Әйтеке би Байбекұлы
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазақ халқы тарих сахнасына қаншама ұлы тұлғаларды шығарды десеңізші.
Елі үшін жан пидаға көз жұма бара білген бұл ерлер бүкіл ел тағдыры таразы
басына түскен замандарда мемлекет тұғырының шайқалмауы үшін оның
мызғымастығы жолында жан аянбай күрескен болатын. Елдің жарқын болашағын
баянды етудің ауыр жүгі оларды өздерінің ақыл-парасатын ел кәдесіне
жаратуға, барлық күш-жігерін осы істе сарп етуге жетеледі. Осындай елінің
бақыты үшін саналы ғұмырын қазақтың біртұтас ел болуына, айбынының
асқақтауына жұмсаған тұлғаның бірі және бірегейі - Әйтеке би Байбекұлы
болатын.
Әйтеке Байбекұлының ғұмырлық қызметінің өзегін, алтын діңгегін елінің
бірлігі мен баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрайды. Әйтеке би
қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесіне әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт
талабына сай түрлендіре білген, дәстүрлі құқықтық мазмұнын адами
құндылықтармен реңдей түсуде тың серпін қосқан жан.
Әйтеке бидің өткен жолы қазақ даласындағы саяси-құқықтық ойдың
бастауларымен әуендес. XVІІ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі кезең мен
XVІІІ ғасырдың басындағы саяси ой-пікірдің дамуымен тұтастыққа жатыр.
Сонымен қатар Әйтеке әлемдік саяси-құқықтық ойдың дамуына да өзіндік үлес
қосқан алып ой иесі. Әйтекенің өткен жолын тану арқылы ғана біз бұл
үрдістердің тұңғиығына терең бойлай аламыз. Заман озған сайын бұл ұлы дала
перзентінің халқы үшін еткен еңбегі даралана, сомдала түсетіндігі айқын.
Сондықтан да Әйтеке бидің тағылымын тану және оны ел кәдесінің қызметіне
жараттыру – бүгінгі таңда кезек күттірмей, жүзеге асырылатын шаралардың
бірі.
Жоғарыда аталған жайттар ғылыми жұмыстың қаншалықты өзекті екендігін
айқындауға мүмкіндік туғызады. Себебі, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі
және бұл жүйедегі негізгі тұлға билердің Кеңестік дәуірде құқықтанудың
методологиялық негізі болған таптық қағиданың сұрықсыз түсімен түстелгені
бізге белгілі. Соның нәтижесінде, би тұлғасын бай-шонжарлардың бейнесімен
астастырып, оны елдегі үстем таптың қолшоқпары, оның күйін күйттеуші
ретінде көрсету үстемдік алды. Бұл халық санасында биді озбырлықтың,
білімсіздіктің, тек күн көрістің қамын ойлаған дөкей кейпіндегі тұлға
ретінде елестетуге мүмкіндік туғызды. Кеңестік дәуірде би тұлғасына, жалпы
би институтына қатысты мұндай көзқарастың орнығуына, Ресей патшалығы
дәуірінде би болудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жолының бұзылып,
көрпелес, пышағы май үстінде қылпыған билердің санының артуы да өзіндік
септігін тигізген болатын. Міне, Кеңестік дәуірдегі би тұлғасына қатысты,
оның қызметін бағалауға байланысты қоғамда үстемдік құрған жалпы көзқарас
осындай еді.
Ендігі біздің алдымыздағы міндет - бұл жолда біржақтылыққа, бұрмалауға
жол бермеу, зерттеу барысында бұл құбылыстардың ғылыми объективті бет-
бейнесін айқындау болып табылады.
Бұл мақсатқа жетудің бір бағыты - Әйтеке бидің тағылымын бүгінгі
таңдағы дәстүрлі құқықтық болмыстың қайта жаңғырту үрдістерімен
телімдестіре зерттеуде деп ойлаймыз. Өйткені, осы уақытқа дейінгі тарих
кейіпкері болған дәстүрлі құқықтық жүйенің тамырына қан жүгіруге бейім,
алғашқы нышандардың дүмпуі бой көрсетуде. Ұлы бидің ұлағаты арқылы біз бұл
жаңғырық үнінің себебін түсінуге тырысамыз және оны бүгінгі өміріміздің
жанды кейіпкеріне айналдырудың бағыт-бағдарын тануға ұмтыламыз. Сондықтан
да бұл жұмыс барысында мәселенің осы қырын көзден таса қылмауға тырыстық.
Сол арқылы өткен күннің үнін бүгінгі әуенмен телімдестіре тербелтудің
мүмкіндіктерін бағалауға ұмтылдық. Елімізде қылмыстың кең масштабта белең
алуы, қылмыспен күрестегі “алдын алу шараларының” (профилактиканың)
жұмыстарының төмендеуі, бүгінгі таңдағы қылмыстық әрекеттерді тұсаулауда
салмақты тарихи орны бар. Сондықтан өткен ата-баба жолын тарихи тұрғыда
бағалап, күштеп үзілген сабақтастықты қайта жалғаудың қандай қажеттілігі
барлығын айтпаса да түсінуге болатындай.
Бұл бүгінгі еліміздің алдына қойып отырған мақсат- міндеттерімен
орайласады. Себебі бүгін еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіздіктің
тұғыры биік болуы үшін тарихтың өткен жолдарындағы белестердің әр қырын,
ұлылықтың тауына айналдыруға ұмтылған тұлғалардың өмір жолын, елі үшін
еткен еңбегін қазақтың мемлекеттілігін дамытудағы реформаторлық ой-
әрекеттерінің астарына бойлап, оны қысаңдықтан ада, жаңа леппен бойымызға
сіңіргенде ғана қаншама ғасырлар бойы елдікті, тұтастықты ту еткен бабалар
арманы орындалар еді.
Егеменді еліміз болашақта айбыны асқан “барыстардың”1 қатарынан көрінуге
ұмтылуда. Бұл тұғыры биік арманды біз әрбір азаматтың бойында ұлтжандық пен
патриоттық сезімді ұялата алғанда ғана бағындырамыз. Сондықтан да қазақ
елінің тарихында із қалдырған тұлғалардың өмір жолынан сабақ алу, бүгінгі
күні тарихи санамызды серпілтіп, оны жаңа деңгейге көтеруге кепілдік
береді. Бұл дегеніміз әрбір азаматтың бойында “патриоттық” сезімді оятуға
мүмкіндік жасайтын жол.
Республикамызда жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның бірінші кезеңі өз
деңгейінде жемісін бермеді, оның бір себебі біздің ойымызша өткен күн
оқиғаларынан сабақ алмаудан, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде ұлттық
құқықтық болмысымыздың қосар үлесіне немқұрайлықпен қараудан деп ойлаймыз.
Сондықтан да еліміздегі құқықтық реформаның екінші кезеңі ел сезінетін
жетістіктерге жетуі үшін өткенімізден жиренбей, бұл жолдағы тұлғалардың
қазақтың билік жүргізу үрдісіне қосқан үлестерін мұқият зерделеп, салмақтап
болашақтың несібесіне жаратуымыз қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Әйтеке би танудың ауқымы кең, жаңадан қалыптасып, арналанып келе жатқан
тақырыптардың бірі. Сонда да болса бұл тақырыпты кезінде сөз қылып, оның
шешендік өнеріне, сөз саптау ерекшелеліктеріне көңіл бөлгендер болған.
Әйтеке мұрасын зерттеуге ең алдымен біздің ауыз әдебиетін зерттеушілеріміз
көп еңбек сіңірді деп айтатын болсақ, артық айтқандық емес. Әйтеке танудың
қалыптасып дамуына бұл саланың мамандары зор үлес қосты. Енді осы Әйтеке
танудың бүгінгі күнге дейінгі зерттелу деңгейін бағымдап көрелікші.
Кеңес дәуірінде Әйтеке мұрасына ғылыми тұрғыдан көңіл аударған алғашқы
ғалымдардың бірі - А. Маметова1 еді. Ол өзінің қазақ билерінің шешендік
өнеріне қатысты және оның қазақ әдебиетіндегі орнын көрсетуге арналған
ғылыми жұмысында Әйтеке бидің шешендік қырына алғаш көңіл тоқтатып,
Әйтекенің шешендік өнердегі беделі Абылай хан заманында да жоғары
болғандығын тілге тиек етеді. Жұмысының соңында Әйтеке бидің ел нәтижесінде
сақталған өнегелі сөздері мен биліктерін келтіреді. Бұл еңбек, әрине
Әйтеке бидің өнегелі ісіне ғылыми талдау жасауға бағытталған тұңғыш қадам
еді.
Әйтеке би танымын елге дәріптеуде үлкен еңбек еткен белгілі ғалымның
бірі – Б.Адамбаев.2 Оның қажырлы еңбегінің нәтижесінде Әйтеке би мұрасын
жер-жерлерден жинауға, сұрыптауға кең жол ашылды. Ғалым өзінің көптеген ел
ішінде жүргізген экспедицияларында Әйтеке биге қатысты деректерді көне көз
қариялардан, бидің үрім-бұтақтарынан, көзі қырағы ел мұрасының
жанашырларының аузынан тікелей жазып алып отырды. Сол арқылы Әйтеке би
танудың қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. Әйтеке бидің өнегелі сөздерін
жинап, қана қоймай, оны жүйелеп, саралауға тырысты. Кейін жазған ғылыми
жұмыстарында би тағылымының саяси-әлеуметтік астарын ашуға талпынды.1 Қазақ
билеріне қатысты шешендік сөздердің үлгілерін жинап оны жинақ қып шығарып
отырды. Осы жинақтардың ішінде[1] Әйтекенің көптеген мұралары көрініс
тапқан болатын. Бірақ та бұл еңбектердің барлығы Әйтеке бидің мұрасын
негізінен қазақ ауыз әдебиетінің жетісітігі ретінде бағалайды.
Міне, осындай ғалымдардың ғылыми зерттеу шығармашылығы негізінде Әйтеке
бидің елі үшін еткен еңбегін сипаттайтын кіші-гірім үздік пікірлер
Қазақстанда жарық көрген энциклопедияларда көрініс тапты.
Жоғарыда сөз болғандардан басқа әр түрлі кезеңдерде құрастырылған
жинақтарда3 Әйтеке биден қалған сөздер көрініс табады. Дегенмен бұл
жинақтарда бұрын бізге мәлім болған Әйтекенің өсиет сөздері, билік-
шешімдері қайталанып жараланумен шектелген болатын.
Қазақтың үш биіне арналған ғұмырнамалық сипаттағы жинақта белгілі
қазақтың жазушысы Ә.Кекілбаевтың “Әйтеке би” атты көлемді еңбегі жарық
көреді.4 Бұл шын мәнінде Әйтеке би тануға қосылған үлкен үлес еді. Мұнда
автор Әйтеке бидің өміріне қатысты сол уақытқа дейінгі қорланған ойлардың,
пікірлердің салмағын саралап бидің туған жылын анықтауға ұмтылады.
Әйтекенің өмірге келген жылы туралы жаңа жорамал айтылып, оны бір өзіндік
айшықты дәлелдермен көрсетуге қадамдар жасалады. Бұл еңбектің негізгі
құндылығы Әйтеке бидің ел билеу үрдісіне қосқан үлесін саралауда үлкен
маңызға ие болуымен айқындалады. Әйтеке арқылы көшпелі жұрттағы ел билеудің
“үш тағандық” жүйесінің табиғатына терең философиялық талдау жасалады. Бұл
еңбекті Әйтеке би тануды үлкен деңгейге жетелейтін жұмыс деп бағалауға
болады. Сонда да болса, оның ұрымтал тұстары жоқ емес. Біздің ойымызша,
Әйтеке бидің туған жылын анықтауда ағаттықтар бар секілді. Мұнда Әйтекенің
билік-шешімдері терең талданбай, жай бере салынған.
Әйтеке би тану Ордабасында өткен үш биді еске алуға байланысты жиында
жаңа серпіліске ие болады. Осыдан бастап Әйтеке мұрасын зерттеудің жаңа
беті ашылғандай. Республикалық және жергілікті баспасөз беттерінде Әйтеке
биге қатысты тың деректер, салмақты пікірлер жарық көреді. Және келелі
кітаптар да шығады. Бұл, әрине Әйтеке бидің бай мұрасын зерттеуге
бағытталған жол ашардың көрінісі еді. Бұлар би өмірінің әр қырын сипаттауда
бұған дейін бізге белгісіз қалтарысты тұстардың орнын толықтыруға септігін
тигізетін, оның үрім-бұтақ шежіресін саралауда баға жетпес құнды дүниелер
екендігін сөзсіз мойындауымыз керек.1
Өйткені бұл тұста Әйтеке бидің ата-баба шежіресін, оның ұрпақтарынан
хабардар ететін, оның жатқан жерін анықтауға арналған материалдар да жарық
көрген болатын.2
Әйтеке би тануға үлкен үлес қосқан бір топ бар. Олар жер-жерлерде би
мұрасын көзінің қарашығындай сақтап жүрген, сол арқылы Әйтекенің өмірі мен
елі үшін еткен еңбегін дәріптеуге үлкен үлес қосып жүрген жергілікті ұлт
мұрасының жанашырлары.3 Әрине қаншалықты ниеттері ақ болғанымен бұлар да
Әйтеке би өмірінің әр бедерін тануда субъективизмге жол бергендіктері
байқалады.
Бұлардың ішінде Әйтеке бидің өмірі мен атқарған қызметін еліне
уағыздаудан, оған қатысты тың деректерді үздіксіз қаншама жылдар бойы
ерінбей іздеумен келе жатқан, Әйтеке би тануды соңғы кездері тың
деректермен байыта түскен ұлт жанашырлары – Ж.Мұратбаев пен Ө.Қойшиевтердің
еңбегін ерекше атап кету керек.4 Ж. Мұратбаевтың Әйтеке би тағылымын
танудағы еңбегі айрықша. Сырт елде жүріп би мұрасын жинауда үлкен тер
төгуде және соның қорытындысы ретінде Әйтеке би өмірінен тың сыр шертетін
деректерге толы қарақалпақ тілінде еңбек тудырды. Бұл Әйтеке би тануды
деңгейлендіре түсетін өте бағалы еңбек екендігі дау тудырмайды.
Кейінгі кездерде Әйтеке би мұрасына арналған және оның еліне жасаған
қызметін түйіндеп көрсететін еңбектер де жарық көруде.1
Әйтеке биге қатысты материалдар желісін талдаудан, бұл саладағы дерек
көздерінің ауқымының қаншалықты үлкендігін аңғардық. Аталған деректер
Әйтеке биді үлкен деңгейге көтерген құнды дүниелер. Бірақ мұның барлығында
негізінен бидің ата-баба шежіресіне, оның жылын айқындауға өте көп көңіл
бөлінген. Әйтеке бидің саяси қайраткерлік қыры ат үсті сөз болып, терең
талданбаған. Оның қазақ елінің билік жүргізу үрдісіне қосқан үлесі, билік-
шешімдерінің мән-маңызы ара кідік болмаса нақты, жүйелі ашып
көрсетілмеген.
Бүгінгі таңда би тағылымын елге паш ету бағытындағы жұмыстар одан әрі
қарай жалғасын табуда.
Зерттеу объектісі
Зерттеудің объектісін негізінен көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі билік
жүргізу үрдісі құрайды. Оның институттарының даму эволюциясы, кезеңдері.
Дәстүрлі жол-жоралғы түзудің бастаулар, қазақ даласындағы дау-шарлардың
табиғаты оның ғұн, үйсін, түрік дәуірлерінен бергі дамуы, сабақтастығын
ашып көрсету.
Зерттеу пәні
Зерттеудің нақты пәнін қазақтың ұлы билерінің бірі Әйтекенің қазақтың
дәстүрлі билік жолынан өтуі, оның билік-шешімдері, “Жеті Жарғы” заңын
түзудегі қызметі құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ халқының ұлы билерінің
бірі Әйтекенің би ретіндегі қызметінің мәнін ашу, оның билік-шешімдерінің
табиғатын тану, жер дауы, жесір, құн, мал-мүлік дауларына байланысты айтқан
кесімдерінің, қазақ қоғамындағы билік жүргізу үрдісімен үйлесімділігін
көрсету, оның саяси-құқықтық ілімдер тарихына қосқан үлесін айқындау болып
табылады. Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- XVІІ ғасырдың соңы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы
қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жағдайға шолу жасау және оның
Әйтеке бидің билік жолына қаншалықты ықпал еткендігін;
- Әйтеке бидің өмірі мен өскен ортасына қатысты пікірлерді саралап,
бағалаумен және оның өмір сүрген уақытын айқындауға ұмтылу;
- Әйтеке бидің саяси қайраткер ретіндегі өмірінің басты-басты
кезеңдеріне тоқталып сипаттама беру;
- қазақ қоғамында ежелден келе жатқан би болудың жолына, би
этимологиясын зерделей отырып, Әйтеке бидің қазақ еліндегі би
болудың дәстүрлі мектебінен өту жолын ашып көрсету;
- көшпелі елдегі демократиялық тетіктердің бірі – “билер кеңесіне”
және “хан кеңесінің” тарихи сара жолына көңіл тоқтата отырып,
Әйтеке бидің бұл кеңесші органдардағы қажырлы еңбегіне талдау
жасау;
- қазақ жұртындағы ел билеудің жол-жоралғыларының бастауын айқындау,
жол-жоралғылардың ғұн, үйсін, түрік дәуірлерінен тамырын тартып,
қазақ хандығы кезеңінде қаймағы бұзылмай тұтастықта одан әрі
өрбіген құбылыс екендігін көрсету, Әйтекенің “Жеті Жарғы” заңын
қабылдау барысындағы атқарған қызметіне талдау жасау;
- Әйтеке бидің жесір, жер, мал-мүлік, құн дауларына байланысты
айтқан билік-шешімдері мен өсиет сөздерінің табиғатын тану, оның
ежелден келе жатқан қазақ еліндегі билік айтудың дәстүрлі жолымен
сабақтастығын ашып көрсету;
- қазақ қоғамында билердің үлгілі (прецеденттік) билік шешімдеріне
сипаттама бере отырып, Әйтеке бидің бұл саладағы билік-шешімдеріне
талдау жасау және оның қазақтың дәстүрлі құқық жүйесін жетлдіруге
тигізген әсерін пайымдау;
- Әйтеке бидің саяси-құқықтық ой-пікірлерін зерделей отырып, оның
қазақтың және әлемдік саяси-құқықтық ілімдерді дамытуға қосқан
қомақты үлесін айқындау;
- Әйтеке би тағылымын бүгінгі таңда жандандыру мәселелерін зерделеу,
би болудың дәстүрлі жолының бұзылу себептерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Әйтеке бидің билік-шешімдері Әйтеке тануда бұл диссертациялық жұмыста
тұңғыш қойылып, зерттеліп отыр. Әйтеке бидің өмірі және өскен ортасы, оның
би ретінде қалыптасуына әсер еткен тәрбиенің маңызы ашып көрсетілді. Қазақ
қоғамындағы дәстүрлі би болудың механизмі айқындалды, дәстүрлі би болудың
жолы және Әйтекенің бұл жолдан өтуі ашып көрсетілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығын төмендегі байламдардан көруге болады:
- Әйтеке бидің өмірі мен өскен ортасы сараланды. Әйтеке бидің өмірге
келуі туралы осы уақытқа дейінгі қалыптасқан тұжырымдар
салмақталып, ашылып көрсетілді. Оның туған жылы туралы жаңа
деректер негізінде жаңа байлам-түйін жасалды;
- Әйтекенің саяси-қоғамдық қайраткер ретіндегі өмірінің басты-
басты кезеңдері жаңа тұжырымға сай ашылып көрсетілді;
- Әйтекенің қазақтың дәстүрлі би болу мектебінен өтуі және қазақ
қоғамындағы дәстүрлі би институтының тарихи эволюциясының басты-
басты кезеңдеріне талдау жасалады; би болудың дәстүрлі жолы, оның
механизмдері айқындалды;
- “Билер кеңесінің” тарих сахнасына шығуы, оның өткен тарихи сара
жолы, құзіреті зерделенді; “Хан кеңесінің” қызмет аясы мен
құзіретін айқындауға қадамдар жасалды; Әйтеке бидің бұл
органдардағы қызметін айқындауға ұмтылыстар жасалды;
- “Жеті Жарғы” заңының ғұн, үйсін, түрік дәуіріндегі заңдармен
өзектестігі анықталды; көшпелі жұрттың заңға қатысты
дүниетанымының мәнін ашып көрсетуге ұмтылыстар жасалынды; “Жеті
Жарғы” заңына Әйтеке бидің қосқан үлесі және оны қабылдаудағы
атқарған қызметі зерделенді;
- Әйтеке бидің мал-мүлік, жер , жесір, құн, т.б. дауларға қатысты
билік-шешімдері талданып, оның қазақ даласында ежелден билік
айтудың қалпымен сабақтас екендігі анықталды;
- Әйтеке бидің үлгілі биліктері сараланып, қазақ даласындағы үлгілі
биліктің қалыптасуы мен даму бағыттары, түрлері ажыратылып
көрсетілді;
- Әйтеке бидің қазақтың және бүкіл әлемдік саяси-құқықтық ой-
пікірдің дамуына қосқан үлесі ашып көрсетіліп, оның билік жүргізу,
оны жетілдіру жолындағы сарабдал ойлары терең талданды;
- Әйтеке бидің тағылымын бүгінгі таңда жандандыру мәселелері
зерделеніп, қазақ еліндегі би болудың дәстүрлі жолының Ресей
дәуірінде зорлықпен, құйтырқы саясатпен құртылғаны ой елегінен
өткізілді.
Қорғауға шығарылатын түйіндер
Диссертациялық жұмыстың негізгі қорғауға шығарылатын байламдарын
төмендегі тұжырымдар құрайды:
1. Әйтеке би өткен қазақ даласындағы би болудың мектебі өзінің
бастауларын тереңнен алатын жүйелі қалыптасқан би болудың
бұрыннан келе жатқан ата жолын қуу және табиғат берген қасиетімен
елге танылып билік құру бағыттарына негізделген дәстүрлі сара жол.
2. Қазақ даласындағы “Билер Кеңесі” және “Хан Кеңестері” әр түрлі
билік құрудың күре тамыры болған демократиялық тетіктердің бірі.
Бұл органдардың қалыптасуы өзінің бастауларын сонау сақ, үйсін,
ғұн дәуірлерінен алады және Әйтекелер билік құрған тұста көшпелі
жұрттың демократиялық үрдістерінің бірден-бір жанды механизмі
ретінде көрінді. Оған Әйтеке, Қазыбек т.б. қазақ билерінің қосқан
үлесі ұшан-теңіз.
3. Қазақ жеріндегі жол-жоралғы түзудің бастаулары да ғұн, үйсін,
қаңлы, түрік дәуірлеріне барып тіреледі. Қазақ дүниетанымына
сәйкес жол-жоралғы түзу ел ішіндегі ауызбірліктің, ынтымақтың
көрінісі болып табылған. Әйтеке билер түзуге көп еңбек сіңірген
“Жеті Жарғы” заңы көшпелі жұрттағы жол-жоралғы түзудің заңды
жалғасы және сабақтастықтың көрінісі. “Жеті Жарғы” заңындағы құн
тартудың жол-жоралғыларына Әйтеке, Төле, Қазыбектер келелі
жаңалықтар енгізді.
4. Жесір, жер,құн, мал-мүлік даулары қазақ халқының ежелден келе
жатқан даулардың түріне жатады. Бұл дауларды шешудің жолдары мен
тетіктері де сонау замандарда қалыптасқан. Әйтеке билер осындай
дауларды шешкенде, сонау замандарда қалыптасқан жол-жоралғыларға
сүйенген Әйтеке билер дала жұртында дау шешкенде істі “жұмбақтап”
шешуді көбінесе қолданып, дамытып отырған. Дау шешудегі негізгі
қағидалардың бірі “дауды бір ауыз сөзбен бітіру” қағидасының
негізін салушылардың бірі;
5. Әйтеке би әлемдік саяси-құқықтық ой-пікірдің дамуына ерекше үлес
қосқан тұлғалардың бірі. Елді билеу мемлекеттегі аталмыш топтың
сыбағасы емес, ол жалпы халықтық іс. Ел билеу өнерлі, дарынды,
ақыл- парасаты биік тұлғаның несібесіне жазылған дүние екендігін
Әйтеке би әруақытта дәріптеп, айтып сол үшін өмірінің соңына дейін
күресіп өткен. Ол ел билеу жүйесінде қалыптасқан дағдарысты көріп
оны жоюдың өзіндік жолын ұсынған ұлы тұлғаның бірі.
Жұмыстың негізгі материалдары мен деректері
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық
Мұрағатындағы сақталған деректер және осы мұрағаттағы белгілі ауыз
әдебиетінің білгірі Б.Адамбаевтың жеке қорларынан материалдар пайдаланылды.
Сонымен қатар бұл жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасының сирек қорларындағы кітаптар мен қолжазбалар, Орталық Ғылыми
кітапхананың сирек қорларындағы би-шешендерге қатысты қолжазбалар кеңінен
сараланып пайдаланылды. Және де Әйтеке бидің ұрпақтарынан тың деректер
сұралып, еңбекті жазуда қолданылды. Сонымен қатар республикалық және
жергілікті мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар кеңінен қамтылды.
Жұмыстың методологиялық негізі
Диссертация қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
әдістер, кеңінен тартылып, тарихи-салыстырмалық, функциональды жүйелеу,
тарихи-хронологиялық тұрғыдағы зерттеу әдістеріне сүйеніп жазылды. Сондай-
ақ жұмыста тікелей сұрау салу әдістеріне де сүйендік.
Диссертацияны жазу барысында автор заң ғылымы саласындағы белгілі
ғалымдар – С.З.Зимановтың, С.С.Сартаевтың, Ғ.С.Сапарғалиевтің, Т.М.
Култелеевтің, М.Т.Баймахановтың, А.Е.Ереновтің, З.Ж.Кенжалиевтің,
С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтің, А.Ж.Жакупованың, С.О.Даулетованың,
Г.Б.Шакаевтың, Н.С.Ахметованың еңбектеріне арқа сүйеді.
Қазақ қоғамының әр қырын зерттеуші тарихшылар, философтар, филологтар –
Х.А.Арғынбаевтың, Қ.Салғариннің, Б.Адамбаевтың, Н.Төреқұловтың,
Ә.Кекілбаевтың т.б. және Әйтеке танушы ұлт жанашырлары –
М.Есламғалиұлының, Ж.Мұратбаевтың, Ө.Қойшеевтің, Н.Әбуталиевтің,
Д.Ахметовтың еңбектеріне елеулі көңіл бөлінді.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы
Диссертациялық жұмыстың нәтижелері қазақтың саяси-құқықтық тарихына
жаңаша көзқарас қалыптастыруға септігін тигізеді. Сол арқылы ол тарихи,
рухани, мәдени саладағы білімді арттыруға негіз бола алады. Елімізде
жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың тарихи-мәдени бет-бейнесін
айқындауға, заң, сот, өзін-өзі басқару жүйелеріне өзгерістер енгізу
барысында тарихи тәжірибені ескеруге ұйтқы болмақ.
Заң оқу орындарында мемлекет және құқық тарихынан, саяси-құқықтық
ілімдер тарихынан дәрістер беруде қосымша материал ретінде пайдалануға
ұсынылады.
Диссертацияның ғылыми бағдармаларға қатыстылығы
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі, Қазақ
Мемлекеттік Заң Академиясының мемлекет және заң институтында з.ғ.д.
профессор З.Ж.Кенжалиевтің басшылығымен жүзеге асырылып жатқан “Көшпелі
қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік” атты мемлекеттік тапсырыс
бағдарламасына кіреді.
Жұмыстың сыннан өтуі
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері ҚазМҰУ-де “Қоғамды гуманизациялау
және мемлекет пен құқықтың проблемалары” атты 1997 жылы, қазанның 17-нде
өткен ғылыми-теориялық конференцияда, Мемлекет және заң институтында жыл
сайын өтетін жас ғалымдар мен аспиранттардың ғылыми конференциясында
(1999) баяндалды. Және де осы институтта халықтар бірлігі мен сабақтастық
жылына арнап Республикалық заң газеті ұйтқы болып өткізген “Ұрпақтар
сабақтастығы - ұлағаттылық” атты дөңгелек стол отырысында ортаға салынды.
(Заң газеті. 9-маусым.1999. 5-бет.). Сонымен қатар баспасөз беттерінде:
“Ұлттық-құқықтық болмыс: жаңғыру, қайта түлеу”. Фемида журналы 1997, N2,
“Әйтеке Бәйбекұлының қазақтың дәстүрлі би болу мектебінен өтуі”, Заң
журналы, 2000 жыл. 5-6 саны. 68-73-беттер, “Әйтеке бидің қоғамдық-саяси
көзқарасы”, Заң гезеті, 12- шілде, 2000. 3-бет, “Әйтеке бидің үлгілі билік
шешімдері” Заң журналы, N10, 2000ж. тақырыпқа қатысты мақалалары
жарияланды.
Сонымен қатар диссертант жұмыстың өзекті түйіндерін ҚР ҰҒА академигі,
з.ғ.д. профессор С.З.Зимановтың басшылығымен дайындалып жатқан 10 томдық
“Қазақтың ата заңдары” атты еңбекті дайындау барысында пайдаланды. Бұл
еңбектің бірінші томында “Әйтеке би өмірі және өскен ортасы” атты көлемді
ғылыми мақаласы енгізілді.
Жұмыстың құрылымы және көлемі
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 13 тараудан, қорытынды,
пайдалынылған деректер және қосымшалардан тұрады.
Батыр болсаң, жауыңа найзаң
тисін,
Бай болсаң, халқыңа пайдаң
тисін...
Әйтеке би
1 Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ
ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші
ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-
ахуал
Қандай да болмасын тарихи тұлғаның белгілі кезең аралығында өмір
сүретіндігі мәлім. Сондықтан да ол өзі өмір кешіп жатқан тұста болатын
қоғамдағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерінен шет қалуы мүмкін емес. Ол
өзгерістер оның ой-өрісінің дамуына, саяси қызметі мен өмірлік ұстамдарының
қалыптасуында өзіндік із- таңбасын қалдырмай қоймайтыны айқын. Олай болса
тұлғаның өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін, саяси-әлеуметтік және құқықтық
ой-иірімдерін зерделеуде, ол өмір сүрген уақыттағы саяси-әлеуметтік
жағдайларға зер салмай, ой тезінен өткізбей, оның көзқарастарының астарына
терең дендеп бойлау бағалау мүмкін емес. Бұл туралы ғұлама ғалым, академик
С. Зиманов былай дейді: “Өткен дәуірде өмір сүрген қайраткерлердің
көзқарастарын зерттеудің өзіне тән қиыншылықтары бар. Қиындық қайраткер
өмір сүрген және туындылар жасаған сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық
көрінісін азды-көпті болса да қалпын келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын
және қажеттілігін ұғыну, атап айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында,
саясатта және идеологияда. Сомдап айтқан да зерттеуші тарихқа кіруі
қажет. Бұл оңай міндет емес. Бірақ мұндай түсініксіз өткен құбылысты
құбылыстағы Б.Қ. нақтылы тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бізден
алшақта қалған қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезең тарихын
және жағдайларын зерттемей,білмей ынта білдіретін фактілермен де кездесіп
қаламыз. Осыдан мәселелерді ашуда субъективизм және догматика туындайды”
[1.25б.5б.]. Міне, бұл Әйтеке Бәйбекұлындай заңғар кең масштабтағы қоғам
қайраткерін зерттеуде де бағана тұтар қағида. Әйтекедей бәйтеректің өмір
сүрген және қызмет атқарған уақыты қазақ қоғамындағы бір ұрымтал, ел
тағдыры таразы басына түскен және сол безбеннің қай басарын болжап
білу қиын уақытпен тұспа-тұс келеді.
Осы кезеңде елдің сыртқы жағдайында өте шыңырауға жеткен қауіпте бой
көрсеткен еді. Шығыста қазақ еліне өзінің тырнағын батырудың жаңа фазасына
көшкен жоңғар қоңтайшылары шабуылын үдете түссе, ал батыста бір бүкпесі әр
уақытта ішінде тұратын орыс патшалығы өзінің жымысқы саясатына тың қарқын
қосуға ұмтылған болатын. Ал діні бір Орта Азия хандықтарының достық сыңайы
белгілі тұғын. Қытай елі де қазақ жұртымен қатынаста түрлі саяси әдістерге
көшуге сыңай таныта бастаған болатын.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан аракідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне –бірі
қонаққа барып мәзіре жай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі
ел арасындағы теке тіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты және Сыбан Рабтан тұсында өте үлкен теке тіреске, бітпес
жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы “жоңғар” деген сөз монғол тілінде “сол
қанат”, “сол қол” деген мағына береді. Бұл батыс Монғолияны мекен еткен
тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер бізге XІІІ ғасырдан
белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның әскерінің құрамына
кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, “жоңғар” сөзі осы уақыттан бастап
тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай атамаған.
Ойраттар түрікше “қалмақ” деген атпен белгілі болатын. Ал қытайлықтар
оларды “элюттар” деген көрінеді.
XІV ғасырларда бірнеше монғол тайпалары “ойрат одағының” құрамына бірге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық - торғауыт,шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ -жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын , тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды [2.271-б.]. Бұл
шайқасты толық қанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы
толық дерек жоқ. Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем
болғандығын аңғартатындай. Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін
де жалғасып отырған. 1640 жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30
мың әскермен күйрете соққы береді [3.432-б.]. Кезінде Жалаңтөске “аталық”
атағы осы жоңғарлармен ұрыста көзге түскені үшін берілген болатын. Батыр
қонтайшы тұсындағы екінші бір жойқын соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл
жорыққа 50 мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір мен қонтайшы арасындағы бұл
шайқас аңызға сүйенсек жоңғар Алатауындағы, Өрбұлақ деген жерде болғанға
ұқсайды. Осы шайқаста қара құрым жоңғар қолына Жәңгірдің арқасында қазақ
қолы төтеп беріп, жеңіске жетеді. Неге десеңіз Жәңгір сұлтанды небәрі 600
қарулы атты әскер ғана болған [Сонда.433-б.] және де олардың арасында
Ағынтай, Қарасай сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан болатын. Бұл
оқиғаны тарихшы Ә.Хасенов Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы
азаттық күресінің алғашқы ерлік беттері ретінде бағалайды.1 Батыр
қазақтардан абиыры айрандай төгілген бұл жеңілісінің есесін қайтармақ
ниетпен, 1646 жылы қайтадан қазақтарға жорық жасайды [4.52]. Осы соғыстан
кейін қазақ пен жоңғар арасында кіші-гірім уақыт бейбітшілік орнағандай
болады. Бірақ бұл көпке созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне қайта соғыс
бастайды. Бұл жолы Батыр қазақтарды жеңгенімен, бұл оның қазақтарды ақырғы
рет жеңуі еді. Осы шайқастан кейін артын ала бір жыл өткен соң қайтыс
болады. Оның орнын баласы Сеңген басады. Көп ұзамай ол да ел ішіндегі
билікке таластың құрбаны болып кетеді. Орнына інісі Қалдан-Бошақты ел
тізгінін ұстайды. Халдан Бошақтының тұсында Қазақстанның оңтүстік
аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-дүркін шабуылдарға ұшырайды.
Әйтеке бидің Халдан-Бошақтымен жекпе-жекке шығып сөз сайыстыратын тұсы да
осы кез.
Бірде қазақ елі онымен бітімге келуге ниет танытып, елші де жібереді.2
Сол Тайкелтір бастап баратын қазақ елшілігінің құрамында қазақтың атақты
билерінің бірі Қазыбек те болып, елшіліктен еліне ораларда “Қаз дауысты”
атанып қайтады. Осы сапарында Қазыбек би қаламақ қонтайшысына былай деген
екен: “Біз қазақ ... мал баққан елміз ... ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп,
найзаға үкі таққан елміз. Еш дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз
асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра
алмайтын елміз. Сен темір де, біз көмір еріткелі келгенбіз. Екі еліктің
лағын, теліткелі келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы
келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітім
айт, бермесең тұратын жеріңді айт. [ 5.3-б.]. Міне, Қазыбектің сөзінен сол
кездегі қазақ хандығының айбарының қаншалықты болғандығын көруге болады,
және жоңғармен арадағы қарым-қатынас та қандай бағыт ұстайтындығын елдікке
елдік, жаулыққа жаулық танытатынын бүкпесіз ашып салып отыр.
Ал жоңғарлар XVІІ ғасырдың соңына таман қазақ елі үшін шынайы қауіптің
көзіне айналды. Ол туралы В.А.Моисеев былай дейді: “ Война 1690 г. положила
начало новой полосе вооруженных столкновений между ойратскими и казахскими
феодалами. Именно с этого времени Джунгария стала представлять главную
опасность, угрожающую независимость и самостоятельности феодального
Казахстана [6.62-б].”. Бұған билік басына Сыбан Раптанның келуі отқа май
құйғандай әсер етті. Сыбан Раптанның қазақ даласына бұлай шүйлігуінің бір
себебін белгілі тарихшы С.Асфендияров қытайлардың ығыстыруымен
түсіндіреді.1 Ал Сыбан Раптан болса өзінің қазақтарға жасап жатқан
шабуылын Қытай императорына жазған хатында былай деп түсіндіреді: “ 1) Что
войну имеет он, Раптан, с казахами поневоле; 2) что прежде сего сын хана
хазацкого Текея ( т.е. Тауке) был в полону у Галдана , и Галданом отослан к
Далай ламе; 3) Что потом Текей просил его, Цеван Раптан о сыне, своем,
чтобы от Далай Ламы освободил и к нему доставил. По просьбе сей он, Цеван
Раптан, исполнил, и сына его к нему, Текею, отослал с 500 человек; но он в
благодарность всех оных 500 человек перерубил, и еще потом убил моего
князя, а князеву жену с детьми и с людьми, всего более ста кибиток, увез к
себе; 4) что он, Текей, чинил нападение на Цеван Раптана шурина, Аюки
ханова сына на дороге, который вез к нему Цевану Раптану, в замужество
сестру свою, и 5) что перехватил к себе несколько российских купцов, кон от
него, Цеван Раптана, следовали назад в Россию” [7.311-б]. Әрине бұл сыныққа
сылтау іздеу болатын. Сыбан Раптанның көксеген мақсаты - қазақтың жері еді.
Осы мақсатта ол 1710-1725 жылдар аралығында қазақ жеріне бірнеше дүркін
шабуылдар жасады. 1710-716 жылдар арасындағы жасаған жорығында ол Қазақ
ордасына қарсы ең кемінде 20 мыңнан әскер аттандырды [8.15б]. Мұншама
әскердің қанша қырғын жасайтындығын көзімізге елестетсек те жетеді.
Жоңғарлар 1717 жылы Аякөз маңында қазақтардың 30 мың жасаған талғандап
жеңді [9.78-79б]. Мұның барлығы алдағы болатын үлкен қырғын: “Ақтабан
шұбырынды, алқа көл сұламаның” бастамасы еді.
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. 1 Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. Оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: “ Политика России состояла в этот
период главным образом в том , чтобы превратить казахские степи в прочный и
надежный экономический и торговый мост, соединяющий ее со средней Азией и
другими Восточными государствами. И хотя это было лишь продолжением
политики России времен Ивана ІІІ и Ивана ІV, достаточно четко она стала
проявляться лишь с первой половины XVІІІ в. [10.55-б.]. Ресейдің түп
мақсаты қалайда болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету болатын. Бұл бағыттағы
саяси амалдың басын әр түрлі мақсаттағы экспедицияларды желеу етіп, қазақ
даласының географиялық, экономикалық деңгейін көрсететін әртүрлі карталар
жасаудан бастаған. Бұл әрине жерінің жағдайын жақсы білген елді оңай
ұтуға болады деген құйтырқы саясатының көрінісі. Одан әрі қарай Ресей бұл
бағыттағы жолды бекініністер салу арқылы қазақ жеріне дендеп енумен
ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан Ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшіліктер жіберді.
1687 Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық жарқын сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке
бұл елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я.Басин өз
еңбегінде былай дейді: “Тауке возлагал больше надежды на это посольство:
оно должно было восстановить прежние политические и торговые связи.
Поэтому он направил вместе с посольством много подарков для царского двора.
В то же время будучи сторонником укпрепления русско-казахских связей, Тауке
был против превращения их в какие быть ни было формы зависимости или даже
полуподданства”. [11.105б.]. Тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда
керуендерінің елдің экономикасын дамытуға тигізетін әсерінің зор екендігін
болжай білген хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген
сауда байланысын қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған
мақсаттағы қатынастарды жандандыру үшін 1689 аяғы – 1690 жылдардың басында
Тұманш бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те үлкен
нәтижелерге қол жеткізді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 Тобылғы сый-сыйапатын артқан
Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің шынайы
қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы уақыттарда
бұлармен қатар Сары және Келдей басқарған елшіліктерде өзара келісімдер
жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары жасақтарының
шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел ортасындағы
қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап, Тайқоңыр
Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді1. Ресей тарапы елшіліктің өтінішін
жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
А.Неприпасов, Трошин, Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді
қабылдағанда Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем
еместігін тілге тиек етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас
жасау керек екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел
арасындағы қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар да
әсер еткендей. Шекара дауының үлкен жан-жалға ұласпау себебі: “екі елдің де
қолының бос еместігі – біреуінің Швециямен, енді біреуінің жоңғар
мемлекетімен соғысып жатуында” [12.35б.] болатын. Міне, көріп
отырғанымыздай Ресеймен де екі ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен
жақындасу ниетіне қарамастан өте салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында
Ресейге бес елшілік барады, олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай
нәтижесіз қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке орыспен, Орта Азия хандықтарымен достық, татуластықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты- елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыруда Тәуке
жанына, руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолда ол біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт, қазақ еліндегі “қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдеу дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С.Сартаев пен С.Созақпаев: кейінгі Өзбекұлы
Б.Қ.. “Асқан көрегендігінің арқасында өзінің айналысына ұлы жүзден Төле
биді, Орта жүзден Қаз дауысты Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені, кеңесшілер
ретінде үлкен реформаторлық қызметке өте лайықты тарта білді [13.3б.]дейді.
Тәуке саясаты мен белгілі билердің ой иірімдерінің астастығын дәлдеп
көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
ирархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды. [14.16-б.]. Енді дәл осы кезеңде
билер институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін
жүргізудің барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте
тиімді , оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір
қабілетті жүйе болып табылды. Билер институтының кемелдеуіне, әрине ғұн,
үйсін, т.б. дәуірлерінен бастау алып кейінгі қазақ хандығында игі дәстүрді
жалғастырған атақты билердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ
билерінің қоғам өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М.Қозыбаев
былай тұжырымдайды: “Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала
заңын, шежіре тарихын жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің
атақты билері халық санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана
идеологтарына айналды”[15.2-б.].
Біз дәл қарастырып отырған уақыттағы елдегі қалыптасқан саяси-
әлеуметтік жағдай қазақ қоғамы үшін мынандай үлкен міндеттерді шешуді алға
тартты:
1) елді сыртқы жаудан қорғау, елдігімізді сақтап қалу;
2) ел ішіндегі руаралық татулықты қалыптастыру, оны жалпы қазақ
мемлекеттілігінің біртұтастығы, мызғымастығы деген идеологиямен
қабыстыру;
3) мемлекеттік құрылымдардағы дамуды тежейтін тетіктерді реформалау
және елдің шаруашылық, мәдени гүлденуін қамтамасыз ету.
Бұл міндеттерді шешу ауыртпалығы сол кездегі халыққа етене жақын топ
билерге түсті. Сондықтан да осы тұстағы мемлекеттік дәрежеде ойлай білген
билер, тағы басқа қоғам қайраткелері өздерінің саяси-құқықтық
көзқарастарында, ілімдерінде, ой-пікірлерінде біріншіден, ел бірлігі,
тұтастығы , тәуелсіздігі деген ой-тұжырымдарға басымдық беріп, бұл саладағы
жалпы ұлттық концепцияны жасауға ұмтылды. Бұл сол тұстағы қоғамдық-саяси
ойдың негізгі анықтаушы бағытына айналды. Екіншіден, сол уақытқа дейінгі
елді билеудің дәстүрлі жол-жоралғысының заман талабына сәйкес
келмейтіндігін,оның елдің біртұтастығына сызат түсірерлік күшке айналып
бара жатқандығын сезінген билер тобы Тәуке ханмен басқа да қоғам
қайраткерлерімен біріге отырып, мемлекеттің басқару жүйесінде көлемді
реформалар жасауға ұмтылды. Үшіншіден, елде жүргізілген құқықтық
реформалардың басы-қасында жүріп, оны жетілдіру жөніндегі құнды пікірлерін,
ұсыныстарын айтып жүйелеуге қатысты.
Міне, осындай әлемдік қоғамдық-саяси ойдың дамуына қомақты үлес қосқан,
қазақтың ұлы үш биінің бірі - Әйтеке Бәйбекұлы болатын.
1.2 Әйтеке бидің туған және өскен ортасы
Ұлы үш бидің біреуі Әйтеке би Бәйбекұлы туралы пікірлер өздерінің қым-
қиғаш кереғарлығымен сипатталады. Көбінесе бұл пайымдауларда субъективтік
сарын басымдау көрінеді. Әйтеке туралы айтылған көзқарастарды оның ата-баба
шежіресінен бөліп жара қарайтын болсақ, онда ол туралы айтар ойымыз
жартыкештеу болар еді. Әйтеке биді танудың әлқиссасы өзінің бастауын көне
тарихтың жәдігөйі шежіреден алуға тиіс. Енді кезекті бұрыннан келе жатқан
сара жолдан озбай ата-баба шежіресіне берелік. Әрине бұл шежіреде белгілі
жаңсақтықтан ада емес. Біз Әйтеке бидің шежіресін сонау алшыннан таратуды
жөн көріп отырмыз. Өйткені Әйтекені көзі тірісінде “Алшын Әйтеке би”деп
атаған ғой. Егер жазба деректерге сүйенсек, “Алшын” бүкіл кіші жүз
руларының жалпы атауы. Ал ауызша шежіреге сөз берсек, онда Алшыннан
-Қыдуар, Қыдуардан -Қыдырқожа ,Қыдырқожадан - Байсары, Әлім, Шемен деген үш
бала туады [16.269б.]. Міне осы Қыдырқожаның - Әлімі кейін Әлімұлы деген
кіші жүздің үлкен бұтағын құрайды. Ал осы Әлімұлынан бері өрбілетін
шежірелерде де ара кідік болса да, бірізділіктен ауытқушылық кездеседі.
Біз осыларды саралай келе, Әлімнен - Әйтеке биге дейінгі бұтақты былай
өрбіткен болар едік.
- Әлім Әлімұлы;
- Қарамашақ Төртқара;
- Ораз;
- Тоқпан;
- Сейітқұл;
- Ақша;
- Байбек Әйтеке би.
Әйтеке бидің бабаларының ішінде, әсіресе Қарамашақтың -төртқара атануы
өте қызық. Ауыз әдебиетімізде Қарамашақтың Төртқара атануы туралы мынандай
бір аңыз бар: “Қарамашақтың төрт ұлы Оразкелді, Ораз, Жаншоқыр және
Қараш жастай жетім қалып, содан “Төртқара” атаныпты-мыс1. Төртеуі де алып
тұлғалы дәу, қара түсті болады және батырлығымен көзге түседі. Сол үшін
халық ерекшелеп, бірінен-бірін ажыратпай Төртқара атаған екен дейді. Ел
арасындағы Әлім ұрпақтары туралы бүгінгі ұрпағына қаймағы бұзылмай жеткен
тағы бір аңызға тоқталып өтейік, онда “Әлім балаларына ата салты бойынша
ұранын, қонысын, еншісін беріп жатады. Сол кезде кішкене Қарамашақ ойнап
кетіп, енші бөлісінен кейін қалып қояды. Кейін келгенде әкесі ел-жұрт тарап
кетті, еншіңді кейін аласың дейді. Бірақ ерке өскен Қарамашақ оған бой
бермей, болмаса ұранымды бер әйтпесе кетпеймін деп отырып алады. Баласының
бұл қылығына ызыланған шешесі ұран керек болса, мә, саған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазақ халқы тарих сахнасына қаншама ұлы тұлғаларды шығарды десеңізші.
Елі үшін жан пидаға көз жұма бара білген бұл ерлер бүкіл ел тағдыры таразы
басына түскен замандарда мемлекет тұғырының шайқалмауы үшін оның
мызғымастығы жолында жан аянбай күрескен болатын. Елдің жарқын болашағын
баянды етудің ауыр жүгі оларды өздерінің ақыл-парасатын ел кәдесіне
жаратуға, барлық күш-жігерін осы істе сарп етуге жетеледі. Осындай елінің
бақыты үшін саналы ғұмырын қазақтың біртұтас ел болуына, айбынының
асқақтауына жұмсаған тұлғаның бірі және бірегейі - Әйтеке би Байбекұлы
болатын.
Әйтеке Байбекұлының ғұмырлық қызметінің өзегін, алтын діңгегін елінің
бірлігі мен баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрайды. Әйтеке би
қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесіне әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт
талабына сай түрлендіре білген, дәстүрлі құқықтық мазмұнын адами
құндылықтармен реңдей түсуде тың серпін қосқан жан.
Әйтеке бидің өткен жолы қазақ даласындағы саяси-құқықтық ойдың
бастауларымен әуендес. XVІІ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі кезең мен
XVІІІ ғасырдың басындағы саяси ой-пікірдің дамуымен тұтастыққа жатыр.
Сонымен қатар Әйтеке әлемдік саяси-құқықтық ойдың дамуына да өзіндік үлес
қосқан алып ой иесі. Әйтекенің өткен жолын тану арқылы ғана біз бұл
үрдістердің тұңғиығына терең бойлай аламыз. Заман озған сайын бұл ұлы дала
перзентінің халқы үшін еткен еңбегі даралана, сомдала түсетіндігі айқын.
Сондықтан да Әйтеке бидің тағылымын тану және оны ел кәдесінің қызметіне
жараттыру – бүгінгі таңда кезек күттірмей, жүзеге асырылатын шаралардың
бірі.
Жоғарыда аталған жайттар ғылыми жұмыстың қаншалықты өзекті екендігін
айқындауға мүмкіндік туғызады. Себебі, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі
және бұл жүйедегі негізгі тұлға билердің Кеңестік дәуірде құқықтанудың
методологиялық негізі болған таптық қағиданың сұрықсыз түсімен түстелгені
бізге белгілі. Соның нәтижесінде, би тұлғасын бай-шонжарлардың бейнесімен
астастырып, оны елдегі үстем таптың қолшоқпары, оның күйін күйттеуші
ретінде көрсету үстемдік алды. Бұл халық санасында биді озбырлықтың,
білімсіздіктің, тек күн көрістің қамын ойлаған дөкей кейпіндегі тұлға
ретінде елестетуге мүмкіндік туғызды. Кеңестік дәуірде би тұлғасына, жалпы
би институтына қатысты мұндай көзқарастың орнығуына, Ресей патшалығы
дәуірінде би болудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жолының бұзылып,
көрпелес, пышағы май үстінде қылпыған билердің санының артуы да өзіндік
септігін тигізген болатын. Міне, Кеңестік дәуірдегі би тұлғасына қатысты,
оның қызметін бағалауға байланысты қоғамда үстемдік құрған жалпы көзқарас
осындай еді.
Ендігі біздің алдымыздағы міндет - бұл жолда біржақтылыққа, бұрмалауға
жол бермеу, зерттеу барысында бұл құбылыстардың ғылыми объективті бет-
бейнесін айқындау болып табылады.
Бұл мақсатқа жетудің бір бағыты - Әйтеке бидің тағылымын бүгінгі
таңдағы дәстүрлі құқықтық болмыстың қайта жаңғырту үрдістерімен
телімдестіре зерттеуде деп ойлаймыз. Өйткені, осы уақытқа дейінгі тарих
кейіпкері болған дәстүрлі құқықтық жүйенің тамырына қан жүгіруге бейім,
алғашқы нышандардың дүмпуі бой көрсетуде. Ұлы бидің ұлағаты арқылы біз бұл
жаңғырық үнінің себебін түсінуге тырысамыз және оны бүгінгі өміріміздің
жанды кейіпкеріне айналдырудың бағыт-бағдарын тануға ұмтыламыз. Сондықтан
да бұл жұмыс барысында мәселенің осы қырын көзден таса қылмауға тырыстық.
Сол арқылы өткен күннің үнін бүгінгі әуенмен телімдестіре тербелтудің
мүмкіндіктерін бағалауға ұмтылдық. Елімізде қылмыстың кең масштабта белең
алуы, қылмыспен күрестегі “алдын алу шараларының” (профилактиканың)
жұмыстарының төмендеуі, бүгінгі таңдағы қылмыстық әрекеттерді тұсаулауда
салмақты тарихи орны бар. Сондықтан өткен ата-баба жолын тарихи тұрғыда
бағалап, күштеп үзілген сабақтастықты қайта жалғаудың қандай қажеттілігі
барлығын айтпаса да түсінуге болатындай.
Бұл бүгінгі еліміздің алдына қойып отырған мақсат- міндеттерімен
орайласады. Себебі бүгін еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіздіктің
тұғыры биік болуы үшін тарихтың өткен жолдарындағы белестердің әр қырын,
ұлылықтың тауына айналдыруға ұмтылған тұлғалардың өмір жолын, елі үшін
еткен еңбегін қазақтың мемлекеттілігін дамытудағы реформаторлық ой-
әрекеттерінің астарына бойлап, оны қысаңдықтан ада, жаңа леппен бойымызға
сіңіргенде ғана қаншама ғасырлар бойы елдікті, тұтастықты ту еткен бабалар
арманы орындалар еді.
Егеменді еліміз болашақта айбыны асқан “барыстардың”1 қатарынан көрінуге
ұмтылуда. Бұл тұғыры биік арманды біз әрбір азаматтың бойында ұлтжандық пен
патриоттық сезімді ұялата алғанда ғана бағындырамыз. Сондықтан да қазақ
елінің тарихында із қалдырған тұлғалардың өмір жолынан сабақ алу, бүгінгі
күні тарихи санамызды серпілтіп, оны жаңа деңгейге көтеруге кепілдік
береді. Бұл дегеніміз әрбір азаматтың бойында “патриоттық” сезімді оятуға
мүмкіндік жасайтын жол.
Республикамызда жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның бірінші кезеңі өз
деңгейінде жемісін бермеді, оның бір себебі біздің ойымызша өткен күн
оқиғаларынан сабақ алмаудан, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде ұлттық
құқықтық болмысымыздың қосар үлесіне немқұрайлықпен қараудан деп ойлаймыз.
Сондықтан да еліміздегі құқықтық реформаның екінші кезеңі ел сезінетін
жетістіктерге жетуі үшін өткенімізден жиренбей, бұл жолдағы тұлғалардың
қазақтың билік жүргізу үрдісіне қосқан үлестерін мұқият зерделеп, салмақтап
болашақтың несібесіне жаратуымыз қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Әйтеке би танудың ауқымы кең, жаңадан қалыптасып, арналанып келе жатқан
тақырыптардың бірі. Сонда да болса бұл тақырыпты кезінде сөз қылып, оның
шешендік өнеріне, сөз саптау ерекшелеліктеріне көңіл бөлгендер болған.
Әйтеке мұрасын зерттеуге ең алдымен біздің ауыз әдебиетін зерттеушілеріміз
көп еңбек сіңірді деп айтатын болсақ, артық айтқандық емес. Әйтеке танудың
қалыптасып дамуына бұл саланың мамандары зор үлес қосты. Енді осы Әйтеке
танудың бүгінгі күнге дейінгі зерттелу деңгейін бағымдап көрелікші.
Кеңес дәуірінде Әйтеке мұрасына ғылыми тұрғыдан көңіл аударған алғашқы
ғалымдардың бірі - А. Маметова1 еді. Ол өзінің қазақ билерінің шешендік
өнеріне қатысты және оның қазақ әдебиетіндегі орнын көрсетуге арналған
ғылыми жұмысында Әйтеке бидің шешендік қырына алғаш көңіл тоқтатып,
Әйтекенің шешендік өнердегі беделі Абылай хан заманында да жоғары
болғандығын тілге тиек етеді. Жұмысының соңында Әйтеке бидің ел нәтижесінде
сақталған өнегелі сөздері мен биліктерін келтіреді. Бұл еңбек, әрине
Әйтеке бидің өнегелі ісіне ғылыми талдау жасауға бағытталған тұңғыш қадам
еді.
Әйтеке би танымын елге дәріптеуде үлкен еңбек еткен белгілі ғалымның
бірі – Б.Адамбаев.2 Оның қажырлы еңбегінің нәтижесінде Әйтеке би мұрасын
жер-жерлерден жинауға, сұрыптауға кең жол ашылды. Ғалым өзінің көптеген ел
ішінде жүргізген экспедицияларында Әйтеке биге қатысты деректерді көне көз
қариялардан, бидің үрім-бұтақтарынан, көзі қырағы ел мұрасының
жанашырларының аузынан тікелей жазып алып отырды. Сол арқылы Әйтеке би
танудың қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. Әйтеке бидің өнегелі сөздерін
жинап, қана қоймай, оны жүйелеп, саралауға тырысты. Кейін жазған ғылыми
жұмыстарында би тағылымының саяси-әлеуметтік астарын ашуға талпынды.1 Қазақ
билеріне қатысты шешендік сөздердің үлгілерін жинап оны жинақ қып шығарып
отырды. Осы жинақтардың ішінде[1] Әйтекенің көптеген мұралары көрініс
тапқан болатын. Бірақ та бұл еңбектердің барлығы Әйтеке бидің мұрасын
негізінен қазақ ауыз әдебиетінің жетісітігі ретінде бағалайды.
Міне, осындай ғалымдардың ғылыми зерттеу шығармашылығы негізінде Әйтеке
бидің елі үшін еткен еңбегін сипаттайтын кіші-гірім үздік пікірлер
Қазақстанда жарық көрген энциклопедияларда көрініс тапты.
Жоғарыда сөз болғандардан басқа әр түрлі кезеңдерде құрастырылған
жинақтарда3 Әйтеке биден қалған сөздер көрініс табады. Дегенмен бұл
жинақтарда бұрын бізге мәлім болған Әйтекенің өсиет сөздері, билік-
шешімдері қайталанып жараланумен шектелген болатын.
Қазақтың үш биіне арналған ғұмырнамалық сипаттағы жинақта белгілі
қазақтың жазушысы Ә.Кекілбаевтың “Әйтеке би” атты көлемді еңбегі жарық
көреді.4 Бұл шын мәнінде Әйтеке би тануға қосылған үлкен үлес еді. Мұнда
автор Әйтеке бидің өміріне қатысты сол уақытқа дейінгі қорланған ойлардың,
пікірлердің салмағын саралап бидің туған жылын анықтауға ұмтылады.
Әйтекенің өмірге келген жылы туралы жаңа жорамал айтылып, оны бір өзіндік
айшықты дәлелдермен көрсетуге қадамдар жасалады. Бұл еңбектің негізгі
құндылығы Әйтеке бидің ел билеу үрдісіне қосқан үлесін саралауда үлкен
маңызға ие болуымен айқындалады. Әйтеке арқылы көшпелі жұрттағы ел билеудің
“үш тағандық” жүйесінің табиғатына терең философиялық талдау жасалады. Бұл
еңбекті Әйтеке би тануды үлкен деңгейге жетелейтін жұмыс деп бағалауға
болады. Сонда да болса, оның ұрымтал тұстары жоқ емес. Біздің ойымызша,
Әйтеке бидің туған жылын анықтауда ағаттықтар бар секілді. Мұнда Әйтекенің
билік-шешімдері терең талданбай, жай бере салынған.
Әйтеке би тану Ордабасында өткен үш биді еске алуға байланысты жиында
жаңа серпіліске ие болады. Осыдан бастап Әйтеке мұрасын зерттеудің жаңа
беті ашылғандай. Республикалық және жергілікті баспасөз беттерінде Әйтеке
биге қатысты тың деректер, салмақты пікірлер жарық көреді. Және келелі
кітаптар да шығады. Бұл, әрине Әйтеке бидің бай мұрасын зерттеуге
бағытталған жол ашардың көрінісі еді. Бұлар би өмірінің әр қырын сипаттауда
бұған дейін бізге белгісіз қалтарысты тұстардың орнын толықтыруға септігін
тигізетін, оның үрім-бұтақ шежіресін саралауда баға жетпес құнды дүниелер
екендігін сөзсіз мойындауымыз керек.1
Өйткені бұл тұста Әйтеке бидің ата-баба шежіресін, оның ұрпақтарынан
хабардар ететін, оның жатқан жерін анықтауға арналған материалдар да жарық
көрген болатын.2
Әйтеке би тануға үлкен үлес қосқан бір топ бар. Олар жер-жерлерде би
мұрасын көзінің қарашығындай сақтап жүрген, сол арқылы Әйтекенің өмірі мен
елі үшін еткен еңбегін дәріптеуге үлкен үлес қосып жүрген жергілікті ұлт
мұрасының жанашырлары.3 Әрине қаншалықты ниеттері ақ болғанымен бұлар да
Әйтеке би өмірінің әр бедерін тануда субъективизмге жол бергендіктері
байқалады.
Бұлардың ішінде Әйтеке бидің өмірі мен атқарған қызметін еліне
уағыздаудан, оған қатысты тың деректерді үздіксіз қаншама жылдар бойы
ерінбей іздеумен келе жатқан, Әйтеке би тануды соңғы кездері тың
деректермен байыта түскен ұлт жанашырлары – Ж.Мұратбаев пен Ө.Қойшиевтердің
еңбегін ерекше атап кету керек.4 Ж. Мұратбаевтың Әйтеке би тағылымын
танудағы еңбегі айрықша. Сырт елде жүріп би мұрасын жинауда үлкен тер
төгуде және соның қорытындысы ретінде Әйтеке би өмірінен тың сыр шертетін
деректерге толы қарақалпақ тілінде еңбек тудырды. Бұл Әйтеке би тануды
деңгейлендіре түсетін өте бағалы еңбек екендігі дау тудырмайды.
Кейінгі кездерде Әйтеке би мұрасына арналған және оның еліне жасаған
қызметін түйіндеп көрсететін еңбектер де жарық көруде.1
Әйтеке биге қатысты материалдар желісін талдаудан, бұл саладағы дерек
көздерінің ауқымының қаншалықты үлкендігін аңғардық. Аталған деректер
Әйтеке биді үлкен деңгейге көтерген құнды дүниелер. Бірақ мұның барлығында
негізінен бидің ата-баба шежіресіне, оның жылын айқындауға өте көп көңіл
бөлінген. Әйтеке бидің саяси қайраткерлік қыры ат үсті сөз болып, терең
талданбаған. Оның қазақ елінің билік жүргізу үрдісіне қосқан үлесі, билік-
шешімдерінің мән-маңызы ара кідік болмаса нақты, жүйелі ашып
көрсетілмеген.
Бүгінгі таңда би тағылымын елге паш ету бағытындағы жұмыстар одан әрі
қарай жалғасын табуда.
Зерттеу объектісі
Зерттеудің объектісін негізінен көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі билік
жүргізу үрдісі құрайды. Оның институттарының даму эволюциясы, кезеңдері.
Дәстүрлі жол-жоралғы түзудің бастаулар, қазақ даласындағы дау-шарлардың
табиғаты оның ғұн, үйсін, түрік дәуірлерінен бергі дамуы, сабақтастығын
ашып көрсету.
Зерттеу пәні
Зерттеудің нақты пәнін қазақтың ұлы билерінің бірі Әйтекенің қазақтың
дәстүрлі билік жолынан өтуі, оның билік-шешімдері, “Жеті Жарғы” заңын
түзудегі қызметі құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ халқының ұлы билерінің
бірі Әйтекенің би ретіндегі қызметінің мәнін ашу, оның билік-шешімдерінің
табиғатын тану, жер дауы, жесір, құн, мал-мүлік дауларына байланысты айтқан
кесімдерінің, қазақ қоғамындағы билік жүргізу үрдісімен үйлесімділігін
көрсету, оның саяси-құқықтық ілімдер тарихына қосқан үлесін айқындау болып
табылады. Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- XVІІ ғасырдың соңы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы
қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жағдайға шолу жасау және оның
Әйтеке бидің билік жолына қаншалықты ықпал еткендігін;
- Әйтеке бидің өмірі мен өскен ортасына қатысты пікірлерді саралап,
бағалаумен және оның өмір сүрген уақытын айқындауға ұмтылу;
- Әйтеке бидің саяси қайраткер ретіндегі өмірінің басты-басты
кезеңдеріне тоқталып сипаттама беру;
- қазақ қоғамында ежелден келе жатқан би болудың жолына, би
этимологиясын зерделей отырып, Әйтеке бидің қазақ еліндегі би
болудың дәстүрлі мектебінен өту жолын ашып көрсету;
- көшпелі елдегі демократиялық тетіктердің бірі – “билер кеңесіне”
және “хан кеңесінің” тарихи сара жолына көңіл тоқтата отырып,
Әйтеке бидің бұл кеңесші органдардағы қажырлы еңбегіне талдау
жасау;
- қазақ жұртындағы ел билеудің жол-жоралғыларының бастауын айқындау,
жол-жоралғылардың ғұн, үйсін, түрік дәуірлерінен тамырын тартып,
қазақ хандығы кезеңінде қаймағы бұзылмай тұтастықта одан әрі
өрбіген құбылыс екендігін көрсету, Әйтекенің “Жеті Жарғы” заңын
қабылдау барысындағы атқарған қызметіне талдау жасау;
- Әйтеке бидің жесір, жер, мал-мүлік, құн дауларына байланысты
айтқан билік-шешімдері мен өсиет сөздерінің табиғатын тану, оның
ежелден келе жатқан қазақ еліндегі билік айтудың дәстүрлі жолымен
сабақтастығын ашып көрсету;
- қазақ қоғамында билердің үлгілі (прецеденттік) билік шешімдеріне
сипаттама бере отырып, Әйтеке бидің бұл саладағы билік-шешімдеріне
талдау жасау және оның қазақтың дәстүрлі құқық жүйесін жетлдіруге
тигізген әсерін пайымдау;
- Әйтеке бидің саяси-құқықтық ой-пікірлерін зерделей отырып, оның
қазақтың және әлемдік саяси-құқықтық ілімдерді дамытуға қосқан
қомақты үлесін айқындау;
- Әйтеке би тағылымын бүгінгі таңда жандандыру мәселелерін зерделеу,
би болудың дәстүрлі жолының бұзылу себептерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Әйтеке бидің билік-шешімдері Әйтеке тануда бұл диссертациялық жұмыста
тұңғыш қойылып, зерттеліп отыр. Әйтеке бидің өмірі және өскен ортасы, оның
би ретінде қалыптасуына әсер еткен тәрбиенің маңызы ашып көрсетілді. Қазақ
қоғамындағы дәстүрлі би болудың механизмі айқындалды, дәстүрлі би болудың
жолы және Әйтекенің бұл жолдан өтуі ашып көрсетілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығын төмендегі байламдардан көруге болады:
- Әйтеке бидің өмірі мен өскен ортасы сараланды. Әйтеке бидің өмірге
келуі туралы осы уақытқа дейінгі қалыптасқан тұжырымдар
салмақталып, ашылып көрсетілді. Оның туған жылы туралы жаңа
деректер негізінде жаңа байлам-түйін жасалды;
- Әйтекенің саяси-қоғамдық қайраткер ретіндегі өмірінің басты-
басты кезеңдері жаңа тұжырымға сай ашылып көрсетілді;
- Әйтекенің қазақтың дәстүрлі би болу мектебінен өтуі және қазақ
қоғамындағы дәстүрлі би институтының тарихи эволюциясының басты-
басты кезеңдеріне талдау жасалады; би болудың дәстүрлі жолы, оның
механизмдері айқындалды;
- “Билер кеңесінің” тарих сахнасына шығуы, оның өткен тарихи сара
жолы, құзіреті зерделенді; “Хан кеңесінің” қызмет аясы мен
құзіретін айқындауға қадамдар жасалды; Әйтеке бидің бұл
органдардағы қызметін айқындауға ұмтылыстар жасалды;
- “Жеті Жарғы” заңының ғұн, үйсін, түрік дәуіріндегі заңдармен
өзектестігі анықталды; көшпелі жұрттың заңға қатысты
дүниетанымының мәнін ашып көрсетуге ұмтылыстар жасалынды; “Жеті
Жарғы” заңына Әйтеке бидің қосқан үлесі және оны қабылдаудағы
атқарған қызметі зерделенді;
- Әйтеке бидің мал-мүлік, жер , жесір, құн, т.б. дауларға қатысты
билік-шешімдері талданып, оның қазақ даласында ежелден билік
айтудың қалпымен сабақтас екендігі анықталды;
- Әйтеке бидің үлгілі биліктері сараланып, қазақ даласындағы үлгілі
биліктің қалыптасуы мен даму бағыттары, түрлері ажыратылып
көрсетілді;
- Әйтеке бидің қазақтың және бүкіл әлемдік саяси-құқықтық ой-
пікірдің дамуына қосқан үлесі ашып көрсетіліп, оның билік жүргізу,
оны жетілдіру жолындағы сарабдал ойлары терең талданды;
- Әйтеке бидің тағылымын бүгінгі таңда жандандыру мәселелері
зерделеніп, қазақ еліндегі би болудың дәстүрлі жолының Ресей
дәуірінде зорлықпен, құйтырқы саясатпен құртылғаны ой елегінен
өткізілді.
Қорғауға шығарылатын түйіндер
Диссертациялық жұмыстың негізгі қорғауға шығарылатын байламдарын
төмендегі тұжырымдар құрайды:
1. Әйтеке би өткен қазақ даласындағы би болудың мектебі өзінің
бастауларын тереңнен алатын жүйелі қалыптасқан би болудың
бұрыннан келе жатқан ата жолын қуу және табиғат берген қасиетімен
елге танылып билік құру бағыттарына негізделген дәстүрлі сара жол.
2. Қазақ даласындағы “Билер Кеңесі” және “Хан Кеңестері” әр түрлі
билік құрудың күре тамыры болған демократиялық тетіктердің бірі.
Бұл органдардың қалыптасуы өзінің бастауларын сонау сақ, үйсін,
ғұн дәуірлерінен алады және Әйтекелер билік құрған тұста көшпелі
жұрттың демократиялық үрдістерінің бірден-бір жанды механизмі
ретінде көрінді. Оған Әйтеке, Қазыбек т.б. қазақ билерінің қосқан
үлесі ұшан-теңіз.
3. Қазақ жеріндегі жол-жоралғы түзудің бастаулары да ғұн, үйсін,
қаңлы, түрік дәуірлеріне барып тіреледі. Қазақ дүниетанымына
сәйкес жол-жоралғы түзу ел ішіндегі ауызбірліктің, ынтымақтың
көрінісі болып табылған. Әйтеке билер түзуге көп еңбек сіңірген
“Жеті Жарғы” заңы көшпелі жұрттағы жол-жоралғы түзудің заңды
жалғасы және сабақтастықтың көрінісі. “Жеті Жарғы” заңындағы құн
тартудың жол-жоралғыларына Әйтеке, Төле, Қазыбектер келелі
жаңалықтар енгізді.
4. Жесір, жер,құн, мал-мүлік даулары қазақ халқының ежелден келе
жатқан даулардың түріне жатады. Бұл дауларды шешудің жолдары мен
тетіктері де сонау замандарда қалыптасқан. Әйтеке билер осындай
дауларды шешкенде, сонау замандарда қалыптасқан жол-жоралғыларға
сүйенген Әйтеке билер дала жұртында дау шешкенде істі “жұмбақтап”
шешуді көбінесе қолданып, дамытып отырған. Дау шешудегі негізгі
қағидалардың бірі “дауды бір ауыз сөзбен бітіру” қағидасының
негізін салушылардың бірі;
5. Әйтеке би әлемдік саяси-құқықтық ой-пікірдің дамуына ерекше үлес
қосқан тұлғалардың бірі. Елді билеу мемлекеттегі аталмыш топтың
сыбағасы емес, ол жалпы халықтық іс. Ел билеу өнерлі, дарынды,
ақыл- парасаты биік тұлғаның несібесіне жазылған дүние екендігін
Әйтеке би әруақытта дәріптеп, айтып сол үшін өмірінің соңына дейін
күресіп өткен. Ол ел билеу жүйесінде қалыптасқан дағдарысты көріп
оны жоюдың өзіндік жолын ұсынған ұлы тұлғаның бірі.
Жұмыстың негізгі материалдары мен деректері
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық
Мұрағатындағы сақталған деректер және осы мұрағаттағы белгілі ауыз
әдебиетінің білгірі Б.Адамбаевтың жеке қорларынан материалдар пайдаланылды.
Сонымен қатар бұл жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасының сирек қорларындағы кітаптар мен қолжазбалар, Орталық Ғылыми
кітапхананың сирек қорларындағы би-шешендерге қатысты қолжазбалар кеңінен
сараланып пайдаланылды. Және де Әйтеке бидің ұрпақтарынан тың деректер
сұралып, еңбекті жазуда қолданылды. Сонымен қатар республикалық және
жергілікті мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар кеңінен қамтылды.
Жұмыстың методологиялық негізі
Диссертация қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
әдістер, кеңінен тартылып, тарихи-салыстырмалық, функциональды жүйелеу,
тарихи-хронологиялық тұрғыдағы зерттеу әдістеріне сүйеніп жазылды. Сондай-
ақ жұмыста тікелей сұрау салу әдістеріне де сүйендік.
Диссертацияны жазу барысында автор заң ғылымы саласындағы белгілі
ғалымдар – С.З.Зимановтың, С.С.Сартаевтың, Ғ.С.Сапарғалиевтің, Т.М.
Култелеевтің, М.Т.Баймахановтың, А.Е.Ереновтің, З.Ж.Кенжалиевтің,
С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтің, А.Ж.Жакупованың, С.О.Даулетованың,
Г.Б.Шакаевтың, Н.С.Ахметованың еңбектеріне арқа сүйеді.
Қазақ қоғамының әр қырын зерттеуші тарихшылар, философтар, филологтар –
Х.А.Арғынбаевтың, Қ.Салғариннің, Б.Адамбаевтың, Н.Төреқұловтың,
Ә.Кекілбаевтың т.б. және Әйтеке танушы ұлт жанашырлары –
М.Есламғалиұлының, Ж.Мұратбаевтың, Ө.Қойшеевтің, Н.Әбуталиевтің,
Д.Ахметовтың еңбектеріне елеулі көңіл бөлінді.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы
Диссертациялық жұмыстың нәтижелері қазақтың саяси-құқықтық тарихына
жаңаша көзқарас қалыптастыруға септігін тигізеді. Сол арқылы ол тарихи,
рухани, мәдени саладағы білімді арттыруға негіз бола алады. Елімізде
жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың тарихи-мәдени бет-бейнесін
айқындауға, заң, сот, өзін-өзі басқару жүйелеріне өзгерістер енгізу
барысында тарихи тәжірибені ескеруге ұйтқы болмақ.
Заң оқу орындарында мемлекет және құқық тарихынан, саяси-құқықтық
ілімдер тарихынан дәрістер беруде қосымша материал ретінде пайдалануға
ұсынылады.
Диссертацияның ғылыми бағдармаларға қатыстылығы
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі, Қазақ
Мемлекеттік Заң Академиясының мемлекет және заң институтында з.ғ.д.
профессор З.Ж.Кенжалиевтің басшылығымен жүзеге асырылып жатқан “Көшпелі
қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік” атты мемлекеттік тапсырыс
бағдарламасына кіреді.
Жұмыстың сыннан өтуі
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері ҚазМҰУ-де “Қоғамды гуманизациялау
және мемлекет пен құқықтың проблемалары” атты 1997 жылы, қазанның 17-нде
өткен ғылыми-теориялық конференцияда, Мемлекет және заң институтында жыл
сайын өтетін жас ғалымдар мен аспиранттардың ғылыми конференциясында
(1999) баяндалды. Және де осы институтта халықтар бірлігі мен сабақтастық
жылына арнап Республикалық заң газеті ұйтқы болып өткізген “Ұрпақтар
сабақтастығы - ұлағаттылық” атты дөңгелек стол отырысында ортаға салынды.
(Заң газеті. 9-маусым.1999. 5-бет.). Сонымен қатар баспасөз беттерінде:
“Ұлттық-құқықтық болмыс: жаңғыру, қайта түлеу”. Фемида журналы 1997, N2,
“Әйтеке Бәйбекұлының қазақтың дәстүрлі би болу мектебінен өтуі”, Заң
журналы, 2000 жыл. 5-6 саны. 68-73-беттер, “Әйтеке бидің қоғамдық-саяси
көзқарасы”, Заң гезеті, 12- шілде, 2000. 3-бет, “Әйтеке бидің үлгілі билік
шешімдері” Заң журналы, N10, 2000ж. тақырыпқа қатысты мақалалары
жарияланды.
Сонымен қатар диссертант жұмыстың өзекті түйіндерін ҚР ҰҒА академигі,
з.ғ.д. профессор С.З.Зимановтың басшылығымен дайындалып жатқан 10 томдық
“Қазақтың ата заңдары” атты еңбекті дайындау барысында пайдаланды. Бұл
еңбектің бірінші томында “Әйтеке би өмірі және өскен ортасы” атты көлемді
ғылыми мақаласы енгізілді.
Жұмыстың құрылымы және көлемі
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, 13 тараудан, қорытынды,
пайдалынылған деректер және қосымшалардан тұрады.
Батыр болсаң, жауыңа найзаң
тисін,
Бай болсаң, халқыңа пайдаң
тисін...
Әйтеке би
1 Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ
ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші
ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-
ахуал
Қандай да болмасын тарихи тұлғаның белгілі кезең аралығында өмір
сүретіндігі мәлім. Сондықтан да ол өзі өмір кешіп жатқан тұста болатын
қоғамдағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерінен шет қалуы мүмкін емес. Ол
өзгерістер оның ой-өрісінің дамуына, саяси қызметі мен өмірлік ұстамдарының
қалыптасуында өзіндік із- таңбасын қалдырмай қоймайтыны айқын. Олай болса
тұлғаның өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін, саяси-әлеуметтік және құқықтық
ой-иірімдерін зерделеуде, ол өмір сүрген уақыттағы саяси-әлеуметтік
жағдайларға зер салмай, ой тезінен өткізбей, оның көзқарастарының астарына
терең дендеп бойлау бағалау мүмкін емес. Бұл туралы ғұлама ғалым, академик
С. Зиманов былай дейді: “Өткен дәуірде өмір сүрген қайраткерлердің
көзқарастарын зерттеудің өзіне тән қиыншылықтары бар. Қиындық қайраткер
өмір сүрген және туындылар жасаған сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық
көрінісін азды-көпті болса да қалпын келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын
және қажеттілігін ұғыну, атап айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында,
саясатта және идеологияда. Сомдап айтқан да зерттеуші тарихқа кіруі
қажет. Бұл оңай міндет емес. Бірақ мұндай түсініксіз өткен құбылысты
құбылыстағы Б.Қ. нақтылы тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бізден
алшақта қалған қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезең тарихын
және жағдайларын зерттемей,білмей ынта білдіретін фактілермен де кездесіп
қаламыз. Осыдан мәселелерді ашуда субъективизм және догматика туындайды”
[1.25б.5б.]. Міне, бұл Әйтеке Бәйбекұлындай заңғар кең масштабтағы қоғам
қайраткерін зерттеуде де бағана тұтар қағида. Әйтекедей бәйтеректің өмір
сүрген және қызмет атқарған уақыты қазақ қоғамындағы бір ұрымтал, ел
тағдыры таразы басына түскен және сол безбеннің қай басарын болжап
білу қиын уақытпен тұспа-тұс келеді.
Осы кезеңде елдің сыртқы жағдайында өте шыңырауға жеткен қауіпте бой
көрсеткен еді. Шығыста қазақ еліне өзінің тырнағын батырудың жаңа фазасына
көшкен жоңғар қоңтайшылары шабуылын үдете түссе, ал батыста бір бүкпесі әр
уақытта ішінде тұратын орыс патшалығы өзінің жымысқы саясатына тың қарқын
қосуға ұмтылған болатын. Ал діні бір Орта Азия хандықтарының достық сыңайы
белгілі тұғын. Қытай елі де қазақ жұртымен қатынаста түрлі саяси әдістерге
көшуге сыңай таныта бастаған болатын.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан аракідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне –бірі
қонаққа барып мәзіре жай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі
ел арасындағы теке тіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты және Сыбан Рабтан тұсында өте үлкен теке тіреске, бітпес
жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы “жоңғар” деген сөз монғол тілінде “сол
қанат”, “сол қол” деген мағына береді. Бұл батыс Монғолияны мекен еткен
тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер бізге XІІІ ғасырдан
белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның әскерінің құрамына
кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, “жоңғар” сөзі осы уақыттан бастап
тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай атамаған.
Ойраттар түрікше “қалмақ” деген атпен белгілі болатын. Ал қытайлықтар
оларды “элюттар” деген көрінеді.
XІV ғасырларда бірнеше монғол тайпалары “ойрат одағының” құрамына бірге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық - торғауыт,шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ -жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын , тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды [2.271-б.]. Бұл
шайқасты толық қанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы
толық дерек жоқ. Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем
болғандығын аңғартатындай. Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін
де жалғасып отырған. 1640 жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30
мың әскермен күйрете соққы береді [3.432-б.]. Кезінде Жалаңтөске “аталық”
атағы осы жоңғарлармен ұрыста көзге түскені үшін берілген болатын. Батыр
қонтайшы тұсындағы екінші бір жойқын соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл
жорыққа 50 мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір мен қонтайшы арасындағы бұл
шайқас аңызға сүйенсек жоңғар Алатауындағы, Өрбұлақ деген жерде болғанға
ұқсайды. Осы шайқаста қара құрым жоңғар қолына Жәңгірдің арқасында қазақ
қолы төтеп беріп, жеңіске жетеді. Неге десеңіз Жәңгір сұлтанды небәрі 600
қарулы атты әскер ғана болған [Сонда.433-б.] және де олардың арасында
Ағынтай, Қарасай сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан болатын. Бұл
оқиғаны тарихшы Ә.Хасенов Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы
азаттық күресінің алғашқы ерлік беттері ретінде бағалайды.1 Батыр
қазақтардан абиыры айрандай төгілген бұл жеңілісінің есесін қайтармақ
ниетпен, 1646 жылы қайтадан қазақтарға жорық жасайды [4.52]. Осы соғыстан
кейін қазақ пен жоңғар арасында кіші-гірім уақыт бейбітшілік орнағандай
болады. Бірақ бұл көпке созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне қайта соғыс
бастайды. Бұл жолы Батыр қазақтарды жеңгенімен, бұл оның қазақтарды ақырғы
рет жеңуі еді. Осы шайқастан кейін артын ала бір жыл өткен соң қайтыс
болады. Оның орнын баласы Сеңген басады. Көп ұзамай ол да ел ішіндегі
билікке таластың құрбаны болып кетеді. Орнына інісі Қалдан-Бошақты ел
тізгінін ұстайды. Халдан Бошақтының тұсында Қазақстанның оңтүстік
аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-дүркін шабуылдарға ұшырайды.
Әйтеке бидің Халдан-Бошақтымен жекпе-жекке шығып сөз сайыстыратын тұсы да
осы кез.
Бірде қазақ елі онымен бітімге келуге ниет танытып, елші де жібереді.2
Сол Тайкелтір бастап баратын қазақ елшілігінің құрамында қазақтың атақты
билерінің бірі Қазыбек те болып, елшіліктен еліне ораларда “Қаз дауысты”
атанып қайтады. Осы сапарында Қазыбек би қаламақ қонтайшысына былай деген
екен: “Біз қазақ ... мал баққан елміз ... ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп,
найзаға үкі таққан елміз. Еш дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз
асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра
алмайтын елміз. Сен темір де, біз көмір еріткелі келгенбіз. Екі еліктің
лағын, теліткелі келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы
келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітім
айт, бермесең тұратын жеріңді айт. [ 5.3-б.]. Міне, Қазыбектің сөзінен сол
кездегі қазақ хандығының айбарының қаншалықты болғандығын көруге болады,
және жоңғармен арадағы қарым-қатынас та қандай бағыт ұстайтындығын елдікке
елдік, жаулыққа жаулық танытатынын бүкпесіз ашып салып отыр.
Ал жоңғарлар XVІІ ғасырдың соңына таман қазақ елі үшін шынайы қауіптің
көзіне айналды. Ол туралы В.А.Моисеев былай дейді: “ Война 1690 г. положила
начало новой полосе вооруженных столкновений между ойратскими и казахскими
феодалами. Именно с этого времени Джунгария стала представлять главную
опасность, угрожающую независимость и самостоятельности феодального
Казахстана [6.62-б].”. Бұған билік басына Сыбан Раптанның келуі отқа май
құйғандай әсер етті. Сыбан Раптанның қазақ даласына бұлай шүйлігуінің бір
себебін белгілі тарихшы С.Асфендияров қытайлардың ығыстыруымен
түсіндіреді.1 Ал Сыбан Раптан болса өзінің қазақтарға жасап жатқан
шабуылын Қытай императорына жазған хатында былай деп түсіндіреді: “ 1) Что
войну имеет он, Раптан, с казахами поневоле; 2) что прежде сего сын хана
хазацкого Текея ( т.е. Тауке) был в полону у Галдана , и Галданом отослан к
Далай ламе; 3) Что потом Текей просил его, Цеван Раптан о сыне, своем,
чтобы от Далай Ламы освободил и к нему доставил. По просьбе сей он, Цеван
Раптан, исполнил, и сына его к нему, Текею, отослал с 500 человек; но он в
благодарность всех оных 500 человек перерубил, и еще потом убил моего
князя, а князеву жену с детьми и с людьми, всего более ста кибиток, увез к
себе; 4) что он, Текей, чинил нападение на Цеван Раптана шурина, Аюки
ханова сына на дороге, который вез к нему Цевану Раптану, в замужество
сестру свою, и 5) что перехватил к себе несколько российских купцов, кон от
него, Цеван Раптана, следовали назад в Россию” [7.311-б]. Әрине бұл сыныққа
сылтау іздеу болатын. Сыбан Раптанның көксеген мақсаты - қазақтың жері еді.
Осы мақсатта ол 1710-1725 жылдар аралығында қазақ жеріне бірнеше дүркін
шабуылдар жасады. 1710-716 жылдар арасындағы жасаған жорығында ол Қазақ
ордасына қарсы ең кемінде 20 мыңнан әскер аттандырды [8.15б]. Мұншама
әскердің қанша қырғын жасайтындығын көзімізге елестетсек те жетеді.
Жоңғарлар 1717 жылы Аякөз маңында қазақтардың 30 мың жасаған талғандап
жеңді [9.78-79б]. Мұның барлығы алдағы болатын үлкен қырғын: “Ақтабан
шұбырынды, алқа көл сұламаның” бастамасы еді.
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. 1 Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. Оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: “ Политика России состояла в этот
период главным образом в том , чтобы превратить казахские степи в прочный и
надежный экономический и торговый мост, соединяющий ее со средней Азией и
другими Восточными государствами. И хотя это было лишь продолжением
политики России времен Ивана ІІІ и Ивана ІV, достаточно четко она стала
проявляться лишь с первой половины XVІІІ в. [10.55-б.]. Ресейдің түп
мақсаты қалайда болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету болатын. Бұл бағыттағы
саяси амалдың басын әр түрлі мақсаттағы экспедицияларды желеу етіп, қазақ
даласының географиялық, экономикалық деңгейін көрсететін әртүрлі карталар
жасаудан бастаған. Бұл әрине жерінің жағдайын жақсы білген елді оңай
ұтуға болады деген құйтырқы саясатының көрінісі. Одан әрі қарай Ресей бұл
бағыттағы жолды бекініністер салу арқылы қазақ жеріне дендеп енумен
ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан Ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшіліктер жіберді.
1687 Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық жарқын сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке
бұл елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я.Басин өз
еңбегінде былай дейді: “Тауке возлагал больше надежды на это посольство:
оно должно было восстановить прежние политические и торговые связи.
Поэтому он направил вместе с посольством много подарков для царского двора.
В то же время будучи сторонником укпрепления русско-казахских связей, Тауке
был против превращения их в какие быть ни было формы зависимости или даже
полуподданства”. [11.105б.]. Тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда
керуендерінің елдің экономикасын дамытуға тигізетін әсерінің зор екендігін
болжай білген хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген
сауда байланысын қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған
мақсаттағы қатынастарды жандандыру үшін 1689 аяғы – 1690 жылдардың басында
Тұманш бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те үлкен
нәтижелерге қол жеткізді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 Тобылғы сый-сыйапатын артқан
Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің шынайы
қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы уақыттарда
бұлармен қатар Сары және Келдей басқарған елшіліктерде өзара келісімдер
жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары жасақтарының
шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел ортасындағы
қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап, Тайқоңыр
Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді1. Ресей тарапы елшіліктің өтінішін
жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
А.Неприпасов, Трошин, Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді
қабылдағанда Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем
еместігін тілге тиек етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас
жасау керек екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел
арасындағы қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар да
әсер еткендей. Шекара дауының үлкен жан-жалға ұласпау себебі: “екі елдің де
қолының бос еместігі – біреуінің Швециямен, енді біреуінің жоңғар
мемлекетімен соғысып жатуында” [12.35б.] болатын. Міне, көріп
отырғанымыздай Ресеймен де екі ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен
жақындасу ниетіне қарамастан өте салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында
Ресейге бес елшілік барады, олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай
нәтижесіз қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке орыспен, Орта Азия хандықтарымен достық, татуластықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты- елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыруда Тәуке
жанына, руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолда ол біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт, қазақ еліндегі “қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдеу дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С.Сартаев пен С.Созақпаев: кейінгі Өзбекұлы
Б.Қ.. “Асқан көрегендігінің арқасында өзінің айналысына ұлы жүзден Төле
биді, Орта жүзден Қаз дауысты Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені, кеңесшілер
ретінде үлкен реформаторлық қызметке өте лайықты тарта білді [13.3б.]дейді.
Тәуке саясаты мен белгілі билердің ой иірімдерінің астастығын дәлдеп
көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
ирархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды. [14.16-б.]. Енді дәл осы кезеңде
билер институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін
жүргізудің барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте
тиімді , оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір
қабілетті жүйе болып табылды. Билер институтының кемелдеуіне, әрине ғұн,
үйсін, т.б. дәуірлерінен бастау алып кейінгі қазақ хандығында игі дәстүрді
жалғастырған атақты билердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ
билерінің қоғам өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М.Қозыбаев
былай тұжырымдайды: “Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала
заңын, шежіре тарихын жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің
атақты билері халық санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана
идеологтарына айналды”[15.2-б.].
Біз дәл қарастырып отырған уақыттағы елдегі қалыптасқан саяси-
әлеуметтік жағдай қазақ қоғамы үшін мынандай үлкен міндеттерді шешуді алға
тартты:
1) елді сыртқы жаудан қорғау, елдігімізді сақтап қалу;
2) ел ішіндегі руаралық татулықты қалыптастыру, оны жалпы қазақ
мемлекеттілігінің біртұтастығы, мызғымастығы деген идеологиямен
қабыстыру;
3) мемлекеттік құрылымдардағы дамуды тежейтін тетіктерді реформалау
және елдің шаруашылық, мәдени гүлденуін қамтамасыз ету.
Бұл міндеттерді шешу ауыртпалығы сол кездегі халыққа етене жақын топ
билерге түсті. Сондықтан да осы тұстағы мемлекеттік дәрежеде ойлай білген
билер, тағы басқа қоғам қайраткелері өздерінің саяси-құқықтық
көзқарастарында, ілімдерінде, ой-пікірлерінде біріншіден, ел бірлігі,
тұтастығы , тәуелсіздігі деген ой-тұжырымдарға басымдық беріп, бұл саладағы
жалпы ұлттық концепцияны жасауға ұмтылды. Бұл сол тұстағы қоғамдық-саяси
ойдың негізгі анықтаушы бағытына айналды. Екіншіден, сол уақытқа дейінгі
елді билеудің дәстүрлі жол-жоралғысының заман талабына сәйкес
келмейтіндігін,оның елдің біртұтастығына сызат түсірерлік күшке айналып
бара жатқандығын сезінген билер тобы Тәуке ханмен басқа да қоғам
қайраткерлерімен біріге отырып, мемлекеттің басқару жүйесінде көлемді
реформалар жасауға ұмтылды. Үшіншіден, елде жүргізілген құқықтық
реформалардың басы-қасында жүріп, оны жетілдіру жөніндегі құнды пікірлерін,
ұсыныстарын айтып жүйелеуге қатысты.
Міне, осындай әлемдік қоғамдық-саяси ойдың дамуына қомақты үлес қосқан,
қазақтың ұлы үш биінің бірі - Әйтеке Бәйбекұлы болатын.
1.2 Әйтеке бидің туған және өскен ортасы
Ұлы үш бидің біреуі Әйтеке би Бәйбекұлы туралы пікірлер өздерінің қым-
қиғаш кереғарлығымен сипатталады. Көбінесе бұл пайымдауларда субъективтік
сарын басымдау көрінеді. Әйтеке туралы айтылған көзқарастарды оның ата-баба
шежіресінен бөліп жара қарайтын болсақ, онда ол туралы айтар ойымыз
жартыкештеу болар еді. Әйтеке биді танудың әлқиссасы өзінің бастауын көне
тарихтың жәдігөйі шежіреден алуға тиіс. Енді кезекті бұрыннан келе жатқан
сара жолдан озбай ата-баба шежіресіне берелік. Әрине бұл шежіреде белгілі
жаңсақтықтан ада емес. Біз Әйтеке бидің шежіресін сонау алшыннан таратуды
жөн көріп отырмыз. Өйткені Әйтекені көзі тірісінде “Алшын Әйтеке би”деп
атаған ғой. Егер жазба деректерге сүйенсек, “Алшын” бүкіл кіші жүз
руларының жалпы атауы. Ал ауызша шежіреге сөз берсек, онда Алшыннан
-Қыдуар, Қыдуардан -Қыдырқожа ,Қыдырқожадан - Байсары, Әлім, Шемен деген үш
бала туады [16.269б.]. Міне осы Қыдырқожаның - Әлімі кейін Әлімұлы деген
кіші жүздің үлкен бұтағын құрайды. Ал осы Әлімұлынан бері өрбілетін
шежірелерде де ара кідік болса да, бірізділіктен ауытқушылық кездеседі.
Біз осыларды саралай келе, Әлімнен - Әйтеке биге дейінгі бұтақты былай
өрбіткен болар едік.
- Әлім Әлімұлы;
- Қарамашақ Төртқара;
- Ораз;
- Тоқпан;
- Сейітқұл;
- Ақша;
- Байбек Әйтеке би.
Әйтеке бидің бабаларының ішінде, әсіресе Қарамашақтың -төртқара атануы
өте қызық. Ауыз әдебиетімізде Қарамашақтың Төртқара атануы туралы мынандай
бір аңыз бар: “Қарамашақтың төрт ұлы Оразкелді, Ораз, Жаншоқыр және
Қараш жастай жетім қалып, содан “Төртқара” атаныпты-мыс1. Төртеуі де алып
тұлғалы дәу, қара түсті болады және батырлығымен көзге түседі. Сол үшін
халық ерекшелеп, бірінен-бірін ажыратпай Төртқара атаған екен дейді. Ел
арасындағы Әлім ұрпақтары туралы бүгінгі ұрпағына қаймағы бұзылмай жеткен
тағы бір аңызға тоқталып өтейік, онда “Әлім балаларына ата салты бойынша
ұранын, қонысын, еншісін беріп жатады. Сол кезде кішкене Қарамашақ ойнап
кетіп, енші бөлісінен кейін қалып қояды. Кейін келгенде әкесі ел-жұрт тарап
кетті, еншіңді кейін аласың дейді. Бірақ ерке өскен Қарамашақ оған бой
бермей, болмаса ұранымды бер әйтпесе кетпеймін деп отырып алады. Баласының
бұл қылығына ызыланған шешесі ұран керек болса, мә, саған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz