені бәрімізге белгілі.
Қазақстан республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2005 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын
қайтаруға міндеттіміз” деп бұл мәселенің мемлекеттік деңгейдегі
маңыздылығының атап көрсетті.
Бұл арада жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің
тұлға аралық қарым-қатынас мәселелерінің бірінші кезекті сипаты анықталады.
Жалпы психология ғылымында адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасы
мәселесі әртүрлі зерттеу аймағында өзекті болып табылады. Мысалы, еңбек
ұжымдарын басқарудағы тұлға аралық қатынас, (Е.С. Кузьмин; И.П. Волков;
В.Н. Панферов); педагогикалық жүйені қалыптастырудағы тұлғалық қатынастың
ролі (З.Ф. Есарева; С.В. Кондратьева; Д.Б. Эльконин); медициналық
тәжірибелердегі тұлға аралық қатынастың өнімділігі (А.И. Захаров; В.К.
Мягер; Б.Д. Карвасарский); құқық қорғау жүйесі қызметкерлерінің кәсіби
қызметіндегі қатынастар (В.Л. Васильев; Л.Р. Ратинов) және т.б.
Зерттеу мақсаты: студенттердің қандай әлеуметтік-психологиялық
параметрлерге сүйене отырып оқытушыларды таңдайтынын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқытушылар ұжымына зерттеу жұмыстарын жүргізу.
2. Әр оқытушының индивидуалды мәліметтерін өңдеу.
3. Оқытушылардың тұлға аралық қатынастағы типтерін айқындау.
4. Студенттер тобына зерттеу жүргізу және мәліметтердің сапалық
талдауы
5. Зерттеу болжамын дәлелдеу
6. Зерттеу мәліметтерін сапалық психологиялық талдау жасау.
Зерттеудің болжамы: Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық
қатынасының ерекшеліктері оқытушының кәсіби бағыттылығы мен бірлескен
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру жағдайларына тәуелді
Зерттеу пәні: оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынас жағдайлары.
Зерттеу объектісі: ҚазҰПУ-нің педагогика және психология
факультетінің оқытушылары мен студенттері.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: - жоғарғы білім беру
жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынас
ерекшеліктерінің теориялық негізделуі мен оқытушылардың кәсіби бағыттылығы
мен бірлескен танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру стилдерінің эмпирикалық
зерттеуінің алғашқы тәжірибесінің жасалуымен сипатталады. Жұмыстың
практикалық мәнділігі- осы бағыттағы зерттеу мәліметтерін жоғары білім беру
жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің бірлескен танымдық іс-әрекеті
барысындағы жағымды тұлғалық қатынасын қалыптастыруда және ұқсас
эмпирикалық зерттеулерге салыстырмалы мәлімет ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, колданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жалпы жұмыс көлемі – 77 бетті құрайды.
І БӨЛІМ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне теориялық шолу
Психологиялық тұрғыда қарым-қатынас адам арасындағы байланыстың қойылу
нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің түрлі белгілер жүйесі
арқылы өзара әркеттесуі ретінде түсіндіріледі. Психология ғылымында қарым
-қатынас біріккен іс -әрекетке қажеттіліктен туындайтын, өзіне ақпаратпен
алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды кіргізетін,адамдар
арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде сипатталады.
Бұл анықтама қарым -қатынастың негізгі мазмұнын бөліп шығарады:
адамдардың ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетті, бірін-бірі тануы. Мазмұнның
осы 3 сипаттамасын қарым -қатынастың аспектілерін қарастыру қабылданған.
Ақпаратты беру қарым-қатынастың интерактивті аспектісі ретінде
қарастырылады; адамдардың бір-бірін түсінуі және тануы қарым -қатынастың
перспективті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым - қатынас барлық үш
аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ феноменді
талдауда әрбір аспектіні жеке қарастырған дұрыс. Кейде коммуникация,
проекция және интеракция қарым-қатынастың негізгі қызметтері ретінде
зерттелінеді [39]. Қарым -қатынас мәнін түсінуде байланыс, өзара
әрекеттесу, біріктіру т.б. түсініктер негізгі болып табылады:
Әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарым -қатынасты нақтырақ
сөзбен белгілеу үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар
арасындағы контакт тіл жән сөйлесу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым
-қатынастың негізгі тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер
арқылы объективтену ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйлеу пайда болушы
санының көріну формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғарғы
психикалық қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық
деңгейлерде дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлеу манерасы адамның
дүниетану жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы
мазмұн, қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен
байланысты, қатынасы - адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке
құрамымен байланысты; әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады.
Мысалы, біз сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік-психологиялық сапасын
бағалауымыз керек. Бұл жағдайда оның ақпаратты қаншалықты мазмұнды екенін,
ол сөйлеушінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер
ете ме, соны анықтау керек. Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл - ақпаратты
қандай да бір кодпен хабарлайтын белгілік жүйе.
Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компютерлік
байланыстың дамуымен олардың кейбір интерациясы тенденциясы толық анық.
Сөйлеудің маңызды факторы болып ақпаратты біреудің паралингвистикалық
тәсілдері табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу қаттылығы, темпі
(шапшандығы), дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика,
дене тұрысы. Қарым - қатынаспен қоса жүретін паралингвистикалық тәсілдер
жинағы оның контексін анықтайды. Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның
мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе керісінше оны теріске шығаруы мүмкін.
Айтылған мән паралингвистикалық тәсілдер арқылы көрсетілгендердің
арасындағы қарама - қайшылықтарды толық емес қарым-қатынас факторы ретінде
қарастыруы керек [40].
Адамның әлеуметтік талдауда іс-әрекет категориясына маңызды роль
берілді. Іс -әрекет жайлы ілімге сүйене отырып, кеңес ұрпағы психологиялық
ғылым, оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша
қарастырды. Теориялық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулердегі іс-
әрекет талдамалы адам психологиясының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы
және оның дамуы ашылады. Қарым-қатынастың іс -әрекетпен осындай
органикалық байланысы жайлы тезисті қабылдау қарым -қатынасты кейбір
белгілі нормативті зерттеуді білдіреді, оның ішінде экспериментальды
зерттеу деңгейінде. Осындай нормативтердің бірі қарым - қатынасты оның
формасы көзқарасынан емес, оның мазмұны көзқарасынан зерттеу талабынан
тұрады. Бұл талап батыстық әлеуметтік психологияға тән, коммуникативті
процесті зерттеу дәстүрімен ұштасады. Коммуникация бұнда лабораториялық
эксперимент арқылы зеттеулерді - не коммуникативті амалдар, не байланыс
типті, не оның жиілігі, не коммуникативті актінің де коммуникативті
серттердің де құрылымы талдауға түсетіндігі дәл форма көзқарасынан
түсіндіреді [42].Егер қарым -қатынас іс -әрекет жағы ретінде, оны
ұйымдастыру тәсілі ретінде түсінілсе, онда бұл процестің бір ғана формасын
талдау жеткіліксіз болып табылады.
Қарым-қатынас "іс -әрекет" категориясы арқылы анықтауда А.А. Бодалев
және т.б. психологтар қарым-қатынас амалына,тәсіліне, мақсатына және
мотивіне назарды шоғырлау арқылы оның материялды сипатын көрсетеді. "Қарым-
қатынас үшін қарым-қатынас" жағдайын қоспағанда қарым-қатынастың мазмұнды
жағы оны мұндай талдауда өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес
келеді, партнер де, оның қарым-қатынас та бірлікке іс -әрекеттің заттық-
практикалық мақсатына жету амалы болып табылады[5].
"Бейне" және "қатынас" категориялары арқылы қарым -қатынас анықтамасында
адамның адаммен өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетілді. Адамдардың
біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді. Бірінші
салада партнерлардың тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең қарым-қатынас
процесінің спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды қабылдау объектісі
ретінде бейнелеу негізінде өтеді (оның сыртқы келбетін, әрекетін,
қылықтарын, мінез-құлықтарын оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат беретін іс
-әрекет өнімдерін). Осы және вервальды, сонымен қатар техникалық өзара
байланыс тәсілдері арқылы партнерлер бір-біріне өздерінің іс-әрекеті,
идеялары сезімдері, т.б. жайлы ақпарат мақсаттарымен сәйкес реттеуге
ұмтылады [22].
Қарым-қатынас анықтамасына "бейне" категориясы көзқарасынан қарау,
қарым-қатынас - партнерларының өзара әрекеттінің мазмұнды жақтары туралы
идеалды көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып
табылады деген тұжырымға әкеледі.
Ақпараттық іс-әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды
білдіреді. Егер партнерлер өзара әрекет процесінде алмасатын реалды
құбылыстардың абстрактілі формаларын олардың өзара түсініктеріне ұқсас
болса, онда қарым-қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам болмысының
салыстырмалы өз бетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені идеалды формалар
өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама-қайшылықтарын көрсетпейді
[40]. Сондықтан, Б.Д.Паригиннің жазуынша : "Қарым -қатынасты бір уақытта
индивиттердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір-біріне
қатынасы ретінде де, олардың бір-бірін өзара түсіну процесі ретінде де
бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық
негіздері бар.
Қарым-қатынас - адамдардың біріккен өмір әрекетін бір-бірімен
ақпараттық коммуникативті жән психологиялық өзара әрекет тәсілімен
әлеуметтік реттеу процесі. Қарым-қатынас бірнеше түрлерге бөлінеді, олар
кері байланыс ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым-қатынас жанама және
тікелей, тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым-қатынас - бұл
тікелей "бетпе-бет" кәдімгі қарым -қатынас, өзара әрекет субъектілері жақын
орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы қарым-
қатынасқа түседі. Тікелей қарым-қатынас ең толық өзара әрекет түрі болып
табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей қарым-
қатынас формалары және тұлғааралық болады. Тікелей қарым-қатынас екі
субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер арасында
өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым-қатынас кіші топтар үшін ғана реалды болуы
мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір-бірін білетін топта.
Жанама қарым-қатынас индивидтер бір-бірінен уақыт бойынша немесе
қашықтық бойынша алшақтаған жағдайда өтеді, мысалы, субъектілер телефон
арқылы сөйлеседі немесе бір-біріне хат жазады. Жанама қарым-қатынас толық
емес психологиялық байланыс болып табылады. Бұнда кері байланыс
күрделенген. Жанама қарым-қатынас та субъектілер арасында және топта жүзеге
асады.
Бұқаралық қарым-қатынас әлеуметтік - коммуникативті процестерді анықтайтын
қарым-қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым-қатынас бейтаныс
адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар бұқаралық ақпараттың
әртүрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді. Бұқаралық қарым-қатынас
тікелей және жанама болуы мүмкін [44].
Әртүрлі контекстерде қарым-қатынасты кең мағынада қоғамдағы әлеуметтік
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде, және тар мағынада
адамдардың тұлғааралық қатынастарындағы тікелей немес жанама байланысы
ретінде анықтайды.
Қажетті және перспективті болып Б.Ф. Ломов еңбектерінде рельевті түрде
көрсетілген қарым-қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу табылады. Б.Ф.
Ломов пікірінше, қарым-қатынас құрылымын зерттеуде талдаудың 3 деңгейін
ескерту керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп атайды. Бұл деңгейде
адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы тұлғаның бүкіл өмір жолы бойындағы
оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады.
Қазіргі уақытта қарым-қатынасты коммуникативті, интерактивті және
перцептивті жақтардан тұрады деп қарастырушы бағыт кең тараған. Оның үш
жағы бірдей көрінеді. Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда жүзеге асады,
интерактивті – партнерлердің өзара әрекетін реттеуде, ал перцептивті -
әңгімелесіп салыстыру, идентификация, апперцепция, рефлексия сияқты
психологиялық механизмдер көмегімен “тану” арқылы жүзеге асады.
Қарым-қатынас субъектілерінің өзіндік функционалды жүктемелері бар.
Мысалы, А.А. Брудный бойынша қарым-қатынаста үш бастапқы функциялар бар:
белсендіруші-әрекетке итермелеуші; интердиктивті – тиым салушы, тежеуші;
дестабилизациялаушы – қорқыту, намысқа тиер сөздер және т.б, және қарым-
қатынастың төрт негізгі функциялары: инструменталды – іс-әрекетті қарым-
қатынас арқылы коордтнациялау; синдикативті – қауым, топ қалыптастыру; өзін
көрсету; тасымалдаушы функциялары көрсетілген. Соңғы функция педагогикалық
қарым-қатынас үшін ерекше қызықты, өйткені “бұл функция оқыту негізінде
жатыр: тұлғаны оқыту қарым-қатынас арқылы жүзеге асады..”. Қарым-қатынас
функцияларын тереңірек талдау байланыстың, ақпараттың, итермелеуші,
координациялаушы, түсіну функциясын қатынас орнатудағы эмотивтілік
функциясын және әсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты.
(Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.А.Брудный, А.А.Леонтьев,
Б.Ф.Ломов, Л.А.Карпенко, В.Н.Панферов, Е.Ф.Тарасов, Я.Яноушек және т.б.)
мысалға, қарым-қатынасты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі
қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін
адамдардың өзара әрекеттесу ретінде анықтай отырып В.Н.Панферов қарым-
қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас
және осыған сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт: коммуникативті,
ақпаратты, гностикалық, реттеуші бағытты ұйғарады .
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың үш жағын сипаттайды: ақпараттық-
коммуникативтік және де аффективтік-коммуникативтік және де өзіндік
коммуникативтік компоненттің хабарды алу мен беру ретінде, мінез-құлықты
реттеу мен қабылдаудың, бастан кешірулердің болуы ретінде, яғни аффективті
компонент ретінде міндеттілігін атап көрсетеді.
Қазіргі кезде кең таралған келіс бойынша қарым-қатынаста оның
коммуникативтік, интерактивтік және перцептивті жақтары қарастырылады.
Маңыздысы, осы қарым-қатынас жақтарының бәрі бір мезгілде көрінеді.
Коммуникативтік жағы ақпарат алмасуда интерактивті – қарым-қатынасының
таңбалық жүйелерін кодтау мен декодтауларының бір жақтылығы жағдайында
өзара әрекеттерін реттеуде перцептивті болса – әңгімелесушіні салыстыру,
сәйкестендері, апперцепция, рефлекция сияқты
Механизмдердің көмегімен оқу кезінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің
коммуникативтік әсерінен студенттер тобының қалыптасушалық дәрежесіне
байланысты осы процестің қандай да жағы көбірек айқындалуы мүмкін. Қарым-
қатынас субьектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді және
бұрыннан бері қарым-қатынастың түрлі функцияларын жүзеге асырушылар ретінде
қарастырылады. Мысалға, А.А.Брудный бойынша коммуникацияда (қарым-
қатынаста) үш бастаптқы функциялар:
Активациялық – әрекетке түрткілеу,
Интердиктивті – тыйым салу, тежеу,
Дестабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау т.б. және де қарым-қатынастың
төрт негізгі функциялары бөлінуі мүмкін, инструменталды іс-әрекетті қарым-
қатынас жолымен үйлестіру, синдикативті – қауымдастықты. Тонты жасау,
трансляциялық. Соңғысы педагогикалық қарым-қатынас үшін ерекше қызықты,
себебі бұл функция оқыту негізінде жатыр.
Қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге асады, мемлекет тарапынан
институционалдық, санкцияланған және ұйымдастырылған да қайталана беретін
адамдармен контакт процесінде болатын берілген кісіге өз білімдері мен
дағдыларын беруге қабілетті, өзіндік даралық, формалды емес те. Қарым-
қатынастың функциясының неғұрлым жете талдауы контактілік, ақпараттық,
түрткі болушы, үйлестіруші, түсіну функциясын, қатынастар орнатудың
функцияларын және әсер етуші функцияларын саралап жіктеуге мүскіндік береді
(Л.А.Карпенко).
А.А.Брудный терминологиясы бойынша осыған байланысты қарым-қатынастың
екі түрін ажыратады: акциолды және ретиалды (жетелік). Контактілік
белгісімен көз алдында әңгімелесушінің болуын, не жоғын белгілейді. Осы
тұжырымдама терминінде педагогикалық қарым-қатынас көпшілігінде дыбыстық
тікелей, контактілі, ауыспалы, бұқаралық және ахсиалды-ретиалды ретінде
сипатталуы мүмкін .
Қарым-қатынасты қалай дегенмен де бір-бірімен психологиялық қатынаста
байланысқан адамдар арасындағы мақсатты тура немесе қайсы бір құралдармен
жанамаланған контакт орнату және қолдау процесі ретінде айқындай отырып
А.А.Леонтьев оның келесі сипаттамаларын бөледі. Контактілік
бағдарланғандық, бағыттылық, арнайы семиотикалық пен процестің
психологиялық динамикасы. А.А.Леонтьев бойынша арнайы семиотикалық және
жанамалылық дәрежесі, қарым-қатынас бағдарымен психологиялық динамикасы
ретінде анықталған [27, 67-78бб].
Бұл жерде бұрынырақ аталған сипаттамалардың кейбіреуін ол жаңа
мазмұнға толтырады. Мысалға, бағыттылықтың екі жақты табиғаты белгіленеді,
адамдардың өзара әрекеттесу ерекшеліктерін өзгертуге және олардың өздерінің
өзгеруіне бағыттылық. Бағдарды анықтау кезінде ақпарат алмасу бағытына емес
сондай-ақ бағдарланудың өзінің бағыттылығының әлеуметтік немесе тұлғалық
табиғаты да белгіленеді. Осы негізде А.А.Леонтьев қарым-қатынастың екі
типін бөліп көрсетеді:
– тұлғаға бағдарланған және әлеуметтік бағдарланған. Олар коммуникативтік,
функционалдық, әлеуметтік-психологиялық және тілдік құрылыммен ажыратылады.
Әлеуметтік бағдарланған қарым-қатынастағы айтулар көптеген адамдарға
арналады және әркімге де түсінікті болуы керек. Сондықтан да оларға
толыққандылық, дамығандық, ашықтық, дәлдік және жоғары мәдениет талаптары
қойылады.
Қарым-қатынастың арнайы семиотикалық мазмұны барлық құралдардың –
вербалды және вербалды еместердің бірігуінің – тілдік әсер ету тиімділігін
жоғарылату үшін маңыздылығын айрықша көрсетеді. Контактілер айтылып тұрған
хабардың уақыт пен кеңістік бойынша жақындығы мен оның қабылдану дәрежесі
бойынша қарастырылады. Қарым-қатынастың маңызды сипаттамасы оның
психологиялық динамикасы болып табылады ол сөздік әсер ету ерекшеліктерімен
анықталады. Сөздік ақпараттың адам психикасына әсер ету дәрежесімен сипаты
қандай болуына байланысты келесілерді бөледі: хабарлау, сенімін жеткізу
және сендіру.
Осы сипаттамалар бойынша А.А.Леонтьев ізінше лекцияны онда қолданатын
құралдар сипаты және әлеуметтік жанамалануы бойынша тұлғааралық қарым-
қатынасқа таяу түрлі психологиялық динамикалы әлеуметтік бағдарланған
қарым-қатынас ретінде анықтауға болады. Аталғандарға қарым-қатынастың
тағы екі сипаттамасын қосуға болады. Тұлғалық, өкілділік, көрнекіліктік
және көп ақпараттық. Біріншісімен сөйлесушінің мәтініндегі субьектілік
көрінісі белгіленеді, екіншісімен – тілдік қарым-қатынастың көп
жоспарлылығы белгіленеді мұнда бір мезгілде оның барлық сипаттамалары
жүзеге асырылады. Түрлі деңгейлері бейнеленеді (пәндік, мағыналық т.б.).
көрнекіліктің әлеуметтік табиғаты былайша анықталады, адамдар арасында
пәнсіз қарым-қатынас болмайды. Ол әрқашанда мазмұнды, тарихи нақты болып
келеді және де ...тек қоғамдық іс-әрекет пен қатынастардың белгілі бір
түрінде – өндірістік-техникалық, экономикалық, саяси, адамгершіліктік т.б.
қандайда бір нақты себеп бойынша бола алады [28, 12б].
Іс-әрекеттің осы түрлеріне қарым-қатынас әсер етеді және одан
көрінеді. Көрнекілік кез-келген қарым-қатынасқа араласушылардың, мысалы,
мұғалімнің және студенттердің даралық-тұлғалық ерекшеліктерін олардың
мәдениет деңгейін, жасын, жынысын және қызығушылықтарын, қажеттіліктерін,
талғамдарын, бейімділігін және т.б. бейнелейтінін ұйғарады. Тілдік қарым-
қатынасты оның негізгі формаларын, қарым-қатынас өнімін талдау ерекше мәнге
ие. Ол осы қарым-қатынасты жүзеге асырушы адамдар қатынасатын әлеуметтік-
қоғамдық қатынастарды да олардың тұлғалық ерекшеліктерін де ашуға мүмкіндік
береді.
1.2. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас және
оқытушылар мен студенттердің өзара әрекеттесу формасы ретінде.
Қарым-қатынас іс-әрекеттің тұрғысынан бұл бірлескен іс-әрекетке деген
қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды өзара әрекеттің басқа адамды
қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді қамтитын адамдар
арасында байланыс орнату мен оны дамытудың күрделі көп жақты процесі. Бұл
процесті түсіну қарым-қатынаспен іс-әрекет бірлігіне негізделеді. Ол қарым-
қатынастың кез-келген формалары бұл адамдардың бірлескен іс-әрекетінің
ерекше формалары деп ұйғарылады. Берілген жағдай педагогикалық процесс
ерекше болып табылатын қарым-қатынасты субьектілердің бірлескен оқу іс-
әрекетінің формасы ретінде санауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекет қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге осы
құбылыстар байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды.
Олар адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов) қарым-қатынас іс-әрекет
түрі сияқты тек түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін
(яғни Г.П.Шедровский, А.А.Леонтьев, В.В.Рыжов, Г.В.Гусев және т.б.) соңғы
жағдайда ол қандай іс-әрекет, даралық па әлде ұжымдық па деген сұрақ
туындайды. Біз іс-әрекеттің екі формасы да мүмкін дегенді негізге аламыз,
бірақ қарым-қатынастың өзі іс-әрекетпен айналысатын адамдардың өзара
әрекеттесу формалары болып табылады. Мұндай түсіндірме Б.Ф.Ломовтың жалпы
позсциясымен сәйкес келеді. Бұл позиция бойынша қарым-қатынас (бір-бірімен
қатарлас дамушы іс-әрекеттердің бірінің үстіне бірі қосылуы жапсырылуы
емес, ол оған серіктестер ретінде қатысушы субьектілердің өзара әрекеті
[29, 252б].
Алайда түсіндірмелерден айырмашылық мынада: Б.Ф.Ломов үшін қарым-
қатынастың өзі өзара әрекеттесу болса, оқулықта келтірілген анықтама
бойынша қарым-қатынас оның формасы болып табылады. Өзара әрекеттесу формасы
адамның қоршаған ортамен басқа адамдармен өзара әрекеттесуінің үш
жоспарының бірі ретіндегі адамдар іс-әрекетінің қоғамдық коммуникативтік
аясында пайдаланатын құралдарына тәуелді. Адамзаттың іс-әрекетінің аясы ең
алдымен адамның өмірлік іс-әрекетінің мақсаттарының бағыттылығының
өзгеруіне байланысты жіктелінеді. Мысалы, өзі-өзі үшін, өзінен тыс нәрсені
басқалар үшін жасау, жарату сияқты адамның іс-әрекетінің негізгі
мақсаттарының ішінде мақсаттардың үш тобы бөлінуі мүмкін материалдық және
рухани мәдениет өнімдерін жарату, білімдерді қабылдау, жинақтау, меңгеру
және ой алмасу, мақсаттардың алғашқы екі тобын қарым-қатынастағы рухани
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жүзеге асыру. Осыған сәйкес шартты
түрде іс-әрекеттің өзара байланысты және өзара шартталған үш саласын
реттеуге болады.
Қоғамдық өндірістік (еңбек), танымдақ (танып білу) және қоғамдық-
коммуникативтік (қарым-қатынас). Іс-әрекеттің осындай формаларын
Б.Г.Ананьев оған субьект құрылымы тұрғысынан келу негізінде бөлгені
мағызды. Бұл келіс бойынша адамда еңбек, таным мен қарым-қатынас
субьектілері қасиеттерінің үйлесуі адамның жалпы іс-әрекет субьектісі және
тұлға ретінде ұйымдасуын анықтайды.
Іс-әрекетпен қатар басқа да бағыттар бар. Мысалы, вербалды қарым-
қатынасқа деген келістердің бірі байланыс теориясымен ақпараттар
теориясымен арақатынаста және өз көрінісін Ч.Остуд, Дж,Миллер,
Д.Б.Родбенттң жалпы психология бойынша еңбектерінен Г.Гебнердің, Д.Берлрның
және т.б. коммуникация бойынша жұмыстарынан табады. Бұл келіс Г.Лассвелдің
қарым-қатынасты зерттеу міндеттерін кім нені, қай арна бойынша, кімге
қандай әсермен береді формуласымен анықталған еңбектеріне дейін өрлей
отырып, негізінен ақпарат алудың психологиялық ерекшеліктерін коммуникатор
мен аудиторияның сипаттамаларын, қарым-қатынас шарттарын, құралдарын және
т.б. зерттеуге бағытталған.
Коммуникация модельдеріне оларды зерттеу компоненттері (жалпы түрлде:
бастау – хабар – арна – алушымен аймақтары қарастырылады. (коммуникатор мен
аудитория ерекшеліктері, жағдайлары, ситуациялар, құралдары және т.б. қарым-
қатынастің тілдік құрылымы, ұйымдасуы және стилі, оның мәндік және
семантикалық мазмұны т.б.) эксперименталды зерттеулерден алынған
қорытындылар негізінде аудитория реакцияларының әсерлері мен формаларына
қатысты яғни кері байланыс әсеріне, аудиторияның өзінің сипатына және де
коммуникацияның реципиенттерінің әлеуметтік ұстанымдар жүйесіне, мысалы
олардың эксперименталды зерттеулерден алынған қорытындылар негізінде
аудитория реакцияларының әсерлері мен формаларына қатысты яғни кері
байланыс әсеріне, аудиторияның өзінің сипатына және де коммуникацияның
реципиенттерінің әлеуметтік ұстанымдар жүйесіне, мысалы олардың
конвергенциясына әсер ету аймағына қатысты.
Ақпарат, жүйе, кері байланыс түсініктері осы келісте орталық
түсініктер болып табылады. жүйелік коммуникативтік-ақпараттық келіс,
ақпараттарды байланыс арналарымен беру жағдайында психикалық процестер
барысының өзгешелігін есепке алу негізінде коммуникация тиімділігінің
критерилерін, жағдайларын және тәсілдерін анықтауда мүмкіндік береді. Бұл
жерде жүйе ретінде өзара әрекеттесуші субьектілер түсінігі нақтыланады.
Ю.А.Шерковиннің көрсетуінше, жүйелерді коммуникациялық тізбекке
біріктіру негізінің өзінде ол олардың күйлерінің тәуелділігін білдіреді.
Бұл жағдайда функционалды келісімделген жүйелер-коммуникатор психикасы мен
реципиент психикасы өзара әрекеттеседі: коммуникация арқасында осындай
жүйелер бірдей күйде болып және әрекеттене алады – эмоционалдық қозу немесе
салмақты байыптылық, мазасыз сенімсіздік немесе біліміне сенімділік
күйлері. Олар бағыттылығы мен қарқындылығы бойынша ұқсас ие болуға, ойлау
материалы ретінде ұқсас таптаурындарды пайдалануға қабілетті [17, 364 б].
Осы жағдай педагогикалық қарым-қатынасты сипаттау үшін едәуір маңызды.
Коммуникацияның екі жағы ретінде оның субьектілерінің
интерпсихологиялық өзара әрекеттесу болады. Мысалы, егер осы процесті
лектор А-ның лекция оқуы мен тыңдаушы Б-ның лекция тыңдауы барысында
қарастырсақ онда А – Б өз тарапынан күрделі интерпсихологиялық өзара
әрекеттесу болып табылса А-ның, Б-ның да әрқайсысы жүйе ретінде өз ішінен
ақпаратты алуды қайта өңдеуді және шешім қабылдауды жүзеге асырады.
Тыңдаушы Б тек А-дан ақпарат қаьылдап қана қоймайды, ол қабылданғаг шешім
негізінде сөйлеуге потенциялды дайындықты қоса отырып, оны қайта өңдейді.
Сонымен бірге тыңдаушы Б басқа тыңдаушылардан да ақпарат алады. Яғни
аудитория ішілік қатынастардың күрделі жүйесіне түседі. Лектор А – тек
ақпарат көзі емес ол сонымен бірге аудиториядан кері байланыс арналары
арқылы келіп түскен ақпараттарды қабылдаушы және т.с.с. болады.
Басқаша айтқанда интерпсихологиялық жүйе тек бір ғана ақпарат беру
немесе алу функцияларын ғана емес сондай-ақ оның бүкіл коммуникативтік
өңделуін іске асырады. Бірақ бүкіл қатарға кері тәртіпте яғни алудан беру
тәртібінде болады. Осылайша А – Б коммуникативтік қатары макрожүйе болып
келеді, оның ішінде әр жүйе шегінде қабылдау, өңдеу және шешім қабылдау
жүреді. Сынып немесе аудитория болып табылатын Б жүйесінде бұ процесс
барлық тыңдаушылар арасында көп арналы байланыс орнату есебінен, одан сайын
күрделенеді 1,123.
Коммуникативтік бағыт бүгінгі педагогика қолданатын педагогикалық
өзара әрекеттесу схемасын, оған енетін буындардың бүкіл алуан түрлілігімен
(бастау, ситуация, байланыс арнасы, кері байланыс т.б.) көрнекті көрсетуге
мүмкіндік береді. Бірақ берілген келіс бойынша осы өзара әрекеттексудің
ішкі табиғатын, оның оьектілерінің екі жақты белсенділік сипатын және т.б.
ашпайды. Осы табиғатты ашу үшін сөйлеуші мен тыңдаушы байланысын орнататын
ғана емес сонымен бірге оның психологиялық механизмдерінде анықтай алатын
келіс қажет. Мұны тек іс-әрекет қажеттіліктері мен түрткілерін, мақсатпен
міндеттерін, оның психологиялық құрылымын, субьектілер ерекшеліктерін
талдағаннан кейін ғана, басқаша айтқанда іс-әрекеттікіс-әрекетті келіс
негізінде ғана жасауға болады.
Сондай-ақ, тілдік қарым-қатынасты адамдардың өзара әрекеттесуі,
интеракционизм тұрғысынан түсіндіруге неғұрлым ортақ әлеуметтік-
психологиялық бағыт та бар. Осы келіс арнасында коммуникация мен басқа
неғұрлым кең тұрғыдан адамдар өзара әрекеттесулерінің байланыстарының
үздіксіздігі атап көрсетіледі.
Жоғары оқу орындарындағы тұлға аралық қарым-қатынас оқытушы мен
студенттердің оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы болып
табылады. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды қарым-қатынастың мазмұнына,
функциясына және ішкі құрылымына жүргізілген талдау жалпы түрде, осы
аталған позициялардан терминдерді пайдаланып педагогикалық іс-әрекетті
анықтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды бейнелі
символдық және кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана отырып бір
мезгілде коммуникативтілік, перцептивтілік және интерактивті функцияларды
жүзеге асырады.
Функционалды түрде – бұл білім беру процесінің барлық субьектілерінің
қатынастарын орнатушы контактік; ақпараттық, түрткі болушылық, үйлестіруші
өзара әрекеттесу. Ол көп обьектілі бағыттылықпен, көп ақпараттылықпен,
кқрнектіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Онда құрылатын оның барлық
сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің
субьектілерінің өзара әрекеттесуінің жаңа сапалық мазмұнынан көрінеді. Ол
осы субьектілер қатынасын қатынастар жүйесінің немесе педагогикалық жүйе
ерекшеліктерімен анықталады.
Н.В.Кузьминаның көрсетуінше, педагогикалық жүйенің әр тарихи типі
елгілі бір мемлекеттік, педагогикалықпен тарихи мақсаттарға жетуге
бағытталған. Бұл жүйе педагогикалық ұжым ұйымдастыратын үйренуші тұлғасын
оған мақсатты жүйелілік және ұзақ мерзімді әсер ету процесінде оқыту мен
тәрбиелеуді жүзеге асырады.
Педагогикалық жүйенің өзінің мақсаты, міндеттері, мазмұны, құрылымы
бар және мұның өзі ары қарай қарым-қатынасты құрылымдық, функционалдық,
мазмұндық сияқты түрлі бірліктерді талдау үшін айырықша маңызды. Осы кең
контексте педагогикалық қарым-қатынас студенттердің мотивациясының дамуы
мен оқу іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін мектеп оқушысы тұлғасының
дұрыс қалыптсауы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың
эмоционалдықиқолайлы климатын қамтамасыз ететін мұғалімнің оқыту
процесіндегі студенттермен қарым-қатынасы ретінде анықталады [27, 20 б].
Осыған педагогикалық қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы
ретінде оқыту мен студенттердің өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты
екенін қосайық.
а) педагогикалық қарым-қатынастың бағыттылығы педагогикалық қарым-
қатынсатың өзгешелігі ең алдымен оның көп обьектілі бағыттылығынан
көрінеді. Ол тек үйрнеушілердің өзара әрекеттерінің өзінде олардың тұлғалық
даму мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ педагогикалық жүйенің өзіне негіз
болып табылатын оқу білімдерін игеруді ұйымдастыруға және осы негізде
шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған.
Осыған орай педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен
сипатталады. Оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге және игеру
пәніне. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас оның субьектілеріне үш
жақтық бағдарлануымен де анықталады, тұлғалық, әлеуметтік және пәндік.
Мұғалім қандай да бір оқу пәнін игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей
отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғанда бағдарлайды. Яғни,
фронталды жұмыс істей отырып әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан
педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған сипаттамалардың
бүкіл жиынтығымен айқындала отырып тұлғалық бағдарланған.
Әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас
элементтерінің органикалық үйлесімімен көрінеді. Бұл жерде аталған
элементтердің бәрін қамтитын педагогикалық қарым-қатынас аддитивті құралу
емес, ол принципиалды жаңа сапаға ие болады.
б) педагогикалық қарым-қатынастың ерекшелігі педагогикалық қарым-қатынастың
екінші сапасы оның оқытушы функциясымен шартталады. Ол өзіне тәрбиелеуші
функцияны қамтиды. Өйткені білім беру процесі бұрын көрсеткендей
тәрбиелеуші және дамушы сипатқа ие. Қарым-қатынастың оқытушы функциясы
А.А.Брудный бойынша жалпы тұрғада тасымалдаушымен теңестірілуі мүмкін.
Оқытушы функция тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты ол адам үйренуінің
барлық формаларына тән білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде, мектепте
дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнындағы арнайы ұйымдастырылған процесте
жүзеге асады.
Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші болғанмен де
ол өктемдік жүргізуші емес, бұл – мұғалім мен студенттердің өзара бір-
бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бөлігі А.А.Брудный атап
көрсеткендей мұғалімнің студенттермен қарым-қатынасы инструменталды.
Өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс-әрекетті үйлестіру. Бұл
жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды [6].
Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау бұл қашанда өзін-
өзі көрсету екеніне табиғи. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас
Е.А.Климов бойынша Адам-Адам схемасымен суреттелген адамдардың өзара
әрекеттесу сипатының өзгешелігінде бейнеленеді. Еске салайық бұл схема
мұғаліммен студенттердің тұрмыстық қызмет көрсету жұмысшылары мен
клиенттеріңің, психотерапевт пен клиенттердің және т.б. кез-келген кәсіби
өзара әрекеттесетін анықтайды.
Педагогикалық қарым-қатынас жоғарыдағы аталған өзара әрекеттесудің
барлық түрлерімен ұқсас сипатқа ие. Алайда оған психотерапевт пен
клиенттердің қарым-қатынасы ең жақынырақ шынында мұғалім қай пәнді
жүргізсе де ол студентке ең алдымен адамзат ақыл-ойының күшіне сенімді
танымға деген қарымды ұмтылысты ақиқатқа деген махаббатты және жанөиярлық
қоғамдық пайдалы еңбекке деген қатынастың жоғары және кемеліне жеткен
мәдениеттің кіршіксіз әдеппен бірге әділеттікті парасаты, қарапайымдылықпен
үйлскен көңіл-күй серпілісін көрсете алса – онда осындай педагогқа еріксіз
еліктей отырып кіші ұрпақ рухани үйлесімді өмірде жиі болатын тұлға аралық
қақтығыстарды адамгершіліктік тұрғыда шеше алуға қабілетті болып
қалыптасады [14, 4 б].
Өзара әрекеттесудің осы түрлері үшін ортақ болып табылатын К.Роджерс
берілген қарым-қатынасты жеңілдету фацилитациялау функциясының маңызы бар.
Бұл функцияның маңыздылығы соншалықты болғандықтан К.Роджерс мұғалім ең
алдымен қарым-қатынас фацилитаторы деп атады. Бұл мұғалім студентке өзін
көрсетуге өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін көрсетуге көмектесетінін
білдіреді. Педагогтың студент табысына, қызығушылығына, қарым-қатынас
ахуалының жайлылығына байланысты қолдаушылығы педагогикалық өзара
әрекеттесуді жеңілдетеді, студенттің өөз маңыздылығын көтеруіне және оның
ары-қарай дамуына ықпал етеді [56].
Осылайша, педагогикалық қарым-қатынас жайлы айта отырып, онда студент
мен қатар тәрбиеленуші және фацилитативті функцияның бар екенін белгілеуге
болады.
Педагогикалық қарым-қатынас бірліктері.
Педагогикалық қарым-қатынасты талдау қарым-қатынастың педагогикалық
және өзіндік коммуникативтік бірліктері түсініктерінің жігін айрып алған
жөн. Бұл түрлі құбылыстар қаншалықты ажырамас болса да біріншісі екіншісі
арқылы жүзеге асады. Коммуникативті міндеттің педагогикалық міндетке әсер
етудің таңдалған әдісіне барабарлығы, – қарым-қатынас процесінің және жалпы
педагогикалық әсер ету өнімділігінің міндетті шарты 43,22 б.
Педагогикалық міндет студенттердің белгілі бір оқу материалын игеруге
байланысты (мысалы, осы материалды түсіндіруді, оның түсініктемесін,
жүйелілігін, әрекеттің жалпыланған тәсілдерін өндіруді ұйымдастыру және
т.б. ), ал коммуникативтік міндет – студенттерге әсер етуді қандай
тәсілдері мен, оны қалай тиімдірек іске асыруға болады деген сұраққа жауап.
Осы жерде педагогикалық қарым-қатынастың түрлі жағдайларында белгілі бір
коммуникативтік міндетті жүзеге асырушы тілдік әрекеттер жайлы сұрақ
туындайды, оған педагогикалық ситуация мен коммуникативтік акт сипаты
жатады.
Педагогикалық ситуация оқу процесінің бірліктері, сабақ пен дәрісті
анықтау контексінде қарастырылады. Ол сабақ мақсатымен, міндеттерімен,
кезеңдерімен, оның мазмұнымен, оқу педагогикалық бірлескен іс-әрекет
субьектілерінің өзара әрекеттесу сипатымен сипатталады. Негізіне
байланысты, педагогикалық ситуацияны түрліше бөлуге болады. Қатынас формасы
бойынша ол іскерлік (жеке), ресми (ресми емес), формалдық (формалдық емес)
болуы мүмкін.
Сабақ (дәріс) кезеңдері, бөліктері бойынша педагогикалық, ситуация оқу
материалы мен таныстыру ситуациясы (онда бағдарлану, ұғыну, анықтап алу
және т.б.), әрекет тәсілдерін жаттықтыру (әрекеттің жалпыланған тәсілдерін
өндіру), бағалау және бақылау әрекет тәсілдерін игерілген білімдерін
бақылау және бағалау бола алады.
Еңбектестік динамикасы бойынша араласу, серікпен жұмыс істеу,
еңбектестіктен шығу, оны аяқтау ситуациялары анықталуы мүмкін. Оқудағы
өзара әрекеттесу сипаты бойынша, бұл еңбектестік, бәсекелестік, қақтығыс,
конфронтация (қарсы тұру) ситуациялары болуы мүмкін. Орындалатын оқу
міндеттерінің сипаты бойынша ситуация бейтарап немесе проблемалық болуы
мүмкін.
Оқудағы өзара әрекеттесуге қатысушылардың орналасуының формалды
критериий бойынша, оны етене жақын қарым-қатынас ситуациясы ретінде
анықтайды (15-45 см қашықтығы); тұлғалық (75см), әлеуметтік (2м дейін) және
бұқаралық (3-7м). Педагогикалық қарым-қатынас ситуациясын саралап жіктеу
үшін басқа да жеке негіздер таңдалуы мүмкін. Мысалы, мұғалімнің бірінші
сыныппен, бірінші сабақта, бірінші-қыркүйектегі қарым-қатынас жасауының
педагогикалық ситуациясы, яғни, басталу ситуациясы формалды емес;
өмірдегі, ЖОО жағдайындағы жалпы бағдарлану; өзара әрекеттесуге ену;
ынтымақтастық, бейтарап, тұлғалық және әлеуметтік қарым-қатынас, тұлғалық
танысу және т.б. ретінде анықтала аланыды. Әр ситуация белгілі бір тілдік
әрекеттер көмегімен, коммуникативтік міндеттер түрінде белгілі бір
коммуникативтік актілер мен іске асады. Бұл жерде атап өтетін жағдай жалпы
қарым-қатынаста және педагогикалық қарым-қатынаста құрылымдық және
функционалдық бірліктер ретінде коммуникативтік актілер және
коммуникативтік міндеттер болады.
Қарым-қатынастың құрылымдық бірлігін авторлар түрліше қарастырады.
Мысалға, А.К.Маркова қарым-қатынас іс-әрекетінің құрылымдық белгі деп
адамның өз пікірін құрастыруын есептейді. Бірақ мұндай бірлікте тек
сөйлеуші ғана есепке алынады және жалпы қарым-қатынас процесінде тыңдаушы
әрекеті қамтылмайды. Егерде екі жақты өзара әрекеттесу формасы ретінде
қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі деп адамның өз пікірін құрастыруын
есептейді. Бірақ мұндай бірлікте тек сөйлеуші ғана есепке алынады және
жалпы қарым-қатынас процесінде тыңдаушы әрекеті қамтылмайды. Егер де екі
жақты өзара әрекеттесу формасы ретінде қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі
коммуникативтік акт ең аз мөлшерде ары қарай бөлінбейтін түрде болса онда
қарама-қайшылықтар жойылады деп жорамалдауға болады. Бұл жерде (жай ғана
әрекеттер жайлы, жай ғана бір обьектінің екіншісіне әсері жайлы емес, дәл
өзара әрекеттесу жайлы сөз болып отыр [32, 249]. Осы өзара әрекеттесудің
белсенді екі жақты түйіндес сипаты көбінесе коммуникативтік теорияның тек
жарияланушы теоретикалық постулаты болып табылатыны рас.
Іс жүзінде қарым-қатынастың барлық схемалары сөйлеуші (бірінші партнер) –
тыңдаушы (екінші партнер) (С1 – Т2) схемасына ол тек бір бағыттағы, бір
жақты коммуникативтік акт схемесына ол тек қарым-қатынастың екі жақты
актінің бөлігі ретінде қарастырылады. Егер де қарым-қатынасты шынымен де
ойлармен алмасу процесі ретінде түйіндес акт жүйесі ретінде елестетсе
онда оның схемасы С1–Т2 түрінде болу керек, мұнда функция болып табылатын
С1–Т2 және С1–Т2 өзара түсіністік қарым-қатынас шарты ретінде
қарастырылады. Осы жағдайда ең алғаш рет М.М.Бахтин диалогты тілдің шынайы
бірлігі ретінде анықтай отырып айтқан. Ары қарай қарым-қатынас жайлы айта
отырып және оның ішінде педагогикалық қарым-қатынас жайлы айта отырып, оның
құрылымдық бірлікте – коммуникативтік актіде іске асуын назарға аламыз.
Сөйлеуші мұғалім немесе студенттің коммуникативтік акт құрылымын
анықтай отырып біз саналы түрде белсенді өзара әрекеттесу субьектілерін
ғана белгілейтінімізді атап өту қажет алайда бұл құрылымға үш-төрттен
(Н.С.Трубецкой, А.Гардинер) алты-жеті (Р.О.Якобсон, В.А.Артемов және т.б.)
элементтерге дейін кіретіні белгілі, мысалға Р.О.Якобсон тілдік актіні
анықтаушы алты элементтерді бөледі. Жіберуші (сөйлеуші), алушы (тыңдаушы),
код (тіл), хабарлама, контекс және контакт. Соңғысы – контакт – автор
тарапынан іс жүзінде тіл функциясымен теңестірілген, коммуникативтік акт
элементінен гөрі әрекеттен кейінгі фактор ретінде қарастырыла алады.
Тілдің В.А.Артемов ұсынған коммуникативтік схеманың бұрыннан белгілі
блоктарымен қатар яғни ақпарат көзі (сөйлеуші) жіберілген хабарлама
қабылдаушы (тыңдаушы) байланыс арнасы алынған хабарламалармен қатар, жаңа
блок – тілдік қылық ұйғарылады. Айта кетейік, бірінші (Р.О.Якобсон) және
екінші (В.А.Артемов) жағдайда қарым-қатынас коммуникативтік – ақпараттың
келіс негізінде қарастырылады.
Қарым қатынастың түрлі жақтарының (Функцияларының) байланысы олардың
динамикасы Я.Якоушек ұсынған қарым- қатынастың деңгейлік схемасында
бірінші деңгейіңде коммуникация өз тарапынаң ақпарат беру мен қабылдауды
контактқа түскен индивидтердің бастанқы ақпараттылығында болатын
айырмашылықтарды түзететін оның кодталуы мен декодталуын білдіреді. Алайда
осы деңгейдің өзінде коммуникация тек ақпарат алу мен беруге ғана
теңеспейді жасырын түрде ол қатысушылардың өзара қатынастарын да қамтиды.
Мысалға сөйлеуші жағынан тыңдаушының беріліп отырған ақпаратты қалай
қабылдауының антиципациясы орын алады. Өз кезегінде реципиент өзі алған
ақпараттың контектісін қайта құрылымдайды. Сөйлеушінің бастанқы ниеті оның
тәжірибесі, білімдері және т.б. осы деңгейде бірлескен іс-әрекетпен тікелей
байланыс жоқ. Коммуникация екінші деңгейде нақ өзара сипатқа ие болады.
Мұнда ол қатысушылардың өзара мағыналарды беруі мен қабылдауын көрсетеді.
Осы деңгейде коммуникация олардың ортақ міндеттерді орындаудағы
бірлескен іс-әрекеттерімен тікелей байланысты,ол тек қана іс-әрекеттегі
емес сондай-ақ сонымен байланысты коммуникациядағы функциялардың сараланып
жіктелінуіне әкеледі. Соңғысы бұл жағдайда ақпараттау, сұрастыру, оқыту,
нұсқа беру, бұйыру және т.б. сипатқа ие бола отырып бірлескен жұмыстың,
үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Берілген білімдермен, ойлармен шешімдермен
алмасу бұл жерда міндетті бірлесе орындауға бағынған-қажет мәліметтерді
алуға, оқу материалын меңгеруге және т.б.
Үшінші деңгейде алдыңғы шепке коммуникация үшін неғұрлым мәнділері,
бір-бірінің ұстанымдары мен басқалардың пікіріне құлақ асу тіпті олармен
келіспеседе және т.б. шығады. Осы жағдайда коммуникация жекелеген
қатысушылардың қосқан үлестерін табыстарын жалпы бағалаудың қалыптасуына
бағытталады жалпы бағалауға ұмтылу кедергілерге тап болуы мүмкін, бұл
кедергілер коммуникацияға түсуші жекелеген қатысушылардың негізгі
мақсаттарының әр түрлілігінде болады. Коммуникация осы үшінші деңгейі өзара
қатынастардың ұжымдық сипатымен байланысты.
Қарым-қатынастың функционалдық бірлігі коммуникативтік міндет болып
табылады, ол коммуникативтік актінің ішінде қызмет атқарады В.А.Кан-Калик
бойынша коммуникативтік міндетті құруда педагогикалық міндет, мұғалім мен
сыныптың педагогикалық қарым-қатынас деңгейінің болуы үйренушілердің
даралық ерекшеліктерін есепке алу, өзінің даралық ерекшеліктерін есепке алу
жұмыс әдістерін есепке алу басшылыққа алынады. М.И.Лисинаның анықтауы
бойынша қарым-қатынас міндеті-мақсат оған жетуге қарым-қатынас процесінде
жасалынатын түрлі әрекеттер бағытталған қарым-қатынас міндетін ішкі және
сыртқы жағдайлар анықтайды. Міндет өз кезегінде қарым-қатынасының
функционалды бірлігі ретінде ерекшеліктерін бөлейік.
Біріншіден коммуникативтік міндет бұл продуктивті-рецептивті бірлік,
яғни ол сөйлеушінің де тыңдаушының да тілдік іс-әрекетін қамтиды. Сөйлеуші
позициясы тарапынан коммуникативтік міндеттердің келесі топтары бөлінуі
мүмкін 1. ақпаратты беру (хабарлау), 2. ақпаратқа сұраныс талап ету, 3.
әрекетке түрткі болу (вербалды немесе вербалды емес) және 4. педагогикалық
қарым-қатынас серігінің (қарастырылып отырған жағдайда –студенттің)
вербалды немесе вербалды емес әрекеттерге қатынастарының көрінуі осы
топтарда әрқайсысының коммуникативті міндеттері көптеген тілдік әрекеттер
арқылы шешіледі. Бірқатар жұмыстарда (А.В.Бельский, В.А.Артемов,
Л.Д.Ревтова, В.И.Кадомцев т.б.) хабарлау мен түрткі болу сияқты
әрекетердің барлық саналуандығын бөлуге тырысқан.
Бұл зерттеулер негізінен коммуникативтік міндеттерді жеткізудің
интонациялық формаларын зерттеулерге бағытталғандықтан олардың атауларда
төрт коммуникативтік түрлері бейнелейді баяндау, сұрақ, ниеттену, және
лепті үн шығару. В.Артемов осыған сәйкес сөйлешінің хабарлау сияқты жалпы
коммуникативтік міндетті баяндау ретінде анықталады оның кем дегенде 11
түрі болады: баяндаудың өзі, хабарлау, атау, хабарлама санап, тізбектеу
сөзді қақпалау, жауап, ақпар, баянат, әңгіме, ертегі, тілдік әрекеттің
түрткі болу сияқты түрінің спектрі одан да кең. А.В.Бельский, В.А.Артемов
мәліметтері бойынша оған кем дегенде он алты түрі жатады – бұйрық, әмір,
талап, бұйыру, ескерту, қоқан-лоқы, тыйым, шақыру, сақтандыру, үндеу,
кеңес, тілек, өтініш, өсиет айту, жалыну [4, 265-270].
Зерттеушілер тарапынан сөйлеушінің коммуникативтік міндеттері
бөлінген олар педагогикалық қарым-қатынаста неғұрлым көп функционалдық
жүктемені атқарады. Бұл коммуникативтік міндеттер мен оларды жүзеге асырушы
әрекеттер мен оларды жүзеге асырушы студенттердің – болашақ педагогтардың
арнайы игеру обьектісі болу керектігіне куәландырады.
Қарым-қатынас оқыту құралы мен мақсаты ретінде қарастырылған
А.К.Маркованың зерттеулерінде оны игеру төрт кезең ретінде берілген,
олардың ішінде алғашқы екеуі ерекше қызықты. Мысалы бірінші кезеңде
студентті өз ойын айқын. Нақты жеткізуге үйрету. Екінші кезеңде студент
қарым-қатынас серігіне әсер етуді, соның ішінде дәлелдеу мен аргумент
келтіруді үйрену керек басқаша айтқанда осы кезеңдерде шәкірт белгілі бір
коммуникативтік міндетті орындауда үйренуі керек. Бұл жерде иерархияны
анықтау мен оны сақтау қажеттілігңн міндеттерді орындауда бірізділікке
назар аудару қажет.
Сөйлесушінің коммуникативтік міндеттері тыңдаушының коммуникативтік
міндеттеріне қарағанда көп зерттелген. Педагогикалық қарым-қатынас
жағдайында тыңдаушы позициясынан келесі коммуникативтік міндеттер бөлінген
түсіну, есте сақтау, жаттау, меңгеру, қорытынды жасау, жауап
беру, теріске шығару, дәлелдеу. Бұл міндеттер біртекті емес, бірі
күрделірек, екіншісі қарапайымдылау екені анық. Олардың әрқайсысы
келесісінің үш ұстанымының бірімен байланысқан, танымдық, мнемикалық немесе
коммуникативтік ұстаным хабарды алу және басқаға беруә – барлық жас
топтарында қабылданған материалдың неғұрлым көп сақталуын қамтамасыз етеді.
Мұны мұғалім қарым-қатынасты, оқытуды ұйымдастыруда және оқу-тілдік
нұсқауларды, міндеттерді тұжырымдау кезінде есепке алуы тиіс, осыған сәйкес
коммуникативті актінің функционалды бірлігі ретінде коммуникативтік міндет,
қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі ретінде бола отырып сөйлеуші мен
тыңдаушы жүзеге асыратын қарым-қатынастың екі жақты бірлігі ретінде
қарастырылады. Оқытушы студенттермен араласа және сипаты бойынша түрлі
коммуникативті міндеттерді орындай отырып бір мезгілде осы міндеттер
көмегімен түрлі педагогикалық фукцияларды жүзеге асырады.
Зерттеушілер фукциялардың төрт тобын бөледі: 1) ынталандырушы, 2) елеп
ескеруші, оларға: а) бағалаушы және б) түзетулер енгізуші, 3) қадағалаушы
жатады, 4) ұйымдастырушы оларға а) студент зейінін қабылдауға, есте
сақтауға және қайта жаңғыртуға бағыттаушы, б) студенттің алдыңғы мәтінмен
суретпен, фильммен жұмысқа дайындалған қамтамасыз етуші, в) міндеттерді
нұсқауларды орындау бірізділігі мен сапасына сілтеуші, г) сабақ үстіндегі
хорлық, жұптық, топтық, даралық жұмыстарды ұйымдастырушы, д) оқушының сабақ
кезіндегі тәртібімен реттеуші (С.Я.Ромашина) функцияларды жүзеге асырады.
Оқу процесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы
педагогика кафедрасы
Бітіру жұмысы
Оқытушылар МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ психологиялық
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Алматы – 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас және
оқытушылар мен студенттердің өзара әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Жоғары білім беру жүйесіндегі тұлғааралық қатынас стильдері мен оның
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2 БӨЛІМ. ОҚЫТУШЫЛАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеті, барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.2. Зерттеудің классикалық
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .46
2.3. Зерттеу әдістерін талдау және өңдеу ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі,
соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда.
Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз
қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі
дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір
студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады.
Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына
сыртқы ортамен қатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын
кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне
енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және
оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды. Бұл мәселенің
қазіргі жоғарғы білім беру жүйесіндегі жаңа кредиттік технология әдісінің
талаптарына сай студенттердің тек оқу пәнін ғана емес, сондай-ақ
оқытушыларды таңдау мүмкіндіктері аясында өзектілігі арта түсіп отыр.
Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу
және алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын
ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық
жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім
жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда. Білім жүйесіндегі
өзгерістер тек оқытушыға ғана емес, сонымен бірге студенттерге де әсер
етуде. Қазіргі кезде студенттер жан-жақты сапалы білім алуға тырысады. Ал,
оларға бұл мақсатқа жету үшін сапалы әрі қазіргі заман талабына сай білім
беретін оқытушы қажет екені бәрімізге белгілі.
Қазақстан республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2005 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын
қайтаруға міндеттіміз” деп бұл мәселенің мемлекеттік деңгейдегі
маңыздылығының атап көрсетті.
Бұл арада жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің
тұлға аралық қарым-қатынас мәселелерінің бірінші кезекті сипаты анықталады.
Жалпы психология ғылымында адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасы
мәселесі әртүрлі зерттеу аймағында өзекті болып табылады. Мысалы, еңбек
ұжымдарын басқарудағы тұлға аралық қатынас, (Е.С. Кузьмин; И.П. Волков;
В.Н. Панферов); педагогикалық жүйені қалыптастырудағы тұлғалық қатынастың
ролі (З.Ф. Есарева; С.В. Кондратьева; Д.Б. Эльконин); медициналық
тәжірибелердегі тұлға аралық қатынастың өнімділігі (А.И. Захаров; В.К.
Мягер; Б.Д. Карвасарский); құқық қорғау жүйесі қызметкерлерінің кәсіби
қызметіндегі қатынастар (В.Л. Васильев; Л.Р. Ратинов) және т.б.
Зерттеу мақсаты: студенттердің қандай әлеуметтік-психологиялық
параметрлерге сүйене отырып оқытушыларды таңдайтынын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқытушылар ұжымына зерттеу жұмыстарын жүргізу.
2. Әр оқытушының индивидуалды мәліметтерін өңдеу.
3. Оқытушылардың тұлға аралық қатынастағы типтерін айқындау.
4. Студенттер тобына зерттеу жүргізу және мәліметтердің сапалық
талдауы
5. Зерттеу болжамын дәлелдеу
6. Зерттеу мәліметтерін сапалық психологиялық талдау жасау.
Зерттеудің болжамы: Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық
қатынасының ерекшеліктері оқытушының кәсіби бағыттылығы мен бірлескен
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру жағдайларына тәуелді
Зерттеу пәні: оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынас жағдайлары.
Зерттеу объектісі: ҚазҰПУ-нің педагогика және психология
факультетінің оқытушылары мен студенттері.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: - жоғарғы білім беру
жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынас
ерекшеліктерінің теориялық негізделуі мен оқытушылардың кәсіби бағыттылығы
мен бірлескен танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру стилдерінің эмпирикалық
зерттеуінің алғашқы тәжірибесінің жасалуымен сипатталады. Жұмыстың
практикалық мәнділігі- осы бағыттағы зерттеу мәліметтерін жоғары білім беру
жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің бірлескен танымдық іс-әрекеті
барысындағы жағымды тұлғалық қатынасын қалыптастыруда және ұқсас
эмпирикалық зерттеулерге салыстырмалы мәлімет ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, колданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жалпы жұмыс көлемі – 77 бетті құрайды.
І БӨЛІМ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне теориялық шолу
Психологиялық тұрғыда қарым-қатынас адам арасындағы байланыстың қойылу
нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің түрлі белгілер жүйесі
арқылы өзара әркеттесуі ретінде түсіндіріледі. Психология ғылымында қарым
-қатынас біріккен іс -әрекетке қажеттіліктен туындайтын, өзіне ақпаратпен
алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды кіргізетін,адамдар
арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде сипатталады.
Бұл анықтама қарым -қатынастың негізгі мазмұнын бөліп шығарады:
адамдардың ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетті, бірін-бірі тануы. Мазмұнның
осы 3 сипаттамасын қарым -қатынастың аспектілерін қарастыру қабылданған.
Ақпаратты беру қарым-қатынастың интерактивті аспектісі ретінде
қарастырылады; адамдардың бір-бірін түсінуі және тануы қарым -қатынастың
перспективті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым - қатынас барлық үш
аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ феноменді
талдауда әрбір аспектіні жеке қарастырған дұрыс. Кейде коммуникация,
проекция және интеракция қарым-қатынастың негізгі қызметтері ретінде
зерттелінеді [39]. Қарым -қатынас мәнін түсінуде байланыс, өзара
әрекеттесу, біріктіру т.б. түсініктер негізгі болып табылады:
Әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарым -қатынасты нақтырақ
сөзбен белгілеу үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар
арасындағы контакт тіл жән сөйлесу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым
-қатынастың негізгі тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер
арқылы объективтену ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйлеу пайда болушы
санының көріну формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғарғы
психикалық қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық
деңгейлерде дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлеу манерасы адамның
дүниетану жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы
мазмұн, қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен
байланысты, қатынасы - адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке
құрамымен байланысты; әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады.
Мысалы, біз сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік-психологиялық сапасын
бағалауымыз керек. Бұл жағдайда оның ақпаратты қаншалықты мазмұнды екенін,
ол сөйлеушінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер
ете ме, соны анықтау керек. Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл - ақпаратты
қандай да бір кодпен хабарлайтын белгілік жүйе.
Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компютерлік
байланыстың дамуымен олардың кейбір интерациясы тенденциясы толық анық.
Сөйлеудің маңызды факторы болып ақпаратты біреудің паралингвистикалық
тәсілдері табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу қаттылығы, темпі
(шапшандығы), дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика,
дене тұрысы. Қарым - қатынаспен қоса жүретін паралингвистикалық тәсілдер
жинағы оның контексін анықтайды. Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның
мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе керісінше оны теріске шығаруы мүмкін.
Айтылған мән паралингвистикалық тәсілдер арқылы көрсетілгендердің
арасындағы қарама - қайшылықтарды толық емес қарым-қатынас факторы ретінде
қарастыруы керек [40].
Адамның әлеуметтік талдауда іс-әрекет категориясына маңызды роль
берілді. Іс -әрекет жайлы ілімге сүйене отырып, кеңес ұрпағы психологиялық
ғылым, оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша
қарастырды. Теориялық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулердегі іс-
әрекет талдамалы адам психологиясының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы
және оның дамуы ашылады. Қарым-қатынастың іс -әрекетпен осындай
органикалық байланысы жайлы тезисті қабылдау қарым -қатынасты кейбір
белгілі нормативті зерттеуді білдіреді, оның ішінде экспериментальды
зерттеу деңгейінде. Осындай нормативтердің бірі қарым - қатынасты оның
формасы көзқарасынан емес, оның мазмұны көзқарасынан зерттеу талабынан
тұрады. Бұл талап батыстық әлеуметтік психологияға тән, коммуникативті
процесті зерттеу дәстүрімен ұштасады. Коммуникация бұнда лабораториялық
эксперимент арқылы зеттеулерді - не коммуникативті амалдар, не байланыс
типті, не оның жиілігі, не коммуникативті актінің де коммуникативті
серттердің де құрылымы талдауға түсетіндігі дәл форма көзқарасынан
түсіндіреді [42].Егер қарым -қатынас іс -әрекет жағы ретінде, оны
ұйымдастыру тәсілі ретінде түсінілсе, онда бұл процестің бір ғана формасын
талдау жеткіліксіз болып табылады.
Қарым-қатынас "іс -әрекет" категориясы арқылы анықтауда А.А. Бодалев
және т.б. психологтар қарым-қатынас амалына,тәсіліне, мақсатына және
мотивіне назарды шоғырлау арқылы оның материялды сипатын көрсетеді. "Қарым-
қатынас үшін қарым-қатынас" жағдайын қоспағанда қарым-қатынастың мазмұнды
жағы оны мұндай талдауда өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес
келеді, партнер де, оның қарым-қатынас та бірлікке іс -әрекеттің заттық-
практикалық мақсатына жету амалы болып табылады[5].
"Бейне" және "қатынас" категориялары арқылы қарым -қатынас анықтамасында
адамның адаммен өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетілді. Адамдардың
біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді. Бірінші
салада партнерлардың тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең қарым-қатынас
процесінің спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды қабылдау объектісі
ретінде бейнелеу негізінде өтеді (оның сыртқы келбетін, әрекетін,
қылықтарын, мінез-құлықтарын оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат беретін іс
-әрекет өнімдерін). Осы және вервальды, сонымен қатар техникалық өзара
байланыс тәсілдері арқылы партнерлер бір-біріне өздерінің іс-әрекеті,
идеялары сезімдері, т.б. жайлы ақпарат мақсаттарымен сәйкес реттеуге
ұмтылады [22].
Қарым-қатынас анықтамасына "бейне" категориясы көзқарасынан қарау,
қарым-қатынас - партнерларының өзара әрекеттінің мазмұнды жақтары туралы
идеалды көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып
табылады деген тұжырымға әкеледі.
Ақпараттық іс-әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды
білдіреді. Егер партнерлер өзара әрекет процесінде алмасатын реалды
құбылыстардың абстрактілі формаларын олардың өзара түсініктеріне ұқсас
болса, онда қарым-қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам болмысының
салыстырмалы өз бетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені идеалды формалар
өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама-қайшылықтарын көрсетпейді
[40]. Сондықтан, Б.Д.Паригиннің жазуынша : "Қарым -қатынасты бір уақытта
индивиттердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір-біріне
қатынасы ретінде де, олардың бір-бірін өзара түсіну процесі ретінде де
бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық
негіздері бар.
Қарым-қатынас - адамдардың біріккен өмір әрекетін бір-бірімен
ақпараттық коммуникативті жән психологиялық өзара әрекет тәсілімен
әлеуметтік реттеу процесі. Қарым-қатынас бірнеше түрлерге бөлінеді, олар
кері байланыс ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым-қатынас жанама және
тікелей, тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым-қатынас - бұл
тікелей "бетпе-бет" кәдімгі қарым -қатынас, өзара әрекет субъектілері жақын
орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы қарым-
қатынасқа түседі. Тікелей қарым-қатынас ең толық өзара әрекет түрі болып
табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей қарым-
қатынас формалары және тұлғааралық болады. Тікелей қарым-қатынас екі
субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер арасында
өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым-қатынас кіші топтар үшін ғана реалды болуы
мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір-бірін білетін топта.
Жанама қарым-қатынас индивидтер бір-бірінен уақыт бойынша немесе
қашықтық бойынша алшақтаған жағдайда өтеді, мысалы, субъектілер телефон
арқылы сөйлеседі немесе бір-біріне хат жазады. Жанама қарым-қатынас толық
емес психологиялық байланыс болып табылады. Бұнда кері байланыс
күрделенген. Жанама қарым-қатынас та субъектілер арасында және топта жүзеге
асады.
Бұқаралық қарым-қатынас әлеуметтік - коммуникативті процестерді анықтайтын
қарым-қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым-қатынас бейтаныс
адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар бұқаралық ақпараттың
әртүрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді. Бұқаралық қарым-қатынас
тікелей және жанама болуы мүмкін [44].
Әртүрлі контекстерде қарым-қатынасты кең мағынада қоғамдағы әлеуметтік
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде, және тар мағынада
адамдардың тұлғааралық қатынастарындағы тікелей немес жанама байланысы
ретінде анықтайды.
Қажетті және перспективті болып Б.Ф. Ломов еңбектерінде рельевті түрде
көрсетілген қарым-қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу табылады. Б.Ф.
Ломов пікірінше, қарым-қатынас құрылымын зерттеуде талдаудың 3 деңгейін
ескерту керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп атайды. Бұл деңгейде
адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы тұлғаның бүкіл өмір жолы бойындағы
оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады.
Қазіргі уақытта қарым-қатынасты коммуникативті, интерактивті және
перцептивті жақтардан тұрады деп қарастырушы бағыт кең тараған. Оның үш
жағы бірдей көрінеді. Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда жүзеге асады,
интерактивті – партнерлердің өзара әрекетін реттеуде, ал перцептивті -
әңгімелесіп салыстыру, идентификация, апперцепция, рефлексия сияқты
психологиялық механизмдер көмегімен “тану” арқылы жүзеге асады.
Қарым-қатынас субъектілерінің өзіндік функционалды жүктемелері бар.
Мысалы, А.А. Брудный бойынша қарым-қатынаста үш бастапқы функциялар бар:
белсендіруші-әрекетке итермелеуші; интердиктивті – тиым салушы, тежеуші;
дестабилизациялаушы – қорқыту, намысқа тиер сөздер және т.б, және қарым-
қатынастың төрт негізгі функциялары: инструменталды – іс-әрекетті қарым-
қатынас арқылы коордтнациялау; синдикативті – қауым, топ қалыптастыру; өзін
көрсету; тасымалдаушы функциялары көрсетілген. Соңғы функция педагогикалық
қарым-қатынас үшін ерекше қызықты, өйткені “бұл функция оқыту негізінде
жатыр: тұлғаны оқыту қарым-қатынас арқылы жүзеге асады..”. Қарым-қатынас
функцияларын тереңірек талдау байланыстың, ақпараттың, итермелеуші,
координациялаушы, түсіну функциясын қатынас орнатудағы эмотивтілік
функциясын және әсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты.
(Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.А.Брудный, А.А.Леонтьев,
Б.Ф.Ломов, Л.А.Карпенко, В.Н.Панферов, Е.Ф.Тарасов, Я.Яноушек және т.б.)
мысалға, қарым-қатынасты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі
қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін
адамдардың өзара әрекеттесу ретінде анықтай отырып В.Н.Панферов қарым-
қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас
және осыған сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт: коммуникативті,
ақпаратты, гностикалық, реттеуші бағытты ұйғарады .
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың үш жағын сипаттайды: ақпараттық-
коммуникативтік және де аффективтік-коммуникативтік және де өзіндік
коммуникативтік компоненттің хабарды алу мен беру ретінде, мінез-құлықты
реттеу мен қабылдаудың, бастан кешірулердің болуы ретінде, яғни аффективті
компонент ретінде міндеттілігін атап көрсетеді.
Қазіргі кезде кең таралған келіс бойынша қарым-қатынаста оның
коммуникативтік, интерактивтік және перцептивті жақтары қарастырылады.
Маңыздысы, осы қарым-қатынас жақтарының бәрі бір мезгілде көрінеді.
Коммуникативтік жағы ақпарат алмасуда интерактивті – қарым-қатынасының
таңбалық жүйелерін кодтау мен декодтауларының бір жақтылығы жағдайында
өзара әрекеттерін реттеуде перцептивті болса – әңгімелесушіні салыстыру,
сәйкестендері, апперцепция, рефлекция сияқты
Механизмдердің көмегімен оқу кезінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің
коммуникативтік әсерінен студенттер тобының қалыптасушалық дәрежесіне
байланысты осы процестің қандай да жағы көбірек айқындалуы мүмкін. Қарым-
қатынас субьектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді және
бұрыннан бері қарым-қатынастың түрлі функцияларын жүзеге асырушылар ретінде
қарастырылады. Мысалға, А.А.Брудный бойынша коммуникацияда (қарым-
қатынаста) үш бастаптқы функциялар:
Активациялық – әрекетке түрткілеу,
Интердиктивті – тыйым салу, тежеу,
Дестабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау т.б. және де қарым-қатынастың
төрт негізгі функциялары бөлінуі мүмкін, инструменталды іс-әрекетті қарым-
қатынас жолымен үйлестіру, синдикативті – қауымдастықты. Тонты жасау,
трансляциялық. Соңғысы педагогикалық қарым-қатынас үшін ерекше қызықты,
себебі бұл функция оқыту негізінде жатыр.
Қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге асады, мемлекет тарапынан
институционалдық, санкцияланған және ұйымдастырылған да қайталана беретін
адамдармен контакт процесінде болатын берілген кісіге өз білімдері мен
дағдыларын беруге қабілетті, өзіндік даралық, формалды емес те. Қарым-
қатынастың функциясының неғұрлым жете талдауы контактілік, ақпараттық,
түрткі болушы, үйлестіруші, түсіну функциясын, қатынастар орнатудың
функцияларын және әсер етуші функцияларын саралап жіктеуге мүскіндік береді
(Л.А.Карпенко).
А.А.Брудный терминологиясы бойынша осыған байланысты қарым-қатынастың
екі түрін ажыратады: акциолды және ретиалды (жетелік). Контактілік
белгісімен көз алдында әңгімелесушінің болуын, не жоғын белгілейді. Осы
тұжырымдама терминінде педагогикалық қарым-қатынас көпшілігінде дыбыстық
тікелей, контактілі, ауыспалы, бұқаралық және ахсиалды-ретиалды ретінде
сипатталуы мүмкін .
Қарым-қатынасты қалай дегенмен де бір-бірімен психологиялық қатынаста
байланысқан адамдар арасындағы мақсатты тура немесе қайсы бір құралдармен
жанамаланған контакт орнату және қолдау процесі ретінде айқындай отырып
А.А.Леонтьев оның келесі сипаттамаларын бөледі. Контактілік
бағдарланғандық, бағыттылық, арнайы семиотикалық пен процестің
психологиялық динамикасы. А.А.Леонтьев бойынша арнайы семиотикалық және
жанамалылық дәрежесі, қарым-қатынас бағдарымен психологиялық динамикасы
ретінде анықталған [27, 67-78бб].
Бұл жерде бұрынырақ аталған сипаттамалардың кейбіреуін ол жаңа
мазмұнға толтырады. Мысалға, бағыттылықтың екі жақты табиғаты белгіленеді,
адамдардың өзара әрекеттесу ерекшеліктерін өзгертуге және олардың өздерінің
өзгеруіне бағыттылық. Бағдарды анықтау кезінде ақпарат алмасу бағытына емес
сондай-ақ бағдарланудың өзінің бағыттылығының әлеуметтік немесе тұлғалық
табиғаты да белгіленеді. Осы негізде А.А.Леонтьев қарым-қатынастың екі
типін бөліп көрсетеді:
– тұлғаға бағдарланған және әлеуметтік бағдарланған. Олар коммуникативтік,
функционалдық, әлеуметтік-психологиялық және тілдік құрылыммен ажыратылады.
Әлеуметтік бағдарланған қарым-қатынастағы айтулар көптеген адамдарға
арналады және әркімге де түсінікті болуы керек. Сондықтан да оларға
толыққандылық, дамығандық, ашықтық, дәлдік және жоғары мәдениет талаптары
қойылады.
Қарым-қатынастың арнайы семиотикалық мазмұны барлық құралдардың –
вербалды және вербалды еместердің бірігуінің – тілдік әсер ету тиімділігін
жоғарылату үшін маңыздылығын айрықша көрсетеді. Контактілер айтылып тұрған
хабардың уақыт пен кеңістік бойынша жақындығы мен оның қабылдану дәрежесі
бойынша қарастырылады. Қарым-қатынастың маңызды сипаттамасы оның
психологиялық динамикасы болып табылады ол сөздік әсер ету ерекшеліктерімен
анықталады. Сөздік ақпараттың адам психикасына әсер ету дәрежесімен сипаты
қандай болуына байланысты келесілерді бөледі: хабарлау, сенімін жеткізу
және сендіру.
Осы сипаттамалар бойынша А.А.Леонтьев ізінше лекцияны онда қолданатын
құралдар сипаты және әлеуметтік жанамалануы бойынша тұлғааралық қарым-
қатынасқа таяу түрлі психологиялық динамикалы әлеуметтік бағдарланған
қарым-қатынас ретінде анықтауға болады. Аталғандарға қарым-қатынастың
тағы екі сипаттамасын қосуға болады. Тұлғалық, өкілділік, көрнекіліктік
және көп ақпараттық. Біріншісімен сөйлесушінің мәтініндегі субьектілік
көрінісі белгіленеді, екіншісімен – тілдік қарым-қатынастың көп
жоспарлылығы белгіленеді мұнда бір мезгілде оның барлық сипаттамалары
жүзеге асырылады. Түрлі деңгейлері бейнеленеді (пәндік, мағыналық т.б.).
көрнекіліктің әлеуметтік табиғаты былайша анықталады, адамдар арасында
пәнсіз қарым-қатынас болмайды. Ол әрқашанда мазмұнды, тарихи нақты болып
келеді және де ...тек қоғамдық іс-әрекет пен қатынастардың белгілі бір
түрінде – өндірістік-техникалық, экономикалық, саяси, адамгершіліктік т.б.
қандайда бір нақты себеп бойынша бола алады [28, 12б].
Іс-әрекеттің осы түрлеріне қарым-қатынас әсер етеді және одан
көрінеді. Көрнекілік кез-келген қарым-қатынасқа араласушылардың, мысалы,
мұғалімнің және студенттердің даралық-тұлғалық ерекшеліктерін олардың
мәдениет деңгейін, жасын, жынысын және қызығушылықтарын, қажеттіліктерін,
талғамдарын, бейімділігін және т.б. бейнелейтінін ұйғарады. Тілдік қарым-
қатынасты оның негізгі формаларын, қарым-қатынас өнімін талдау ерекше мәнге
ие. Ол осы қарым-қатынасты жүзеге асырушы адамдар қатынасатын әлеуметтік-
қоғамдық қатынастарды да олардың тұлғалық ерекшеліктерін де ашуға мүмкіндік
береді.
1.2. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас және
оқытушылар мен студенттердің өзара әрекеттесу формасы ретінде.
Қарым-қатынас іс-әрекеттің тұрғысынан бұл бірлескен іс-әрекетке деген
қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды өзара әрекеттің басқа адамды
қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді қамтитын адамдар
арасында байланыс орнату мен оны дамытудың күрделі көп жақты процесі. Бұл
процесті түсіну қарым-қатынаспен іс-әрекет бірлігіне негізделеді. Ол қарым-
қатынастың кез-келген формалары бұл адамдардың бірлескен іс-әрекетінің
ерекше формалары деп ұйғарылады. Берілген жағдай педагогикалық процесс
ерекше болып табылатын қарым-қатынасты субьектілердің бірлескен оқу іс-
әрекетінің формасы ретінде санауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекет қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге осы
құбылыстар байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды.
Олар адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов) қарым-қатынас іс-әрекет
түрі сияқты тек түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін
(яғни Г.П.Шедровский, А.А.Леонтьев, В.В.Рыжов, Г.В.Гусев және т.б.) соңғы
жағдайда ол қандай іс-әрекет, даралық па әлде ұжымдық па деген сұрақ
туындайды. Біз іс-әрекеттің екі формасы да мүмкін дегенді негізге аламыз,
бірақ қарым-қатынастың өзі іс-әрекетпен айналысатын адамдардың өзара
әрекеттесу формалары болып табылады. Мұндай түсіндірме Б.Ф.Ломовтың жалпы
позсциясымен сәйкес келеді. Бұл позиция бойынша қарым-қатынас (бір-бірімен
қатарлас дамушы іс-әрекеттердің бірінің үстіне бірі қосылуы жапсырылуы
емес, ол оған серіктестер ретінде қатысушы субьектілердің өзара әрекеті
[29, 252б].
Алайда түсіндірмелерден айырмашылық мынада: Б.Ф.Ломов үшін қарым-
қатынастың өзі өзара әрекеттесу болса, оқулықта келтірілген анықтама
бойынша қарым-қатынас оның формасы болып табылады. Өзара әрекеттесу формасы
адамның қоршаған ортамен басқа адамдармен өзара әрекеттесуінің үш
жоспарының бірі ретіндегі адамдар іс-әрекетінің қоғамдық коммуникативтік
аясында пайдаланатын құралдарына тәуелді. Адамзаттың іс-әрекетінің аясы ең
алдымен адамның өмірлік іс-әрекетінің мақсаттарының бағыттылығының
өзгеруіне байланысты жіктелінеді. Мысалы, өзі-өзі үшін, өзінен тыс нәрсені
басқалар үшін жасау, жарату сияқты адамның іс-әрекетінің негізгі
мақсаттарының ішінде мақсаттардың үш тобы бөлінуі мүмкін материалдық және
рухани мәдениет өнімдерін жарату, білімдерді қабылдау, жинақтау, меңгеру
және ой алмасу, мақсаттардың алғашқы екі тобын қарым-қатынастағы рухани
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жүзеге асыру. Осыған сәйкес шартты
түрде іс-әрекеттің өзара байланысты және өзара шартталған үш саласын
реттеуге болады.
Қоғамдық өндірістік (еңбек), танымдақ (танып білу) және қоғамдық-
коммуникативтік (қарым-қатынас). Іс-әрекеттің осындай формаларын
Б.Г.Ананьев оған субьект құрылымы тұрғысынан келу негізінде бөлгені
мағызды. Бұл келіс бойынша адамда еңбек, таным мен қарым-қатынас
субьектілері қасиеттерінің үйлесуі адамның жалпы іс-әрекет субьектісі және
тұлға ретінде ұйымдасуын анықтайды.
Іс-әрекетпен қатар басқа да бағыттар бар. Мысалы, вербалды қарым-
қатынасқа деген келістердің бірі байланыс теориясымен ақпараттар
теориясымен арақатынаста және өз көрінісін Ч.Остуд, Дж,Миллер,
Д.Б.Родбенттң жалпы психология бойынша еңбектерінен Г.Гебнердің, Д.Берлрның
және т.б. коммуникация бойынша жұмыстарынан табады. Бұл келіс Г.Лассвелдің
қарым-қатынасты зерттеу міндеттерін кім нені, қай арна бойынша, кімге
қандай әсермен береді формуласымен анықталған еңбектеріне дейін өрлей
отырып, негізінен ақпарат алудың психологиялық ерекшеліктерін коммуникатор
мен аудиторияның сипаттамаларын, қарым-қатынас шарттарын, құралдарын және
т.б. зерттеуге бағытталған.
Коммуникация модельдеріне оларды зерттеу компоненттері (жалпы түрлде:
бастау – хабар – арна – алушымен аймақтары қарастырылады. (коммуникатор мен
аудитория ерекшеліктері, жағдайлары, ситуациялар, құралдары және т.б. қарым-
қатынастің тілдік құрылымы, ұйымдасуы және стилі, оның мәндік және
семантикалық мазмұны т.б.) эксперименталды зерттеулерден алынған
қорытындылар негізінде аудитория реакцияларының әсерлері мен формаларына
қатысты яғни кері байланыс әсеріне, аудиторияның өзінің сипатына және де
коммуникацияның реципиенттерінің әлеуметтік ұстанымдар жүйесіне, мысалы
олардың эксперименталды зерттеулерден алынған қорытындылар негізінде
аудитория реакцияларының әсерлері мен формаларына қатысты яғни кері
байланыс әсеріне, аудиторияның өзінің сипатына және де коммуникацияның
реципиенттерінің әлеуметтік ұстанымдар жүйесіне, мысалы олардың
конвергенциясына әсер ету аймағына қатысты.
Ақпарат, жүйе, кері байланыс түсініктері осы келісте орталық
түсініктер болып табылады. жүйелік коммуникативтік-ақпараттық келіс,
ақпараттарды байланыс арналарымен беру жағдайында психикалық процестер
барысының өзгешелігін есепке алу негізінде коммуникация тиімділігінің
критерилерін, жағдайларын және тәсілдерін анықтауда мүмкіндік береді. Бұл
жерде жүйе ретінде өзара әрекеттесуші субьектілер түсінігі нақтыланады.
Ю.А.Шерковиннің көрсетуінше, жүйелерді коммуникациялық тізбекке
біріктіру негізінің өзінде ол олардың күйлерінің тәуелділігін білдіреді.
Бұл жағдайда функционалды келісімделген жүйелер-коммуникатор психикасы мен
реципиент психикасы өзара әрекеттеседі: коммуникация арқасында осындай
жүйелер бірдей күйде болып және әрекеттене алады – эмоционалдық қозу немесе
салмақты байыптылық, мазасыз сенімсіздік немесе біліміне сенімділік
күйлері. Олар бағыттылығы мен қарқындылығы бойынша ұқсас ие болуға, ойлау
материалы ретінде ұқсас таптаурындарды пайдалануға қабілетті [17, 364 б].
Осы жағдай педагогикалық қарым-қатынасты сипаттау үшін едәуір маңызды.
Коммуникацияның екі жағы ретінде оның субьектілерінің
интерпсихологиялық өзара әрекеттесу болады. Мысалы, егер осы процесті
лектор А-ның лекция оқуы мен тыңдаушы Б-ның лекция тыңдауы барысында
қарастырсақ онда А – Б өз тарапынан күрделі интерпсихологиялық өзара
әрекеттесу болып табылса А-ның, Б-ның да әрқайсысы жүйе ретінде өз ішінен
ақпаратты алуды қайта өңдеуді және шешім қабылдауды жүзеге асырады.
Тыңдаушы Б тек А-дан ақпарат қаьылдап қана қоймайды, ол қабылданғаг шешім
негізінде сөйлеуге потенциялды дайындықты қоса отырып, оны қайта өңдейді.
Сонымен бірге тыңдаушы Б басқа тыңдаушылардан да ақпарат алады. Яғни
аудитория ішілік қатынастардың күрделі жүйесіне түседі. Лектор А – тек
ақпарат көзі емес ол сонымен бірге аудиториядан кері байланыс арналары
арқылы келіп түскен ақпараттарды қабылдаушы және т.с.с. болады.
Басқаша айтқанда интерпсихологиялық жүйе тек бір ғана ақпарат беру
немесе алу функцияларын ғана емес сондай-ақ оның бүкіл коммуникативтік
өңделуін іске асырады. Бірақ бүкіл қатарға кері тәртіпте яғни алудан беру
тәртібінде болады. Осылайша А – Б коммуникативтік қатары макрожүйе болып
келеді, оның ішінде әр жүйе шегінде қабылдау, өңдеу және шешім қабылдау
жүреді. Сынып немесе аудитория болып табылатын Б жүйесінде бұ процесс
барлық тыңдаушылар арасында көп арналы байланыс орнату есебінен, одан сайын
күрделенеді 1,123.
Коммуникативтік бағыт бүгінгі педагогика қолданатын педагогикалық
өзара әрекеттесу схемасын, оған енетін буындардың бүкіл алуан түрлілігімен
(бастау, ситуация, байланыс арнасы, кері байланыс т.б.) көрнекті көрсетуге
мүмкіндік береді. Бірақ берілген келіс бойынша осы өзара әрекеттексудің
ішкі табиғатын, оның оьектілерінің екі жақты белсенділік сипатын және т.б.
ашпайды. Осы табиғатты ашу үшін сөйлеуші мен тыңдаушы байланысын орнататын
ғана емес сонымен бірге оның психологиялық механизмдерінде анықтай алатын
келіс қажет. Мұны тек іс-әрекет қажеттіліктері мен түрткілерін, мақсатпен
міндеттерін, оның психологиялық құрылымын, субьектілер ерекшеліктерін
талдағаннан кейін ғана, басқаша айтқанда іс-әрекеттікіс-әрекетті келіс
негізінде ғана жасауға болады.
Сондай-ақ, тілдік қарым-қатынасты адамдардың өзара әрекеттесуі,
интеракционизм тұрғысынан түсіндіруге неғұрлым ортақ әлеуметтік-
психологиялық бағыт та бар. Осы келіс арнасында коммуникация мен басқа
неғұрлым кең тұрғыдан адамдар өзара әрекеттесулерінің байланыстарының
үздіксіздігі атап көрсетіледі.
Жоғары оқу орындарындағы тұлға аралық қарым-қатынас оқытушы мен
студенттердің оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы болып
табылады. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды қарым-қатынастың мазмұнына,
функциясына және ішкі құрылымына жүргізілген талдау жалпы түрде, осы
аталған позициялардан терминдерді пайдаланып педагогикалық іс-әрекетті
анықтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды бейнелі
символдық және кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана отырып бір
мезгілде коммуникативтілік, перцептивтілік және интерактивті функцияларды
жүзеге асырады.
Функционалды түрде – бұл білім беру процесінің барлық субьектілерінің
қатынастарын орнатушы контактік; ақпараттық, түрткі болушылық, үйлестіруші
өзара әрекеттесу. Ол көп обьектілі бағыттылықпен, көп ақпараттылықпен,
кқрнектіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Онда құрылатын оның барлық
сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің
субьектілерінің өзара әрекеттесуінің жаңа сапалық мазмұнынан көрінеді. Ол
осы субьектілер қатынасын қатынастар жүйесінің немесе педагогикалық жүйе
ерекшеліктерімен анықталады.
Н.В.Кузьминаның көрсетуінше, педагогикалық жүйенің әр тарихи типі
елгілі бір мемлекеттік, педагогикалықпен тарихи мақсаттарға жетуге
бағытталған. Бұл жүйе педагогикалық ұжым ұйымдастыратын үйренуші тұлғасын
оған мақсатты жүйелілік және ұзақ мерзімді әсер ету процесінде оқыту мен
тәрбиелеуді жүзеге асырады.
Педагогикалық жүйенің өзінің мақсаты, міндеттері, мазмұны, құрылымы
бар және мұның өзі ары қарай қарым-қатынасты құрылымдық, функционалдық,
мазмұндық сияқты түрлі бірліктерді талдау үшін айырықша маңызды. Осы кең
контексте педагогикалық қарым-қатынас студенттердің мотивациясының дамуы
мен оқу іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін мектеп оқушысы тұлғасының
дұрыс қалыптсауы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың
эмоционалдықиқолайлы климатын қамтамасыз ететін мұғалімнің оқыту
процесіндегі студенттермен қарым-қатынасы ретінде анықталады [27, 20 б].
Осыған педагогикалық қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы
ретінде оқыту мен студенттердің өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты
екенін қосайық.
а) педагогикалық қарым-қатынастың бағыттылығы педагогикалық қарым-
қатынсатың өзгешелігі ең алдымен оның көп обьектілі бағыттылығынан
көрінеді. Ол тек үйрнеушілердің өзара әрекеттерінің өзінде олардың тұлғалық
даму мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ педагогикалық жүйенің өзіне негіз
болып табылатын оқу білімдерін игеруді ұйымдастыруға және осы негізде
шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған.
Осыған орай педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен
сипатталады. Оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге және игеру
пәніне. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас оның субьектілеріне үш
жақтық бағдарлануымен де анықталады, тұлғалық, әлеуметтік және пәндік.
Мұғалім қандай да бір оқу пәнін игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей
отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғанда бағдарлайды. Яғни,
фронталды жұмыс істей отырып әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан
педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған сипаттамалардың
бүкіл жиынтығымен айқындала отырып тұлғалық бағдарланған.
Әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас
элементтерінің органикалық үйлесімімен көрінеді. Бұл жерде аталған
элементтердің бәрін қамтитын педагогикалық қарым-қатынас аддитивті құралу
емес, ол принципиалды жаңа сапаға ие болады.
б) педагогикалық қарым-қатынастың ерекшелігі педагогикалық қарым-қатынастың
екінші сапасы оның оқытушы функциясымен шартталады. Ол өзіне тәрбиелеуші
функцияны қамтиды. Өйткені білім беру процесі бұрын көрсеткендей
тәрбиелеуші және дамушы сипатқа ие. Қарым-қатынастың оқытушы функциясы
А.А.Брудный бойынша жалпы тұрғада тасымалдаушымен теңестірілуі мүмкін.
Оқытушы функция тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты ол адам үйренуінің
барлық формаларына тән білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде, мектепте
дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнындағы арнайы ұйымдастырылған процесте
жүзеге асады.
Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші болғанмен де
ол өктемдік жүргізуші емес, бұл – мұғалім мен студенттердің өзара бір-
бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бөлігі А.А.Брудный атап
көрсеткендей мұғалімнің студенттермен қарым-қатынасы инструменталды.
Өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс-әрекетті үйлестіру. Бұл
жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды [6].
Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау бұл қашанда өзін-
өзі көрсету екеніне табиғи. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас
Е.А.Климов бойынша Адам-Адам схемасымен суреттелген адамдардың өзара
әрекеттесу сипатының өзгешелігінде бейнеленеді. Еске салайық бұл схема
мұғаліммен студенттердің тұрмыстық қызмет көрсету жұмысшылары мен
клиенттеріңің, психотерапевт пен клиенттердің және т.б. кез-келген кәсіби
өзара әрекеттесетін анықтайды.
Педагогикалық қарым-қатынас жоғарыдағы аталған өзара әрекеттесудің
барлық түрлерімен ұқсас сипатқа ие. Алайда оған психотерапевт пен
клиенттердің қарым-қатынасы ең жақынырақ шынында мұғалім қай пәнді
жүргізсе де ол студентке ең алдымен адамзат ақыл-ойының күшіне сенімді
танымға деген қарымды ұмтылысты ақиқатқа деген махаббатты және жанөиярлық
қоғамдық пайдалы еңбекке деген қатынастың жоғары және кемеліне жеткен
мәдениеттің кіршіксіз әдеппен бірге әділеттікті парасаты, қарапайымдылықпен
үйлскен көңіл-күй серпілісін көрсете алса – онда осындай педагогқа еріксіз
еліктей отырып кіші ұрпақ рухани үйлесімді өмірде жиі болатын тұлға аралық
қақтығыстарды адамгершіліктік тұрғыда шеше алуға қабілетті болып
қалыптасады [14, 4 б].
Өзара әрекеттесудің осы түрлері үшін ортақ болып табылатын К.Роджерс
берілген қарым-қатынасты жеңілдету фацилитациялау функциясының маңызы бар.
Бұл функцияның маңыздылығы соншалықты болғандықтан К.Роджерс мұғалім ең
алдымен қарым-қатынас фацилитаторы деп атады. Бұл мұғалім студентке өзін
көрсетуге өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін көрсетуге көмектесетінін
білдіреді. Педагогтың студент табысына, қызығушылығына, қарым-қатынас
ахуалының жайлылығына байланысты қолдаушылығы педагогикалық өзара
әрекеттесуді жеңілдетеді, студенттің өөз маңыздылығын көтеруіне және оның
ары-қарай дамуына ықпал етеді [56].
Осылайша, педагогикалық қарым-қатынас жайлы айта отырып, онда студент
мен қатар тәрбиеленуші және фацилитативті функцияның бар екенін белгілеуге
болады.
Педагогикалық қарым-қатынас бірліктері.
Педагогикалық қарым-қатынасты талдау қарым-қатынастың педагогикалық
және өзіндік коммуникативтік бірліктері түсініктерінің жігін айрып алған
жөн. Бұл түрлі құбылыстар қаншалықты ажырамас болса да біріншісі екіншісі
арқылы жүзеге асады. Коммуникативті міндеттің педагогикалық міндетке әсер
етудің таңдалған әдісіне барабарлығы, – қарым-қатынас процесінің және жалпы
педагогикалық әсер ету өнімділігінің міндетті шарты 43,22 б.
Педагогикалық міндет студенттердің белгілі бір оқу материалын игеруге
байланысты (мысалы, осы материалды түсіндіруді, оның түсініктемесін,
жүйелілігін, әрекеттің жалпыланған тәсілдерін өндіруді ұйымдастыру және
т.б. ), ал коммуникативтік міндет – студенттерге әсер етуді қандай
тәсілдері мен, оны қалай тиімдірек іске асыруға болады деген сұраққа жауап.
Осы жерде педагогикалық қарым-қатынастың түрлі жағдайларында белгілі бір
коммуникативтік міндетті жүзеге асырушы тілдік әрекеттер жайлы сұрақ
туындайды, оған педагогикалық ситуация мен коммуникативтік акт сипаты
жатады.
Педагогикалық ситуация оқу процесінің бірліктері, сабақ пен дәрісті
анықтау контексінде қарастырылады. Ол сабақ мақсатымен, міндеттерімен,
кезеңдерімен, оның мазмұнымен, оқу педагогикалық бірлескен іс-әрекет
субьектілерінің өзара әрекеттесу сипатымен сипатталады. Негізіне
байланысты, педагогикалық ситуацияны түрліше бөлуге болады. Қатынас формасы
бойынша ол іскерлік (жеке), ресми (ресми емес), формалдық (формалдық емес)
болуы мүмкін.
Сабақ (дәріс) кезеңдері, бөліктері бойынша педагогикалық, ситуация оқу
материалы мен таныстыру ситуациясы (онда бағдарлану, ұғыну, анықтап алу
және т.б.), әрекет тәсілдерін жаттықтыру (әрекеттің жалпыланған тәсілдерін
өндіру), бағалау және бақылау әрекет тәсілдерін игерілген білімдерін
бақылау және бағалау бола алады.
Еңбектестік динамикасы бойынша араласу, серікпен жұмыс істеу,
еңбектестіктен шығу, оны аяқтау ситуациялары анықталуы мүмкін. Оқудағы
өзара әрекеттесу сипаты бойынша, бұл еңбектестік, бәсекелестік, қақтығыс,
конфронтация (қарсы тұру) ситуациялары болуы мүмкін. Орындалатын оқу
міндеттерінің сипаты бойынша ситуация бейтарап немесе проблемалық болуы
мүмкін.
Оқудағы өзара әрекеттесуге қатысушылардың орналасуының формалды
критериий бойынша, оны етене жақын қарым-қатынас ситуациясы ретінде
анықтайды (15-45 см қашықтығы); тұлғалық (75см), әлеуметтік (2м дейін) және
бұқаралық (3-7м). Педагогикалық қарым-қатынас ситуациясын саралап жіктеу
үшін басқа да жеке негіздер таңдалуы мүмкін. Мысалы, мұғалімнің бірінші
сыныппен, бірінші сабақта, бірінші-қыркүйектегі қарым-қатынас жасауының
педагогикалық ситуациясы, яғни, басталу ситуациясы формалды емес;
өмірдегі, ЖОО жағдайындағы жалпы бағдарлану; өзара әрекеттесуге ену;
ынтымақтастық, бейтарап, тұлғалық және әлеуметтік қарым-қатынас, тұлғалық
танысу және т.б. ретінде анықтала аланыды. Әр ситуация белгілі бір тілдік
әрекеттер көмегімен, коммуникативтік міндеттер түрінде белгілі бір
коммуникативтік актілер мен іске асады. Бұл жерде атап өтетін жағдай жалпы
қарым-қатынаста және педагогикалық қарым-қатынаста құрылымдық және
функционалдық бірліктер ретінде коммуникативтік актілер және
коммуникативтік міндеттер болады.
Қарым-қатынастың құрылымдық бірлігін авторлар түрліше қарастырады.
Мысалға, А.К.Маркова қарым-қатынас іс-әрекетінің құрылымдық белгі деп
адамның өз пікірін құрастыруын есептейді. Бірақ мұндай бірлікте тек
сөйлеуші ғана есепке алынады және жалпы қарым-қатынас процесінде тыңдаушы
әрекеті қамтылмайды. Егерде екі жақты өзара әрекеттесу формасы ретінде
қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі деп адамның өз пікірін құрастыруын
есептейді. Бірақ мұндай бірлікте тек сөйлеуші ғана есепке алынады және
жалпы қарым-қатынас процесінде тыңдаушы әрекеті қамтылмайды. Егер де екі
жақты өзара әрекеттесу формасы ретінде қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі
коммуникативтік акт ең аз мөлшерде ары қарай бөлінбейтін түрде болса онда
қарама-қайшылықтар жойылады деп жорамалдауға болады. Бұл жерде (жай ғана
әрекеттер жайлы, жай ғана бір обьектінің екіншісіне әсері жайлы емес, дәл
өзара әрекеттесу жайлы сөз болып отыр [32, 249]. Осы өзара әрекеттесудің
белсенді екі жақты түйіндес сипаты көбінесе коммуникативтік теорияның тек
жарияланушы теоретикалық постулаты болып табылатыны рас.
Іс жүзінде қарым-қатынастың барлық схемалары сөйлеуші (бірінші партнер) –
тыңдаушы (екінші партнер) (С1 – Т2) схемасына ол тек бір бағыттағы, бір
жақты коммуникативтік акт схемесына ол тек қарым-қатынастың екі жақты
актінің бөлігі ретінде қарастырылады. Егер де қарым-қатынасты шынымен де
ойлармен алмасу процесі ретінде түйіндес акт жүйесі ретінде елестетсе
онда оның схемасы С1–Т2 түрінде болу керек, мұнда функция болып табылатын
С1–Т2 және С1–Т2 өзара түсіністік қарым-қатынас шарты ретінде
қарастырылады. Осы жағдайда ең алғаш рет М.М.Бахтин диалогты тілдің шынайы
бірлігі ретінде анықтай отырып айтқан. Ары қарай қарым-қатынас жайлы айта
отырып және оның ішінде педагогикалық қарым-қатынас жайлы айта отырып, оның
құрылымдық бірлікте – коммуникативтік актіде іске асуын назарға аламыз.
Сөйлеуші мұғалім немесе студенттің коммуникативтік акт құрылымын
анықтай отырып біз саналы түрде белсенді өзара әрекеттесу субьектілерін
ғана белгілейтінімізді атап өту қажет алайда бұл құрылымға үш-төрттен
(Н.С.Трубецкой, А.Гардинер) алты-жеті (Р.О.Якобсон, В.А.Артемов және т.б.)
элементтерге дейін кіретіні белгілі, мысалға Р.О.Якобсон тілдік актіні
анықтаушы алты элементтерді бөледі. Жіберуші (сөйлеуші), алушы (тыңдаушы),
код (тіл), хабарлама, контекс және контакт. Соңғысы – контакт – автор
тарапынан іс жүзінде тіл функциясымен теңестірілген, коммуникативтік акт
элементінен гөрі әрекеттен кейінгі фактор ретінде қарастырыла алады.
Тілдің В.А.Артемов ұсынған коммуникативтік схеманың бұрыннан белгілі
блоктарымен қатар яғни ақпарат көзі (сөйлеуші) жіберілген хабарлама
қабылдаушы (тыңдаушы) байланыс арнасы алынған хабарламалармен қатар, жаңа
блок – тілдік қылық ұйғарылады. Айта кетейік, бірінші (Р.О.Якобсон) және
екінші (В.А.Артемов) жағдайда қарым-қатынас коммуникативтік – ақпараттың
келіс негізінде қарастырылады.
Қарым қатынастың түрлі жақтарының (Функцияларының) байланысы олардың
динамикасы Я.Якоушек ұсынған қарым- қатынастың деңгейлік схемасында
бірінші деңгейіңде коммуникация өз тарапынаң ақпарат беру мен қабылдауды
контактқа түскен индивидтердің бастанқы ақпараттылығында болатын
айырмашылықтарды түзететін оның кодталуы мен декодталуын білдіреді. Алайда
осы деңгейдің өзінде коммуникация тек ақпарат алу мен беруге ғана
теңеспейді жасырын түрде ол қатысушылардың өзара қатынастарын да қамтиды.
Мысалға сөйлеуші жағынан тыңдаушының беріліп отырған ақпаратты қалай
қабылдауының антиципациясы орын алады. Өз кезегінде реципиент өзі алған
ақпараттың контектісін қайта құрылымдайды. Сөйлеушінің бастанқы ниеті оның
тәжірибесі, білімдері және т.б. осы деңгейде бірлескен іс-әрекетпен тікелей
байланыс жоқ. Коммуникация екінші деңгейде нақ өзара сипатқа ие болады.
Мұнда ол қатысушылардың өзара мағыналарды беруі мен қабылдауын көрсетеді.
Осы деңгейде коммуникация олардың ортақ міндеттерді орындаудағы
бірлескен іс-әрекеттерімен тікелей байланысты,ол тек қана іс-әрекеттегі
емес сондай-ақ сонымен байланысты коммуникациядағы функциялардың сараланып
жіктелінуіне әкеледі. Соңғысы бұл жағдайда ақпараттау, сұрастыру, оқыту,
нұсқа беру, бұйыру және т.б. сипатқа ие бола отырып бірлескен жұмыстың,
үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Берілген білімдермен, ойлармен шешімдермен
алмасу бұл жерда міндетті бірлесе орындауға бағынған-қажет мәліметтерді
алуға, оқу материалын меңгеруге және т.б.
Үшінші деңгейде алдыңғы шепке коммуникация үшін неғұрлым мәнділері,
бір-бірінің ұстанымдары мен басқалардың пікіріне құлақ асу тіпті олармен
келіспеседе және т.б. шығады. Осы жағдайда коммуникация жекелеген
қатысушылардың қосқан үлестерін табыстарын жалпы бағалаудың қалыптасуына
бағытталады жалпы бағалауға ұмтылу кедергілерге тап болуы мүмкін, бұл
кедергілер коммуникацияға түсуші жекелеген қатысушылардың негізгі
мақсаттарының әр түрлілігінде болады. Коммуникация осы үшінші деңгейі өзара
қатынастардың ұжымдық сипатымен байланысты.
Қарым-қатынастың функционалдық бірлігі коммуникативтік міндет болып
табылады, ол коммуникативтік актінің ішінде қызмет атқарады В.А.Кан-Калик
бойынша коммуникативтік міндетті құруда педагогикалық міндет, мұғалім мен
сыныптың педагогикалық қарым-қатынас деңгейінің болуы үйренушілердің
даралық ерекшеліктерін есепке алу, өзінің даралық ерекшеліктерін есепке алу
жұмыс әдістерін есепке алу басшылыққа алынады. М.И.Лисинаның анықтауы
бойынша қарым-қатынас міндеті-мақсат оған жетуге қарым-қатынас процесінде
жасалынатын түрлі әрекеттер бағытталған қарым-қатынас міндетін ішкі және
сыртқы жағдайлар анықтайды. Міндет өз кезегінде қарым-қатынасының
функционалды бірлігі ретінде ерекшеліктерін бөлейік.
Біріншіден коммуникативтік міндет бұл продуктивті-рецептивті бірлік,
яғни ол сөйлеушінің де тыңдаушының да тілдік іс-әрекетін қамтиды. Сөйлеуші
позициясы тарапынан коммуникативтік міндеттердің келесі топтары бөлінуі
мүмкін 1. ақпаратты беру (хабарлау), 2. ақпаратқа сұраныс талап ету, 3.
әрекетке түрткі болу (вербалды немесе вербалды емес) және 4. педагогикалық
қарым-қатынас серігінің (қарастырылып отырған жағдайда –студенттің)
вербалды немесе вербалды емес әрекеттерге қатынастарының көрінуі осы
топтарда әрқайсысының коммуникативті міндеттері көптеген тілдік әрекеттер
арқылы шешіледі. Бірқатар жұмыстарда (А.В.Бельский, В.А.Артемов,
Л.Д.Ревтова, В.И.Кадомцев т.б.) хабарлау мен түрткі болу сияқты
әрекетердің барлық саналуандығын бөлуге тырысқан.
Бұл зерттеулер негізінен коммуникативтік міндеттерді жеткізудің
интонациялық формаларын зерттеулерге бағытталғандықтан олардың атауларда
төрт коммуникативтік түрлері бейнелейді баяндау, сұрақ, ниеттену, және
лепті үн шығару. В.Артемов осыған сәйкес сөйлешінің хабарлау сияқты жалпы
коммуникативтік міндетті баяндау ретінде анықталады оның кем дегенде 11
түрі болады: баяндаудың өзі, хабарлау, атау, хабарлама санап, тізбектеу
сөзді қақпалау, жауап, ақпар, баянат, әңгіме, ертегі, тілдік әрекеттің
түрткі болу сияқты түрінің спектрі одан да кең. А.В.Бельский, В.А.Артемов
мәліметтері бойынша оған кем дегенде он алты түрі жатады – бұйрық, әмір,
талап, бұйыру, ескерту, қоқан-лоқы, тыйым, шақыру, сақтандыру, үндеу,
кеңес, тілек, өтініш, өсиет айту, жалыну [4, 265-270].
Зерттеушілер тарапынан сөйлеушінің коммуникативтік міндеттері
бөлінген олар педагогикалық қарым-қатынаста неғұрлым көп функционалдық
жүктемені атқарады. Бұл коммуникативтік міндеттер мен оларды жүзеге асырушы
әрекеттер мен оларды жүзеге асырушы студенттердің – болашақ педагогтардың
арнайы игеру обьектісі болу керектігіне куәландырады.
Қарым-қатынас оқыту құралы мен мақсаты ретінде қарастырылған
А.К.Маркованың зерттеулерінде оны игеру төрт кезең ретінде берілген,
олардың ішінде алғашқы екеуі ерекше қызықты. Мысалы бірінші кезеңде
студентті өз ойын айқын. Нақты жеткізуге үйрету. Екінші кезеңде студент
қарым-қатынас серігіне әсер етуді, соның ішінде дәлелдеу мен аргумент
келтіруді үйрену керек басқаша айтқанда осы кезеңдерде шәкірт белгілі бір
коммуникативтік міндетті орындауда үйренуі керек. Бұл жерде иерархияны
анықтау мен оны сақтау қажеттілігңн міндеттерді орындауда бірізділікке
назар аудару қажет.
Сөйлесушінің коммуникативтік міндеттері тыңдаушының коммуникативтік
міндеттеріне қарағанда көп зерттелген. Педагогикалық қарым-қатынас
жағдайында тыңдаушы позициясынан келесі коммуникативтік міндеттер бөлінген
түсіну, есте сақтау, жаттау, меңгеру, қорытынды жасау, жауап
беру, теріске шығару, дәлелдеу. Бұл міндеттер біртекті емес, бірі
күрделірек, екіншісі қарапайымдылау екені анық. Олардың әрқайсысы
келесісінің үш ұстанымының бірімен байланысқан, танымдық, мнемикалық немесе
коммуникативтік ұстаным хабарды алу және басқаға беруә – барлық жас
топтарында қабылданған материалдың неғұрлым көп сақталуын қамтамасыз етеді.
Мұны мұғалім қарым-қатынасты, оқытуды ұйымдастыруда және оқу-тілдік
нұсқауларды, міндеттерді тұжырымдау кезінде есепке алуы тиіс, осыған сәйкес
коммуникативті актінің функционалды бірлігі ретінде коммуникативтік міндет,
қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі ретінде бола отырып сөйлеуші мен
тыңдаушы жүзеге асыратын қарым-қатынастың екі жақты бірлігі ретінде
қарастырылады. Оқытушы студенттермен араласа және сипаты бойынша түрлі
коммуникативті міндеттерді орындай отырып бір мезгілде осы міндеттер
көмегімен түрлі педагогикалық фукцияларды жүзеге асырады.
Зерттеушілер фукциялардың төрт тобын бөледі: 1) ынталандырушы, 2) елеп
ескеруші, оларға: а) бағалаушы және б) түзетулер енгізуші, 3) қадағалаушы
жатады, 4) ұйымдастырушы оларға а) студент зейінін қабылдауға, есте
сақтауға және қайта жаңғыртуға бағыттаушы, б) студенттің алдыңғы мәтінмен
суретпен, фильммен жұмысқа дайындалған қамтамасыз етуші, в) міндеттерді
нұсқауларды орындау бірізділігі мен сапасына сілтеуші, г) сабақ үстіндегі
хорлық, жұптық, топтық, даралық жұмыстарды ұйымдастырушы, д) оқушының сабақ
кезіндегі тәртібімен реттеуші (С.Я.Ромашина) функцияларды жүзеге асырады.
Оқу процесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz