ОҚЫТУШЫЛАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Бітіру жұмысы
Оқытушылар МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ психологиялық
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қорғауға жіберілді
___ ______________2007ж.
педагогикалық
психология кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д. профессор ___________________________
Алматы 2008
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы тақырыбы: Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынастың психологиялық ерекшеліктері.
Бітіру жұмысы педагогикалық психология саласынан жазылған. Жұмыс кіріспе,
теориялық бөлім, эксперименттік зерттеу бөлімі, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындау.
Жұмыстың болжамы: Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қатынасының
ерекшеліктері оқытушының кәсіби бағыттылығы мен бірлескен танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру жағдайларына тәуелді.
Зерттеу объектісі: ҚазҰПУ-нің педагогика және психология факультетінің
оқытушылары мен студенттері.
Зерттеу пәні: оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қатынас
жағдайлары.
Зерттеу әдістемелері:
1. О.И.Комиссаров - Топтағы нормативті таңдауды зерттеу методикасы.
2. “Менің идеалды оқытушым” – Кун М. және МакПарленд Т. шығарған “Мен
кіммін?” методикасының өзіндік модификациясы.
3. Тұлғааралық қатынастағы кері байланыс әдістемесі (О.В.Соловьев)
Зерттеу мерзімі: 5 ақпан – 30 сәуір 2007 жыл.
Әдебиеттер саны: 100
Жұмыс көлемі: 78 бет
Кесте: 6
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 БӨЛІМ. ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Тұлғааралық қатынастың психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 БӨЛІМ. ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... 25
2.1. Жоғарғы білім беру жүйесіндегі тұлғааралық қатынас субьектілерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Тұлғааралық қатынас – оқытушылар мен студенттердің өзара әрекеттесу
формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Жоғары білім беру жүйесіндегі тұлғааралық қатынас стильдері мен оның
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 БӨЛІМ. ОҚЫТУШЫЛАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ...54
3.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, ғылыми болжамы,
міндеттері ... ... ... 54
3.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 54
3.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі,
соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда.
Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз
қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі
дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір
студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады.
Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына
сыртқы ортамен қатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын
кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне
енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және
оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды. Бұл мәселенің
қазіргі жоғарғы білім беру жүйесіндегі жаңа кредиттік технология әдісінің
талаптарына сай студенттердің тек оқу пәнін ғана емес, сондай-ақ
оқытушыларды таңдау мүмкіндіктері аясында өзектілігі арта түсіп отыр.
Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу және
алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын
ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық
жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім
жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда. Білім жүйесіндегі
өзгерістер тек оқытушыға ғана емес, сонымен бірге студенттерге де әсер
етуде. Қазіргі кезде студенттер жан-жақты сапалы білім алуға тырысады. Ал,
оларға бұл мақсатқа жету үшін сапалы әрі қазіргі заман талабына сай білім
беретін оқытушы қажет екені бәрімізге белгілі.
Қазақстан республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2005 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын
қайтаруға міндеттіміз” деп бұл мәселенің мемлекеттік деңгейдегі
маңыздылығының атап көрсетті.
Бұл арада жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің тұлға
аралық қарым-қатынас мәселелерінің бірінші кезекті сипаты анықталады. Жалпы
психология ғылымында адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасы мәселесі
әртүрлі зерттеу аймағында өзекті болып табылады. Мысалы, еңбек ұжымдарын
басқарудағы тұлға аралық қатынас, (Е.С. Кузьмин; И.П. Волков; В.Н.
Панферов); педагогикалық жүйені қалыптастырудағы тұлғалық қатынастың ролі
(З.Ф. Есарева; С.В. Кондратьева; Д.Б. Эльконин); медициналық
тәжірибелердегі тұлға аралық қатынастың өнімділігі (А.И. Захаров; В.К.
Мягер; Б.Д. Карвасарский); құқық қорғау жүйесі қызметкерлерінің кәсіби
қызметіндегі қатынастар (В.Л. Васильев; Л.Р. Ратинов) және т.б.
Мақсаты: студенттердің қандай әлеуметтік-психологиялық параметрлерге сүйене
отырып оқытушыларды таңдайтынын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен
студенттердің тұлға аралық қарым-қатынас ерекшеліктерінің теориялық
негізделуі мен оқытушылардың кәсіби бағыттылығы мен бірлескен танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру стилдерінің эмпирикалық зерттеуінің алғашқы
тәжірибесінің жасалуымен сипатталады.
Жұмыстың практикалық мәнділігі- осы бағыттағы зерттеу мәліметтерін жоғары
білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің бірлескен танымдық іс-
әрекеті барысындағы жағымды тұлғалық қатынасын қалыптастыруда және ұқсас
эмпирикалық зерттеулерге салыстырмалы мәлімет ретінде пайдалануға болады.
І БӨЛІМ ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне
теориялық шолу
Психологиялық тұрғыда қарым-қатынас адам арасындағы байланыстың қойылу
нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің түрлі белгілер жүйесі
арқылы өзара әркеттесуі ретінде түсіндіріледі. Психология ғылымында қарым
-қатынас біріккен іс -әрекетке қажеттіліктен туындайтын, өзіне ақпаратпен
алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды кіргізетін,адамдар
арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде сипатталады.
Бұл анықтама қарым -қатынастың негізгі мазмұнын бөліп шығарады: адамдардың
ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетті, бірін-бірі тануы. Мазмұнның осы 3
сипаттамасын қарым -қатынастың аспектілерін қарастыру қабылданған.
Ақпаратты беру қарым-қатынастың интерактивті аспектісі ретінде
қарастырылады; адамдардың бір-бірін түсінуі және тануы қарым -қатынастың
перспективті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым - қатынас барлық үш
аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ феноменді
талдауда әрбір аспектіні жеке қарастырған дұрыс. Кейде коммуникация,
проекция және интеракция қарым-қатынастың негізгі қызметтері ретінде
зерттелінеді [1]. Қарым -қатынас мәнін түсінуде байланыс, өзара әрекеттесу,
біріктіру т.б. түсініктер негізгі болып табылады:
Әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарым -қатынасты нақтырақ сөзбен
белгілеу үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар арасындағы
контакт тіл жән сөйлесу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым -қатынастың
негізгі тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер арқылы
объективтену ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйлеу пайда болушы санының
көріну формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғарғы
психикалық қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық
деңгейлерде дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлеу манерасы адамның
дүниетану жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы
мазмұн, қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен
байланысты, қатынасы - адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке
құрамымен байланысты; әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады.
Мысалы, біз сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік-психологиялық сапасын
бағалауымыз керек. Бұл жағдайда оның ақпаратты қаншалықты мазмұнды екенін,
ол сөйлеушінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер
ете ме, соны анықтау керек. Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл - ақпаратты
қандай да бір кодпен хабарлайтын белгілік жүйе.
Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компютерлік байланыстың
дамуымен олардың кейбір интерациясы тенденциясы толық анық. Сөйлеудің
маңызды факторы болып ақпаратты біреудің паралингвистикалық тәсілдері
табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшандығы),
дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика, дене тұрысы.
Қарым - қатынаспен қоса жүретін паралингвистикалық тәсілдер жинағы оның
контексін анықтайды. Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын
дәлелдеуі мүмкін, немесе керісінше оны теріске шығаруы мүмкін. Айтылған мән
паралингвистикалық тәсілдер арқылы көрсетілгендердің арасындағы қарама -
қайшылықтарды толық емес қарым-қатынас факторы ретінде қарастыруы керек
[2].
Адамның әлеуметтік талдауда іс-әрекет категориясына маңызды роль берілді.
Іс -әрекет жайлы ілімге сүйене отырып, кеңес ұрпағы психологиялық ғылым,
оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша
қарастырды. Теориялық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулердегі іс-
әрекет талдамалы адам психологиясының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы
және оның дамуы ашылады. Қарым-қатынастың іс -әрекетпен осындай
органикалық байланысы жайлы тезисті қабылдау қарым -қатынасты кейбір
белгілі нормативті зерттеуді білдіреді, оның ішінде экспериментальды
зерттеу деңгейінде. Осындай нормативтердің бірі қарым - қатынасты оның
формасы көзқарасынан емес, оның мазмұны көзқарасынан зерттеу талабынан
тұрады. Бұл талап батыстық әлеуметтік психологияға тән, коммуникативті
процесті зерттеу дәстүрімен ұштасады. Коммуникация бұнда лабораториялық
эксперимент арқылы зеттеулерді - не коммуникативті амалдар, не байланыс
типті, не оның жиілігі, не коммуникативті актінің де коммуникативті
серттердің де құрылымы талдауға түсетіндігі дәл форма көзқарасынан
түсіндіреді [3].Егер қарым -қатынас іс -әрекет жағы ретінде, оны
ұйымдастыру тәсілі ретінде түсінілсе, онда бұл процестің бір ғана формасын
талдау жеткіліксіз болып табылады.
Қарым-қатынас "іс -әрекет" категориясы арқылы анықтауда А.А. Бодалев және
т.б. психологтар қарым-қатынас амалына,тәсіліне, мақсатына және мотивіне
назарды шоғырлау арқылы оның материялды сипатын көрсетеді. "Қарым -қатынас
үшін қарым-қатынас" жағдайын қоспағанда қарым-қатынастың мазмұнды жағы оны
мұндай талдауда өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес келеді, партнер
де, оның қарым-қатынас та бірлікке іс -әрекеттің заттық-практикалық
мақсатына жету амалы болып табылады[4].
"Бейне" және "қатынас" категориялары арқылы қарым -қатынас анықтамасында
адамның адаммен өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетілді. Адамдардың
біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді. Бірінші
салада партнерлардың тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең қарым-қатынас
процесінің спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды қабылдау объектісі
ретінде бейнелеу негізінде өтеді (оның сыртқы келбетін, әрекетін,
қылықтарын, мінез-құлықтарын оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат беретін іс
-әрекет өнімдерін). Осы және вервальды, сонымен қатар техникалық өзара
байланыс тәсілдері арқылы партнерлер бір-біріне өздерінің іс-әрекеті,
идеялары сезімдері, т.б. жайлы ақпарат мақсаттарымен сәйкес реттеуге
ұмтылады [5].
Қарым-қатынас анықтамасына "бейне" категориясы көзқарасынан қарау, қарым-
қатынас - партнерларының өзара әрекеттінің мазмұнды жақтары туралы идеалды
көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып табылады деген
тұжырымға әкеледі.
Ақпараттық іс-әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды
білдіреді. Егер партнерлер өзара әрекет процесінде алмасатын реалды
құбылыстардың абстрактілі формаларын олардың өзара түсініктеріне ұқсас
болса, онда қарым-қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам болмысының
салыстырмалы өз бетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені идеалды формалар
өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама-қайшылықтарын көрсетпейді
[2]. Сондықтан, Б.Д.Паригиннің жазуынша : "Қарым -қатынасты бір уақытта
индивиттердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір-біріне
қатынасы ретінде де, олардың бір-бірін өзара түсіну процесі ретінде де
бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық
негіздері бар.
Қарым-қатынас - адамдардың біріккен өмір әрекетін бір-бірімен ақпараттық
коммуникативті жән психологиялық өзара әрекет тәсілімен әлеуметтік реттеу
процесі. Қарым-қатынас бірнеше түрлерге бөлінеді, олар кері байланыс
ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым-қатынас жанама және тікелей,
тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым-қатынас - бұл тікелей
"бетпе-бет" кәдімгі қарым -қатынас, өзара әрекет субъектілері жақын
орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы қарым-
қатынасқа түседі. Тікелей қарым-қатынас ең толық өзара әрекет түрі болып
табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей қарым-
қатынас формалары және тұлғааралық болады. Тікелей қарым-қатынас екі
субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер арасында
өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым-қатынас кіші топтар үшін ғана реалды болуы
мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір-бірін білетін топта.
Жанама қарым-қатынас индивидтер бір-бірінен уақыт бойынша немесе қашықтық
бойынша алшақтаған жағдайда өтеді, мысалы, субъектілер телефон арқылы
сөйлеседі немесе бір-біріне хат жазады. Жанама қарым-қатынас толық емес
психологиялық байланыс болып табылады. Бұнда кері байланыс күрделенген.
Жанама қарым-қатынас та субъектілер арасында және топта жүзеге асады.
Бұқаралық қарым-қатынас әлеуметтік - коммуникативті процестерді анықтайтын
қарым-қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым-қатынас бейтаныс
адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар бұқаралық ақпараттың
әртүрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді. Бұқаралық қарым-қатынас
тікелей және жанама болуы мүмкін [6].
Әртүрлі контекстерде қарым-қатынасты кең мағынада қоғамдағы әлеуметтік
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде, және тар мағынада
адамдардың тұлғааралық қатынастарындағы тікелей немес жанама байланысы
ретінде анықтайды.
Қажетті және перспективті болып Б.Ф. Ломов еңбектерінде рельевті түрде
көрсетілген қарым-қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу табылады. Б.Ф.
Ломов пікірінше, қарым-қатынас құрылымын зерттеуде талдаудың 3 деңгейін
ескерту керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп атайды. Бұл деңгейде
адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы тұлғаның бүкіл өмір жолы бойындағы
оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады.
Б.Ф.Ломов бойынша, қазіргі кезде "қарым-қатынас" мәселесі "психологиялық
мәселенің жалпы жүйесінің кейбір логикалық орталығына айналып барады". Бұл
қорытындымен келісуге болмайды.
Б.Ф. Ломовтың айтуы бойынша: “Индивид-Қоғам” қатынасын талдаған кезде ғана
адамның қасиеттерін тұлға ретінде тани аламыз.
Қоғамдық қатынастарды практикалық психологияда түсіну аспектісі мына
жағдаймен жеңілдейді, әрбір нақты адамда белгілі-бір өзіне тән белгілері
болады: жасы, жынысы, ұлты, мамандығы. Осы арқылы біз мүмкін болатын
қоғамдық қатынасты болжай аламыз; жеке бір адам қатысса. Осылай қағамдық
қатынас жекеленеді, ал бұл арқылы сен қоғамға деген қатынасыңды жақсы
түсіне аласың.
Б.Ф. Ломов қарым-қатынасты іс-әрекеттің жалпы жобасымен және оның жеке
түрлерімен бірімізді түрде салыстырады. Ол бұл жобаның қарым-қатынасты
талдау үшін жеткіліксіз екенін көрсетеді. Қарым-қатынас міндетті құрама
бөлігі ретінде, онтогенезде бір-бірін кезекпен алмастыратын жетекші іс-
әрекет кез-келгеніне кіреді, яғни ойынға, оқуға және еңбекке.
Б.Ф. Ломовтың қорытындысы бойынша, қарым-қатынасты ерекше категория ретінде
қалыптастыру керек. Б.Ф. Ломов қарым-қатынастың үш функциясын сипаттады:
ақпараттық-коммуникативті, реттеуші-коммуникативті және аффективті-
коммуникативті, оларда міндетті түрде коммуникативтік компонент, мінез-
құлықты реттеу және эффективті компонент болады [7,8].
В.Н. Мясищевтің тұлғаның қатынас концепциясы бойынша былай түсіндіріледі:
шынайылықпен немесе оның басқа жақтарымен адамның уақытша байланыс жүйесі.
Тұлғалық қатынас тұлға қатынасының бір түрі болып табылады. Ол
әрекеттерден, уайымдардан және нақты тұлғалық ұмтылыстардан, іс-әрекетті
бағалауынан және түсінуінен көрінеді [9].
Ресейлік авторлардың (Г.М. Андреева; А.А. Бодолев; И.С. Кон; Е.С. Кузьмина;
В.Н. Мясищев; Н.Н. Обозов; Б.Д. Парыгин; С.Л. Рубинштейн; В.А. Ядов)
жұмыстарын талдау арқылы мынадай тұжырым жасауға болады[10-16].
Адамның адамға деген жеке қатынасы субъектінің басқа адаммен таңдаулы,
саналы түрде қалыптасуымен анықталады; уайым, сезім, ойлар, ниеттер арқылы
бейнеленеді. Жеке қатынас бір адамның басқа адамға деген реалды және
идеалды жүріс-тұрысының ұйымдасу жүйесін объективті көрсетеді.
Өзарақатынас бір-біріне деген объективті және субъективті қатынасты
қалыптастыратын адамдар арасындағы өзара байланыс арқылы анықталады. Өзара
қатынас - адамға деген жеке қатынастың қорытынды және соңғы кезеңі.
Жеке қатынас адамдар арасындағы қарым-қатынас және өзара әрекет кезінде
қалыптасады, басқа адамға бағытталған спецификалық іс-әрекеттің мазмұнын
құрайды. Қатынас қарым-қатынас және өзара әрекет процессі барысында сыртқы
және ішкі жүріс-тұрыстың ұйымдасқан әртүрлі формаларында, тәсілдерінде
байқалады [17].
Жоғарыда айтылып кеткендерден шығатын қорытынды қатынас дегеніміз – субъект
пен субъекттің арасындағы таңдаулы, саналы байланыс, оның соңғы және
қорытынды кезеңі өзараәрекет болып табылады, өзара әрекет пен қарым-
қатынастың ішкі мазмұны ретінде дамиды, басқа адамға деген қатынаста
қалыптасатын реалды және идеалды жүріс-тұрыс формасы мен тәсілдерін
қалыптастыруда көрінеді.
1. құрылымы бойынша қарасақ - аффективті, когнитивті және жүріс-тұрыстық
компоненттері зерттеледі; қалыптасу, өзгеру, ұйымдасу, таралу жағынан
қарастырсақ—қатынастың түзілу және даму заңдылықтары суреттелген. Сондықтан
да қатынасты қарастырғанда осы екі аспектіні де ұмытпау керек: құрылым
аспектісі және генезис аспектісі.
“Қатынас” категориясын өзіндік жеке психологиялық тар рамкада қарастыруға
болады, В.Н. Мясищев бойынша: а) адамдарға деген қатынас; б) өзіне деген
қатынас; в) сыртқы ортаның заттарына деген қатынас және кең мағынада
әртүрлі қоғамдық қатынас контекстінде. Психологиялық қатынастың негізгі үш
векторы (өзіңе, басқа адамға, сыртқы ортаға) басқа қоғамдық қатынастармен
тығыз өзара байланысты.
Мәселенің бәрі мынада, бұл қатынастың деңгейі, мазмұны әр адамда әртүрлі:
әрбір индивид қатынасқа түседі, бірақ та тұтас топтар да қатынасқа түседі,
осылай адам көпқырлы және әртүрлі қатынастарға түседі. Осы көптүрлі
қатынастың ішінен қатынастың негізгі екі түрін бөліп шығаруға болады:
қоғамдық қатынастарды В.Н. Мясищев тұлғаның “психологиялық” қатынасы деп
атады [9].
Көрсетілген барлық тенденциялар өзара тығыз байланысты қарым-қатынасты
түрлі аспектілерде қарастыру жүйесінде әрқашан болатын барлық психикалық
процестермен және тұлғамен тұтастай байланысты табылатынын белгілеуге
болады.Қоғамдық қатынастардың құрылымын әлеуметтану ғылымы зерттейді.
Қатынастың әртүрлі түрінің анықталған субординациясын экономикалық,
әлеуметтік, саяси және басқа да түрлерін осы жерден көре аламыз. Осының
бәрінің жиынтығы қоғамдық қатынастарды құрайды.
Әлеуметтік роль индивидтің қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орнын
тіркейді. Нақтырақ айтқанда, функция, белгілі бір позициядағы адамның
нормативті мақұлданған жүріс-тұрысының үлгісі. Әлеуметтік рольдің жалпы
контурын анықтайтын субъектісі индивид емес, сондықтан да әлеуметтік роль
әлеуметтік іс-әрекеттің қажетті түрі және тұлғаның жүріс-тұрысының тәсілі.
Сонымен бірге, қоғам кез-келген әлеуметтік рольді қолдай бермейді. Бұл
жерде мән беретін нәрсе қоғам адамның өзін емес, іс-әрекетінің түрін
мақұлдамайды. Рольді көрсете отырып біз барлығымыз да белгілі бір
әлеуметтік топтың мүшесіміз. Шынайы қарасақ индивид бір ғана іс-әрекетті
орындамайды, ол бірнеше іс-әрекет орындай алады (әке, мұғалім, профкеңес
мүшесі және т.б.). Адамға туа берілетін рольдер қатары да кездеседі
(мысалы; ер кісі болып туылды), қалған рольдер өмір барысында қалыптасып
отырады.
Қазіргі уақытта қарым-қатынасты коммуникативті, интерактивті және
перцептивті жақтардан тұрады деп қарастырушы бағыт кең тараған. Оның үш
жағы бірдей көрінеді. Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда жүзеге асады,
интерактивті – партнерлердің өзара әрекетін реттеуде, ал перцептивті -
әңгімелесіп салыстыру, идентификация, апперцепция, рефлексия сияқты
психологиялық механизмдер көмегімен “тану” арқылы жүзеге асады.
Қарым-қатынас субъектілерінің өзіндік функционалды жүктемелері бар. Мысалы,
А.А. Брудный бойынша қарым-қатынаста үш бастапқы функциялар бар:
белсендіруші-әрекетке итермелеуші; интердиктивті – тиым салушы, тежеуші;
дестабилизациялаушы – қорқыту, намысқа тиер сөздер және т.б, және қарым-
қатынастың төрт негізгі функциялары: инструменталды – іс-әрекетті қарым-
қатынас арқылы коордтнациялау; синдикативті – қауым, топ қалыптастыру; өзін
көрсету; тасымалдаушы функциялары көрсетілген. Соңғы функция педагогикалық
қарым-қатынас үшін ерекше қызықты, өйткені “бұл функция оқыту негізінде
жатыр: тұлғаны оқыту қарым-қатынас арқылы жүзеге асады..” [18]. Қарым-
қатынас функцияларын тереңірек талдау байланыстың, ақпараттың, итермелеуші,
координациялаушы, түсіну функциясын қатынас орнатудағы эмотивтілік
функциясын және әсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты.
(Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.А.Брудный, А.А.Леонтьев,
Б.Ф.Ломов, Л.А.Карпенко, В.Н.Панферов, Е.Ф.Тарасов, Я.Яноушек және т.б.)
мысалға, қарым-қатынасты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі
қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін
адамдардың өзара әрекеттесу ретінде анықтай отырып В.Н.Панферов қарым-
қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас
және осыған сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт: коммуникативті,
ақпаратты, гностикалық, реттеуші бағытты ұйғарады [19].
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың үш жағын сипаттайды: ақпараттық-коммуникативтік
және де аффективтік-коммуникативтік және де өзіндік коммуникативтік
компоненттің хабарды алу мен беру ретінде, мінез-құлықты реттеу мен
қабылдаудың, бастан кешірулердің болуы ретінде, яғни аффективті компонент
ретінде міндеттілігін атап көрсетеді.
Қазіргі кезде кең таралған келіс бойынша қарым-қатынаста оның
коммуникативтік, интерактивтік және перцептивті жақтары қарастырылады.
Маңыздысы, осы қарым-қатынас жақтарының бәрі бір мезгілде көрінеді.
Коммуникативтік жағы ақпарат алмасуда интерактивті – қарым-қатынасының
таңбалық жүйелерін кодтау мен декодтауларының бір жақтылығы жағдайында
өзара әрекеттерін реттеуде перцептивті болса – әңгімелесушіні салыстыру,
сәйкестендері, апперцепция, рефлекция сияқты
Механизмдердің көмегімен оқу кезінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің
коммуникативтік әсерінен студенттер тобының қалыптасушалық дәрежесіне
байланысты осы процестің қандай да жағы көбірек айқындалуы мүмкін. Қарым-
қатынас субьектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді және
бұрыннан бері қарым-қатынастың түрлі функцияларын жүзеге асырушылар ретінде
қарастырылады. Мысалға, А.А.Брудный бойынша коммуникацияда (қарым-
қатынаста) үш бастаптқы функциялар:
Активациялық – әрекетке түрткілеу,
Интердиктивті – тыйым салу, тежеу,
Дестабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау т.б. және де қарым-қатынастың
төрт негізгі функциялары бөлінуі мүмкін, инструменталды іс-әрекетті қарым-
қатынас жолымен үйлестіру, синдикативті – қауымдастықты. Тонты жасау,
трансляциялық. Соңғысы педагогикалық қарым-қатынас үшін ерекше қызықты,
себебі бұл функция оқыту негізінде жатыр.
Қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге асады, мемлекет тарапынан
институционалдық, санкцияланған және ұйымдастырылған да қайталана беретін
адамдармен контакт процесінде болатын берілген кісіге өз білімдері мен
дағдыларын беруге қабілетті, өзіндік даралық, формалды емес те. Қарым-
қатынастың функциясының неғұрлым жете талдауы контактілік, ақпараттық,
түрткі болушы, үйлестіруші, түсіну функциясын, қатынастар орнатудың
функцияларын және әсер етуші функцияларын саралап жіктеуге мүскіндік береді
(Л.А.Карпенко).
А.А.Брудный терминологиясы бойынша осыған байланысты қарым-қатынастың екі
түрін ажыратады: акциолды және ретиалды (жетелік). Контактілік белгісімен
көз алдында әңгімелесушінің болуын, не жоғын белгілейді. Осы тұжырымдама
терминінде педагогикалық қарым-қатынас көпшілігінде дыбыстық тікелей,
контактілі, ауыспалы, бұқаралық және ахсиалды-ретиалды ретінде сипатталуы
мүмкін [18].
Қарым-қатынасты қалай дегенмен де бір-бірімен психологиялық қатынаста
байланысқан адамдар арасындағы мақсатты тура немесе қайсы бір құралдармен
жанамаланған контакт орнату және қолдау процесі ретінде айқындай отырып
А.А.Леонтьев оның келесі сипаттамаларын бөледі. Контактілік
бағдарланғандық, бағыттылық, арнайы семиотикалық пен процестің
психологиялық динамикасы. А.А.Леонтьев бойынша арнайы семиотикалық және
жанамалылық дәрежесі, қарым-қатынас бағдарымен психологиялық динамикасы
ретінде анықталған [20, 67-78бб].
Бұл жерде бұрынырақ аталған сипаттамалардың кейбіреуін ол жаңа мазмұнға
толтырады. Мысалға, бағыттылықтың екі жақты табиғаты белгіленеді,
адамдардың өзара әрекеттесу ерекшеліктерін өзгертуге және олардың өздерінің
өзгеруіне бағыттылық. Бағдарды анықтау кезінде ақпарат алмасу бағытына емес
сондай-ақ бағдарланудың өзінің бағыттылығының әлеуметтік немесе тұлғалық
табиғаты да белгіленеді. Осы негізде А.А.Леонтьев қарым-қатынастың екі
типін бөліп көрсетеді:
– тұлғаға бағдарланған және әлеуметтік бағдарланған. Олар коммуникативтік,
функционалдық, әлеуметтік-психологиялық және тілдік құрылыммен ажыратылады.
Әлеуметтік бағдарланған қарым-қатынастағы айтулар көптеген адамдарға
арналады және әркімге де түсінікті болуы керек. Сондықтан да оларға
толыққандылық, дамығандық, ашықтық, дәлдік және жоғары мәдениет талаптары
қойылады.
Қарым-қатынастың арнайы семиотикалық мазмұны барлық құралдардың –
вербалды және вербалды еместердің бірігуінің – тілдік әсер ету тиімділігін
жоғарылату үшін маңыздылығын айрықша көрсетеді. Контактілер айтылып тұрған
хабардың уақыт пен кеңістік бойынша жақындығы мен оның қабылдану дәрежесі
бойынша қарастырылады. Қарым-қатынастың маңызды сипаттамасы оның
психологиялық динамикасы болып табылады ол сөздік әсер ету ерекшеліктерімен
анықталады. Сөздік ақпараттың адам психикасына әсер ету дәрежесімен сипаты
қандай болуына байланысты келесілерді бөледі: хабарлау, сенімін жеткізу
және сендіру.
Осы сипаттамалар бойынша А.А.Леонтьев ізінше лекцияны онда қолданатын
құралдар сипаты және әлеуметтік жанамалануы бойынша тұлғааралық қарым-
қатынасқа таяу түрлі психологиялық динамикалы әлеуметтік бағдарланған
қарым-қатынас ретінде анықтауға болады. Аталғандарға қарым-қатынастың
тағы екі сипаттамасын қосуға болады. Тұлғалық, өкілділік, көрнекіліктік
және көп ақпараттық. Біріншісімен сөйлесушінің мәтініндегі субьектілік
көрінісі белгіленеді, екіншісімен – тілдік қарым-қатынастың көп
жоспарлылығы белгіленеді мұнда бір мезгілде оның барлық сипаттамалары
жүзеге асырылады. Түрлі деңгейлері бейнеленеді (пәндік, мағыналық т.б.).
көрнекіліктің әлеуметтік табиғаты былайша анықталады, адамдар арасында
пәнсіз қарым-қатынас болмайды. Ол әрқашанда мазмұнды, тарихи нақты болып
келеді және де ...тек қоғамдық іс-әрекет пен қатынастардың белгілі бір
түрінде – өндірістік-техникалық, экономикалық, саяси, адамгершіліктік т.б.
қандайда бір нақты себеп бойынша бола алады [21, 12б].
Іс-әрекеттің осы түрлеріне қарым-қатынас әсер етеді және одан көрінеді.
Көрнекілік кез-келген қарым-қатынасқа араласушылардың, мысалы, мұғалімнің
және студенттердің даралық-тұлғалық ерекшеліктерін олардың мәдениет
деңгейін, жасын, жынысын және қызығушылықтарын, қажеттіліктерін,
талғамдарын, бейімділігін және т.б. бейнелейтінін ұйғарады. Тілдік қарым-
қатынасты оның негізгі формаларын, қарым-қатынас өнімін талдау ерекше мәнге
ие. Ол осы қарым-қатынасты жүзеге асырушы адамдар қатынасатын әлеуметтік-
қоғамдық қатынастарды да олардың тұлғалық ерекшеліктерін де ашуға мүмкіндік
береді.
Қарым-қатынастың көп ақпараттылық сипаттамасының да маңыздылығы кем емес.
Ол вербалды қарым-қатынас жасау процесінде берілетін тілдік хабарлама
күрделі коммуникативтік пәндік мазмұнға ие, ол өзіндік мазмұндық,
мәнерлілік және түрткі болушы тұрғыдағы айтулардың бірлігі болып табылады.
Әрине олардың әрқайсысы азды көпті мөлшерде айқын көрінуі мүмкін бірақ
олардың ішкі бірлігі вербалды қарым-қатынастың адамдардың қоғамдық-
коммуникативтік іс-әрекетіндегі көп ақпараттығын анықтайды. Осылайша тілдік
қарым-қатынас кем дегенде жеті сипаттамамен суреттеледі: контактілік,
бағдарлық, бағыттылық, семиотикалық, көрнектілік, көп ақпараттылық.
1.2. Тұлғааралық қатынастың психологиялық сипаттамасы
Адам мәдениеті көрінуінің маңызды критериі - достарымен, әріптестерімен,
туыстарымен, таныс және таныс емес адамдармен тұлғааралық қарым-қатынас
жасау.
Тұлғааралық қарым-қатынас - іс-әрекетпен орындалатын әлеуметтік
жағдайлармен нормаларға сәйкес, ойлар, білімдер мен қағидалар беру және
саналы түсінуге негізделген адамдардың бір-бірімен тікелей өзара қатынас
жасау процесі, қандай болмасын іс-әрекеттің түрінен тыс қарым-қатынас болуы
мүмкін емес.
Тұлға тұлғааралық қарым-қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге
асырып және бұл кезде ол дұрыс тыңдалған, түсінікті болуды қалайды.
Ақпаратпен алмаса отырып, олардың қатынасына қоғамның жалпы мәдениет ізін
қалдырғанын сезбейді де. Бұл факторды дұрыс қабылдамау, қарым-қатынасқа
негативті әсер етеді. Егер, адам екіншісіне бір нәрсені дәлелдей алмаса,
онда ол қызықпаушылығын, түсіне алмаушылығын айтып, өзіне емес құрбысын
кіналауға бейім болады.
Қарым-қатынастың тәсілдері мен формаларына мән беріп, оның нақты
стратегиясы мен тактикасын өңдеу керек. Айқайлау, әдепсіздік уақытша
жетістікке жете алады және демократиялық өзара қарым-қатынасты құрудың
тәсілдік қызметін атқара алмайды.
Қарым-қатынас – қоғам дамуының құралы және терең негізі болып табылады және
мәдениет деңгейін бейнелейтін қоғамдық тарих дамуының нәтижесі. Қарым-
қатынас процесінде қолданылатын бір адам топтарының әрекет бірлігі
қамтамасыз етіледі, мінез-құлықтың келісушілігі және өзара түсінушілігі
болады, сенім тудыратындықтан еңбек пен таным субъектісі ретінде адамның
қасиеттері қалыптасады, адам мінез-құлқын регуляциялауды және адамның бір-
бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік-психологиялық әдебиеттерде тұлғааралық қатынастардың “орны”
қайда деген сұрақтар кездеседі, бәрінен бұрын қоғамдық қатынастар жүйесі.
Тұлғааралық қатынастардың қатынастың әртүрлі формаларында қалыптасуының өзі
тұлға іс-әрекетіндегі жеке қатынастарды өзараәрекет және қарым-қатынас
актісінде реализациялау болып табылады. Осымен бірге реализациялау
барысында адамдар арасындағы қатынастар қайта жаңғырады. Басқаша айтқанда,
бұл қоғамдық қатынастардың объективті ұлпасы индивидте саналы ерікте және
ерекше мақсаты бар кезде кездеседі. Дәл осы жерде тікелей әлеуметтік және
психологиялық. Сондықтан да әлеуметтік қойылым үшін ең бірінші кезектегі
мәселе.
Тұлғааралық қарым-қатынас екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі таныс
адамдардың тікелей байланыстары тұлғааралық қарым-қатынастың белгілері.
Қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің ерекшелігін білуі,
бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, орта қызметтілігі [23].
Қарым-қатынасты өзара әсер ету факторлары ретінде де қарастыруға да болады.
Бұл жағдайда қарым -қатынас тұлғаның өмір сүруінің факторы ретінде
қарастырылуы керек және керісінше тұлға қарым - қатынастың факторы бола
алады.
Қарым-қатынаста тұлға факторы ретінде функциялар әртүлі болып келеді. Ең
бастысы қарым–қатынас тұлғаның терең қажеттілігі, яғни оны
қанағаттандырудың шарты және құралы болып табылады. Қарым-қатынассыз
адамның өзін-өзі іске асыру, көрсету және орнықтылу ұмтылысымен байланысты
жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін емес. Бұл жерде басқа адамдардың
зейіні олардың тұлғаның көрсететін әртүрлі ынта ықыласымен белсенділігін
түсіну қалай.
Қарым-қатынас – адамзат қатынасының күрделі түрі. Кез-келген тұлғааралық
қарым-қатынас адамдар арасындағы жай байланыс емес, одан да терең функцияны
білдіреді. “Оқытушы - студент” жұбындағы қарым-қатынастың кез-келген түрі
жағдайға тәуелсіз тәрбиелеуші болады. Оқытушының қарым-қатынасын “оқудағы”
және “оқудан тыс” деп бөлуге құқығы жоқ.
Әрине басқалармен қарым-қатынас деңгейі тұлға үшін әртүрлі. Бұл индивидтің
интро немесе экстроверттіліктің деңгейіне байланысты болып келеді. Осымен
де тұлғаның психологиялық генетикасының деңгейі анықталады (яғни
жабдықтылығы), сонымен қатар соған ілесетін ол басқамалармен контакт
орнатудағы қиындық. Бірақ бұл жағдай да қарым- қатынас, тұлғаның өмірлік
факторы ретіндегі ролін жоғалтпайды. Біріншіден, ол оның жетіспеушілігі
кезінде минус таңбалы фактор ретінде шыға алады. Екіншіден, ол басқалармен
қарым -қатынас ретінде орны толтырылуы мүмкін.
Қарым-қатынас барысында адамдар өзі және басқалар үшін өзіндік
психологиялық ерекшеліктерді ашады, көрсетеді, түсінеді. Адамның
психологиялық қасиеттері қарым-қатынас нәтижесінде пайда болады, дамиды,
өзгереді. Басқалармен арақатынас жасағанда адам қоғамдық ережелерді,
нұсқаларды, білім мен іс -әрекет тәсілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірбиені өз
бойына сіңіреді. Қарым-қатынас нәтижесінде адам жеке тұлға болып
қалыптасады [24].
Қарым-қатынас адамның психикалық дамуының және мінезінің алғышарттары,
негізі. Сонымен,қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының факторы.
Топтық контакт жағдайында тұлғаның ролі лидердің қызметінде көрінеді,
өйткені лидер авторитетінің күшімен мінез-құлыққа, стильге қарым-қатынастың
орындалуының ойына да шешуші ықпал тигізеді.
Отандық және шетелдік психологтар бойынша қарым -қатынас адамның барлық
өмір барысында өтеді. Қарым-қатынас формалары әртүрлі. Адамдардың тікелей
индивидуалдық байланысында көрген қарым -қатынас, әрқашан белгілі бір
тарихи қалыптасқан және әлеуметтік қажетті коммуникация формаларына сәйкес
келеді және әлеуметтік қолайлы, қабылданған мінез-құлық нормаларына сәйкес
іске асады.
Қоғамдық қатынастардың кейбір жеке кезеңдері тұлғааралық өзараәрекет
ретінде көрінеді: бір адам “қатал” болса, келесі біреуі “айлакер сатушы”
және т.б. болып көрінеді. Қарапайым сана деңгейінде, теориялық талдаусыз
осылай көрінеді. Тұлғааралық қатынас шынайы қоғамдық қатынас екенін белгілі
болған кез ең қиыны: ол жерде “таза” қатынас жоқ. Сондықтан да әрбір топтық
әрекеттерде қатысушылар екі қасиетімен көрінеді: тұлғасыз жай әлеуметтік
рольді орындаушылар және қайталанбас адамдық қасиеттер.
“Тұлғааралық роль” адамның қатынастар жүйесіндегі орнын тіркеу емес, тек
индивидуалды психологиялық тұлға негізінде қалыптасқан топтық байланыстар
жүйесіндегі орнын тіркеу. Мұндай тұлғааралық рольдерге мысалдар көптеп
кездеседі, топтағы жеке адамдар туралы былай айтады: “өз адамымыз”,
“сүмелек”, “жұмыскер”. Жұмысты орындау барысында тұлғалық қырлардың
кездесуі топ мүшелерінің жауап реакциясын қалыптастырады, соның негізінде
тұтас тұлғааралық қатынастар жүйесі қалыптасады [25].
Тұлғаарлық қатынастардың табиғаты қатынастар табиғатынан айтарлықтай
ерекшеленеді: олардың маңызды спецификалық қыры-эмоционалдылығында,
тұлғааралық қатынастарды топ “климатына” әсер етуші фактор ретінде көруге
болады. Тұлғааралық қатынастардың эмоционалды негізі бір-біріне қатынаста
пайда болатын белгілі сезімдер негізінде қалыптасады. Тұлғааралық
қатынастардың эмоционалды негізіне эмоционалдық көріністер де жатады.
Тұлғааралық эмоциялық қатынастары ұйымдастыру мен тіректеу қызметі.
Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (тұлғалықтан ісерлікке
дейін) жасау кезінде адамдар бір-бірімен не жағымды (симпатия, ұнату ) не
жағымсыз (антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатылады. Заманауи
адамдардың әлеуметтік байланыстары тек эмоциялық қатынастармен шектелмесе
де, эмоциялық қатынастармен шектелмесе де, эмоциялық қатынастар іскерлік,
ұжымдық, рөлдік қарым-қатынастарға өз әсерін тигізеді.
Бірақ та әлеуметтік психологиядағы схема бойынша - сезімдер, термин өз
мағынасында қолданылмайды. Әрине, бұл сезімдердің “жиынтығы” шексіз, бірақ
та оларды мынадай топтарға топтастыруға болады:
Конъюнктивті — бұл жерге әртүрлі біріктіруші сезімдерді жатқызуға болады.
Бұл жағдайда қатынасқа қалаған объект түсе алады, бірігіп жұмыс жасауға
дайын болу, біріккен әрекеттер жасау.
Дизъюнктивті сезімдер – бұл жерде адамдарды бөліп тұратын қатынастың басқа
жағы жатады, бірігіп жұмыс жасай алмау және т.б [26].
Сонымен бірге, тұлғааралық қатынастардың бұл талдамы топқа мінездеме беруге
жеткіліксіз: практикалық түрде қатынастар жанама эмоция арқылы пайда
болады.
Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық қарым-қатынастың үш
түрін ажыратады: императив, манипуляция, диалог (қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе әміршіл қарым-қатынас - өзара қарым-қатынас серігінің
тәртібі мен іс-әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің
авторитарлық, директивтік формасы. Қарым-қатынас партнері тек әсер етудің
нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтіліктің ерекшелігі,
партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай айқын көрініп
тұратындығында, әсер етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым
салу, нұсқау пайдаланылады (отыр, тұр, әкел) сонымен, әміршіл қарым
-қатынас басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен бағдарлау.
Қоғамдық қарым-қатынастарда императивтік қарым-қатынастың өз орны бар.
Мысалы: әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық қызметкер
қатынастары, қиын-қыстау, зілзала, операция кезіндегі қатынастар. Осындай
салаларда императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелері әлі қолайлы.
Сонымен қатар, мұндай қарым-қатынасты мүлде қолдануға болмайтын салалар да
баршылық. Ең алдымен қарым-қатынастың бұл түрін достар және жұбайлар
арасында, ата-ана мен бала арасында, тәрбие мен педагогика саласында
пайдалану ыңғайсыз әрі нәтижесіз. Бұйрық, тиым көмегімен ұстаздар мен ата-
аналар балаға өз сөзін өткізе алады. Бала өз еркімен қабылдамаған соң,
оның құлағына құйған үлкендердің ережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары
санасының тез тез жойылып кететін мазмұны болмақ. Бұйрық ретінде берілетін
тілектер баланың ішкі құндылығы бола алмайды.
Манипуляция, алдап-арбау қарым-қатынасы жиі кездесетін тұлғааралық қарым-
қатынас түрі, қарым-қатынас партнерін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды
көздеген іс-әрекет, өз мақсатында жету үшін манипулятор қарым-қатынас
басқаны өз мақсатын жасырып өзіне қажетті іс-әрекетке баулу.
Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуінің мақсаты бірдеңгейінде:
яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау. Айырмасы:
монипуляциялық стильде шынайы мақсат жарияланбайды, жасырылады не
ауыстырылады, алдап-арбау қарым-қатынасының қоғамдағы ресми орны-бизнес,
сауда-саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады. Бұл түрдегі қарым-
қатынастың демеу берушісі, жаршысы Дейл Карнеги.
Оқыту барысында (тәрбиелеу емес) сабақты қызықты өкізу, студенттің назары
мен ынтасын көрсету үшін манипуляцияны пайданануға болады. Кейде осыған
дағдыланған оқытушылар басқаларға түсіндіру, дәлелдеу, үйрету үшін осыны
өзінің тұлғалық ұстанымдарына айналдырып алады. Оқытуға нәтижелі болған бұл
жайт, тәрбиелеуде, жеке тұлғалық қатынастарды орнатуда жарамсыз болып
қалады да, ұстаздың еңбегі өз мақсатында жетудің орнына зиян келтіреді.
Жұмысында манипуляцияға әдеттенген адам сондай арақатынасты отбасында да
әкелуге мәжбүр болады. Сүйіспеншілік, достық, ізгілікке негізделген
манипуляциялы қарым-қатынас жолы тиімсіз де нәтижесіз.
Ең жалпы тенденция болып қарым-қатынас мәселесі ролінің өсу фактісі,
әлеуметтік-психологиялық дисциплиналардың және психологияның жалпы
теориясының дамуындағы оның мәнінің күшею факторы табылады.
Қарым-қатынас мәселесі қазіргі жағдайында тән ерекше тенденциясы- бұл
зерттеушілердің қарым-қатынасты психологияның бірыңғай контекстіне
енгізуге, психикалық құбылыстардың жалпы жүйесіндегі оның орнын анықтауға,
оның түрлі деңгейлеріндегі ерекшеліктерін шығаруға ұмтылулары. Қарым
-қатынас мәселесі арқылы жалпы психология, әлеуметтік инженерлік,
медициналық, заң психологиясы және т.б. салалары шеңберінде шешілетін
көптеген басқа да психологиялық мәселелердің "бетіне шығу".
Әлеуметтік психологиялық ғылымның дамуы тұлға мәселесін шешумен тығыз
байланысты. Қазіргі уақытта әртүрлі мектеп өкілдерінің тұлға құрылымы
туралы айтқандары ұқсастана бастады. Тұлғалардың қалыптасуы өмірдің
әлеуметтік шарты қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады. Ортақ шарттар,
қоғамдық формация, микроорта тұлға қырларымен шынайы қатынас немесе
адамдардың өзара қатынасыарқылы қалыптасқан. Бұл қатынастар арнайы шартта
қырға ауысуы мүмкін.
Тұлға қырларының қалыптасуында орын алатын маңызды нәрсе адамдардың өзара
қатынасы, осы арқылы әлеуметтік тәжірбиелердің біраз бөлігі қалыптасады,
бекінеді және жаңадан қырлар пайда болады. Адамдардың өзара қарым
қатынасының нәтижесі тұлға қырларына байланысты.
Жоғарғы оқу орындарында оқу студенттердің топтық іс-әрекетке қосылуымен
байланысты. Формальды ұйымдасқан студенттік топта белгілі официальды
рольдер болады. Олардың саны шектеулі. Студент әр жағдайда группаларда бір
официалды рольді орындайды.
Оқу іс-әрекеті студентте негізгі іс-әрекет. Студенттер бұл рольде әртүрлі
жетістіктер көрсетеді. Тұлғалардың өзіндік образы жалпы талаптар рамкасында
оқудың индивидуалды стилінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Егерде біз
студент пен оқытушыны кіші топ деп қарастырсақ, онда осылардың арасындағы
тұлғааралық қатынастың психологиялық функциясын қарастыруымызға болады.
Топты бағалаудағы ең басты критериі оның функционалды тағайындалуы. Бұл
жерде топтың ең басты мақсаты, міндеті және іс-әрекет шарттары жайлы әңгіме
болады. “Топ өміріндегі мақсатты жүйе – Е.С. Кузьмин бойынша, - ең басты
орында тұрады. Мақсаты мен міндеттері кіші топтың басқа параметрлерін
анықтайды: оның сандық құрамын, ұйымдасу құрылымын. ” Әлеуметтік психология
тұрғысынан адам мен адамның қарым-қатынасы басты зерттеу пәні болып
табылады, біріккен өмір және іс-әрекетке қатысушыларды байланыстыратын
жетекші компонентті бөліп шығара алу маңызды нәрсе [13].
Жалпы мақұлданып көрсетілген келесі компоненттер: танымдық (ақпараттық),
аффективті (эмоционалды-коммуникативті), практикалық (жүріс-тұрыстық,
регулятивті) болып бөлінеді. Қазіргі заманғы әлеуметтік-психологиялық
зерттеулердің көрсетуі бойынша адам мен адамның өзараәрекетінде және
тұлғааралық қатынаста осы үшкомпонентті кездестіруге болады.
Тұлғаның үшкомпонентті типологиясы. Әрбір нақты тұлға өзінше көреді,
түсінеді, уайымдайды, қоғамдық қатынастардың тығулы потенциалын осылай
ашады. Субъект жайлы таным, қоғам (эмоционалды-коммуникативті) және еңбек
(практикалық компонент) субъектісі ретінде айта аламыз. Тұлғаның үш
типіндегі мақсат және құралы әртүрлі. Оқу іс-әрекетіндегі тұлғааралық
қатынасты қарастырсақ, төмендегідей болады. Оқу шарттарында қалыптасатын
тұлғааралық қатынас бәрінен де бұрын осы іс-әрекеттің сипатын анықтайды.
Оқудың мақсаты - еңбек іс-әрекетін атқару үшін керекті білімдермен
дағдыларды белгілі бір уақыт аралығында игеру. Оқудың негізгі мотиві ішкі
және сыртқы әлемді тануға деген қажеттілік болуы мүмкін. Оқу іс-әрекетінің
негізінде дифференцияланбаған белсенділік жатуы мүмкін, келесі шарттар мен
“заттанған”: үлкендермен қойылған нақты оқу міндеттері, белгілі білімдерді
игеруге арналған оқу бағдарламасы. Басқаша сөзбен айтқанда әлемді тануға
деген ұмтылыс ата-аналар мен ересектердің әсерінен түрлі өзгеріп отырады.
Сондықтан да оқу іс-әрекетімен айналысып жүрген баланы бір жағынан бақылап,
бір жағынан үнемі қолдап жүрген дұрыс.
Белгілі бір оқу пәніне деген қызығушылық, тануға деген қажеттіліктің
көрінісі ретінде негізінен оқытушының тұлғасы, оның өз ісіне деген қатынасы
арқылы қалыптасады.Оқу іс-әрекетінің субъектісі еңбек өнімін дайындамайды.
Оқу үнемі қанағаттануды тудырмайды, сол себепті оқытушыны таңдау үлкен
жауапкеркершілікті талап етеді. Студент оқу барысында өзіне оқытушы
таңдағанда жоғарыда айтылған тұлғаның үш типіне сүйенсе болады. Осы үш
типтегі лекторлардың сипаттамасы төмендегідей болады:
Информатор өзаратүсінушілікке сенсе, әңгімелесуші тыңдаушылардан
өзарасезімнің қалыптасуын күтеді, агитатор тыңдаушылармен бірге жұмыс
жасауға тырысады. Агитатордың сөзінде бұйрық формасы, пікірлердің нақтылығы
кездесіп отырады, сөйлеудің бұл формалары информатор мен әңгімелесушіде
кездеспейді. Лектор-әңгімелесуші сөзінде көбіне риторикалық сұрақтар
кездесіп отырады, бұл сұрақтар кезінде тыңдаушы өзін әңгімелесуші ретінде
емес, пассивті қатысушы ретінде сезінеді.
Материалды түсіндірудегі лектор-әңгімелесушінің полемикалық формасы, яғни
“сырттай ойлауы” психологиялық контактіні жоғарылатады, көзқарастардың
жалпылығын, талданушы құбылыстардың қатынасын жақсы қалыптастырады.
Информатор сөзінде түсіндірудегі сұраулы, полемикалық форма байқалмайды,
себебі ол лекциялық материалдың логикасын бұзып жіберуі мүмкін. Лектор-
әңгімелесуші мен агитатор мимика мен жестекуляцияны жақсы қолданады. Ал,
инфарматор болса, қатынаста өз сезімдерін байқатпайды. Сендіру эффектісіне
ол дәлелдеу логикасы, жүйелілік, анықтамалардың анықтығы арқылы жетеді.
Тұлғаның үшкомпонентті типіне берілген сипаттаманы қорытындылай келе,
бірінші типті “ойшыл”, екіншіні-“әңгімелесуші”, үшіншіні- “практик” деп
айтуымызға болады. Адам мен адамның қарым-қатынасында бұл типтердің
белгісін нақты көре аламыз. Көбінесе бірінші тип әлемді сырттай және ерекше
іштей тануға бағытталған, екінші тип-басқа адамдармен қарым-қатынасты,
контактіні таңдайды. Үшінші типтегі адамдарға “практикке”басталған істі
аяқтау өмірінің мәні болып табылады.
“Ойшыл” үнемі өмір, ғылым, шығармашылық, туралы ойланып жүреді, қиялшыл
келеді. Бұның бәрі оның өзінің ішкі пікірлеріне назар аудартады.
Қорытындысында-ұйымдастырушылық міндеттерді шеше алмау, адамдармен тез тіл
табыса алмайды. Мұндай адамдар туралы кейде “бұл жақтың адамы емес” деп те
айтып жатады. Шынымен де дұрыстап, анықтап қарасаң олар басқа әлемде
жүргендей.
“Әңгімелесуші” де мынадай қасиеттер басымырақ: контактіге тез түседі, қарым-
қатынасқа бағытталған, ашық адам. Оған топта жүру, басқалармен қалжыңдасқан
ұнайды, кейде өзінің кемшіліктеріне де күліп қарайды.
“Практик” аяқталмаған істерді, пікірлерді ұнатпайды. Оған нақты әрекеттерді
талап ететін міндеттер ұнайды. Ол еш қиындықсыз таныс емес адамдар жиналған
аудиторияда сөйлей алады және жақсы ұйымдастырушы бола алады. Іс-әрекеттің
міндеттерді нақты орындауды қажет ететін белгілі бір облыстарында “практик”
өзін жақсы сезінеді.
Тұлғаның типтері бәрінен де бұрын үш түрлі міндетті шешу кезінде көрінеді:
ойлау, коммуникативті және практикалық. Үш типтегі адамдар, ереже бойынша
бұл мәселені де шеше алады, бірақ осы тырысудың “бағасы” әрқайсысында
әртүрлі. Біреуіне бір нәрсе жеңіл болса, екіншісіне басқа нәрсе жеңілірек
болады. Мысалға “ойшыл” интеллектуалды есептерді өзі арнайы кітаптарды оқу
арқылы шығарады немесе шығару жолын есептейді. “Әңгімелесуші” болса оны
шығару жолдарын басқа адамдармен араласу арқылы біліп алады. “Практик”
болса, тез арада жұмысқа кіріседі немесе есепті шеше алатын адамдарды
ұйымдатырады. Қалай болған жағдайда да ол есепті қалай шығару керек деп өз
уақытын құртпайды.
Егер де берілген типологияға тұлғаның үйлесімді дамуы тұрғысынан қарасақ,
оптималды варианты адам бойында қажетті жерде үшеуінің де кездескені дұрыс.
1.3. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас формасы
ретінде
Қарым-қатынас іс-әрекеттің тұрғысынан бұл бірлескен іс-әрекетке деген
қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды өзара әрекеттің басқа адамды
қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді қамтитын адамдар
арасында байланыс орнату мен оны дамытудың күрделі көп жақты процесі. Бұл
процесті түсіну қарым-қатынаспен іс-әрекет бірлігіне негізделеді. Ол қарым-
қатынастың кез-келген формалары бұл адамдардың бірлескен іс-әрекетінің
ерекше формалары деп ұйғарылады. Берілген жағдай педагогикалық процесс
ерекше болып табылатын қарым-қатынасты субьектілердің бірлескен оқу іс-
әрекетінің формасы ретінде санауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекет қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге осы құбылыстар
байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды. Олар
адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов) қарым-қатынас іс-әрекет түрі
сияқты тек түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін
(яғни Г.П.Шедровский, А.А.Леонтьев, В.В.Рыжов, Г.В.Гусев және т.б.) соңғы
жағдайда ол қандай іс-әрекет, даралық па әлде ұжымдық па деген сұрақ
туындайды. Біз іс-әрекеттің екі формасы да мүмкін дегенді негізге аламыз,
бірақ қарым-қатынастың өзі іс-әрекетпен айналысатын адамдардың өзара
әрекеттесу формалары болып табылады. Мұндай түсіндірме Б.Ф.Ломовтың жалпы
позсциясымен сәйкес келеді. Бұл позиция бойынша қарым-қатынас (бір-бірімен
қатарлас дамушы іс-әрекеттердің бірінің үстіне бірі қосылуы жапсырылуы
емес, ол оған серіктестер ретінде қатысушы субьектілердің өзара әрекеті
[27, 252б].
Алайда түсіндірмелерден айырмашылық мынада: Б.Ф.Ломов үшін қарым-қатынастың
өзі өзара әрекеттесу болса, оқулықта келтірілген анықтама бойынша қарым-
қатынас оның формасы болып табылады. Өзара әрекеттесу формасы адамның
қоршаған ортамен басқа адамдармен өзара әрекеттесуінің үш жоспарының бірі
ретіндегі адамдар іс-әрекетінің қоғамдық коммуникативтік аясында
пайдаланатын құралдарына тәуелді. Адамзаттың іс-әрекетінің аясы ең алдымен
адамның өмірлік іс-әрекетінің мақсаттарының бағыттылығының өзгеруіне
байланысты жіктелінеді. Мысалы, өзі-өзі үшін, өзінен тыс нәрсені басқалар
үшін жасау, жарату сияқты адамның іс-әрекетінің негізгі мақсаттарының
ішінде мақсаттардың үш тобы бөлінуі мүмкін материалдық және рухани мәдениет
өнімдерін жарату, білімдерді қабылдау, жинақтау, меңгеру және ой алмасу,
мақсаттардың алғашқы екі тобын қарым-қатынастағы рухани қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін жүзеге асыру. Осыған сәйкес шартты түрде іс-әрекеттің
өзара байланысты және өзара шартталған үш саласын реттеуге болады.
Қоғамдық өндірістік (еңбек), танымдақ (танып білу) және қоғамдық-
коммуникативтік (қарым-қатынас). Іс-әрекеттің осындай формаларын
Б.Г.Ананьев оған субьект құрылымы тұрғысынан келу негізінде бөлгені
мағызды. Бұл келіс бойынша адамда еңбек, таным мен қарым-қатынас
субьектілері қасиеттерінің үйлесуі адамның жалпы іс-әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысы
Оқытушылар МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ психологиялық
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қорғауға жіберілді
___ ______________2007ж.
педагогикалық
психология кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д. профессор ___________________________
Алматы 2008
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы тақырыбы: Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынастың психологиялық ерекшеліктері.
Бітіру жұмысы педагогикалық психология саласынан жазылған. Жұмыс кіріспе,
теориялық бөлім, эксперименттік зерттеу бөлімі, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындау.
Жұмыстың болжамы: Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қатынасының
ерекшеліктері оқытушының кәсіби бағыттылығы мен бірлескен танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру жағдайларына тәуелді.
Зерттеу объектісі: ҚазҰПУ-нің педагогика және психология факультетінің
оқытушылары мен студенттері.
Зерттеу пәні: оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қатынас
жағдайлары.
Зерттеу әдістемелері:
1. О.И.Комиссаров - Топтағы нормативті таңдауды зерттеу методикасы.
2. “Менің идеалды оқытушым” – Кун М. және МакПарленд Т. шығарған “Мен
кіммін?” методикасының өзіндік модификациясы.
3. Тұлғааралық қатынастағы кері байланыс әдістемесі (О.В.Соловьев)
Зерттеу мерзімі: 5 ақпан – 30 сәуір 2007 жыл.
Әдебиеттер саны: 100
Жұмыс көлемі: 78 бет
Кесте: 6
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 БӨЛІМ. ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Тұлғааралық қатынастың психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 БӨЛІМ. ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... 25
2.1. Жоғарғы білім беру жүйесіндегі тұлғааралық қатынас субьектілерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Тұлғааралық қатынас – оқытушылар мен студенттердің өзара әрекеттесу
формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Жоғары білім беру жүйесіндегі тұлғааралық қатынас стильдері мен оның
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 БӨЛІМ. ОҚЫТУШЫЛАР МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ...54
3.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, ғылыми болжамы,
міндеттері ... ... ... 54
3.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 54
3.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі,
соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда.
Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз
қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі
дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір
студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады.
Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына
сыртқы ортамен қатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын
кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне
енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және
оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды. Бұл мәселенің
қазіргі жоғарғы білім беру жүйесіндегі жаңа кредиттік технология әдісінің
талаптарына сай студенттердің тек оқу пәнін ғана емес, сондай-ақ
оқытушыларды таңдау мүмкіндіктері аясында өзектілігі арта түсіп отыр.
Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу және
алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын
ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық
жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім
жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда. Білім жүйесіндегі
өзгерістер тек оқытушыға ғана емес, сонымен бірге студенттерге де әсер
етуде. Қазіргі кезде студенттер жан-жақты сапалы білім алуға тырысады. Ал,
оларға бұл мақсатқа жету үшін сапалы әрі қазіргі заман талабына сай білім
беретін оқытушы қажет екені бәрімізге белгілі.
Қазақстан республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2005 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын
қайтаруға міндеттіміз” деп бұл мәселенің мемлекеттік деңгейдегі
маңыздылығының атап көрсетті.
Бұл арада жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің тұлға
аралық қарым-қатынас мәселелерінің бірінші кезекті сипаты анықталады. Жалпы
психология ғылымында адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасы мәселесі
әртүрлі зерттеу аймағында өзекті болып табылады. Мысалы, еңбек ұжымдарын
басқарудағы тұлға аралық қатынас, (Е.С. Кузьмин; И.П. Волков; В.Н.
Панферов); педагогикалық жүйені қалыптастырудағы тұлғалық қатынастың ролі
(З.Ф. Есарева; С.В. Кондратьева; Д.Б. Эльконин); медициналық
тәжірибелердегі тұлға аралық қатынастың өнімділігі (А.И. Захаров; В.К.
Мягер; Б.Д. Карвасарский); құқық қорғау жүйесі қызметкерлерінің кәсіби
қызметіндегі қатынастар (В.Л. Васильев; Л.Р. Ратинов) және т.б.
Мақсаты: студенттердің қандай әлеуметтік-психологиялық параметрлерге сүйене
отырып оқытушыларды таңдайтынын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен
студенттердің тұлға аралық қарым-қатынас ерекшеліктерінің теориялық
негізделуі мен оқытушылардың кәсіби бағыттылығы мен бірлескен танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру стилдерінің эмпирикалық зерттеуінің алғашқы
тәжірибесінің жасалуымен сипатталады.
Жұмыстың практикалық мәнділігі- осы бағыттағы зерттеу мәліметтерін жоғары
білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің бірлескен танымдық іс-
әрекеті барысындағы жағымды тұлғалық қатынасын қалыптастыруда және ұқсас
эмпирикалық зерттеулерге салыстырмалы мәлімет ретінде пайдалануға болады.
І БӨЛІМ ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Психология ғылымындағы тұлғааралық қатынас мәселелеріне
теориялық шолу
Психологиялық тұрғыда қарым-қатынас адам арасындағы байланыстың қойылу
нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің түрлі белгілер жүйесі
арқылы өзара әркеттесуі ретінде түсіндіріледі. Психология ғылымында қарым
-қатынас біріккен іс -әрекетке қажеттіліктен туындайтын, өзіне ақпаратпен
алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды кіргізетін,адамдар
арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде сипатталады.
Бұл анықтама қарым -қатынастың негізгі мазмұнын бөліп шығарады: адамдардың
ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетті, бірін-бірі тануы. Мазмұнның осы 3
сипаттамасын қарым -қатынастың аспектілерін қарастыру қабылданған.
Ақпаратты беру қарым-қатынастың интерактивті аспектісі ретінде
қарастырылады; адамдардың бір-бірін түсінуі және тануы қарым -қатынастың
перспективті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым - қатынас барлық үш
аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ феноменді
талдауда әрбір аспектіні жеке қарастырған дұрыс. Кейде коммуникация,
проекция және интеракция қарым-қатынастың негізгі қызметтері ретінде
зерттелінеді [1]. Қарым -қатынас мәнін түсінуде байланыс, өзара әрекеттесу,
біріктіру т.б. түсініктер негізгі болып табылады:
Әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарым -қатынасты нақтырақ сөзбен
белгілеу үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар арасындағы
контакт тіл жән сөйлесу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым -қатынастың
негізгі тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер арқылы
объективтену ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйлеу пайда болушы санының
көріну формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғарғы
психикалық қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық
деңгейлерде дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлеу манерасы адамның
дүниетану жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы
мазмұн, қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен
байланысты, қатынасы - адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке
құрамымен байланысты; әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады.
Мысалы, біз сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік-психологиялық сапасын
бағалауымыз керек. Бұл жағдайда оның ақпаратты қаншалықты мазмұнды екенін,
ол сөйлеушінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер
ете ме, соны анықтау керек. Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл - ақпаратты
қандай да бір кодпен хабарлайтын белгілік жүйе.
Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компютерлік байланыстың
дамуымен олардың кейбір интерациясы тенденциясы толық анық. Сөйлеудің
маңызды факторы болып ақпаратты біреудің паралингвистикалық тәсілдері
табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшандығы),
дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика, дене тұрысы.
Қарым - қатынаспен қоса жүретін паралингвистикалық тәсілдер жинағы оның
контексін анықтайды. Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын
дәлелдеуі мүмкін, немесе керісінше оны теріске шығаруы мүмкін. Айтылған мән
паралингвистикалық тәсілдер арқылы көрсетілгендердің арасындағы қарама -
қайшылықтарды толық емес қарым-қатынас факторы ретінде қарастыруы керек
[2].
Адамның әлеуметтік талдауда іс-әрекет категориясына маңызды роль берілді.
Іс -әрекет жайлы ілімге сүйене отырып, кеңес ұрпағы психологиялық ғылым,
оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша
қарастырды. Теориялық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулердегі іс-
әрекет талдамалы адам психологиясының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы
және оның дамуы ашылады. Қарым-қатынастың іс -әрекетпен осындай
органикалық байланысы жайлы тезисті қабылдау қарым -қатынасты кейбір
белгілі нормативті зерттеуді білдіреді, оның ішінде экспериментальды
зерттеу деңгейінде. Осындай нормативтердің бірі қарым - қатынасты оның
формасы көзқарасынан емес, оның мазмұны көзқарасынан зерттеу талабынан
тұрады. Бұл талап батыстық әлеуметтік психологияға тән, коммуникативті
процесті зерттеу дәстүрімен ұштасады. Коммуникация бұнда лабораториялық
эксперимент арқылы зеттеулерді - не коммуникативті амалдар, не байланыс
типті, не оның жиілігі, не коммуникативті актінің де коммуникативті
серттердің де құрылымы талдауға түсетіндігі дәл форма көзқарасынан
түсіндіреді [3].Егер қарым -қатынас іс -әрекет жағы ретінде, оны
ұйымдастыру тәсілі ретінде түсінілсе, онда бұл процестің бір ғана формасын
талдау жеткіліксіз болып табылады.
Қарым-қатынас "іс -әрекет" категориясы арқылы анықтауда А.А. Бодалев және
т.б. психологтар қарым-қатынас амалына,тәсіліне, мақсатына және мотивіне
назарды шоғырлау арқылы оның материялды сипатын көрсетеді. "Қарым -қатынас
үшін қарым-қатынас" жағдайын қоспағанда қарым-қатынастың мазмұнды жағы оны
мұндай талдауда өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес келеді, партнер
де, оның қарым-қатынас та бірлікке іс -әрекеттің заттық-практикалық
мақсатына жету амалы болып табылады[4].
"Бейне" және "қатынас" категориялары арқылы қарым -қатынас анықтамасында
адамның адаммен өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетілді. Адамдардың
біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді. Бірінші
салада партнерлардың тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең қарым-қатынас
процесінің спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды қабылдау объектісі
ретінде бейнелеу негізінде өтеді (оның сыртқы келбетін, әрекетін,
қылықтарын, мінез-құлықтарын оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат беретін іс
-әрекет өнімдерін). Осы және вервальды, сонымен қатар техникалық өзара
байланыс тәсілдері арқылы партнерлер бір-біріне өздерінің іс-әрекеті,
идеялары сезімдері, т.б. жайлы ақпарат мақсаттарымен сәйкес реттеуге
ұмтылады [5].
Қарым-қатынас анықтамасына "бейне" категориясы көзқарасынан қарау, қарым-
қатынас - партнерларының өзара әрекеттінің мазмұнды жақтары туралы идеалды
көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып табылады деген
тұжырымға әкеледі.
Ақпараттық іс-әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды
білдіреді. Егер партнерлер өзара әрекет процесінде алмасатын реалды
құбылыстардың абстрактілі формаларын олардың өзара түсініктеріне ұқсас
болса, онда қарым-қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам болмысының
салыстырмалы өз бетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені идеалды формалар
өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама-қайшылықтарын көрсетпейді
[2]. Сондықтан, Б.Д.Паригиннің жазуынша : "Қарым -қатынасты бір уақытта
индивиттердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір-біріне
қатынасы ретінде де, олардың бір-бірін өзара түсіну процесі ретінде де
бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық
негіздері бар.
Қарым-қатынас - адамдардың біріккен өмір әрекетін бір-бірімен ақпараттық
коммуникативті жән психологиялық өзара әрекет тәсілімен әлеуметтік реттеу
процесі. Қарым-қатынас бірнеше түрлерге бөлінеді, олар кері байланыс
ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым-қатынас жанама және тікелей,
тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым-қатынас - бұл тікелей
"бетпе-бет" кәдімгі қарым -қатынас, өзара әрекет субъектілері жақын
орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы қарым-
қатынасқа түседі. Тікелей қарым-қатынас ең толық өзара әрекет түрі болып
табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей қарым-
қатынас формалары және тұлғааралық болады. Тікелей қарым-қатынас екі
субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер арасында
өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым-қатынас кіші топтар үшін ғана реалды болуы
мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір-бірін білетін топта.
Жанама қарым-қатынас индивидтер бір-бірінен уақыт бойынша немесе қашықтық
бойынша алшақтаған жағдайда өтеді, мысалы, субъектілер телефон арқылы
сөйлеседі немесе бір-біріне хат жазады. Жанама қарым-қатынас толық емес
психологиялық байланыс болып табылады. Бұнда кері байланыс күрделенген.
Жанама қарым-қатынас та субъектілер арасында және топта жүзеге асады.
Бұқаралық қарым-қатынас әлеуметтік - коммуникативті процестерді анықтайтын
қарым-қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым-қатынас бейтаныс
адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар бұқаралық ақпараттың
әртүрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді. Бұқаралық қарым-қатынас
тікелей және жанама болуы мүмкін [6].
Әртүрлі контекстерде қарым-қатынасты кең мағынада қоғамдағы әлеуметтік
байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде, және тар мағынада
адамдардың тұлғааралық қатынастарындағы тікелей немес жанама байланысы
ретінде анықтайды.
Қажетті және перспективті болып Б.Ф. Ломов еңбектерінде рельевті түрде
көрсетілген қарым-қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу табылады. Б.Ф.
Ломов пікірінше, қарым-қатынас құрылымын зерттеуде талдаудың 3 деңгейін
ескерту керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп атайды. Бұл деңгейде
адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы тұлғаның бүкіл өмір жолы бойындағы
оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады.
Б.Ф.Ломов бойынша, қазіргі кезде "қарым-қатынас" мәселесі "психологиялық
мәселенің жалпы жүйесінің кейбір логикалық орталығына айналып барады". Бұл
қорытындымен келісуге болмайды.
Б.Ф. Ломовтың айтуы бойынша: “Индивид-Қоғам” қатынасын талдаған кезде ғана
адамның қасиеттерін тұлға ретінде тани аламыз.
Қоғамдық қатынастарды практикалық психологияда түсіну аспектісі мына
жағдаймен жеңілдейді, әрбір нақты адамда белгілі-бір өзіне тән белгілері
болады: жасы, жынысы, ұлты, мамандығы. Осы арқылы біз мүмкін болатын
қоғамдық қатынасты болжай аламыз; жеке бір адам қатысса. Осылай қағамдық
қатынас жекеленеді, ал бұл арқылы сен қоғамға деген қатынасыңды жақсы
түсіне аласың.
Б.Ф. Ломов қарым-қатынасты іс-әрекеттің жалпы жобасымен және оның жеке
түрлерімен бірімізді түрде салыстырады. Ол бұл жобаның қарым-қатынасты
талдау үшін жеткіліксіз екенін көрсетеді. Қарым-қатынас міндетті құрама
бөлігі ретінде, онтогенезде бір-бірін кезекпен алмастыратын жетекші іс-
әрекет кез-келгеніне кіреді, яғни ойынға, оқуға және еңбекке.
Б.Ф. Ломовтың қорытындысы бойынша, қарым-қатынасты ерекше категория ретінде
қалыптастыру керек. Б.Ф. Ломов қарым-қатынастың үш функциясын сипаттады:
ақпараттық-коммуникативті, реттеуші-коммуникативті және аффективті-
коммуникативті, оларда міндетті түрде коммуникативтік компонент, мінез-
құлықты реттеу және эффективті компонент болады [7,8].
В.Н. Мясищевтің тұлғаның қатынас концепциясы бойынша былай түсіндіріледі:
шынайылықпен немесе оның басқа жақтарымен адамның уақытша байланыс жүйесі.
Тұлғалық қатынас тұлға қатынасының бір түрі болып табылады. Ол
әрекеттерден, уайымдардан және нақты тұлғалық ұмтылыстардан, іс-әрекетті
бағалауынан және түсінуінен көрінеді [9].
Ресейлік авторлардың (Г.М. Андреева; А.А. Бодолев; И.С. Кон; Е.С. Кузьмина;
В.Н. Мясищев; Н.Н. Обозов; Б.Д. Парыгин; С.Л. Рубинштейн; В.А. Ядов)
жұмыстарын талдау арқылы мынадай тұжырым жасауға болады[10-16].
Адамның адамға деген жеке қатынасы субъектінің басқа адаммен таңдаулы,
саналы түрде қалыптасуымен анықталады; уайым, сезім, ойлар, ниеттер арқылы
бейнеленеді. Жеке қатынас бір адамның басқа адамға деген реалды және
идеалды жүріс-тұрысының ұйымдасу жүйесін объективті көрсетеді.
Өзарақатынас бір-біріне деген объективті және субъективті қатынасты
қалыптастыратын адамдар арасындағы өзара байланыс арқылы анықталады. Өзара
қатынас - адамға деген жеке қатынастың қорытынды және соңғы кезеңі.
Жеке қатынас адамдар арасындағы қарым-қатынас және өзара әрекет кезінде
қалыптасады, басқа адамға бағытталған спецификалық іс-әрекеттің мазмұнын
құрайды. Қатынас қарым-қатынас және өзара әрекет процессі барысында сыртқы
және ішкі жүріс-тұрыстың ұйымдасқан әртүрлі формаларында, тәсілдерінде
байқалады [17].
Жоғарыда айтылып кеткендерден шығатын қорытынды қатынас дегеніміз – субъект
пен субъекттің арасындағы таңдаулы, саналы байланыс, оның соңғы және
қорытынды кезеңі өзараәрекет болып табылады, өзара әрекет пен қарым-
қатынастың ішкі мазмұны ретінде дамиды, басқа адамға деген қатынаста
қалыптасатын реалды және идеалды жүріс-тұрыс формасы мен тәсілдерін
қалыптастыруда көрінеді.
1. құрылымы бойынша қарасақ - аффективті, когнитивті және жүріс-тұрыстық
компоненттері зерттеледі; қалыптасу, өзгеру, ұйымдасу, таралу жағынан
қарастырсақ—қатынастың түзілу және даму заңдылықтары суреттелген. Сондықтан
да қатынасты қарастырғанда осы екі аспектіні де ұмытпау керек: құрылым
аспектісі және генезис аспектісі.
“Қатынас” категориясын өзіндік жеке психологиялық тар рамкада қарастыруға
болады, В.Н. Мясищев бойынша: а) адамдарға деген қатынас; б) өзіне деген
қатынас; в) сыртқы ортаның заттарына деген қатынас және кең мағынада
әртүрлі қоғамдық қатынас контекстінде. Психологиялық қатынастың негізгі үш
векторы (өзіңе, басқа адамға, сыртқы ортаға) басқа қоғамдық қатынастармен
тығыз өзара байланысты.
Мәселенің бәрі мынада, бұл қатынастың деңгейі, мазмұны әр адамда әртүрлі:
әрбір индивид қатынасқа түседі, бірақ та тұтас топтар да қатынасқа түседі,
осылай адам көпқырлы және әртүрлі қатынастарға түседі. Осы көптүрлі
қатынастың ішінен қатынастың негізгі екі түрін бөліп шығаруға болады:
қоғамдық қатынастарды В.Н. Мясищев тұлғаның “психологиялық” қатынасы деп
атады [9].
Көрсетілген барлық тенденциялар өзара тығыз байланысты қарым-қатынасты
түрлі аспектілерде қарастыру жүйесінде әрқашан болатын барлық психикалық
процестермен және тұлғамен тұтастай байланысты табылатынын белгілеуге
болады.Қоғамдық қатынастардың құрылымын әлеуметтану ғылымы зерттейді.
Қатынастың әртүрлі түрінің анықталған субординациясын экономикалық,
әлеуметтік, саяси және басқа да түрлерін осы жерден көре аламыз. Осының
бәрінің жиынтығы қоғамдық қатынастарды құрайды.
Әлеуметтік роль индивидтің қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орнын
тіркейді. Нақтырақ айтқанда, функция, белгілі бір позициядағы адамның
нормативті мақұлданған жүріс-тұрысының үлгісі. Әлеуметтік рольдің жалпы
контурын анықтайтын субъектісі индивид емес, сондықтан да әлеуметтік роль
әлеуметтік іс-әрекеттің қажетті түрі және тұлғаның жүріс-тұрысының тәсілі.
Сонымен бірге, қоғам кез-келген әлеуметтік рольді қолдай бермейді. Бұл
жерде мән беретін нәрсе қоғам адамның өзін емес, іс-әрекетінің түрін
мақұлдамайды. Рольді көрсете отырып біз барлығымыз да белгілі бір
әлеуметтік топтың мүшесіміз. Шынайы қарасақ индивид бір ғана іс-әрекетті
орындамайды, ол бірнеше іс-әрекет орындай алады (әке, мұғалім, профкеңес
мүшесі және т.б.). Адамға туа берілетін рольдер қатары да кездеседі
(мысалы; ер кісі болып туылды), қалған рольдер өмір барысында қалыптасып
отырады.
Қазіргі уақытта қарым-қатынасты коммуникативті, интерактивті және
перцептивті жақтардан тұрады деп қарастырушы бағыт кең тараған. Оның үш
жағы бірдей көрінеді. Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда жүзеге асады,
интерактивті – партнерлердің өзара әрекетін реттеуде, ал перцептивті -
әңгімелесіп салыстыру, идентификация, апперцепция, рефлексия сияқты
психологиялық механизмдер көмегімен “тану” арқылы жүзеге асады.
Қарым-қатынас субъектілерінің өзіндік функционалды жүктемелері бар. Мысалы,
А.А. Брудный бойынша қарым-қатынаста үш бастапқы функциялар бар:
белсендіруші-әрекетке итермелеуші; интердиктивті – тиым салушы, тежеуші;
дестабилизациялаушы – қорқыту, намысқа тиер сөздер және т.б, және қарым-
қатынастың төрт негізгі функциялары: инструменталды – іс-әрекетті қарым-
қатынас арқылы коордтнациялау; синдикативті – қауым, топ қалыптастыру; өзін
көрсету; тасымалдаушы функциялары көрсетілген. Соңғы функция педагогикалық
қарым-қатынас үшін ерекше қызықты, өйткені “бұл функция оқыту негізінде
жатыр: тұлғаны оқыту қарым-қатынас арқылы жүзеге асады..” [18]. Қарым-
қатынас функцияларын тереңірек талдау байланыстың, ақпараттың, итермелеуші,
координациялаушы, түсіну функциясын қатынас орнатудағы эмотивтілік
функциясын және әсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты.
(Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.А.Брудный, А.А.Леонтьев,
Б.Ф.Ломов, Л.А.Карпенко, В.Н.Панферов, Е.Ф.Тарасов, Я.Яноушек және т.б.)
мысалға, қарым-қатынасты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі
қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін
адамдардың өзара әрекеттесу ретінде анықтай отырып В.Н.Панферов қарым-
қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас
және осыған сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт: коммуникативті,
ақпаратты, гностикалық, реттеуші бағытты ұйғарады [19].
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың үш жағын сипаттайды: ақпараттық-коммуникативтік
және де аффективтік-коммуникативтік және де өзіндік коммуникативтік
компоненттің хабарды алу мен беру ретінде, мінез-құлықты реттеу мен
қабылдаудың, бастан кешірулердің болуы ретінде, яғни аффективті компонент
ретінде міндеттілігін атап көрсетеді.
Қазіргі кезде кең таралған келіс бойынша қарым-қатынаста оның
коммуникативтік, интерактивтік және перцептивті жақтары қарастырылады.
Маңыздысы, осы қарым-қатынас жақтарының бәрі бір мезгілде көрінеді.
Коммуникативтік жағы ақпарат алмасуда интерактивті – қарым-қатынасының
таңбалық жүйелерін кодтау мен декодтауларының бір жақтылығы жағдайында
өзара әрекеттерін реттеуде перцептивті болса – әңгімелесушіні салыстыру,
сәйкестендері, апперцепция, рефлекция сияқты
Механизмдердің көмегімен оқу кезінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің
коммуникативтік әсерінен студенттер тобының қалыптасушалық дәрежесіне
байланысты осы процестің қандай да жағы көбірек айқындалуы мүмкін. Қарым-
қатынас субьектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді және
бұрыннан бері қарым-қатынастың түрлі функцияларын жүзеге асырушылар ретінде
қарастырылады. Мысалға, А.А.Брудный бойынша коммуникацияда (қарым-
қатынаста) үш бастаптқы функциялар:
Активациялық – әрекетке түрткілеу,
Интердиктивті – тыйым салу, тежеу,
Дестабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау т.б. және де қарым-қатынастың
төрт негізгі функциялары бөлінуі мүмкін, инструменталды іс-әрекетті қарым-
қатынас жолымен үйлестіру, синдикативті – қауымдастықты. Тонты жасау,
трансляциялық. Соңғысы педагогикалық қарым-қатынас үшін ерекше қызықты,
себебі бұл функция оқыту негізінде жатыр.
Қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге асады, мемлекет тарапынан
институционалдық, санкцияланған және ұйымдастырылған да қайталана беретін
адамдармен контакт процесінде болатын берілген кісіге өз білімдері мен
дағдыларын беруге қабілетті, өзіндік даралық, формалды емес те. Қарым-
қатынастың функциясының неғұрлым жете талдауы контактілік, ақпараттық,
түрткі болушы, үйлестіруші, түсіну функциясын, қатынастар орнатудың
функцияларын және әсер етуші функцияларын саралап жіктеуге мүскіндік береді
(Л.А.Карпенко).
А.А.Брудный терминологиясы бойынша осыған байланысты қарым-қатынастың екі
түрін ажыратады: акциолды және ретиалды (жетелік). Контактілік белгісімен
көз алдында әңгімелесушінің болуын, не жоғын белгілейді. Осы тұжырымдама
терминінде педагогикалық қарым-қатынас көпшілігінде дыбыстық тікелей,
контактілі, ауыспалы, бұқаралық және ахсиалды-ретиалды ретінде сипатталуы
мүмкін [18].
Қарым-қатынасты қалай дегенмен де бір-бірімен психологиялық қатынаста
байланысқан адамдар арасындағы мақсатты тура немесе қайсы бір құралдармен
жанамаланған контакт орнату және қолдау процесі ретінде айқындай отырып
А.А.Леонтьев оның келесі сипаттамаларын бөледі. Контактілік
бағдарланғандық, бағыттылық, арнайы семиотикалық пен процестің
психологиялық динамикасы. А.А.Леонтьев бойынша арнайы семиотикалық және
жанамалылық дәрежесі, қарым-қатынас бағдарымен психологиялық динамикасы
ретінде анықталған [20, 67-78бб].
Бұл жерде бұрынырақ аталған сипаттамалардың кейбіреуін ол жаңа мазмұнға
толтырады. Мысалға, бағыттылықтың екі жақты табиғаты белгіленеді,
адамдардың өзара әрекеттесу ерекшеліктерін өзгертуге және олардың өздерінің
өзгеруіне бағыттылық. Бағдарды анықтау кезінде ақпарат алмасу бағытына емес
сондай-ақ бағдарланудың өзінің бағыттылығының әлеуметтік немесе тұлғалық
табиғаты да белгіленеді. Осы негізде А.А.Леонтьев қарым-қатынастың екі
типін бөліп көрсетеді:
– тұлғаға бағдарланған және әлеуметтік бағдарланған. Олар коммуникативтік,
функционалдық, әлеуметтік-психологиялық және тілдік құрылыммен ажыратылады.
Әлеуметтік бағдарланған қарым-қатынастағы айтулар көптеген адамдарға
арналады және әркімге де түсінікті болуы керек. Сондықтан да оларға
толыққандылық, дамығандық, ашықтық, дәлдік және жоғары мәдениет талаптары
қойылады.
Қарым-қатынастың арнайы семиотикалық мазмұны барлық құралдардың –
вербалды және вербалды еместердің бірігуінің – тілдік әсер ету тиімділігін
жоғарылату үшін маңыздылығын айрықша көрсетеді. Контактілер айтылып тұрған
хабардың уақыт пен кеңістік бойынша жақындығы мен оның қабылдану дәрежесі
бойынша қарастырылады. Қарым-қатынастың маңызды сипаттамасы оның
психологиялық динамикасы болып табылады ол сөздік әсер ету ерекшеліктерімен
анықталады. Сөздік ақпараттың адам психикасына әсер ету дәрежесімен сипаты
қандай болуына байланысты келесілерді бөледі: хабарлау, сенімін жеткізу
және сендіру.
Осы сипаттамалар бойынша А.А.Леонтьев ізінше лекцияны онда қолданатын
құралдар сипаты және әлеуметтік жанамалануы бойынша тұлғааралық қарым-
қатынасқа таяу түрлі психологиялық динамикалы әлеуметтік бағдарланған
қарым-қатынас ретінде анықтауға болады. Аталғандарға қарым-қатынастың
тағы екі сипаттамасын қосуға болады. Тұлғалық, өкілділік, көрнекіліктік
және көп ақпараттық. Біріншісімен сөйлесушінің мәтініндегі субьектілік
көрінісі белгіленеді, екіншісімен – тілдік қарым-қатынастың көп
жоспарлылығы белгіленеді мұнда бір мезгілде оның барлық сипаттамалары
жүзеге асырылады. Түрлі деңгейлері бейнеленеді (пәндік, мағыналық т.б.).
көрнекіліктің әлеуметтік табиғаты былайша анықталады, адамдар арасында
пәнсіз қарым-қатынас болмайды. Ол әрқашанда мазмұнды, тарихи нақты болып
келеді және де ...тек қоғамдық іс-әрекет пен қатынастардың белгілі бір
түрінде – өндірістік-техникалық, экономикалық, саяси, адамгершіліктік т.б.
қандайда бір нақты себеп бойынша бола алады [21, 12б].
Іс-әрекеттің осы түрлеріне қарым-қатынас әсер етеді және одан көрінеді.
Көрнекілік кез-келген қарым-қатынасқа араласушылардың, мысалы, мұғалімнің
және студенттердің даралық-тұлғалық ерекшеліктерін олардың мәдениет
деңгейін, жасын, жынысын және қызығушылықтарын, қажеттіліктерін,
талғамдарын, бейімділігін және т.б. бейнелейтінін ұйғарады. Тілдік қарым-
қатынасты оның негізгі формаларын, қарым-қатынас өнімін талдау ерекше мәнге
ие. Ол осы қарым-қатынасты жүзеге асырушы адамдар қатынасатын әлеуметтік-
қоғамдық қатынастарды да олардың тұлғалық ерекшеліктерін де ашуға мүмкіндік
береді.
Қарым-қатынастың көп ақпараттылық сипаттамасының да маңыздылығы кем емес.
Ол вербалды қарым-қатынас жасау процесінде берілетін тілдік хабарлама
күрделі коммуникативтік пәндік мазмұнға ие, ол өзіндік мазмұндық,
мәнерлілік және түрткі болушы тұрғыдағы айтулардың бірлігі болып табылады.
Әрине олардың әрқайсысы азды көпті мөлшерде айқын көрінуі мүмкін бірақ
олардың ішкі бірлігі вербалды қарым-қатынастың адамдардың қоғамдық-
коммуникативтік іс-әрекетіндегі көп ақпараттығын анықтайды. Осылайша тілдік
қарым-қатынас кем дегенде жеті сипаттамамен суреттеледі: контактілік,
бағдарлық, бағыттылық, семиотикалық, көрнектілік, көп ақпараттылық.
1.2. Тұлғааралық қатынастың психологиялық сипаттамасы
Адам мәдениеті көрінуінің маңызды критериі - достарымен, әріптестерімен,
туыстарымен, таныс және таныс емес адамдармен тұлғааралық қарым-қатынас
жасау.
Тұлғааралық қарым-қатынас - іс-әрекетпен орындалатын әлеуметтік
жағдайлармен нормаларға сәйкес, ойлар, білімдер мен қағидалар беру және
саналы түсінуге негізделген адамдардың бір-бірімен тікелей өзара қатынас
жасау процесі, қандай болмасын іс-әрекеттің түрінен тыс қарым-қатынас болуы
мүмкін емес.
Тұлға тұлғааралық қарым-қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге
асырып және бұл кезде ол дұрыс тыңдалған, түсінікті болуды қалайды.
Ақпаратпен алмаса отырып, олардың қатынасына қоғамның жалпы мәдениет ізін
қалдырғанын сезбейді де. Бұл факторды дұрыс қабылдамау, қарым-қатынасқа
негативті әсер етеді. Егер, адам екіншісіне бір нәрсені дәлелдей алмаса,
онда ол қызықпаушылығын, түсіне алмаушылығын айтып, өзіне емес құрбысын
кіналауға бейім болады.
Қарым-қатынастың тәсілдері мен формаларына мән беріп, оның нақты
стратегиясы мен тактикасын өңдеу керек. Айқайлау, әдепсіздік уақытша
жетістікке жете алады және демократиялық өзара қарым-қатынасты құрудың
тәсілдік қызметін атқара алмайды.
Қарым-қатынас – қоғам дамуының құралы және терең негізі болып табылады және
мәдениет деңгейін бейнелейтін қоғамдық тарих дамуының нәтижесі. Қарым-
қатынас процесінде қолданылатын бір адам топтарының әрекет бірлігі
қамтамасыз етіледі, мінез-құлықтың келісушілігі және өзара түсінушілігі
болады, сенім тудыратындықтан еңбек пен таным субъектісі ретінде адамның
қасиеттері қалыптасады, адам мінез-құлқын регуляциялауды және адамның бір-
бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік-психологиялық әдебиеттерде тұлғааралық қатынастардың “орны”
қайда деген сұрақтар кездеседі, бәрінен бұрын қоғамдық қатынастар жүйесі.
Тұлғааралық қатынастардың қатынастың әртүрлі формаларында қалыптасуының өзі
тұлға іс-әрекетіндегі жеке қатынастарды өзараәрекет және қарым-қатынас
актісінде реализациялау болып табылады. Осымен бірге реализациялау
барысында адамдар арасындағы қатынастар қайта жаңғырады. Басқаша айтқанда,
бұл қоғамдық қатынастардың объективті ұлпасы индивидте саналы ерікте және
ерекше мақсаты бар кезде кездеседі. Дәл осы жерде тікелей әлеуметтік және
психологиялық. Сондықтан да әлеуметтік қойылым үшін ең бірінші кезектегі
мәселе.
Тұлғааралық қарым-қатынас екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі таныс
адамдардың тікелей байланыстары тұлғааралық қарым-қатынастың белгілері.
Қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің ерекшелігін білуі,
бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, орта қызметтілігі [23].
Қарым-қатынасты өзара әсер ету факторлары ретінде де қарастыруға да болады.
Бұл жағдайда қарым -қатынас тұлғаның өмір сүруінің факторы ретінде
қарастырылуы керек және керісінше тұлға қарым - қатынастың факторы бола
алады.
Қарым-қатынаста тұлға факторы ретінде функциялар әртүлі болып келеді. Ең
бастысы қарым–қатынас тұлғаның терең қажеттілігі, яғни оны
қанағаттандырудың шарты және құралы болып табылады. Қарым-қатынассыз
адамның өзін-өзі іске асыру, көрсету және орнықтылу ұмтылысымен байланысты
жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін емес. Бұл жерде басқа адамдардың
зейіні олардың тұлғаның көрсететін әртүрлі ынта ықыласымен белсенділігін
түсіну қалай.
Қарым-қатынас – адамзат қатынасының күрделі түрі. Кез-келген тұлғааралық
қарым-қатынас адамдар арасындағы жай байланыс емес, одан да терең функцияны
білдіреді. “Оқытушы - студент” жұбындағы қарым-қатынастың кез-келген түрі
жағдайға тәуелсіз тәрбиелеуші болады. Оқытушының қарым-қатынасын “оқудағы”
және “оқудан тыс” деп бөлуге құқығы жоқ.
Әрине басқалармен қарым-қатынас деңгейі тұлға үшін әртүрлі. Бұл индивидтің
интро немесе экстроверттіліктің деңгейіне байланысты болып келеді. Осымен
де тұлғаның психологиялық генетикасының деңгейі анықталады (яғни
жабдықтылығы), сонымен қатар соған ілесетін ол басқамалармен контакт
орнатудағы қиындық. Бірақ бұл жағдай да қарым- қатынас, тұлғаның өмірлік
факторы ретіндегі ролін жоғалтпайды. Біріншіден, ол оның жетіспеушілігі
кезінде минус таңбалы фактор ретінде шыға алады. Екіншіден, ол басқалармен
қарым -қатынас ретінде орны толтырылуы мүмкін.
Қарым-қатынас барысында адамдар өзі және басқалар үшін өзіндік
психологиялық ерекшеліктерді ашады, көрсетеді, түсінеді. Адамның
психологиялық қасиеттері қарым-қатынас нәтижесінде пайда болады, дамиды,
өзгереді. Басқалармен арақатынас жасағанда адам қоғамдық ережелерді,
нұсқаларды, білім мен іс -әрекет тәсілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірбиені өз
бойына сіңіреді. Қарым-қатынас нәтижесінде адам жеке тұлға болып
қалыптасады [24].
Қарым-қатынас адамның психикалық дамуының және мінезінің алғышарттары,
негізі. Сонымен,қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының факторы.
Топтық контакт жағдайында тұлғаның ролі лидердің қызметінде көрінеді,
өйткені лидер авторитетінің күшімен мінез-құлыққа, стильге қарым-қатынастың
орындалуының ойына да шешуші ықпал тигізеді.
Отандық және шетелдік психологтар бойынша қарым -қатынас адамның барлық
өмір барысында өтеді. Қарым-қатынас формалары әртүрлі. Адамдардың тікелей
индивидуалдық байланысында көрген қарым -қатынас, әрқашан белгілі бір
тарихи қалыптасқан және әлеуметтік қажетті коммуникация формаларына сәйкес
келеді және әлеуметтік қолайлы, қабылданған мінез-құлық нормаларына сәйкес
іске асады.
Қоғамдық қатынастардың кейбір жеке кезеңдері тұлғааралық өзараәрекет
ретінде көрінеді: бір адам “қатал” болса, келесі біреуі “айлакер сатушы”
және т.б. болып көрінеді. Қарапайым сана деңгейінде, теориялық талдаусыз
осылай көрінеді. Тұлғааралық қатынас шынайы қоғамдық қатынас екенін белгілі
болған кез ең қиыны: ол жерде “таза” қатынас жоқ. Сондықтан да әрбір топтық
әрекеттерде қатысушылар екі қасиетімен көрінеді: тұлғасыз жай әлеуметтік
рольді орындаушылар және қайталанбас адамдық қасиеттер.
“Тұлғааралық роль” адамның қатынастар жүйесіндегі орнын тіркеу емес, тек
индивидуалды психологиялық тұлға негізінде қалыптасқан топтық байланыстар
жүйесіндегі орнын тіркеу. Мұндай тұлғааралық рольдерге мысалдар көптеп
кездеседі, топтағы жеке адамдар туралы былай айтады: “өз адамымыз”,
“сүмелек”, “жұмыскер”. Жұмысты орындау барысында тұлғалық қырлардың
кездесуі топ мүшелерінің жауап реакциясын қалыптастырады, соның негізінде
тұтас тұлғааралық қатынастар жүйесі қалыптасады [25].
Тұлғаарлық қатынастардың табиғаты қатынастар табиғатынан айтарлықтай
ерекшеленеді: олардың маңызды спецификалық қыры-эмоционалдылығында,
тұлғааралық қатынастарды топ “климатына” әсер етуші фактор ретінде көруге
болады. Тұлғааралық қатынастардың эмоционалды негізі бір-біріне қатынаста
пайда болатын белгілі сезімдер негізінде қалыптасады. Тұлғааралық
қатынастардың эмоционалды негізіне эмоционалдық көріністер де жатады.
Тұлғааралық эмоциялық қатынастары ұйымдастыру мен тіректеу қызметі.
Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (тұлғалықтан ісерлікке
дейін) жасау кезінде адамдар бір-бірімен не жағымды (симпатия, ұнату ) не
жағымсыз (антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатылады. Заманауи
адамдардың әлеуметтік байланыстары тек эмоциялық қатынастармен шектелмесе
де, эмоциялық қатынастармен шектелмесе де, эмоциялық қатынастар іскерлік,
ұжымдық, рөлдік қарым-қатынастарға өз әсерін тигізеді.
Бірақ та әлеуметтік психологиядағы схема бойынша - сезімдер, термин өз
мағынасында қолданылмайды. Әрине, бұл сезімдердің “жиынтығы” шексіз, бірақ
та оларды мынадай топтарға топтастыруға болады:
Конъюнктивті — бұл жерге әртүрлі біріктіруші сезімдерді жатқызуға болады.
Бұл жағдайда қатынасқа қалаған объект түсе алады, бірігіп жұмыс жасауға
дайын болу, біріккен әрекеттер жасау.
Дизъюнктивті сезімдер – бұл жерде адамдарды бөліп тұратын қатынастың басқа
жағы жатады, бірігіп жұмыс жасай алмау және т.б [26].
Сонымен бірге, тұлғааралық қатынастардың бұл талдамы топқа мінездеме беруге
жеткіліксіз: практикалық түрде қатынастар жанама эмоция арқылы пайда
болады.
Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық қарым-қатынастың үш
түрін ажыратады: императив, манипуляция, диалог (қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе әміршіл қарым-қатынас - өзара қарым-қатынас серігінің
тәртібі мен іс-әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің
авторитарлық, директивтік формасы. Қарым-қатынас партнері тек әсер етудің
нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтіліктің ерекшелігі,
партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай айқын көрініп
тұратындығында, әсер етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым
салу, нұсқау пайдаланылады (отыр, тұр, әкел) сонымен, әміршіл қарым
-қатынас басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен бағдарлау.
Қоғамдық қарым-қатынастарда императивтік қарым-қатынастың өз орны бар.
Мысалы: әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық қызметкер
қатынастары, қиын-қыстау, зілзала, операция кезіндегі қатынастар. Осындай
салаларда императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелері әлі қолайлы.
Сонымен қатар, мұндай қарым-қатынасты мүлде қолдануға болмайтын салалар да
баршылық. Ең алдымен қарым-қатынастың бұл түрін достар және жұбайлар
арасында, ата-ана мен бала арасында, тәрбие мен педагогика саласында
пайдалану ыңғайсыз әрі нәтижесіз. Бұйрық, тиым көмегімен ұстаздар мен ата-
аналар балаға өз сөзін өткізе алады. Бала өз еркімен қабылдамаған соң,
оның құлағына құйған үлкендердің ережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары
санасының тез тез жойылып кететін мазмұны болмақ. Бұйрық ретінде берілетін
тілектер баланың ішкі құндылығы бола алмайды.
Манипуляция, алдап-арбау қарым-қатынасы жиі кездесетін тұлғааралық қарым-
қатынас түрі, қарым-қатынас партнерін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды
көздеген іс-әрекет, өз мақсатында жету үшін манипулятор қарым-қатынас
басқаны өз мақсатын жасырып өзіне қажетті іс-әрекетке баулу.
Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуінің мақсаты бірдеңгейінде:
яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау. Айырмасы:
монипуляциялық стильде шынайы мақсат жарияланбайды, жасырылады не
ауыстырылады, алдап-арбау қарым-қатынасының қоғамдағы ресми орны-бизнес,
сауда-саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады. Бұл түрдегі қарым-
қатынастың демеу берушісі, жаршысы Дейл Карнеги.
Оқыту барысында (тәрбиелеу емес) сабақты қызықты өкізу, студенттің назары
мен ынтасын көрсету үшін манипуляцияны пайданануға болады. Кейде осыған
дағдыланған оқытушылар басқаларға түсіндіру, дәлелдеу, үйрету үшін осыны
өзінің тұлғалық ұстанымдарына айналдырып алады. Оқытуға нәтижелі болған бұл
жайт, тәрбиелеуде, жеке тұлғалық қатынастарды орнатуда жарамсыз болып
қалады да, ұстаздың еңбегі өз мақсатында жетудің орнына зиян келтіреді.
Жұмысында манипуляцияға әдеттенген адам сондай арақатынасты отбасында да
әкелуге мәжбүр болады. Сүйіспеншілік, достық, ізгілікке негізделген
манипуляциялы қарым-қатынас жолы тиімсіз де нәтижесіз.
Ең жалпы тенденция болып қарым-қатынас мәселесі ролінің өсу фактісі,
әлеуметтік-психологиялық дисциплиналардың және психологияның жалпы
теориясының дамуындағы оның мәнінің күшею факторы табылады.
Қарым-қатынас мәселесі қазіргі жағдайында тән ерекше тенденциясы- бұл
зерттеушілердің қарым-қатынасты психологияның бірыңғай контекстіне
енгізуге, психикалық құбылыстардың жалпы жүйесіндегі оның орнын анықтауға,
оның түрлі деңгейлеріндегі ерекшеліктерін шығаруға ұмтылулары. Қарым
-қатынас мәселесі арқылы жалпы психология, әлеуметтік инженерлік,
медициналық, заң психологиясы және т.б. салалары шеңберінде шешілетін
көптеген басқа да психологиялық мәселелердің "бетіне шығу".
Әлеуметтік психологиялық ғылымның дамуы тұлға мәселесін шешумен тығыз
байланысты. Қазіргі уақытта әртүрлі мектеп өкілдерінің тұлға құрылымы
туралы айтқандары ұқсастана бастады. Тұлғалардың қалыптасуы өмірдің
әлеуметтік шарты қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады. Ортақ шарттар,
қоғамдық формация, микроорта тұлға қырларымен шынайы қатынас немесе
адамдардың өзара қатынасыарқылы қалыптасқан. Бұл қатынастар арнайы шартта
қырға ауысуы мүмкін.
Тұлға қырларының қалыптасуында орын алатын маңызды нәрсе адамдардың өзара
қатынасы, осы арқылы әлеуметтік тәжірбиелердің біраз бөлігі қалыптасады,
бекінеді және жаңадан қырлар пайда болады. Адамдардың өзара қарым
қатынасының нәтижесі тұлға қырларына байланысты.
Жоғарғы оқу орындарында оқу студенттердің топтық іс-әрекетке қосылуымен
байланысты. Формальды ұйымдасқан студенттік топта белгілі официальды
рольдер болады. Олардың саны шектеулі. Студент әр жағдайда группаларда бір
официалды рольді орындайды.
Оқу іс-әрекеті студентте негізгі іс-әрекет. Студенттер бұл рольде әртүрлі
жетістіктер көрсетеді. Тұлғалардың өзіндік образы жалпы талаптар рамкасында
оқудың индивидуалды стилінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Егерде біз
студент пен оқытушыны кіші топ деп қарастырсақ, онда осылардың арасындағы
тұлғааралық қатынастың психологиялық функциясын қарастыруымызға болады.
Топты бағалаудағы ең басты критериі оның функционалды тағайындалуы. Бұл
жерде топтың ең басты мақсаты, міндеті және іс-әрекет шарттары жайлы әңгіме
болады. “Топ өміріндегі мақсатты жүйе – Е.С. Кузьмин бойынша, - ең басты
орында тұрады. Мақсаты мен міндеттері кіші топтың басқа параметрлерін
анықтайды: оның сандық құрамын, ұйымдасу құрылымын. ” Әлеуметтік психология
тұрғысынан адам мен адамның қарым-қатынасы басты зерттеу пәні болып
табылады, біріккен өмір және іс-әрекетке қатысушыларды байланыстыратын
жетекші компонентті бөліп шығара алу маңызды нәрсе [13].
Жалпы мақұлданып көрсетілген келесі компоненттер: танымдық (ақпараттық),
аффективті (эмоционалды-коммуникативті), практикалық (жүріс-тұрыстық,
регулятивті) болып бөлінеді. Қазіргі заманғы әлеуметтік-психологиялық
зерттеулердің көрсетуі бойынша адам мен адамның өзараәрекетінде және
тұлғааралық қатынаста осы үшкомпонентті кездестіруге болады.
Тұлғаның үшкомпонентті типологиясы. Әрбір нақты тұлға өзінше көреді,
түсінеді, уайымдайды, қоғамдық қатынастардың тығулы потенциалын осылай
ашады. Субъект жайлы таным, қоғам (эмоционалды-коммуникативті) және еңбек
(практикалық компонент) субъектісі ретінде айта аламыз. Тұлғаның үш
типіндегі мақсат және құралы әртүрлі. Оқу іс-әрекетіндегі тұлғааралық
қатынасты қарастырсақ, төмендегідей болады. Оқу шарттарында қалыптасатын
тұлғааралық қатынас бәрінен де бұрын осы іс-әрекеттің сипатын анықтайды.
Оқудың мақсаты - еңбек іс-әрекетін атқару үшін керекті білімдермен
дағдыларды белгілі бір уақыт аралығында игеру. Оқудың негізгі мотиві ішкі
және сыртқы әлемді тануға деген қажеттілік болуы мүмкін. Оқу іс-әрекетінің
негізінде дифференцияланбаған белсенділік жатуы мүмкін, келесі шарттар мен
“заттанған”: үлкендермен қойылған нақты оқу міндеттері, белгілі білімдерді
игеруге арналған оқу бағдарламасы. Басқаша сөзбен айтқанда әлемді тануға
деген ұмтылыс ата-аналар мен ересектердің әсерінен түрлі өзгеріп отырады.
Сондықтан да оқу іс-әрекетімен айналысып жүрген баланы бір жағынан бақылап,
бір жағынан үнемі қолдап жүрген дұрыс.
Белгілі бір оқу пәніне деген қызығушылық, тануға деген қажеттіліктің
көрінісі ретінде негізінен оқытушының тұлғасы, оның өз ісіне деген қатынасы
арқылы қалыптасады.Оқу іс-әрекетінің субъектісі еңбек өнімін дайындамайды.
Оқу үнемі қанағаттануды тудырмайды, сол себепті оқытушыны таңдау үлкен
жауапкеркершілікті талап етеді. Студент оқу барысында өзіне оқытушы
таңдағанда жоғарыда айтылған тұлғаның үш типіне сүйенсе болады. Осы үш
типтегі лекторлардың сипаттамасы төмендегідей болады:
Информатор өзаратүсінушілікке сенсе, әңгімелесуші тыңдаушылардан
өзарасезімнің қалыптасуын күтеді, агитатор тыңдаушылармен бірге жұмыс
жасауға тырысады. Агитатордың сөзінде бұйрық формасы, пікірлердің нақтылығы
кездесіп отырады, сөйлеудің бұл формалары информатор мен әңгімелесушіде
кездеспейді. Лектор-әңгімелесуші сөзінде көбіне риторикалық сұрақтар
кездесіп отырады, бұл сұрақтар кезінде тыңдаушы өзін әңгімелесуші ретінде
емес, пассивті қатысушы ретінде сезінеді.
Материалды түсіндірудегі лектор-әңгімелесушінің полемикалық формасы, яғни
“сырттай ойлауы” психологиялық контактіні жоғарылатады, көзқарастардың
жалпылығын, талданушы құбылыстардың қатынасын жақсы қалыптастырады.
Информатор сөзінде түсіндірудегі сұраулы, полемикалық форма байқалмайды,
себебі ол лекциялық материалдың логикасын бұзып жіберуі мүмкін. Лектор-
әңгімелесуші мен агитатор мимика мен жестекуляцияны жақсы қолданады. Ал,
инфарматор болса, қатынаста өз сезімдерін байқатпайды. Сендіру эффектісіне
ол дәлелдеу логикасы, жүйелілік, анықтамалардың анықтығы арқылы жетеді.
Тұлғаның үшкомпонентті типіне берілген сипаттаманы қорытындылай келе,
бірінші типті “ойшыл”, екіншіні-“әңгімелесуші”, үшіншіні- “практик” деп
айтуымызға болады. Адам мен адамның қарым-қатынасында бұл типтердің
белгісін нақты көре аламыз. Көбінесе бірінші тип әлемді сырттай және ерекше
іштей тануға бағытталған, екінші тип-басқа адамдармен қарым-қатынасты,
контактіні таңдайды. Үшінші типтегі адамдарға “практикке”басталған істі
аяқтау өмірінің мәні болып табылады.
“Ойшыл” үнемі өмір, ғылым, шығармашылық, туралы ойланып жүреді, қиялшыл
келеді. Бұның бәрі оның өзінің ішкі пікірлеріне назар аудартады.
Қорытындысында-ұйымдастырушылық міндеттерді шеше алмау, адамдармен тез тіл
табыса алмайды. Мұндай адамдар туралы кейде “бұл жақтың адамы емес” деп те
айтып жатады. Шынымен де дұрыстап, анықтап қарасаң олар басқа әлемде
жүргендей.
“Әңгімелесуші” де мынадай қасиеттер басымырақ: контактіге тез түседі, қарым-
қатынасқа бағытталған, ашық адам. Оған топта жүру, басқалармен қалжыңдасқан
ұнайды, кейде өзінің кемшіліктеріне де күліп қарайды.
“Практик” аяқталмаған істерді, пікірлерді ұнатпайды. Оған нақты әрекеттерді
талап ететін міндеттер ұнайды. Ол еш қиындықсыз таныс емес адамдар жиналған
аудиторияда сөйлей алады және жақсы ұйымдастырушы бола алады. Іс-әрекеттің
міндеттерді нақты орындауды қажет ететін белгілі бір облыстарында “практик”
өзін жақсы сезінеді.
Тұлғаның типтері бәрінен де бұрын үш түрлі міндетті шешу кезінде көрінеді:
ойлау, коммуникативті және практикалық. Үш типтегі адамдар, ереже бойынша
бұл мәселені де шеше алады, бірақ осы тырысудың “бағасы” әрқайсысында
әртүрлі. Біреуіне бір нәрсе жеңіл болса, екіншісіне басқа нәрсе жеңілірек
болады. Мысалға “ойшыл” интеллектуалды есептерді өзі арнайы кітаптарды оқу
арқылы шығарады немесе шығару жолын есептейді. “Әңгімелесуші” болса оны
шығару жолдарын басқа адамдармен араласу арқылы біліп алады. “Практик”
болса, тез арада жұмысқа кіріседі немесе есепті шеше алатын адамдарды
ұйымдатырады. Қалай болған жағдайда да ол есепті қалай шығару керек деп өз
уақытын құртпайды.
Егер де берілген типологияға тұлғаның үйлесімді дамуы тұрғысынан қарасақ,
оптималды варианты адам бойында қажетті жерде үшеуінің де кездескені дұрыс.
1.3. Бірлескен танымдық диалогтық іс-әрекет тұлғааралық қатынас формасы
ретінде
Қарым-қатынас іс-әрекеттің тұрғысынан бұл бірлескен іс-әрекетке деген
қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды өзара әрекеттің басқа адамды
қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді қамтитын адамдар
арасында байланыс орнату мен оны дамытудың күрделі көп жақты процесі. Бұл
процесті түсіну қарым-қатынаспен іс-әрекет бірлігіне негізделеді. Ол қарым-
қатынастың кез-келген формалары бұл адамдардың бірлескен іс-әрекетінің
ерекше формалары деп ұйғарылады. Берілген жағдай педагогикалық процесс
ерекше болып табылатын қарым-қатынасты субьектілердің бірлескен оқу іс-
әрекетінің формасы ретінде санауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекет қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге осы құбылыстар
байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды. Олар
адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов) қарым-қатынас іс-әрекет түрі
сияқты тек түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін
(яғни Г.П.Шедровский, А.А.Леонтьев, В.В.Рыжов, Г.В.Гусев және т.б.) соңғы
жағдайда ол қандай іс-әрекет, даралық па әлде ұжымдық па деген сұрақ
туындайды. Біз іс-әрекеттің екі формасы да мүмкін дегенді негізге аламыз,
бірақ қарым-қатынастың өзі іс-әрекетпен айналысатын адамдардың өзара
әрекеттесу формалары болып табылады. Мұндай түсіндірме Б.Ф.Ломовтың жалпы
позсциясымен сәйкес келеді. Бұл позиция бойынша қарым-қатынас (бір-бірімен
қатарлас дамушы іс-әрекеттердің бірінің үстіне бірі қосылуы жапсырылуы
емес, ол оған серіктестер ретінде қатысушы субьектілердің өзара әрекеті
[27, 252б].
Алайда түсіндірмелерден айырмашылық мынада: Б.Ф.Ломов үшін қарым-қатынастың
өзі өзара әрекеттесу болса, оқулықта келтірілген анықтама бойынша қарым-
қатынас оның формасы болып табылады. Өзара әрекеттесу формасы адамның
қоршаған ортамен басқа адамдармен өзара әрекеттесуінің үш жоспарының бірі
ретіндегі адамдар іс-әрекетінің қоғамдық коммуникативтік аясында
пайдаланатын құралдарына тәуелді. Адамзаттың іс-әрекетінің аясы ең алдымен
адамның өмірлік іс-әрекетінің мақсаттарының бағыттылығының өзгеруіне
байланысты жіктелінеді. Мысалы, өзі-өзі үшін, өзінен тыс нәрсені басқалар
үшін жасау, жарату сияқты адамның іс-әрекетінің негізгі мақсаттарының
ішінде мақсаттардың үш тобы бөлінуі мүмкін материалдық және рухани мәдениет
өнімдерін жарату, білімдерді қабылдау, жинақтау, меңгеру және ой алмасу,
мақсаттардың алғашқы екі тобын қарым-қатынастағы рухани қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін жүзеге асыру. Осыған сәйкес шартты түрде іс-әрекеттің
өзара байланысты және өзара шартталған үш саласын реттеуге болады.
Қоғамдық өндірістік (еңбек), танымдақ (танып білу) және қоғамдық-
коммуникативтік (қарым-қатынас). Іс-әрекеттің осындай формаларын
Б.Г.Ананьев оған субьект құрылымы тұрғысынан келу негізінде бөлгені
мағызды. Бұл келіс бойынша адамда еңбек, таным мен қарым-қатынас
субьектілері қасиеттерінің үйлесуі адамның жалпы іс-әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz