Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлік есеп пен аудитті ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлік есеп пен аудитті
ұйымдастыру
КlРlСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың теориялық негiздерi
I.I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың мәнi мен атқаратын
қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I.II.Бухгалтерлiк есеп пен аудиттің пайда болу тарихы мен
қалыптасуы..12
I.III.Аудиттi ұйымдастырудың негiзгi принциптерi мен әдiстерi ... ... ... ... 18
II. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы сипаттамасы жёне
шаруашылық жѕргiзушi субьектiлердiң бухгалтерлiк есеп саясаты
II.I. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы мәселесiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
II.II. Бухгалтерлiк есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен
талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
II.III. Шаруашылық субьектiлеріндегі бухгалтерлiк есепті
ұйымдастыру
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
II.IV. Бухгалтерлiк шоттар жүйесi мен екi жақты жазу және
баланспен
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
III. Қазақстан Республикасындағы ХҚЕБС сёйкес бухгалтерлiк есеп пен
аудиттi ұйымдастыруды жетiлдiру жолдары
III.I. Шаруашылық субьектілердегі есеп саясатын ХҚЕБС
сәйкес
ұйымдастырылуын және тиiмдiлiгiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40
III.II. Бухгалтерлiк есептi ХҚЕБС сәйкес компьютеризациялаудың
көмегiмен құжат айналымын ұйымдастыруды жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 59
КlРlСПЕ
Бүгiнде бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде ең басты бiр орын алады.
Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi
қабылдау үшiн негiз бола отырып, тұтынуды, тартуды, айналысты және басқа да
өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттарында және шаруашылық
субьектiлерiнде қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп
шоттарының Бас есеп жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалары мен ережелерiнiң
негiзiнде құралды және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың
талабына, қызметтiң құрылымын, ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне
есептiң сәйкес келуiн қамтамасыз етедi. Бухгалтерлiк есеп басқарудың аса
маңызды функцияларының бiрi, нарықтық экономикасы дамыған елдерде оны
бизнестiң, кәсiпкерлiктiң тiлi деп санайды, ал аудиттi ерте кезден бастап
аудит жұмысын шаруашылық субьектiлерiне қызмет көрсету деп атап кеткен.
Оған себеп, кәсiпкер өз субьектiсi туралы аудиторлық қорытынды алу үшiн
келiсiм-шарт талабына сәйкес тексеру жасап, аудиторлық қорытынды бередi,
аудитор өз кезегiнде әр түрлi қызмет көрсетедi. Аудитке анықтама беретiн
болсақ, ол шаруашылық табыстылық операцияларының заңдылығын тексерiп, әр
түрлi меншiктегi кәсiпорындардың бухгалтерлiк есебi мен отчетының
дұрыстығын анықтап, арнайы төлем арқылы бақылау тексеру, түсiнiктеме беру,
сараптау қызметiн көрсету және сонымен қатар, аудит ол кәсiпорындағы
мекемелердегi бухгалтерлiк есептiң дұрыстығын анықтау мақсатымен
жүргiзiлетiн тексеру. Аудиттiң тағы бiр мәнi-дербес сараптау және қаржы
отчетымен (ақпарат) қоса шаруашылық субьектiлерiнiң барлық жағын қамтитын
информацияларға экономикалық талдау жасайды, iшкi бақылау жұмысын тексерiп
бухгалтерлiк есептiң заңдылығын және нормативтiк құжаттар талабына
сәйкестiгiн анықтап, тапсырушылар талабына жауап ретiнде түсiнiктеме
қызметiн атқару. Экономиканы басқарудың жетiле түсуi, нарықтық
қатынастардың қалыптасуы, меншiктiң әр түрлi нысандарын пайдалану, шетелдiк
әрiптестердiң қатысуымен бiрлескен кәсiпорындарды құру, халықаралық
стандарттарға қарай бағыт алу бухгалтерлiк есептiң атқаратын рөлi мен мәнiн
алдағы уақытта да арта түсетiнiн бiлдiредi. Шаруашылық есептiң жүйесi
есептiң өзара байланысты үш түрiнен: жедел, бухгалтерлiк және
статистикалық есептерден тұрады.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi
субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру
мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек
ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделi. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен
мәнiн айрықша бағалауға болмайды.
I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың теориялық негiздерi
I.I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың мәнi мен атқаратын қызметтерi
Басқару жүйесiнде бухгалтерлiк есеп бiрнеше қызмет атқарады: бақылау
қызметi, ақпараттық қызметi, меншiктiң сақталуын қамтамасыз ететiн қызметi,
керi байланыс қызметi, талдау қызметi.
Бақылау қызметi бухгалтерлiк есептiң бақылау қызметi қазiргi кезде күшейiп
отыр. Себебi әкiмшiлiктен тек өзiнiң кәсiпорынның жағдайын ғана емес.
Бәсекелес кәсiпорынның қаржы жағдайын бiлу тиiс. Ақпараттық қызмет
бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң жетiлдiрiлуi мен және оның бақылау қызметiмен
тығыз байланысты.Ақпаратты қызметтiң жүзеге асырудың негiзгi құралын
кәсiпорынның негiзгi қызметiн түгендеу. Меншiктiң сақталуын қамтамасыз ету
қызметi есеп түрлi басқару объектiлерден негiзгi ақпарат берушi болып
табылады. Керi байланыс қызметi байланыста қолдана отырып бухгалтерлiк
ақпараттың көмегiмен жоспарлы көрсеткiштердiң стандартты нормаларымен
нормативтердiң сметалардың орындалуының ресурстардың тиiмдi пайдалануын
бақылап отыруға болады. Талдау қызметi жүзеге асыру бухгалтерлiк есептiң
барлық рольдерi бойынша талдау жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Бухгалтерлiк есептiң ìәнi ол кәсiпорынның мүлiгi оның жылжуы және
кәсiпорынның нәтижелерi мүлiк (ол шикiзат, материалдар, негiзгi
құралдар,мiндеттемелер, шаруашылық операциялар ақшалай түрде есепке алады(.
Кәсiпорынның мүлiктерi оны құрастыру көздерi мiндеттемелер шаруашылық
операциялар бухгалтерлiк есептiң объектiлерiн құрайды.
Шаруашылық операция мүлiктiк құрамына, оны құрастыру көздерiнiң
көлемiне өзгерiс әкелетiн жеке шаруашылық iс-әрекеттер.
Бухгалтерлiк есеп нақты бухгалтерлiк құжат арқылы белгiлi өлшемдермен
тiркелген шаруашылық көрсеткiштерiн үздiксiз өзара байланыста тiркеуге
алады. Кәсiпорын шаруашылығында орындалған жұмыстар, фактiлер арнайы
құжаттарға түсiрiлгеннен кейiн шаруашылық операциясы деп аталынып,
бухгалтерлiк есепке алынады. Бухгалтерлiк есептiң соңғы сатысы,
қорытындысы, ол кәсiпорынның қаржылық ақпараттары. Онда кәсiпорын
мүлiктерiнiң қорытынды есебi, қаржылық жағдайы, өткен уақытта болған
шаруашылық нәтижесi, табыстылығы көрсетiледi. Сол ақпарат көрсеткiштерiн
аудитор тексерiп дұрыстығын анықтайды. Қазiргi кезде аудиторлық тексерудi
аудит фирмасы немесе жеке аудиторлар жүргiзедi. Аудиттi тексеру барысында
аудитор бухгалтерлiк есептiң заң талабына сәйкес, нормативтiк ереже
нұсқауды дұрыс қолданып жүргiзiлгенiн анықтайды. Бухгалтерлiк есеп
мәлiметiнiң дұрыстығын анықтау үшiн “алғашқы есеп” есеп құжаттарын
тексередi. Одан кейiн аналитикалық және синетикалық есеп кестелерiнiң
дұрыстығын тексередi. Аудит туралы шыққан көптеген басылымдарда “аудит”
деген түсiнiкке әр түрлi анықтамалар берiлген. Бiз соның төрт түрлiсiн
келтiрейiк те мазмұнын қарастырып талдайық.
Кесте 1- Ғалым авторлардың “аудитке” берген анықтамалары:
N Аудиттiң мазмұнына анықтама Авторлар
1 Аудит дегенiмiз-ол кәсiпорынның табыстылық Закон РФ “Об аудиторской
отчетын тексерiп, онда көрсетiлген деятельности РФ” Бухучет,
шаруашылық табыстылық көрсеткiштерiнiң 1994г N2, Сейткасымов Г.С.
дұрыстығын анықтап, сонымен қатар “становление аудиторской
бухгалтерлiк есебiн, қаржысын, салық деятельности” (62) КазГУ
заңдарын, банк және әлеуметтiк есеп процесiн1993
келiсiм-шарт бойынша кәсiпкер ретiнде
тексерiп арнайы төлем арқылы қызмет көрсету
2 Аудит дегенiмiз-ол, табыстылық отчетын Андреев В.Д. “Парктический
немесе соған қатысты обьектiлер туралы аудит” 1994г Терехов А.А
информацияларды арнайы қорытынды жасау үшiн “Аудиты внешние и
дербес тексеру жүргiзу внутренние” Бух учет 1993.
N4
3 Аудит дегенiмiз ол шаруашылық табыстылық Ержанов М.С “Теория и
операцияларының заңдылығын тексерiп, әр практика аудита”, алматы.
түрлi меншiктегi кәсiп-ың бух-к есебi мен ±ылым, 1994
отчетының дұрыстығын анықтап, арнайы төлем
арқылы бақылау тексеру, түсiнiктеме беру,
сараптау қызметiн көрсету
4 Аудит дегенiмiз ол кәсiп-ғы,мекем-гi Угольников К.А “История
бухгал-iк есептiң дұрыстығын анықтау аудита” Контролинг, 1991 N6
мақсатымен жүргiзiлетiн тексеру
Осы көрсетiлген анықтамалардың мазмұнын талдап қарастыратын болсақ әр
түрлi мазмұнда құралғаның көремiз. Бiр автор қысқаша анықтама берсе,
кейбiреуi өте күрделi түрде анықтама бередi. соған қарамастан осы
анықтамаларға бiр ғана мақсат қойылады, ол аудиттiң мағынасын, негiзiн
анықтау. Солай бола тұрса да еш бiр анықтамада аудиттiң негiзгi мақсаты
ашылмай қалып отыр. Ол аудиторлық қорытынды туралы. Себебi қандай бiр
аудиторлық тексеру болмасын оның негiзгi мақсаты аудиторлық қорытынды
жасау. Екiншiден, аудиторлық тексерудiң обьектiсi туралы ешқандай автор
еске де алмайды. Бiздiңше ол үлкен кемшiлiк. Олай дейтiнiмiз, аудиторлық
тексеру тапсырушының келiсiм-шартта көрсеткен обьектiсiне ғана жүргiзiледi,
ол бiрден-бiр аудит жұмысының негiзгi принципi. Олай дейтiнiмiз, тапсырушы
өз субьектiсiнiң шаруашылық көрсеткiшiн толық немесе бiр бөлiмiн аудиттiк
тексеруге құқылы.
Кәсiпорын шаруашылығының жеке бiр бөлiгiн немесе түгелдей шаруашылығын
қамтитын аудит болса да “алғашқы құжаттарды” тексеру немесе “алғашқы
есептi” тексеру мiндеттi түрде жүргiзiледi. Аудит процесi одан әрi қарай
бухгалтерлiк есептiң жүргiзiлуiмен оның құрылымын-ұйымдастырылуын
тексерумен жалғасатын обьективтi жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттiк
тексерудi тиянақты, дұрыс жүргiзiлдi деуге болмайды. Кейбiр авторлардың
анықтамаларында осы ойлар орынды айтылған деуге болады. Белгiлi, АҚШ-тың
аудит теориясын және аудит жұмысының даму жолына көп еңбек сiңiрген
профессор Джек Робертсон екi анықтама бередi. Оның бiреуiнде жоғарыда
айтылған “информациялық риск”-деген түсiнiк. Бұл түсiнiктi профессор Джек
Робертсон былай түсiндiредi: “информациялық риск”-деген түсiнiктiң
мазмұнын бухгалтерлiк есеп, аудит тұрғысынан қарастыратын болсақ, ол
бухгалтерлiк есепте немесе отчет жасауда жiберiлген қателердiң салдарынан
информация пайдаланушылардың кәсiпкерлiгiне зиян келтiруге әсерiн айтады.
Яғни, аудитордың мiндетi сол “информациялық рискiнi” бар мүмкiншiлiгiнше
азайтып, кәсiпкерлердiң сенiмдiлiгiн арттыру. Барлық саладағы кәсiпкерлер
өздерiнiң экономикалық проблемаларын шешу барысында басылымға шыққан
информацияларды күдiксiз пайдалануына аудит кепiлдiк беруi қажет. осы
өзiнiң ойын қорытындылай келе, профессор Джек Робертсон аудиттiң ең негiзгi
мiндетiнiң бiрi осы деп атап көрсеткен. АҚШ-тың аудит мамандары Э.А Аренс
және Дж К Лоббск өздерiнiң жазған оқулықтарында мынадай анықтама бередi:
“Аудит-ол процесс, арнайы мамандар арқылы дербес тәуелсiздiк жолымен
кәсiпорын шаруашылық операцияларының дұрыстығына тексеру жүргiзiп, сол
информациялардың белгiленген нормативтiк үлгiге сай екенiн анықтап өзiнiң
аудиторлық қорытындысын беру”. Шет ел мамандарының аудит мазмұнына берген
анықтамаларын қорытындылайтын болсақ, осы соңғы анықтама басқаларына
қарағанда бiздiң ойымызша аудиттi толық қарастырған сияқты.
Аудит-дербес сараптау және қаржы есебiмен қоса шаруашылық
субьектiлерiнiң барлық жағын қамтитын информацияларға экономикалық талдау
жасайды, iшкi бақылау жұмысын тексерiп бухгалтерлiк есептiң заңдылығын және
нормативтiк құжаттар талабына сәйкестiгiн анықтап, тапсырушылар талабына
жауап ретiнде түсiнiктеме қызметiн атқару. Ал, бiздiң ойымызша, “аудит
дегенiмiз-дербес, тәуелсiз аудит мамандарының кәсiпкер ретiнде келiсiм-шарт
бойынша тапсырушылардың шаруашылық-табыстылық ақпаратын бухгалтерлiк есеп
көрсеткiштерiн тексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет
болған жағдайда сараптау жүргiзiп, аудиторлық қорытынды жасау және әр түрлi
түсiнiктеме қызметiн көрсету”-деп ойлаймыз. Себебi, аудит жұмысының көлемi-
обьектiсi, шаруашылық субьектiлердiң қалауында толық немесе бiр бөлiмiн
аудиттiк тексерудi тапсыру тапсырушының еркiнде. Екiншiден, қандай ақпарат
болмасын оның мәлiметтерiнiң дұрыстығы, қатесiздiгi тек қана бухгалтерлiк
есеп көрсеткiштерi арқылы анықталады. Үшiншiден, аудиттiң негiзгi мақсаты-
аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапынан төлем жасап, аудит
жасатудағы бiрден-бiр мақсаты-аудит қорытындысын алу. Себебi, тек аудит
қорытындысын алған шаруашылық субьектiлерiнiң ақпараты басылымға шығады.
Яғни, ол шаруашылық жүргiзуiне кепiлдiк алады деген сөз. Барлық
сыбайластарымен кедергiсiз қарым-қатынаста болады.
I.II.Бухгалтерлiк есеп пен аудиттің пайда болу тарихы мен қалыптасуы
Елiмiздiң экономикасында нарықтық қатынасқа көшуi барысында ғылыми,
бiлiм мен практикалық қызметтiң даму жолында жаңа ғылым саласының пайда
болуына алып келдi. Бұл-аудит. Аудиттiң мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл
сөздiң шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда ‘’тыңдаушы” деген мағынада
қолданылған. Осы орайда ‘аудитор” сөзi ненi бiлдiредi, оның мiндетi неде,
қай уақытта пайда болған және қандай обьективтi жағдайлар оған қажеттiлiк
туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латынның ‘’audio” деген сөзiнен шыққан, яғни ол “тыңдап тұр”
деген мағынаны бiлдiредi. Шаруашылық-жұмыс барысына тиiстi информацияны
тексерушi немесе бақылап-басқарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда
“аудитор”-“тыңдаушы” дегендi бiлдiретiн, яғни қандай да бiр нәрсенi
тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған. Орта
ғасырдың соңғы жылдарына дейiн барлық елде әрiп танитын және жаза алатын
адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп лауазымды қызметкерлердiң
қорытынды есебiн тыңдауға тиiстi қызметкерлердi “аудитор” деп атаған. Бiр
қызығы сол, алыс ерте кездерде адамдар аудитор қызметiнде есеп берудiң
жазбаша түрiнен, ауызша түрiнде информация есеп беруiн артық санаған.
Өйткенi кез-келген жазба құжатты қолдан әр түрлi етiп жазуға, өзгертуге
болады деп түсiнген. Ал, ауызша есеп, мәлiмет беруде көзбе-көз отырғанда,
есеп берушi, өтiрiк айта алмайды деген. Қазақтың: “бет көрсе-жүз ұялады”-
деген ұлы сөзiнiң мағынасы осы негiзде келетiн шығар, екiншiден “тыңдаушы”
мен саған “сенемiн”-деген, ал өз кезегiнде есеп берушi “сенiмiңiздi”
ақтаймын-деген адамгершiлiк қасиет негiзге алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бiзге осы уақытқа дейiн белгiсiз болды деп айтуға болмайды. Шет
елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлiк есеп жүргiзуде,
экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргiзуде үлкен орын алған. Себебi,
кәсiпорында басшылық жүргiзуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бiрден-
бiр негiз болатын, бухгалтерлiк есеп және аудит қызметi екенiне үлкен көңiл
бөлiнген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-
эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс-деп табылған.
АҚШ ғалымдары аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын
зерттеу қорытындысында: “бұл аудит-қызметiнiң идеясы, мазмұны мен мағынасы
ерекше көңiл бөлiп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, бiздiң
жағдайымызда оны қолдану, есептi жетiлдiру мен өндiрiстi басқару iсiнде зор
әлеуметтiк ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер едi-деп жазған.
Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлi атайды. Мысалы, АҚШ-та олар қоғам
бухгалтерi, Англиада-ревизор, Францияда-бухгалтер эксперт немесе счеттар
комиссары, Германияда-шаруашылық бақарушысы және тағы басқадай деп те
атайды. Айтылуындағы өзгешелiктерiне қарамастан олардың барлығы бiр ғана
мақсатпен жұмыс iстейдi. Шаруашылық қызмет жасаушы субьектiлердiң
бухгалтерлiк қорытынды есебiн тексеру, оның iшiнде қаржылық деңгейiн
тексерiп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең негiзгi мақсаты сол
тексеру нәтижесiн тұжырым жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау. Дамыған
елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық субьектiлерiне қызмет
көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсiпкер өз субьектiсi туралы
аудиторлық қорытынды алу үшiн келiсiм-шарт талабына сәйкес тексеру жасап,
аудиторлық қорытынды бередi. аудитор өз кезегiнде әр түрлi қызмет
көрсетедi. Мысалы: бухгалтерлiк есеп айырысу тәсiлдерi туралы, банк
операцияларын жүргiзу туралы тұжырымдамаға кеңес, тағы басқалай әр түрлi
қызмет көрсете алады. Аудит жұмысының тағы бiр ерекшелiгi ол-шаруашылық
субьектiлерiне, өндiрiс процесiне байланысты, өнiмдi сату процесiне,
маркетинг проблемаларына қатысты түсiнiктемелер, кеңес берумен
шұғылдануында. Олай дейтiнiмiз, iрi аудит фирмалары үлкен информатика
орталығын қолданып жұмыс жүргiзедi.
Үшiншiден, аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысымен кәсiпкерлiк
жасайтындардың яғни, қаржы компаныияларының, банкiлердiң, биржалардың,
акция иелерiнiң қорытынды бухгалтерлiк есеп көрсеткiштерiн, отчет (ақпарат)
мәлiметтерiн тексерiп өзiнiң аудиторлық қорытындысын ақша, құнды қағаз
айналу операцияларын жүргiзетiн брокерлерге, делдал кәсiпкерлерге өз ара
немесе өндiрiстiк кәсiпкерлер тобымен жұмыс iстеуiне кепiлдiк бередi.
Қорыта келгенде, аудитор қорытындысына сүйене отырып, ақшамен, бизнеспен
айналысатын кәсiпорындар, кәсiпкерлер күдiксiз өз ара қарым-қатынасқа
түседi. Мысалы, банк несиеге беру үшiн шаруашылық субьектiлерiнiң
өндiрiсiнiң тиянақты жұмыс жүргiзетiнiн қаржылық жағдайының тұрақты екенiн
аудит қорытындысы арқылы анықтайды. Сол сияқты, кез-келген кәсiпорында өз
ара қарым-қатынасқа сенiмдi болу үшiн аудитордың қорытындысы болуы қажет.
Осы жоғарыда айтылған аудит ерекшелiктерiн iс жүзiнде қолдану үшiн
экономикасы жоғары дамыған елдерде, кәсiпорындардың мерзiмдiк
қорытындылары, бухгалтерлiк отчеты тек қана аудитор қорытындысы болған
жағдайда ғана басылымға шығады. Кәсiпкерлер сол басылымға шыққан отчет
информацияларын зерттеп, талдау жасағаннан кейiн ғана өзiне қажет, сенiмдi
кәсiпорындармен қарым-қатынасқа түседi. Яғни, анық информация алу үшiн
мұқтаждығы бухгалтерлiк отчеттердың (ақпараттардың) дұрыстығын анықтайтын
аудит жұмысының қажеттiлiгiн тудырады.
Бухгалтерлiк есептiң тарихы. Есептiң пайда болу уақытын мыңдаған жылдар
бҮрын адамзат цивилизациясының пайда болу кезеңiне жатқызуға болады.
Бухгалтерлiк есептiң ең алғаш кезеңi заттарды сапалық жағынан анықтап
есептеу болды. Деректерге сүйенсек, бiздiң эрамызға дейiн 20-ғасырда
Месопатанияда материалдық құндылықтарды кiрiске алып жазу үшiн төмендегi
деректер мiндеттi түрде тiркелiп отырған: түскен заттың саны мен түрi;
заттың кiмнен түскенi, оның аты-жөнi; затты қабылдап алушының аты-жөнi;
заттың келiп түскен уақыты. Іазiргi кiрiс құжаттарының негiзi осы
мәлiметтерден тұрады. Шамамен б.э.д. 6-ғасырларда банктер пайда болды.
Алғашында метал ақшалар сақтандыру ссуда берiп отырған. Б.э.д. 2-ғасырларда
дебет, кредит терминдерi пайда болды. Бiрақ әлi көптеген шешiлмеген
проблемалар болды. Өнiм өндiруге кеткен шығындарды, өндiрiс қызметiнде
қолданылатын заттарды есепке алу әдiстерi болмады. 13-ғасырдан бастап
шаруашылық опрацияларды арнайы журналдарға шаруашылық операциялар журналына
тiркеу қолға алына бастады. 15-ғасырда бухгалтерлiк есеп екi жақты жазу
пайда болып улкен жетiстiктерге жеттi. Екi жақты жазудың пайда болуы есеп
айырысуда жеңiлдiктер әкелiп, iс-жүзiнде бухгалтерлiк есеп әдiстерiнiң
iшiнде ең бiр маңызды оры алып, оны ғылым дәрежесiне жақындатты. Екi жақты
жазуды ойлап тапқан Италяндық математик Л.Пачали болды. Екi жақты жазу
арасында бухгалтерлiк есеп жетiле түстi. 17-ғасырда бухгалтерлiк есепте
баланс ұғымымен толықтырылды. Шаруашылықты жүргiзушi адамның иелiгiндегi
материалдық құндылықтар мен мүлiктердi сипаттан және олардың ïàéäà áîëó
ê¼çäåðií ê¼ðñåòiï, îíûң ºàíøàëûºòû òèiìäi æ½ìûñ æàñàғàíûí àéºûíäàéòûí Åñåï
áåðó ôîðìàñûí áàëàíñ äåï àòàéäû. Êåéiíãi 18-19ғàñûðäà áóõãàëòåðëiê åñåï
ìàòåìàòèêà, àñòðîíîìèÿ, õèìèÿ, ýêîíîìèêà ñèÿºòû ғûëûìäàðäàí êåì ò¾ñïåéòií
ғûëûìíûң ò¾ðiíå àéíàëäû.
ҚР-да аудиттiң қалыптасуы. ҚР-да аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы
Қазақстан Кеңес өкiметiнiң Министрлер Кеңесiнiң қаулысы бойынша құрылды.
(15.11.1990ж. N60). Осы қаулы негiзiнде Республиканың Қаржы Министрлiгi
жанынан шаруашылық есеп принципiнде аудит орталығы “Қазахстанаудит” фирмасы
ашылды, ал облыстарда оның территориялық бөлiмшелерi құрылды. 1992 жылдан
бастап дербес акционерлiк компания болып, Республикамыздағы барлық түрдегi
меншiктегi кәсiпорындарға, мекемелерге аудитаорлық қызмет көрсетiп отыр.
Елiмiздегi аудит жұмысының тиянақты дамуына бiрден-бiр негiз болған,
заң тұрғысынан жұмыс жүргiзуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18
қазан айында Жоғары Кеңес қабылдап, бекiткен “Қазақстан Республикасындағы
аудиторлық қызмет” туралы заңы. Бұл заң аудит қызметiн бiр жүйеге келтiрiп,
оның тиiмдi жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi. Осы заңға сүйене отырып
елiмiздегi аудиттiң даму жолы анықталады, щет ел аудит фирмаларымен қарым-
қатынас, бiрлесiп аудит жүргiзу, мамандану жолдары белгiленедi. Қазiрге
кезде бiздiң елiмiзде Еуропалық “үлкен алтылық” тобының филиалдары жұмыс
iстейдi. Сонымен қатар, бiздiң елдiң аудит фирмасы да қосылып аудит жұмысын
жасайды. соның салдарынан аудит қызметiнiң тағы басқалай қызмет көрсетудiң
сапасы көтерiлiп отыр.
ҚР-да нарықты қатынасқа көшу барысында тиянақты, қатал бақылау-тексеру
ерекше орын алатыны шет ел үлгiсiнен белгiлi. Себебi нарықты қатынас
принципiмен дамуды қамтамасыз ету үшiн ол елде-бәсекелестiк шешушi роль
атқарады. Бәсекелестiктi қамтамасыз ету үшiн өте қатал бақылау-тексеру
болуы қажет. Соның нәтижесiнде ғана нарықты қатынас жолымен дамудың
тиiмдiлiгi iске асырылады. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттiлiгi
көптеген себептермен анықталады. Олар, кәсiпкерлер өз шаруашылығының
тиянақтылығын қамтамасыз ету үшiн, екiншiден, өз жұмысын өзi сенiмдi түрде
басқару, жүргiзу үшiн, үшiншiден, кәсiпкерлер өз-ара қарым-қатынаста
сенiмдi жұмыс iстеу үшiн және өзiнiң капиталының тиiмдiлiгiне сенiмдi болу
үшiн.
I.III.Аудиттi ұйымдастырудың негiзгi принциптерi мен әдiстерi
Аудит жұмысы нақты принциптердi сақтау арқылы жүргiзiледi. Сонымен
аудиттiң негiзгi принциптерiнiң бiрiншiсi, ғылыми негiздiлiгi.
Аудиттiң ғылыми негiзi оның методологиясының диалектикалық әдiсiмен
дамиды. Экономика теориясындағы обьективтiк шындықты негiзге алу тұжырымы
ғылыми жолмен анықталған, дәлелденген болуы қажет.
Аудит қызметiнiң ғылыми даму барысы оның көптеген нақты факторларын
талдау арқылы ол өзiнiң теориясын құрайды. Аудит жұмысы барысына ғылыми
зерттеу әдiсi қолданылады. Мысалы, аудитке экономикалық талдау қолданылады,
ол яғни фактiлердi зерттеп қорытынды жасау. Сондықтан да аудит фирмаларының
басшылары ғылыми зерттеу жұмысын, тәжiрибесiн игерген ғалымдар.
2.Обьективтiлiк. Бұл принцип ойлану, тек қана фактiге сүйену арқылы
ғана тұжырым жасау. Аудитор шыншыл, бұрмалаушылыққа бармайтын, тазалық
ұстайтын маман болуы керек. Ол өзiнiң аудиторлық қорытындысында
кәсiпорынның табыстылық ақпаратын шыншылдықпен тексерiп, обьективтi
көрсеткiштерiн анықтауға мiндеттi. Оның қорытындысы ешқандай
күдiктенбеушiлiкке немесе сенбеушiлiкке жол бермейтiн дәлелдi болуы қажет.
3. Дербестiлiк. Қоғам тану жолында аудитордың статусы оның өз бетiнше
дербестiгi деп танылған. Оған себеп ол бiрiншiден, тапсырушыға тәуелдi
емес, өйткенi ол одан төлем алуына алдын ала келiсiп қоляды, екiншiден,
оның жұмысын мемлекеттiк аудит заңы мойындайды, үшiншiден, тапсырушы мен
аудитордың түпкi мақсаты бiр. Олардың өзара келiсiм-шарт бойынша
анықтайтыны тек қана шындық. Аудитордың дербестiгiн қорғау үшiн арнайы
шаралар қолданылады: аудиторларды ротациялау, аудитор соты, мемлекеттiк
аудитор тағайындау, мемлекеттiк аудитор департаментiн, аудитор комитетiн
құру.
4.Мамангершiлiк. Аудит жұмысын өте жоғары деңгейдегi мамандар
жүргiзуi қажет, ол теориялық және практикалық жағынан өте бiлiмдi маман
болуы қажет. Ол тексеру жұмысына қажеттi ереже нұсқауларын өте жақсы бiлiп
iс жүзiндеқолдана бiлуi қажет. Аудитор өз жұмысына әбден машықтанған болуы
қажет. Әсiресе, анализ жасауда, сараптау жүргiзуде, компьютермен жұмыс
iстеуде. Ол барлық тексерушiге сене бермеуi керек, тек өзi тексерiп көзi
жетпейiнше ешқандай қорытынды жасамауы керек.
5. Конфеденциальность. (сенiмдiлiк, сөзге берiк болу). Аудитор өз
жұмысының комиссиялық құпиялығын сақтауға мiндеттi. Үшiншi жаққа өз
информациясын ерекше жағдайда ғана хабарлауға, тапсырушымен жазбаша келiсiм
жасау арқылы беруге құқылы.
6. Оперативность.(тез-жеделдiк принципi). Аудитордың жеделдiгi ол өз
жұмысының тез, тиянақты орындаудан тапсырушыға аудит материалын уақтылы
тапсыру. Аудиттiң тез, жедел жүргiзiлуiне екi түрлi себеп бар. Бiрiншiсi,
аудит жүргiзу уақтысы нақты белгiленбегендiктен, екiншiден, аудит үшiн
төлем сол жұмыс уақтысымен есептелiнедi.
Аудиттiң әдiстерi. Оның шындықты анықтау үшiн ғылым тану жолын оның ғылыми
әдiстерi деп атайды. Негiзiнде ғылым тану әдiстерi қандай бiр ғылым
саласында болмасын арнайы ғылым тану құралы ретiнде қолданылады. Әр-бiр
ғылым саласының ерекшелiгiне сәйкес оның әдiстерiнiң де өзiндiк
айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық
тұрғыан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бiрдей әмбебап
әдiс- ол диалектикалық әдiс деп танылған. Себебi, диалектикалық әдiс
өмiрдегi барлық құбылысты өзара объективтiк заңдылықпен байланыста екенiн
негiзге алунда. Сондықтан да диалектикалық әдiс қандай ғылым қандай ғылым
саласы болса да оның ғылыми методологиясынының негiзiн құрайды. Аудит.
Экономика ғылымы саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет
жетiстiктерiн пайдалану үшiн аудитке тән ғылыми әдiстер тобы оның
методологиясын анықтайды,олар өз кезегiнде жалпы методология және жеке
метология болып бөлiнедi. Аудиттiң жеке метологиясы деалектика принциптерi
мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу заңдылықтарынан құралады. Аудиттiң жеке
методологиясы экономика, ғылым саласының теориясының заңдылығын негiзге ала
отырып өз ерекшелiктерiне тән әдiстер тобынан құралады.
Аудиттiң жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдiстер
тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция,
бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдiстерiнiң барлығы философияның
гнесология теориясы бөлiiмнде толық, жан-жақты қаарастырылған. Анализ-
ғылыми зерттеу әдiсi, оның негiзгi обьектiсiн соның құрамына, бөлшегiне
жекелеп мазмұн, мағынасын анықтау. Өз кезегiне тұтасты құрайтын әр бөлшек
жеке талдауға жататын құрамға айналады.
Синтез-(топтау, бiрiктiру, қортындылау) ғылыми зерттеу әдiсi, оның
негiзгi зерттеу объектiсiн, оның құрамының арасындағы өзара байланысына
талдау жасап мазмұн, мағынасына анықтау жасап қортындылау, топтау. Аудит
процесiне анализ және синтез аудит объектiсiне осы әдiстер арқылы талдау
жүргiзу үшiн қажет. Осы әдiстерiнiң ерекшелiктерiне сәйкес талдау
объектiсiн жекелей және топтаулы түрiнде де талдау жасап оның мазмұн,
мағынасын анықтауға болады. аудит барысында шаруашылық субъектiлерiнiң
қаржылық-табыстылық көрсеткiштерiн талдау үшiн дедукция-индукция әдiсi
қолданылады. Яғни, осы әдiстi қолданған жағдайда кәсiпорын шаруашылығының
жалпы көрсеткiштерiне талдау жасайды, содан кеiн әр бiр бөлiмдерiне талдау
жасап сол мәлiметтер арқылы топтау, қорытынды жасалынады.Индукция
шаруашылық субьектiлерiнiң шаруашылығының жеке көрсеткiштерiне талдау жасап
оның жалпы көлнмiн көрсететiн анықтамаларға байланыстылығын анықтап
қорытынды жасау әдiсi. Қорыта келгенде, аудит барысында индукция және
дедукция экономикалық талдау әдiсi ретiнде үлкен орын алады.
Аналогия(Үқсастық)-ғылыми зерттеудегi Ұқсастық негiзiнде
обьектiлердi анықтау. Аналогия әдiсi зерттеу обектiлерiнiң әр түрлi жағынан
ұқсастығын қарастыру арқылы анықтама жасау.
Жүйелi талдау- талдау обьектiлерiнiң жүйеге келтiрiп оны құрайтын
бөлiмдерiн топтау арқылы зерттеу әдiсi. Аудит барысында жүйелi талдау
әдiсi талдау обьектiсiнiң бөлiмдерiн жеке-жеке бағалап оларға әсер ететiн
факторларды талдап олардың бiрлескен түрiндегi обьектiлерге әсерiн бiр
жүйеге келтiру..
Сонымен, аудитте қолданылатын жалпы ғылыми зерттеу әдiстерiн
қарастырдық. Әр ғылым саласында жалпы ғылыми зерттеу әдiсiнен басқа жеке-
жеке әр ғылым саласының ерекшелiгiне сәйкес сол ғылым саласының мазмұнына,
пәнiне сәйкес ғылыми әдiстерi болады. Мысалы, бухгалтерлiк есептiң нақты
өзiне тән құжаттау, түгелдеу және бағалау, калькуляциялау, есеп счет, екi
жақты жазу, баланс деген ғылыми әдiстерi бар. Сол сияқты аудиттiң де жеке
ғылым саласы реiнде өзiнiң пәнi мен ерекшелiктерiне сәйкес арнайы ғылым
тану туралы жұмыс жүргiзу процесiн қамтамасыз ететiн ғылыми әдiстерi бар.
II. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы сипаттамасы және
шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң бухгалтерлiк есеп саясаты
II.I. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы мәселесiн
ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етiп тұған барлық
субьектiлерге (ҚР-ның аймағында тiркелген резиденттiк емес өкiлдiктер мен
филиалдар, заңды тұлғалар, кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын жеке
тұлғалар) қаржылық есеп берудi және бухгалтерлiк есептi жүргiзу
мiндеттiлiгi жүктеледi.
Сот алдында жауап беретiн және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүлiктiк емес және мүлiктiк құқығын жүзеге асыра алатын, сол мүлiктердiң өз
қалауынша оперативтiк тұрғыда басқа алатын немесе шаруашылықты жүргiзуге
меншiк құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiсi өзiнiң нақты жағдайына, көлемiне және
қызмет түрiне қарап бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруды жүзеге асырады:
бухгалтерлiк жұмысты ұйымдастыру нысандарын дербес белгiлейдi; есептiк
саясатын қалыптастырады; қаржылық пен өндiрiстiк есептерi бойынша қызмет
ету аясын белгiлейдi; шаруашылық операцияларына бақылау тәртiбiн әзiрлейдi,
сондай-ақ бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру үшiн басқа да қажет шешiмдердi
жасайды.
Субъектiде бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын
орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсiпорынның басшысы жауапты болып
келедi. Субъектiнiң құрылымдық бөлiмшелерiнде бухгалтерлiк есептi жүзеге
асыруға кәсiпорынның бас бухгалтерi басшылық етедi. Егер де кәсiпорынның
дербес бухгалтерлiк қызметi болмаса, онда бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келiсiм-шарттың
негiзiнде жұмыс iстейтiн мамандардың көмегiмен жүзеге асырылады.
Бас бухгалтердi қызметтен босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас
бухгалтерге субъектiнiң басшысы бекiткен тәртiпке сай iстердi өткiзiп
бередi, өткiзу барысында бухгалтерлiк есептiң жағдайына және есеп
мәлiметтерiнiң дҮрыстығына тиiстi актiлер жасалады.
Субъект активтердiң, меншiк капиталының, мiндеттемелердiң және олармен
жасалатынишаруашылық операцияларының қосарлана немесе екi жақты жазылатын
жазу тәсiлiмен бухгалтерлiк есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендiрiлiп
бухгалтерлiк есебiн жүргiзедi.
Бухгалтерлiк қызметтiң басты мақсаты субъектiнi жедел басқару үшiн
қажет ақпараттармен, субъектiнiң қаржылық нәтижесi мен шаруашылық
процестерi туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ
инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, кредиторларға,
мемлекеттiк органдарға, банктерге және басқа да мүдделi тұлғаларға
бухгалтерлiк есептiң стандартына сәйкес қаржылық есеп берудi жасау болып
табылады. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдiсi қаржылық есеп
беруге берiлген ақпараттың көлемiне және мақсатына тәуелдi болып келедi.
Егер де талдаудың мақсаты шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң даму
мүмкiндiгiмен жағдайы туралы ақпараттарды көрнекi әрi жай ғана алу болса,
онда талдаушы экспресс талдаумен ғана шектеледi. Егер де талдаудың мақсаты
шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң экономикалық жағдайын толық түрiнде талдау
болса, онда қаржылық шаруашылық қызметiнiң барлық талдау көрсеткiштерiн
пайдалануы керек. Кiтаптарда аналитикалық есебiн жүргiзер кезде
жазбалар жазбай тұрып, оның барлық беттерiн беттеу керек, сосын оған мөр
басып, бас бухгалтер қол қояды. Регистрлердi ашқан кезде оларға
регистрлерден өткен айдын бастапкы қалдыктары, ал кажеттi жерлерде-
аналитикалық есептiң баптары бойынша жыл басынан бергi кезеңдегi айналымдар
көшiрiледi.Ай сайынғы операцияны регистрге жазу кезiнде оның мазмұны,
мерзiмi және құжат нөмiрi көрсетiледi. Операцияның сомасы өзiнiң сәйкес
келетiн есептеулердiң графасына жазылады. Жалпылама сипаттағы операцияларды
алдын ала дайындалған кестелерде( жинақтық ведомiстiлерiнде) жинақтайды.
Айдың соңында кестедегi мәлiметтердiң жиынтығы аналитикалық және
синтетикалық есептiң регистрлерiне жазылады. Ай бiткен соң барлық
аналитикалық және синтетикалық шоттар бойынша дебеттiк және кредиттiк
жиынтық есептелiнедi. Ай соңындағы жиынтық айналымы айналым ведомосын
жасау үшiн пайдалынады. Есеп регистрларының мәлiметтерi салыстырылады. Бұл
үшiн шоттар корреспонденциясы бойынша жазбалар жасалады, ал бұл балансты
жасағанға дейiн қатенi табуды және түзетудi және олардың дұрыстығын
қамтамасыз етедi.Бухгалтерлiк есептiң регистрлерiндегi мәлiметтер
топтастырылған түрiнде қаржылық есеп беруге көшiрiлiп жазылады.
II.II. Бухгалтерлiк есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен
талаптары
Есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен талаптары N1 Бухгалтерлiк
есеп стандартында (ары қарай БЕС) жан-жақты берiлген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзiрлеген кезде кәсiпорын өз мүлiктерi
мен мiндеттемелерiн басқа кәсiпорынның мүлiктерi мен мiндеттемелерiнен
бөлiп көрсетуi тиiс, кәсiпорын өзiнiң көз жетерлiк болашақ кезеңiнде өз
қызметiн жалғастыруды көздейтiн болса, яғни өз қызметiн тоқтату жөнiнде
ниетiнiң жоқтығын бiлдiрсе, онда толассыздық, үздiксiздiк қағидасын
сақтағаны болып табылады, кәсiпорын өзi таңдап алған бухгалтерлiк есептi
жүргiзудiң тәсiлiн жүйелi пайдаланып, тек тиiмдi түзетулердi ғана жасап
отырса, онда ол жүйелiлiк қағидасын сақтағаны, ал егер де кәсiпорында орын
алған барлық шаруашылық фактiлерiн сол кезеңiне жатқызатын болса, онда
мерзiидiлiгi анықталған қағидасын ұстағаны болып табылады.
Бұдан басқа, мынадай талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметiнiң барлық фактiлерiн бухгалтерлiк есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлiк есепте жоғалту мен
пассивтердi көрсетуге дайын болуы тиiс, активтер мен табыстар,ға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметiнiң
барлық фактiлерiн есепте көрсетiлуiн қамтамасыз ету керек, демек оның тек
құқықтық негiзiн ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық ахуалын,
оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылықсыз деп әрқилы есеп түрлерiнен қалыптасқан мәлiметтердiң
сәйкестiлiгiн, бухгалтерлiк есеп беру көрсеткiштерiнiң және синтетикалық,
аналитикалық есеп мәлiметтерiнiң ұқсастылығын айтады;
- Ұйымдылық кәсiпорынның көлемiмен, оның қызмет масштабына лайықты
келетiн есептi жүргiзудiң қолайлылығын бiлдiредi.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсiпорынның есептiк
саясатын әзiрлеу барысында оның негiзiн қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң дұрыс еместiгi ретiнде
танылуы және кәсiпорынның мәлiметтерiнiң бұрмалануы мүмкiн. Кәсiпорын есеп
саясатының негiзi қағидалары.
Бухгалтерлiк есепке алуң туралы ҚР-сы Президентiнiң 1995жылғы 26
желтоқсандағы Заң күшi бар N2732 Жарлығына сәйкес ҚР-да бухгалтерлiк есепке
алу және қаржы есептемесi жүйесiн реттеп, есеп жүргiзудiң негiзгi
қағидаттары мен жалпы ережелерiн, iшкi бақылау және сыртқы аудит жөнiнде
субъектiлерге қойылатын талаптарды балгiлейтiн нормативтiк құқықтық актiлер
мыналарды қамтиды:
-бухгалтерлiк есепке алу туралы Жарлық;
-бухгалтерлiк есепке алудың стандарттары;
-оларга берiлген әдiстемелiк ұсынбалар, нұсқаулықтар;
-субъектiнiң есеп жүргiзу саясаты.
БЕС. Халықаралық бухгалтерлiк стандарттарға көшу кәсiпорынның жаңа
есеп саясатын әзiрлеудi қажет етедi. Есеп саясаты-бұл ұйымның есептiк
нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп обьектiлерiн бағалаудың, сондай-ақ
белгiленген нормалардың талаптарына және кәсiпорын қызметiнiң
ерекшелiктерiне орай бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен ұйымдастырудың
техникасының нысандарын таңдау.
Кәсiпорынның есеп саясатын жалпылама қабылданған, белгiлi бiр қағидалар
жиынына негiзделедi. Мұның өзi нарық экономикасы жағдайында бухгалтерлiк
есептiң ролi мен мәнiн арттыруда аса маңызды болмақ. Нарықтық экономика
жағдайында бухгалтерлiк есеп iскер адамдарды бiрiктiре алатын бизнес пен
кәсiпкерлiктiң тiлiболып табылады. Бұған қоса, бухгалтерлiк есеп
макроэкономикалық көрсеткiштердiң қалыптасуының жалпы мемлекеттiк жүйесiнiң
маңызды құрамдас бөлiгi ретiнде қарастырылады.
Есеп саясаты дегенiмiз- ол бухгалтерлiк және салық есебiнде
қолданылатын қағидалар мен ережелердiң жиыны.
Есеп жүргiзу саясатын қалыптастыру және пайдалану кезiнде есеп
жүргiзудiң мынадай қағидаларын ұстану керек:
Есептеу. Қаржы есептерi есептеу қағидалы негiзiнде жасалады. Соған
сәйкес кiрiстер ақша қаражаты алынғанда немесе төленгенде емес олар еңбек
арқылы табылғанда, ал шығындар олар жұмсалғанда көрсетiледi.Есептеу
қағидаларына сәйкес есептеу мерзiмiн кейiнге қалдыру және бөлу ресiмдерiн
бiр ғана немесе жанама түрде байланысы бар операциялардың нәтижесiнде
алынуы мүмкiн. Есептi кезеңнiң кiрiстер шығыстарын сәйкес келтiру үшiн
пайдалану қажет, ал бюджеттiк мекемелермен субъектiлер кiрiс ақша
қаражатының келiп түсуiне қарай айқындауға болады. Үздiксiз. Яғни
обьектiлер үздiксiз әрекет ететiн, болашақта да жұмыс жасайтын болып
саналады. және оны тарату немесе қызметiн едәуiр қысқарту ниетi бар
екендiгiне дәлел жоқ деп болжам жасалады. Түсiнiктiлiк. Қаржы есептерiнде
берiлiп отырған ақпарат пайдаланушыларға түсiнiктi болуы тиiс. Мәндiлiк.
Қаржы ақпараты оны пайдаланушылар шешiмдер қабылдау барысында өздерiнiң
қажеттерiн қанағаттандыру үшiн елеулi болуы және операциялық қаржы,
шаруашылық қызметтi оқиғаларынан баға беруге оларға көмектесуi тиiс.
Маңыздылық. Ақпарат егер оның ескертiлмеуi немесе дұрыс көрсетiлмеуi
қаржы есептемесiн негiзiнде ақпаратты пайдаланушылар қабылданған
экономикалық шешiшдерге ықпал етуi мүмкiн болса, маңызды болып табылады.
Ақпартың маңызды болуына оның мәнi де сонымен қатар маңыздылығы да әсер
етуi мүмкiн.
Сенiмдiлiк. Ақпаратта айтарлықтай қате немесе бұрмалау болса және
пайдаланушылар оған сенiмдi болса, ол сенiмдi ақпарат болып табылады.
Әдiлеттi әрi тура көрсету. Қаржы есептерi оны пайдаланушыларға субъектiнiң
қаржы жағдайы, операциялардың нәтижелерi, ақша қаражатының қозғалысы туралы
әдiлеттi әрi тура көрсетудi көрiнiстi бейнелеу тиiс. Бейтараптық. Қаржы
есептемесiнде берiлiп отырған ақпрат сенiмдi болуы үшiн бҮрмалаудан аулақ
болуы тиiс. Сақтық. Активтермен табыстың асыра бағаланбауы ал
мiндеттемелердiң немесе шығындардың жете бағаланбауы үшiн белгiсiздiк
жағдайында баға беруге қажеттi шешiмдер қабылданған кезде сақ болғаны жөн.
Тиянақтылық. Сенiмдiлiктi қамтамыз ету мақсатында қаржы есептерiндегi
ақпарат толық болуы қажет. Салыстырмалылық. Қаржы ақпаратты пайдалы әрi
мазмұнды болу үшiн ақпарат ,бiр есептi кезеңнен екiншiсiне салыстырмалы
болуы тиiс. Оны пайдаланушылар қаржы есептемесiн әзiрлеу кезеңiнде субъект
пайдаланылатын есеп жүргiзу саясаты. Осы саясаттағы барлық өзгерiстер және
осы өзгерiстердiң нәтижелерi туралы хабардар болуы. Дәйектiлiк. Есеп
жүргiзу саясаты бiр кезеңнен екiншiсiне дәйектi түрде жүргiзiп отыру
көзделедi. Мезгiлдiк. Есептiк ақпарат себепсiз кешiккен жағдайда ол өзiнiң
маңызын жоғалтуы мүмкiн. Ақпаратты мезгiлiнде беру үшiн мәлiметтердiң
барлық қорларын белгiлi болып, мұның өзi сенiмдiлiкке нұқсан келтiргенге
дейiн есептiң қажеттiлiгi пайда болу мүмкiн. Екiншi жағынан егер есеп
барлық қырларын белгiлi болғанға дейiн кейiнге қалдырыла берсе, өте сенiмдi
деген ақпараттың өзiнде оны пайдаланушылар бұдан бұрын шешiмдi қабылдауға
мәжбүр болғандықтан оларға пайдасы аз болуы мүмкiн. Бұл принциптер
кәсiпорынның есеп саясатын әзiрлеуге және қабылдауға негiздеменi қамтамасыз
етедi. Бұларды сақтамау кәсiпорынның мүлiктiк және қаржы жағдайы туралы
көрiнiстi бұрмалайды. Оның қызметiнiң нәтижесi бухгалтерлiк есептi дұрыс
жүргiзбеу ретiнде бағалануы керек.
II.III Шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң бухгалтерлiк есеп саясаты
Бухгалтерлiк есептi жүргiзген кезде шаруашылық субъектiлерi мына
жайларды қамтамасыз етуi керек:
-есеп беру кезеңiнiң iшiнде мiндеттемелер мен активтердi бағалау мен
кейбiр шаруашылық операцияларын көрсету кезiнде қабылданған есеп саясатының
өзгермейтiндiгi, 1 БЕС белгiлеген ережесiмен сәйкес келетiндiгi;
-қаржылық мiндеттемелерiмен мүлiктердi түгендеу нәтижесiн және есептiк
кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен
көрiнiс табуы.;
-тиiстi есептiк кезеңiне шығыс пен табыстың дұрыс жатқызылуы;
-әрбiр айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы,
аналитикалық есептiң айналымымен сәйкестiгi сақталуы керек. Жасалған
шаруашылық операцияларын тiркейтiн алғашқы құжаттардың мәлiметтерi
бухгалтерлiк есептiң регистрлерiне жазу үшiн негiз болып табылады.
Қазақстанның бухгалтерлiк есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған
әдiстемелiк ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебiнен жүргiзудiң
қоғамдық тұрғысынан танылған тәсiлдерi мен әдiстерi, ережелерi мен
қағидалары белгiленген, онда әрбiр кәсiпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетiн мiндеттемелерiнiң күрделiлiгiне, басқарушы қызметкерлердiң
бiлiктiлiгiне қарап нақтыланған. Кәсiпорынның бастапқы бақылауын жүзеге
асыру үшiн таңдап алынған тәсiлдер жиынтығы, құндық өлшемдерi, ағымдағы
топтастыруы және бухгалтерлiк есептегi шаруашылық қызметiне жасалған
қорытынды шолу фактiлерi кәсiпорынның есептiк саясатында көрiнiс табуы
тиiс. Басқаша айтқанда, есептiк саясат-бұл бухгалтерлiк есептiң әдiсiн
жүзеге асыратын тетiгi. Бухгалтерлiк есеп жүйесiн жүргiзудiң жалпы қағидасы
мен ережесi нормативтiк-құқықтық құжаттарда белгiленген. Оларды жүзеге
асыру барысында нақты кәсiпорынның есептiк саясаты келесiдей жорамалдардан
алынғаны жөн:
- кәсiпорын өз мүлкiмен өзiмен-өзi болушылығы (кәсiпорын өз балансында тек
заң бойынша танылған мүлiктердi ғана көрсетедi, ал қалған барлық
құндылықтар мен мiндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
толассыз қызметi; есеп саясатын пайдаланудың жүйелiлiгi (шаруашылық
операциясын көрсету әдiсiнiң тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында
мiндеттеме мен мүлiктi бағалау, сондай-ақ бiр есептiк жылдан басқасына
өткен кезде де); шаруашылық қызметiндегi фактiлердiң мерзiмдiлiк
анықтылығы.
Пайдаланатын есеп саясатының басты мiндетi мен негiзгi арналымы-
кәсiпорынның қызметiн барынша пара-пар көрсету, iс мүддесi үшiн осы
қызметтiң тиiмдiлiгiн реттеу мақсатында толық, объективтi және шынайы
ақпаратпен қаптастыру. Ол есеп процесiнiң барлық тараптарын қамтуы керек:
әдiстемелiк, техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдiстемелiк аспектiсi деп кәсiпорында өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу,
амортизацияны шығару, мiндеттеме мен мүлiктi бағалау үшiн пайдаланатын
әдiстерiн айтады; техникалық деп осы әдiстердiң синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерiнде осы әдiстiң қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдiстердiң бухгалтерлiк қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсiпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Шаруашылық жүргiзушi субъект қызметiнiң мақсаттарын оның меншiк иесi
белгiлейдi. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектiнiң жарғысына жауап
беретiн болса, онда ол кез келген қызмет түрiн жүзеге асыруына болады.
Мемлекеттiк мүлiктi басқаруға уәкiлеттi органдар, асқа заңды және жеке
тұлғалар субъектiнiң құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiнi бiр немесе бiрнеше құрылтайшылар құрып, ол мемлекеттiк тiркеуден
өткен күннен бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкiн. Меншiк иесiнiң
рұқсатымен шаруашылық жүргiзушi субъект заңды тұлға құқығы бар еншiлес
субъектiлердi, сондай-ақ филиалдар, өкiлдiктер, бөлiмдер және басқа да
ерекшеленген бөлiмшелер құра алады. Субъектiнiң құрылтайшылары бекiткен
жарғы негiзiнде қызмет етедi. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуi керек.
Жарғыда шаруашылық жүргiзушi субъктiлерiнң түрлерi, оның атауы, орналасқан
жерi, қызметiнiң мәнi мен мақсаттары, басшысының өкiлеттiктерi, басқару
және бақылау органдары, олардың қабiлеттiлiгi, субъектiнiң мүлiктi
қалыптастыру және табысты бөлу тәртiбi, қайта құру және қызметiн тоқтату
тәртiбi белгiленедi. Жарғыда сондай-ақ құрылтайшылар, субъект әкiмшiлiгi
мен оның еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары да белгiленедi.
Негiзгi қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектiнiң дербес
балансында көрсетiлетiн құндылықтары субъектiнiң мүлкiн құрайды.
Субъектiнiң мүлкiн қалыптастырушы көзi болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары қызмет
нәтижесiнен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары; банктер
мен басқа несие берушiлердiң кредиттерi; бюджеттен берiлген күрделi
салымдары және демеу қаражаттары.; қайтарусыз немесе қайырымдылық
жарналары; ұйымдардың, кәсiпорындардың және азаматтардың құрбандықтары; ҚР-
сы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздерi. Мемлекет қолданылып
жүрген заңдарға сәйкес субъектiнiң мүлiктiк құқықтарын қорғауға кепiлдiк
бередi. ҚР-сы Заңдарында қарастырылған жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк
меншiк иесiнiң немесе оның уәкiлеттi органының келiсiмiнсiз субъектiден
оның не,гiзгi қорларын, айналым қаражаттарын және олардың пайдалануындағы
басқа да мүлiктерiн алуына жол берiлмейдi. Субъектiнi басқару оның меншiк
иесiнiң жарғысына сәйкес Үйымдастырылады. Субъект басқарудың құрылымын,
штаттарын, еңбекақы төлеудiң жүйесiн және т.б. мәселелерiн дербес анықтай
алады.
Субъектiнiң еңбек ұжымы келiсiм-шартының негiзiнде, сондай-ақ
кәсiпорын иесi мен жұмыскерлердiң еңбек қатынастарын реттейтiн басқа да
келiсiм-шарттарының нысанында, өз еңбегiмен қатысушы азаматтарынан тұрады.
Еңбек ұжымы меншiк иесiмен және әрбiр жұмыс iстейтiн қызметкерлердiң
мүддесiмен үйлесуiн қамтамасыз етуi керек. Шаруашылық жүргiзушi субъектiсi
өнiм шығарушы болып табылатындықтан, ол өзiн-өзi қаржыландыруды және
дербестiк негiзiнде өнiмдi шығаруды, сатуды және қызмет көрсетудi көздейдi.
Субъект өз қызметiн дербес жоспарлайды және даму болашағын,
материалдық-техникалық жағдайын қамтамасыз етумен қатар, ол күрделi
құрылысын да белгiлейдi. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ұйымдастыру
КlРlСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың теориялық негiздерi
I.I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың мәнi мен атқаратын
қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I.II.Бухгалтерлiк есеп пен аудиттің пайда болу тарихы мен
қалыптасуы..12
I.III.Аудиттi ұйымдастырудың негiзгi принциптерi мен әдiстерi ... ... ... ... 18
II. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы сипаттамасы жёне
шаруашылық жѕргiзушi субьектiлердiң бухгалтерлiк есеп саясаты
II.I. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы мәселесiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
II.II. Бухгалтерлiк есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен
талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
II.III. Шаруашылық субьектiлеріндегі бухгалтерлiк есепті
ұйымдастыру
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
II.IV. Бухгалтерлiк шоттар жүйесi мен екi жақты жазу және
баланспен
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
III. Қазақстан Республикасындағы ХҚЕБС сёйкес бухгалтерлiк есеп пен
аудиттi ұйымдастыруды жетiлдiру жолдары
III.I. Шаруашылық субьектілердегі есеп саясатын ХҚЕБС
сәйкес
ұйымдастырылуын және тиiмдiлiгiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40
III.II. Бухгалтерлiк есептi ХҚЕБС сәйкес компьютеризациялаудың
көмегiмен құжат айналымын ұйымдастыруды жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 59
КlРlСПЕ
Бүгiнде бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде ең басты бiр орын алады.
Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi
қабылдау үшiн негiз бола отырып, тұтынуды, тартуды, айналысты және басқа да
өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттарында және шаруашылық
субьектiлерiнде қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп
шоттарының Бас есеп жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалары мен ережелерiнiң
негiзiнде құралды және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың
талабына, қызметтiң құрылымын, ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне
есептiң сәйкес келуiн қамтамасыз етедi. Бухгалтерлiк есеп басқарудың аса
маңызды функцияларының бiрi, нарықтық экономикасы дамыған елдерде оны
бизнестiң, кәсiпкерлiктiң тiлi деп санайды, ал аудиттi ерте кезден бастап
аудит жұмысын шаруашылық субьектiлерiне қызмет көрсету деп атап кеткен.
Оған себеп, кәсiпкер өз субьектiсi туралы аудиторлық қорытынды алу үшiн
келiсiм-шарт талабына сәйкес тексеру жасап, аудиторлық қорытынды бередi,
аудитор өз кезегiнде әр түрлi қызмет көрсетедi. Аудитке анықтама беретiн
болсақ, ол шаруашылық табыстылық операцияларының заңдылығын тексерiп, әр
түрлi меншiктегi кәсiпорындардың бухгалтерлiк есебi мен отчетының
дұрыстығын анықтап, арнайы төлем арқылы бақылау тексеру, түсiнiктеме беру,
сараптау қызметiн көрсету және сонымен қатар, аудит ол кәсiпорындағы
мекемелердегi бухгалтерлiк есептiң дұрыстығын анықтау мақсатымен
жүргiзiлетiн тексеру. Аудиттiң тағы бiр мәнi-дербес сараптау және қаржы
отчетымен (ақпарат) қоса шаруашылық субьектiлерiнiң барлық жағын қамтитын
информацияларға экономикалық талдау жасайды, iшкi бақылау жұмысын тексерiп
бухгалтерлiк есептiң заңдылығын және нормативтiк құжаттар талабына
сәйкестiгiн анықтап, тапсырушылар талабына жауап ретiнде түсiнiктеме
қызметiн атқару. Экономиканы басқарудың жетiле түсуi, нарықтық
қатынастардың қалыптасуы, меншiктiң әр түрлi нысандарын пайдалану, шетелдiк
әрiптестердiң қатысуымен бiрлескен кәсiпорындарды құру, халықаралық
стандарттарға қарай бағыт алу бухгалтерлiк есептiң атқаратын рөлi мен мәнiн
алдағы уақытта да арта түсетiнiн бiлдiредi. Шаруашылық есептiң жүйесi
есептiң өзара байланысты үш түрiнен: жедел, бухгалтерлiк және
статистикалық есептерден тұрады.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi
субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру
мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек
ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделi. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен
мәнiн айрықша бағалауға болмайды.
I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың теориялық негiздерi
I.I. Шаруашылық субьектілердегі бухгалтерлiк есеп пен аудиттi
ұйымдастырудың мәнi мен атқаратын қызметтерi
Басқару жүйесiнде бухгалтерлiк есеп бiрнеше қызмет атқарады: бақылау
қызметi, ақпараттық қызметi, меншiктiң сақталуын қамтамасыз ететiн қызметi,
керi байланыс қызметi, талдау қызметi.
Бақылау қызметi бухгалтерлiк есептiң бақылау қызметi қазiргi кезде күшейiп
отыр. Себебi әкiмшiлiктен тек өзiнiң кәсiпорынның жағдайын ғана емес.
Бәсекелес кәсiпорынның қаржы жағдайын бiлу тиiс. Ақпараттық қызмет
бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң жетiлдiрiлуi мен және оның бақылау қызметiмен
тығыз байланысты.Ақпаратты қызметтiң жүзеге асырудың негiзгi құралын
кәсiпорынның негiзгi қызметiн түгендеу. Меншiктiң сақталуын қамтамасыз ету
қызметi есеп түрлi басқару объектiлерден негiзгi ақпарат берушi болып
табылады. Керi байланыс қызметi байланыста қолдана отырып бухгалтерлiк
ақпараттың көмегiмен жоспарлы көрсеткiштердiң стандартты нормаларымен
нормативтердiң сметалардың орындалуының ресурстардың тиiмдi пайдалануын
бақылап отыруға болады. Талдау қызметi жүзеге асыру бухгалтерлiк есептiң
барлық рольдерi бойынша талдау жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Бухгалтерлiк есептiң ìәнi ол кәсiпорынның мүлiгi оның жылжуы және
кәсiпорынның нәтижелерi мүлiк (ол шикiзат, материалдар, негiзгi
құралдар,мiндеттемелер, шаруашылық операциялар ақшалай түрде есепке алады(.
Кәсiпорынның мүлiктерi оны құрастыру көздерi мiндеттемелер шаруашылық
операциялар бухгалтерлiк есептiң объектiлерiн құрайды.
Шаруашылық операция мүлiктiк құрамына, оны құрастыру көздерiнiң
көлемiне өзгерiс әкелетiн жеке шаруашылық iс-әрекеттер.
Бухгалтерлiк есеп нақты бухгалтерлiк құжат арқылы белгiлi өлшемдермен
тiркелген шаруашылық көрсеткiштерiн үздiксiз өзара байланыста тiркеуге
алады. Кәсiпорын шаруашылығында орындалған жұмыстар, фактiлер арнайы
құжаттарға түсiрiлгеннен кейiн шаруашылық операциясы деп аталынып,
бухгалтерлiк есепке алынады. Бухгалтерлiк есептiң соңғы сатысы,
қорытындысы, ол кәсiпорынның қаржылық ақпараттары. Онда кәсiпорын
мүлiктерiнiң қорытынды есебi, қаржылық жағдайы, өткен уақытта болған
шаруашылық нәтижесi, табыстылығы көрсетiледi. Сол ақпарат көрсеткiштерiн
аудитор тексерiп дұрыстығын анықтайды. Қазiргi кезде аудиторлық тексерудi
аудит фирмасы немесе жеке аудиторлар жүргiзедi. Аудиттi тексеру барысында
аудитор бухгалтерлiк есептiң заң талабына сәйкес, нормативтiк ереже
нұсқауды дұрыс қолданып жүргiзiлгенiн анықтайды. Бухгалтерлiк есеп
мәлiметiнiң дұрыстығын анықтау үшiн “алғашқы есеп” есеп құжаттарын
тексередi. Одан кейiн аналитикалық және синетикалық есеп кестелерiнiң
дұрыстығын тексередi. Аудит туралы шыққан көптеген басылымдарда “аудит”
деген түсiнiкке әр түрлi анықтамалар берiлген. Бiз соның төрт түрлiсiн
келтiрейiк те мазмұнын қарастырып талдайық.
Кесте 1- Ғалым авторлардың “аудитке” берген анықтамалары:
N Аудиттiң мазмұнына анықтама Авторлар
1 Аудит дегенiмiз-ол кәсiпорынның табыстылық Закон РФ “Об аудиторской
отчетын тексерiп, онда көрсетiлген деятельности РФ” Бухучет,
шаруашылық табыстылық көрсеткiштерiнiң 1994г N2, Сейткасымов Г.С.
дұрыстығын анықтап, сонымен қатар “становление аудиторской
бухгалтерлiк есебiн, қаржысын, салық деятельности” (62) КазГУ
заңдарын, банк және әлеуметтiк есеп процесiн1993
келiсiм-шарт бойынша кәсiпкер ретiнде
тексерiп арнайы төлем арқылы қызмет көрсету
2 Аудит дегенiмiз-ол, табыстылық отчетын Андреев В.Д. “Парктический
немесе соған қатысты обьектiлер туралы аудит” 1994г Терехов А.А
информацияларды арнайы қорытынды жасау үшiн “Аудиты внешние и
дербес тексеру жүргiзу внутренние” Бух учет 1993.
N4
3 Аудит дегенiмiз ол шаруашылық табыстылық Ержанов М.С “Теория и
операцияларының заңдылығын тексерiп, әр практика аудита”, алматы.
түрлi меншiктегi кәсiп-ың бух-к есебi мен ±ылым, 1994
отчетының дұрыстығын анықтап, арнайы төлем
арқылы бақылау тексеру, түсiнiктеме беру,
сараптау қызметiн көрсету
4 Аудит дегенiмiз ол кәсiп-ғы,мекем-гi Угольников К.А “История
бухгал-iк есептiң дұрыстығын анықтау аудита” Контролинг, 1991 N6
мақсатымен жүргiзiлетiн тексеру
Осы көрсетiлген анықтамалардың мазмұнын талдап қарастыратын болсақ әр
түрлi мазмұнда құралғаның көремiз. Бiр автор қысқаша анықтама берсе,
кейбiреуi өте күрделi түрде анықтама бередi. соған қарамастан осы
анықтамаларға бiр ғана мақсат қойылады, ол аудиттiң мағынасын, негiзiн
анықтау. Солай бола тұрса да еш бiр анықтамада аудиттiң негiзгi мақсаты
ашылмай қалып отыр. Ол аудиторлық қорытынды туралы. Себебi қандай бiр
аудиторлық тексеру болмасын оның негiзгi мақсаты аудиторлық қорытынды
жасау. Екiншiден, аудиторлық тексерудiң обьектiсi туралы ешқандай автор
еске де алмайды. Бiздiңше ол үлкен кемшiлiк. Олай дейтiнiмiз, аудиторлық
тексеру тапсырушының келiсiм-шартта көрсеткен обьектiсiне ғана жүргiзiледi,
ол бiрден-бiр аудит жұмысының негiзгi принципi. Олай дейтiнiмiз, тапсырушы
өз субьектiсiнiң шаруашылық көрсеткiшiн толық немесе бiр бөлiмiн аудиттiк
тексеруге құқылы.
Кәсiпорын шаруашылығының жеке бiр бөлiгiн немесе түгелдей шаруашылығын
қамтитын аудит болса да “алғашқы құжаттарды” тексеру немесе “алғашқы
есептi” тексеру мiндеттi түрде жүргiзiледi. Аудит процесi одан әрi қарай
бухгалтерлiк есептiң жүргiзiлуiмен оның құрылымын-ұйымдастырылуын
тексерумен жалғасатын обьективтi жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттiк
тексерудi тиянақты, дұрыс жүргiзiлдi деуге болмайды. Кейбiр авторлардың
анықтамаларында осы ойлар орынды айтылған деуге болады. Белгiлi, АҚШ-тың
аудит теориясын және аудит жұмысының даму жолына көп еңбек сiңiрген
профессор Джек Робертсон екi анықтама бередi. Оның бiреуiнде жоғарыда
айтылған “информациялық риск”-деген түсiнiк. Бұл түсiнiктi профессор Джек
Робертсон былай түсiндiредi: “информациялық риск”-деген түсiнiктiң
мазмұнын бухгалтерлiк есеп, аудит тұрғысынан қарастыратын болсақ, ол
бухгалтерлiк есепте немесе отчет жасауда жiберiлген қателердiң салдарынан
информация пайдаланушылардың кәсiпкерлiгiне зиян келтiруге әсерiн айтады.
Яғни, аудитордың мiндетi сол “информациялық рискiнi” бар мүмкiншiлiгiнше
азайтып, кәсiпкерлердiң сенiмдiлiгiн арттыру. Барлық саладағы кәсiпкерлер
өздерiнiң экономикалық проблемаларын шешу барысында басылымға шыққан
информацияларды күдiксiз пайдалануына аудит кепiлдiк беруi қажет. осы
өзiнiң ойын қорытындылай келе, профессор Джек Робертсон аудиттiң ең негiзгi
мiндетiнiң бiрi осы деп атап көрсеткен. АҚШ-тың аудит мамандары Э.А Аренс
және Дж К Лоббск өздерiнiң жазған оқулықтарында мынадай анықтама бередi:
“Аудит-ол процесс, арнайы мамандар арқылы дербес тәуелсiздiк жолымен
кәсiпорын шаруашылық операцияларының дұрыстығына тексеру жүргiзiп, сол
информациялардың белгiленген нормативтiк үлгiге сай екенiн анықтап өзiнiң
аудиторлық қорытындысын беру”. Шет ел мамандарының аудит мазмұнына берген
анықтамаларын қорытындылайтын болсақ, осы соңғы анықтама басқаларына
қарағанда бiздiң ойымызша аудиттi толық қарастырған сияқты.
Аудит-дербес сараптау және қаржы есебiмен қоса шаруашылық
субьектiлерiнiң барлық жағын қамтитын информацияларға экономикалық талдау
жасайды, iшкi бақылау жұмысын тексерiп бухгалтерлiк есептiң заңдылығын және
нормативтiк құжаттар талабына сәйкестiгiн анықтап, тапсырушылар талабына
жауап ретiнде түсiнiктеме қызметiн атқару. Ал, бiздiң ойымызша, “аудит
дегенiмiз-дербес, тәуелсiз аудит мамандарының кәсiпкер ретiнде келiсiм-шарт
бойынша тапсырушылардың шаруашылық-табыстылық ақпаратын бухгалтерлiк есеп
көрсеткiштерiн тексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет
болған жағдайда сараптау жүргiзiп, аудиторлық қорытынды жасау және әр түрлi
түсiнiктеме қызметiн көрсету”-деп ойлаймыз. Себебi, аудит жұмысының көлемi-
обьектiсi, шаруашылық субьектiлердiң қалауында толық немесе бiр бөлiмiн
аудиттiк тексерудi тапсыру тапсырушының еркiнде. Екiншiден, қандай ақпарат
болмасын оның мәлiметтерiнiң дұрыстығы, қатесiздiгi тек қана бухгалтерлiк
есеп көрсеткiштерi арқылы анықталады. Үшiншiден, аудиттiң негiзгi мақсаты-
аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапынан төлем жасап, аудит
жасатудағы бiрден-бiр мақсаты-аудит қорытындысын алу. Себебi, тек аудит
қорытындысын алған шаруашылық субьектiлерiнiң ақпараты басылымға шығады.
Яғни, ол шаруашылық жүргiзуiне кепiлдiк алады деген сөз. Барлық
сыбайластарымен кедергiсiз қарым-қатынаста болады.
I.II.Бухгалтерлiк есеп пен аудиттің пайда болу тарихы мен қалыптасуы
Елiмiздiң экономикасында нарықтық қатынасқа көшуi барысында ғылыми,
бiлiм мен практикалық қызметтiң даму жолында жаңа ғылым саласының пайда
болуына алып келдi. Бұл-аудит. Аудиттiң мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл
сөздiң шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда ‘’тыңдаушы” деген мағынада
қолданылған. Осы орайда ‘аудитор” сөзi ненi бiлдiредi, оның мiндетi неде,
қай уақытта пайда болған және қандай обьективтi жағдайлар оған қажеттiлiк
туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латынның ‘’audio” деген сөзiнен шыққан, яғни ол “тыңдап тұр”
деген мағынаны бiлдiредi. Шаруашылық-жұмыс барысына тиiстi информацияны
тексерушi немесе бақылап-басқарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда
“аудитор”-“тыңдаушы” дегендi бiлдiретiн, яғни қандай да бiр нәрсенi
тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған. Орта
ғасырдың соңғы жылдарына дейiн барлық елде әрiп танитын және жаза алатын
адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп лауазымды қызметкерлердiң
қорытынды есебiн тыңдауға тиiстi қызметкерлердi “аудитор” деп атаған. Бiр
қызығы сол, алыс ерте кездерде адамдар аудитор қызметiнде есеп берудiң
жазбаша түрiнен, ауызша түрiнде информация есеп беруiн артық санаған.
Өйткенi кез-келген жазба құжатты қолдан әр түрлi етiп жазуға, өзгертуге
болады деп түсiнген. Ал, ауызша есеп, мәлiмет беруде көзбе-көз отырғанда,
есеп берушi, өтiрiк айта алмайды деген. Қазақтың: “бет көрсе-жүз ұялады”-
деген ұлы сөзiнiң мағынасы осы негiзде келетiн шығар, екiншiден “тыңдаушы”
мен саған “сенемiн”-деген, ал өз кезегiнде есеп берушi “сенiмiңiздi”
ақтаймын-деген адамгершiлiк қасиет негiзге алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бiзге осы уақытқа дейiн белгiсiз болды деп айтуға болмайды. Шет
елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлiк есеп жүргiзуде,
экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргiзуде үлкен орын алған. Себебi,
кәсiпорында басшылық жүргiзуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бiрден-
бiр негiз болатын, бухгалтерлiк есеп және аудит қызметi екенiне үлкен көңiл
бөлiнген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастап арнайы бухгалтер-
эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс-деп табылған.
АҚШ ғалымдары аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын
зерттеу қорытындысында: “бұл аудит-қызметiнiң идеясы, мазмұны мен мағынасы
ерекше көңiл бөлiп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, бiздiң
жағдайымызда оны қолдану, есептi жетiлдiру мен өндiрiстi басқару iсiнде зор
әлеуметтiк ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер едi-деп жазған.
Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлi атайды. Мысалы, АҚШ-та олар қоғам
бухгалтерi, Англиада-ревизор, Францияда-бухгалтер эксперт немесе счеттар
комиссары, Германияда-шаруашылық бақарушысы және тағы басқадай деп те
атайды. Айтылуындағы өзгешелiктерiне қарамастан олардың барлығы бiр ғана
мақсатпен жұмыс iстейдi. Шаруашылық қызмет жасаушы субьектiлердiң
бухгалтерлiк қорытынды есебiн тексеру, оның iшiнде қаржылық деңгейiн
тексерiп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең негiзгi мақсаты сол
тексеру нәтижесiн тұжырым жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау. Дамыған
елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық субьектiлерiне қызмет
көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсiпкер өз субьектiсi туралы
аудиторлық қорытынды алу үшiн келiсiм-шарт талабына сәйкес тексеру жасап,
аудиторлық қорытынды бередi. аудитор өз кезегiнде әр түрлi қызмет
көрсетедi. Мысалы: бухгалтерлiк есеп айырысу тәсiлдерi туралы, банк
операцияларын жүргiзу туралы тұжырымдамаға кеңес, тағы басқалай әр түрлi
қызмет көрсете алады. Аудит жұмысының тағы бiр ерекшелiгi ол-шаруашылық
субьектiлерiне, өндiрiс процесiне байланысты, өнiмдi сату процесiне,
маркетинг проблемаларына қатысты түсiнiктемелер, кеңес берумен
шұғылдануында. Олай дейтiнiмiз, iрi аудит фирмалары үлкен информатика
орталығын қолданып жұмыс жүргiзедi.
Үшiншiден, аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысымен кәсiпкерлiк
жасайтындардың яғни, қаржы компаныияларының, банкiлердiң, биржалардың,
акция иелерiнiң қорытынды бухгалтерлiк есеп көрсеткiштерiн, отчет (ақпарат)
мәлiметтерiн тексерiп өзiнiң аудиторлық қорытындысын ақша, құнды қағаз
айналу операцияларын жүргiзетiн брокерлерге, делдал кәсiпкерлерге өз ара
немесе өндiрiстiк кәсiпкерлер тобымен жұмыс iстеуiне кепiлдiк бередi.
Қорыта келгенде, аудитор қорытындысына сүйене отырып, ақшамен, бизнеспен
айналысатын кәсiпорындар, кәсiпкерлер күдiксiз өз ара қарым-қатынасқа
түседi. Мысалы, банк несиеге беру үшiн шаруашылық субьектiлерiнiң
өндiрiсiнiң тиянақты жұмыс жүргiзетiнiн қаржылық жағдайының тұрақты екенiн
аудит қорытындысы арқылы анықтайды. Сол сияқты, кез-келген кәсiпорында өз
ара қарым-қатынасқа сенiмдi болу үшiн аудитордың қорытындысы болуы қажет.
Осы жоғарыда айтылған аудит ерекшелiктерiн iс жүзiнде қолдану үшiн
экономикасы жоғары дамыған елдерде, кәсiпорындардың мерзiмдiк
қорытындылары, бухгалтерлiк отчеты тек қана аудитор қорытындысы болған
жағдайда ғана басылымға шығады. Кәсiпкерлер сол басылымға шыққан отчет
информацияларын зерттеп, талдау жасағаннан кейiн ғана өзiне қажет, сенiмдi
кәсiпорындармен қарым-қатынасқа түседi. Яғни, анық информация алу үшiн
мұқтаждығы бухгалтерлiк отчеттердың (ақпараттардың) дұрыстығын анықтайтын
аудит жұмысының қажеттiлiгiн тудырады.
Бухгалтерлiк есептiң тарихы. Есептiң пайда болу уақытын мыңдаған жылдар
бҮрын адамзат цивилизациясының пайда болу кезеңiне жатқызуға болады.
Бухгалтерлiк есептiң ең алғаш кезеңi заттарды сапалық жағынан анықтап
есептеу болды. Деректерге сүйенсек, бiздiң эрамызға дейiн 20-ғасырда
Месопатанияда материалдық құндылықтарды кiрiске алып жазу үшiн төмендегi
деректер мiндеттi түрде тiркелiп отырған: түскен заттың саны мен түрi;
заттың кiмнен түскенi, оның аты-жөнi; затты қабылдап алушының аты-жөнi;
заттың келiп түскен уақыты. Іазiргi кiрiс құжаттарының негiзi осы
мәлiметтерден тұрады. Шамамен б.э.д. 6-ғасырларда банктер пайда болды.
Алғашында метал ақшалар сақтандыру ссуда берiп отырған. Б.э.д. 2-ғасырларда
дебет, кредит терминдерi пайда болды. Бiрақ әлi көптеген шешiлмеген
проблемалар болды. Өнiм өндiруге кеткен шығындарды, өндiрiс қызметiнде
қолданылатын заттарды есепке алу әдiстерi болмады. 13-ғасырдан бастап
шаруашылық опрацияларды арнайы журналдарға шаруашылық операциялар журналына
тiркеу қолға алына бастады. 15-ғасырда бухгалтерлiк есеп екi жақты жазу
пайда болып улкен жетiстiктерге жеттi. Екi жақты жазудың пайда болуы есеп
айырысуда жеңiлдiктер әкелiп, iс-жүзiнде бухгалтерлiк есеп әдiстерiнiң
iшiнде ең бiр маңызды оры алып, оны ғылым дәрежесiне жақындатты. Екi жақты
жазуды ойлап тапқан Италяндық математик Л.Пачали болды. Екi жақты жазу
арасында бухгалтерлiк есеп жетiле түстi. 17-ғасырда бухгалтерлiк есепте
баланс ұғымымен толықтырылды. Шаруашылықты жүргiзушi адамның иелiгiндегi
материалдық құндылықтар мен мүлiктердi сипаттан және олардың ïàéäà áîëó
ê¼çäåðií ê¼ðñåòiï, îíûң ºàíøàëûºòû òèiìäi æ½ìûñ æàñàғàíûí àéºûíäàéòûí Åñåï
áåðó ôîðìàñûí áàëàíñ äåï àòàéäû. Êåéiíãi 18-19ғàñûðäà áóõãàëòåðëiê åñåï
ìàòåìàòèêà, àñòðîíîìèÿ, õèìèÿ, ýêîíîìèêà ñèÿºòû ғûëûìäàðäàí êåì ò¾ñïåéòií
ғûëûìíûң ò¾ðiíå àéíàëäû.
ҚР-да аудиттiң қалыптасуы. ҚР-да аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы
Қазақстан Кеңес өкiметiнiң Министрлер Кеңесiнiң қаулысы бойынша құрылды.
(15.11.1990ж. N60). Осы қаулы негiзiнде Республиканың Қаржы Министрлiгi
жанынан шаруашылық есеп принципiнде аудит орталығы “Қазахстанаудит” фирмасы
ашылды, ал облыстарда оның территориялық бөлiмшелерi құрылды. 1992 жылдан
бастап дербес акционерлiк компания болып, Республикамыздағы барлық түрдегi
меншiктегi кәсiпорындарға, мекемелерге аудитаорлық қызмет көрсетiп отыр.
Елiмiздегi аудит жұмысының тиянақты дамуына бiрден-бiр негiз болған,
заң тұрғысынан жұмыс жүргiзуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18
қазан айында Жоғары Кеңес қабылдап, бекiткен “Қазақстан Республикасындағы
аудиторлық қызмет” туралы заңы. Бұл заң аудит қызметiн бiр жүйеге келтiрiп,
оның тиiмдi жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi. Осы заңға сүйене отырып
елiмiздегi аудиттiң даму жолы анықталады, щет ел аудит фирмаларымен қарым-
қатынас, бiрлесiп аудит жүргiзу, мамандану жолдары белгiленедi. Қазiрге
кезде бiздiң елiмiзде Еуропалық “үлкен алтылық” тобының филиалдары жұмыс
iстейдi. Сонымен қатар, бiздiң елдiң аудит фирмасы да қосылып аудит жұмысын
жасайды. соның салдарынан аудит қызметiнiң тағы басқалай қызмет көрсетудiң
сапасы көтерiлiп отыр.
ҚР-да нарықты қатынасқа көшу барысында тиянақты, қатал бақылау-тексеру
ерекше орын алатыны шет ел үлгiсiнен белгiлi. Себебi нарықты қатынас
принципiмен дамуды қамтамасыз ету үшiн ол елде-бәсекелестiк шешушi роль
атқарады. Бәсекелестiктi қамтамасыз ету үшiн өте қатал бақылау-тексеру
болуы қажет. Соның нәтижесiнде ғана нарықты қатынас жолымен дамудың
тиiмдiлiгi iске асырылады. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттiлiгi
көптеген себептермен анықталады. Олар, кәсiпкерлер өз шаруашылығының
тиянақтылығын қамтамасыз ету үшiн, екiншiден, өз жұмысын өзi сенiмдi түрде
басқару, жүргiзу үшiн, үшiншiден, кәсiпкерлер өз-ара қарым-қатынаста
сенiмдi жұмыс iстеу үшiн және өзiнiң капиталының тиiмдiлiгiне сенiмдi болу
үшiн.
I.III.Аудиттi ұйымдастырудың негiзгi принциптерi мен әдiстерi
Аудит жұмысы нақты принциптердi сақтау арқылы жүргiзiледi. Сонымен
аудиттiң негiзгi принциптерiнiң бiрiншiсi, ғылыми негiздiлiгi.
Аудиттiң ғылыми негiзi оның методологиясының диалектикалық әдiсiмен
дамиды. Экономика теориясындағы обьективтiк шындықты негiзге алу тұжырымы
ғылыми жолмен анықталған, дәлелденген болуы қажет.
Аудит қызметiнiң ғылыми даму барысы оның көптеген нақты факторларын
талдау арқылы ол өзiнiң теориясын құрайды. Аудит жұмысы барысына ғылыми
зерттеу әдiсi қолданылады. Мысалы, аудитке экономикалық талдау қолданылады,
ол яғни фактiлердi зерттеп қорытынды жасау. Сондықтан да аудит фирмаларының
басшылары ғылыми зерттеу жұмысын, тәжiрибесiн игерген ғалымдар.
2.Обьективтiлiк. Бұл принцип ойлану, тек қана фактiге сүйену арқылы
ғана тұжырым жасау. Аудитор шыншыл, бұрмалаушылыққа бармайтын, тазалық
ұстайтын маман болуы керек. Ол өзiнiң аудиторлық қорытындысында
кәсiпорынның табыстылық ақпаратын шыншылдықпен тексерiп, обьективтi
көрсеткiштерiн анықтауға мiндеттi. Оның қорытындысы ешқандай
күдiктенбеушiлiкке немесе сенбеушiлiкке жол бермейтiн дәлелдi болуы қажет.
3. Дербестiлiк. Қоғам тану жолында аудитордың статусы оның өз бетiнше
дербестiгi деп танылған. Оған себеп ол бiрiншiден, тапсырушыға тәуелдi
емес, өйткенi ол одан төлем алуына алдын ала келiсiп қоляды, екiншiден,
оның жұмысын мемлекеттiк аудит заңы мойындайды, үшiншiден, тапсырушы мен
аудитордың түпкi мақсаты бiр. Олардың өзара келiсiм-шарт бойынша
анықтайтыны тек қана шындық. Аудитордың дербестiгiн қорғау үшiн арнайы
шаралар қолданылады: аудиторларды ротациялау, аудитор соты, мемлекеттiк
аудитор тағайындау, мемлекеттiк аудитор департаментiн, аудитор комитетiн
құру.
4.Мамангершiлiк. Аудит жұмысын өте жоғары деңгейдегi мамандар
жүргiзуi қажет, ол теориялық және практикалық жағынан өте бiлiмдi маман
болуы қажет. Ол тексеру жұмысына қажеттi ереже нұсқауларын өте жақсы бiлiп
iс жүзiндеқолдана бiлуi қажет. Аудитор өз жұмысына әбден машықтанған болуы
қажет. Әсiресе, анализ жасауда, сараптау жүргiзуде, компьютермен жұмыс
iстеуде. Ол барлық тексерушiге сене бермеуi керек, тек өзi тексерiп көзi
жетпейiнше ешқандай қорытынды жасамауы керек.
5. Конфеденциальность. (сенiмдiлiк, сөзге берiк болу). Аудитор өз
жұмысының комиссиялық құпиялығын сақтауға мiндеттi. Үшiншi жаққа өз
информациясын ерекше жағдайда ғана хабарлауға, тапсырушымен жазбаша келiсiм
жасау арқылы беруге құқылы.
6. Оперативность.(тез-жеделдiк принципi). Аудитордың жеделдiгi ол өз
жұмысының тез, тиянақты орындаудан тапсырушыға аудит материалын уақтылы
тапсыру. Аудиттiң тез, жедел жүргiзiлуiне екi түрлi себеп бар. Бiрiншiсi,
аудит жүргiзу уақтысы нақты белгiленбегендiктен, екiншiден, аудит үшiн
төлем сол жұмыс уақтысымен есептелiнедi.
Аудиттiң әдiстерi. Оның шындықты анықтау үшiн ғылым тану жолын оның ғылыми
әдiстерi деп атайды. Негiзiнде ғылым тану әдiстерi қандай бiр ғылым
саласында болмасын арнайы ғылым тану құралы ретiнде қолданылады. Әр-бiр
ғылым саласының ерекшелiгiне сәйкес оның әдiстерiнiң де өзiндiк
айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық
тұрғыан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бiрдей әмбебап
әдiс- ол диалектикалық әдiс деп танылған. Себебi, диалектикалық әдiс
өмiрдегi барлық құбылысты өзара объективтiк заңдылықпен байланыста екенiн
негiзге алунда. Сондықтан да диалектикалық әдiс қандай ғылым қандай ғылым
саласы болса да оның ғылыми методологиясынының негiзiн құрайды. Аудит.
Экономика ғылымы саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет
жетiстiктерiн пайдалану үшiн аудитке тән ғылыми әдiстер тобы оның
методологиясын анықтайды,олар өз кезегiнде жалпы методология және жеке
метология болып бөлiнедi. Аудиттiң жеке метологиясы деалектика принциптерi
мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу заңдылықтарынан құралады. Аудиттiң жеке
методологиясы экономика, ғылым саласының теориясының заңдылығын негiзге ала
отырып өз ерекшелiктерiне тән әдiстер тобынан құралады.
Аудиттiң жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдiстер
тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция,
бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдiстерiнiң барлығы философияның
гнесология теориясы бөлiiмнде толық, жан-жақты қаарастырылған. Анализ-
ғылыми зерттеу әдiсi, оның негiзгi обьектiсiн соның құрамына, бөлшегiне
жекелеп мазмұн, мағынасын анықтау. Өз кезегiне тұтасты құрайтын әр бөлшек
жеке талдауға жататын құрамға айналады.
Синтез-(топтау, бiрiктiру, қортындылау) ғылыми зерттеу әдiсi, оның
негiзгi зерттеу объектiсiн, оның құрамының арасындағы өзара байланысына
талдау жасап мазмұн, мағынасына анықтау жасап қортындылау, топтау. Аудит
процесiне анализ және синтез аудит объектiсiне осы әдiстер арқылы талдау
жүргiзу үшiн қажет. Осы әдiстерiнiң ерекшелiктерiне сәйкес талдау
объектiсiн жекелей және топтаулы түрiнде де талдау жасап оның мазмұн,
мағынасын анықтауға болады. аудит барысында шаруашылық субъектiлерiнiң
қаржылық-табыстылық көрсеткiштерiн талдау үшiн дедукция-индукция әдiсi
қолданылады. Яғни, осы әдiстi қолданған жағдайда кәсiпорын шаруашылығының
жалпы көрсеткiштерiне талдау жасайды, содан кеiн әр бiр бөлiмдерiне талдау
жасап сол мәлiметтер арқылы топтау, қорытынды жасалынады.Индукция
шаруашылық субьектiлерiнiң шаруашылығының жеке көрсеткiштерiне талдау жасап
оның жалпы көлнмiн көрсететiн анықтамаларға байланыстылығын анықтап
қорытынды жасау әдiсi. Қорыта келгенде, аудит барысында индукция және
дедукция экономикалық талдау әдiсi ретiнде үлкен орын алады.
Аналогия(Үқсастық)-ғылыми зерттеудегi Ұқсастық негiзiнде
обьектiлердi анықтау. Аналогия әдiсi зерттеу обектiлерiнiң әр түрлi жағынан
ұқсастығын қарастыру арқылы анықтама жасау.
Жүйелi талдау- талдау обьектiлерiнiң жүйеге келтiрiп оны құрайтын
бөлiмдерiн топтау арқылы зерттеу әдiсi. Аудит барысында жүйелi талдау
әдiсi талдау обьектiсiнiң бөлiмдерiн жеке-жеке бағалап оларға әсер ететiн
факторларды талдап олардың бiрлескен түрiндегi обьектiлерге әсерiн бiр
жүйеге келтiру..
Сонымен, аудитте қолданылатын жалпы ғылыми зерттеу әдiстерiн
қарастырдық. Әр ғылым саласында жалпы ғылыми зерттеу әдiсiнен басқа жеке-
жеке әр ғылым саласының ерекшелiгiне сәйкес сол ғылым саласының мазмұнына,
пәнiне сәйкес ғылыми әдiстерi болады. Мысалы, бухгалтерлiк есептiң нақты
өзiне тән құжаттау, түгелдеу және бағалау, калькуляциялау, есеп счет, екi
жақты жазу, баланс деген ғылыми әдiстерi бар. Сол сияқты аудиттiң де жеке
ғылым саласы реiнде өзiнiң пәнi мен ерекшелiктерiне сәйкес арнайы ғылым
тану туралы жұмыс жүргiзу процесiн қамтамасыз ететiн ғылыми әдiстерi бар.
II. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы сипаттамасы және
шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң бухгалтерлiк есеп саясаты
II.I. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп қызметiнiң жалпы мәселесiн
ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етiп тұған барлық
субьектiлерге (ҚР-ның аймағында тiркелген резиденттiк емес өкiлдiктер мен
филиалдар, заңды тұлғалар, кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын жеке
тұлғалар) қаржылық есеп берудi және бухгалтерлiк есептi жүргiзу
мiндеттiлiгi жүктеледi.
Сот алдында жауап беретiн және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүлiктiк емес және мүлiктiк құқығын жүзеге асыра алатын, сол мүлiктердiң өз
қалауынша оперативтiк тұрғыда басқа алатын немесе шаруашылықты жүргiзуге
меншiк құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiсi өзiнiң нақты жағдайына, көлемiне және
қызмет түрiне қарап бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруды жүзеге асырады:
бухгалтерлiк жұмысты ұйымдастыру нысандарын дербес белгiлейдi; есептiк
саясатын қалыптастырады; қаржылық пен өндiрiстiк есептерi бойынша қызмет
ету аясын белгiлейдi; шаруашылық операцияларына бақылау тәртiбiн әзiрлейдi,
сондай-ақ бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру үшiн басқа да қажет шешiмдердi
жасайды.
Субъектiде бухгалтерлiк есептi ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын
орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсiпорынның басшысы жауапты болып
келедi. Субъектiнiң құрылымдық бөлiмшелерiнде бухгалтерлiк есептi жүзеге
асыруға кәсiпорынның бас бухгалтерi басшылық етедi. Егер де кәсiпорынның
дербес бухгалтерлiк қызметi болмаса, онда бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келiсiм-шарттың
негiзiнде жұмыс iстейтiн мамандардың көмегiмен жүзеге асырылады.
Бас бухгалтердi қызметтен босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас
бухгалтерге субъектiнiң басшысы бекiткен тәртiпке сай iстердi өткiзiп
бередi, өткiзу барысында бухгалтерлiк есептiң жағдайына және есеп
мәлiметтерiнiң дҮрыстығына тиiстi актiлер жасалады.
Субъект активтердiң, меншiк капиталының, мiндеттемелердiң және олармен
жасалатынишаруашылық операцияларының қосарлана немесе екi жақты жазылатын
жазу тәсiлiмен бухгалтерлiк есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендiрiлiп
бухгалтерлiк есебiн жүргiзедi.
Бухгалтерлiк қызметтiң басты мақсаты субъектiнi жедел басқару үшiн
қажет ақпараттармен, субъектiнiң қаржылық нәтижесi мен шаруашылық
процестерi туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ
инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, кредиторларға,
мемлекеттiк органдарға, банктерге және басқа да мүдделi тұлғаларға
бухгалтерлiк есептiң стандартына сәйкес қаржылық есеп берудi жасау болып
табылады. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдiсi қаржылық есеп
беруге берiлген ақпараттың көлемiне және мақсатына тәуелдi болып келедi.
Егер де талдаудың мақсаты шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң даму
мүмкiндiгiмен жағдайы туралы ақпараттарды көрнекi әрi жай ғана алу болса,
онда талдаушы экспресс талдаумен ғана шектеледi. Егер де талдаудың мақсаты
шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң экономикалық жағдайын толық түрiнде талдау
болса, онда қаржылық шаруашылық қызметiнiң барлық талдау көрсеткiштерiн
пайдалануы керек. Кiтаптарда аналитикалық есебiн жүргiзер кезде
жазбалар жазбай тұрып, оның барлық беттерiн беттеу керек, сосын оған мөр
басып, бас бухгалтер қол қояды. Регистрлердi ашқан кезде оларға
регистрлерден өткен айдын бастапкы қалдыктары, ал кажеттi жерлерде-
аналитикалық есептiң баптары бойынша жыл басынан бергi кезеңдегi айналымдар
көшiрiледi.Ай сайынғы операцияны регистрге жазу кезiнде оның мазмұны,
мерзiмi және құжат нөмiрi көрсетiледi. Операцияның сомасы өзiнiң сәйкес
келетiн есептеулердiң графасына жазылады. Жалпылама сипаттағы операцияларды
алдын ала дайындалған кестелерде( жинақтық ведомiстiлерiнде) жинақтайды.
Айдың соңында кестедегi мәлiметтердiң жиынтығы аналитикалық және
синтетикалық есептiң регистрлерiне жазылады. Ай бiткен соң барлық
аналитикалық және синтетикалық шоттар бойынша дебеттiк және кредиттiк
жиынтық есептелiнедi. Ай соңындағы жиынтық айналымы айналым ведомосын
жасау үшiн пайдалынады. Есеп регистрларының мәлiметтерi салыстырылады. Бұл
үшiн шоттар корреспонденциясы бойынша жазбалар жасалады, ал бұл балансты
жасағанға дейiн қатенi табуды және түзетудi және олардың дұрыстығын
қамтамасыз етедi.Бухгалтерлiк есептiң регистрлерiндегi мәлiметтер
топтастырылған түрiнде қаржылық есеп беруге көшiрiлiп жазылады.
II.II. Бухгалтерлiк есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен
талаптары
Есеп саясатын құрудың негiзгi қағидалары мен талаптары N1 Бухгалтерлiк
есеп стандартында (ары қарай БЕС) жан-жақты берiлген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзiрлеген кезде кәсiпорын өз мүлiктерi
мен мiндеттемелерiн басқа кәсiпорынның мүлiктерi мен мiндеттемелерiнен
бөлiп көрсетуi тиiс, кәсiпорын өзiнiң көз жетерлiк болашақ кезеңiнде өз
қызметiн жалғастыруды көздейтiн болса, яғни өз қызметiн тоқтату жөнiнде
ниетiнiң жоқтығын бiлдiрсе, онда толассыздық, үздiксiздiк қағидасын
сақтағаны болып табылады, кәсiпорын өзi таңдап алған бухгалтерлiк есептi
жүргiзудiң тәсiлiн жүйелi пайдаланып, тек тиiмдi түзетулердi ғана жасап
отырса, онда ол жүйелiлiк қағидасын сақтағаны, ал егер де кәсiпорында орын
алған барлық шаруашылық фактiлерiн сол кезеңiне жатқызатын болса, онда
мерзiидiлiгi анықталған қағидасын ұстағаны болып табылады.
Бұдан басқа, мынадай талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметiнiң барлық фактiлерiн бухгалтерлiк есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлiк есепте жоғалту мен
пассивтердi көрсетуге дайын болуы тиiс, активтер мен табыстар,ға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметiнiң
барлық фактiлерiн есепте көрсетiлуiн қамтамасыз ету керек, демек оның тек
құқықтық негiзiн ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық ахуалын,
оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылықсыз деп әрқилы есеп түрлерiнен қалыптасқан мәлiметтердiң
сәйкестiлiгiн, бухгалтерлiк есеп беру көрсеткiштерiнiң және синтетикалық,
аналитикалық есеп мәлiметтерiнiң ұқсастылығын айтады;
- Ұйымдылық кәсiпорынның көлемiмен, оның қызмет масштабына лайықты
келетiн есептi жүргiзудiң қолайлылығын бiлдiредi.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсiпорынның есептiк
саясатын әзiрлеу барысында оның негiзiн қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң дұрыс еместiгi ретiнде
танылуы және кәсiпорынның мәлiметтерiнiң бұрмалануы мүмкiн. Кәсiпорын есеп
саясатының негiзi қағидалары.
Бухгалтерлiк есепке алуң туралы ҚР-сы Президентiнiң 1995жылғы 26
желтоқсандағы Заң күшi бар N2732 Жарлығына сәйкес ҚР-да бухгалтерлiк есепке
алу және қаржы есептемесi жүйесiн реттеп, есеп жүргiзудiң негiзгi
қағидаттары мен жалпы ережелерiн, iшкi бақылау және сыртқы аудит жөнiнде
субъектiлерге қойылатын талаптарды балгiлейтiн нормативтiк құқықтық актiлер
мыналарды қамтиды:
-бухгалтерлiк есепке алу туралы Жарлық;
-бухгалтерлiк есепке алудың стандарттары;
-оларга берiлген әдiстемелiк ұсынбалар, нұсқаулықтар;
-субъектiнiң есеп жүргiзу саясаты.
БЕС. Халықаралық бухгалтерлiк стандарттарға көшу кәсiпорынның жаңа
есеп саясатын әзiрлеудi қажет етедi. Есеп саясаты-бұл ұйымның есептiк
нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп обьектiлерiн бағалаудың, сондай-ақ
белгiленген нормалардың талаптарына және кәсiпорын қызметiнiң
ерекшелiктерiне орай бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен ұйымдастырудың
техникасының нысандарын таңдау.
Кәсiпорынның есеп саясатын жалпылама қабылданған, белгiлi бiр қағидалар
жиынына негiзделедi. Мұның өзi нарық экономикасы жағдайында бухгалтерлiк
есептiң ролi мен мәнiн арттыруда аса маңызды болмақ. Нарықтық экономика
жағдайында бухгалтерлiк есеп iскер адамдарды бiрiктiре алатын бизнес пен
кәсiпкерлiктiң тiлiболып табылады. Бұған қоса, бухгалтерлiк есеп
макроэкономикалық көрсеткiштердiң қалыптасуының жалпы мемлекеттiк жүйесiнiң
маңызды құрамдас бөлiгi ретiнде қарастырылады.
Есеп саясаты дегенiмiз- ол бухгалтерлiк және салық есебiнде
қолданылатын қағидалар мен ережелердiң жиыны.
Есеп жүргiзу саясатын қалыптастыру және пайдалану кезiнде есеп
жүргiзудiң мынадай қағидаларын ұстану керек:
Есептеу. Қаржы есептерi есептеу қағидалы негiзiнде жасалады. Соған
сәйкес кiрiстер ақша қаражаты алынғанда немесе төленгенде емес олар еңбек
арқылы табылғанда, ал шығындар олар жұмсалғанда көрсетiледi.Есептеу
қағидаларына сәйкес есептеу мерзiмiн кейiнге қалдыру және бөлу ресiмдерiн
бiр ғана немесе жанама түрде байланысы бар операциялардың нәтижесiнде
алынуы мүмкiн. Есептi кезеңнiң кiрiстер шығыстарын сәйкес келтiру үшiн
пайдалану қажет, ал бюджеттiк мекемелермен субъектiлер кiрiс ақша
қаражатының келiп түсуiне қарай айқындауға болады. Үздiксiз. Яғни
обьектiлер үздiксiз әрекет ететiн, болашақта да жұмыс жасайтын болып
саналады. және оны тарату немесе қызметiн едәуiр қысқарту ниетi бар
екендiгiне дәлел жоқ деп болжам жасалады. Түсiнiктiлiк. Қаржы есептерiнде
берiлiп отырған ақпарат пайдаланушыларға түсiнiктi болуы тиiс. Мәндiлiк.
Қаржы ақпараты оны пайдаланушылар шешiмдер қабылдау барысында өздерiнiң
қажеттерiн қанағаттандыру үшiн елеулi болуы және операциялық қаржы,
шаруашылық қызметтi оқиғаларынан баға беруге оларға көмектесуi тиiс.
Маңыздылық. Ақпарат егер оның ескертiлмеуi немесе дұрыс көрсетiлмеуi
қаржы есептемесiн негiзiнде ақпаратты пайдаланушылар қабылданған
экономикалық шешiшдерге ықпал етуi мүмкiн болса, маңызды болып табылады.
Ақпартың маңызды болуына оның мәнi де сонымен қатар маңыздылығы да әсер
етуi мүмкiн.
Сенiмдiлiк. Ақпаратта айтарлықтай қате немесе бұрмалау болса және
пайдаланушылар оған сенiмдi болса, ол сенiмдi ақпарат болып табылады.
Әдiлеттi әрi тура көрсету. Қаржы есептерi оны пайдаланушыларға субъектiнiң
қаржы жағдайы, операциялардың нәтижелерi, ақша қаражатының қозғалысы туралы
әдiлеттi әрi тура көрсетудi көрiнiстi бейнелеу тиiс. Бейтараптық. Қаржы
есептемесiнде берiлiп отырған ақпрат сенiмдi болуы үшiн бҮрмалаудан аулақ
болуы тиiс. Сақтық. Активтермен табыстың асыра бағаланбауы ал
мiндеттемелердiң немесе шығындардың жете бағаланбауы үшiн белгiсiздiк
жағдайында баға беруге қажеттi шешiмдер қабылданған кезде сақ болғаны жөн.
Тиянақтылық. Сенiмдiлiктi қамтамыз ету мақсатында қаржы есептерiндегi
ақпарат толық болуы қажет. Салыстырмалылық. Қаржы ақпаратты пайдалы әрi
мазмұнды болу үшiн ақпарат ,бiр есептi кезеңнен екiншiсiне салыстырмалы
болуы тиiс. Оны пайдаланушылар қаржы есептемесiн әзiрлеу кезеңiнде субъект
пайдаланылатын есеп жүргiзу саясаты. Осы саясаттағы барлық өзгерiстер және
осы өзгерiстердiң нәтижелерi туралы хабардар болуы. Дәйектiлiк. Есеп
жүргiзу саясаты бiр кезеңнен екiншiсiне дәйектi түрде жүргiзiп отыру
көзделедi. Мезгiлдiк. Есептiк ақпарат себепсiз кешiккен жағдайда ол өзiнiң
маңызын жоғалтуы мүмкiн. Ақпаратты мезгiлiнде беру үшiн мәлiметтердiң
барлық қорларын белгiлi болып, мұның өзi сенiмдiлiкке нұқсан келтiргенге
дейiн есептiң қажеттiлiгi пайда болу мүмкiн. Екiншi жағынан егер есеп
барлық қырларын белгiлi болғанға дейiн кейiнге қалдырыла берсе, өте сенiмдi
деген ақпараттың өзiнде оны пайдаланушылар бұдан бұрын шешiмдi қабылдауға
мәжбүр болғандықтан оларға пайдасы аз болуы мүмкiн. Бұл принциптер
кәсiпорынның есеп саясатын әзiрлеуге және қабылдауға негiздеменi қамтамасыз
етедi. Бұларды сақтамау кәсiпорынның мүлiктiк және қаржы жағдайы туралы
көрiнiстi бұрмалайды. Оның қызметiнiң нәтижесi бухгалтерлiк есептi дұрыс
жүргiзбеу ретiнде бағалануы керек.
II.III Шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң бухгалтерлiк есеп саясаты
Бухгалтерлiк есептi жүргiзген кезде шаруашылық субъектiлерi мына
жайларды қамтамасыз етуi керек:
-есеп беру кезеңiнiң iшiнде мiндеттемелер мен активтердi бағалау мен
кейбiр шаруашылық операцияларын көрсету кезiнде қабылданған есеп саясатының
өзгермейтiндiгi, 1 БЕС белгiлеген ережесiмен сәйкес келетiндiгi;
-қаржылық мiндеттемелерiмен мүлiктердi түгендеу нәтижесiн және есептiк
кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен
көрiнiс табуы.;
-тиiстi есептiк кезеңiне шығыс пен табыстың дұрыс жатқызылуы;
-әрбiр айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы,
аналитикалық есептiң айналымымен сәйкестiгi сақталуы керек. Жасалған
шаруашылық операцияларын тiркейтiн алғашқы құжаттардың мәлiметтерi
бухгалтерлiк есептiң регистрлерiне жазу үшiн негiз болып табылады.
Қазақстанның бухгалтерлiк есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған
әдiстемелiк ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебiнен жүргiзудiң
қоғамдық тұрғысынан танылған тәсiлдерi мен әдiстерi, ережелерi мен
қағидалары белгiленген, онда әрбiр кәсiпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетiн мiндеттемелерiнiң күрделiлiгiне, басқарушы қызметкерлердiң
бiлiктiлiгiне қарап нақтыланған. Кәсiпорынның бастапқы бақылауын жүзеге
асыру үшiн таңдап алынған тәсiлдер жиынтығы, құндық өлшемдерi, ағымдағы
топтастыруы және бухгалтерлiк есептегi шаруашылық қызметiне жасалған
қорытынды шолу фактiлерi кәсiпорынның есептiк саясатында көрiнiс табуы
тиiс. Басқаша айтқанда, есептiк саясат-бұл бухгалтерлiк есептiң әдiсiн
жүзеге асыратын тетiгi. Бухгалтерлiк есеп жүйесiн жүргiзудiң жалпы қағидасы
мен ережесi нормативтiк-құқықтық құжаттарда белгiленген. Оларды жүзеге
асыру барысында нақты кәсiпорынның есептiк саясаты келесiдей жорамалдардан
алынғаны жөн:
- кәсiпорын өз мүлкiмен өзiмен-өзi болушылығы (кәсiпорын өз балансында тек
заң бойынша танылған мүлiктердi ғана көрсетедi, ал қалған барлық
құндылықтар мен мiндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
толассыз қызметi; есеп саясатын пайдаланудың жүйелiлiгi (шаруашылық
операциясын көрсету әдiсiнiң тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында
мiндеттеме мен мүлiктi бағалау, сондай-ақ бiр есептiк жылдан басқасына
өткен кезде де); шаруашылық қызметiндегi фактiлердiң мерзiмдiлiк
анықтылығы.
Пайдаланатын есеп саясатының басты мiндетi мен негiзгi арналымы-
кәсiпорынның қызметiн барынша пара-пар көрсету, iс мүддесi үшiн осы
қызметтiң тиiмдiлiгiн реттеу мақсатында толық, объективтi және шынайы
ақпаратпен қаптастыру. Ол есеп процесiнiң барлық тараптарын қамтуы керек:
әдiстемелiк, техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдiстемелiк аспектiсi деп кәсiпорында өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу,
амортизацияны шығару, мiндеттеме мен мүлiктi бағалау үшiн пайдаланатын
әдiстерiн айтады; техникалық деп осы әдiстердiң синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерiнде осы әдiстiң қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдiстердiң бухгалтерлiк қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсiпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Шаруашылық жүргiзушi субъект қызметiнiң мақсаттарын оның меншiк иесi
белгiлейдi. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектiнiң жарғысына жауап
беретiн болса, онда ол кез келген қызмет түрiн жүзеге асыруына болады.
Мемлекеттiк мүлiктi басқаруға уәкiлеттi органдар, асқа заңды және жеке
тұлғалар субъектiнiң құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiнi бiр немесе бiрнеше құрылтайшылар құрып, ол мемлекеттiк тiркеуден
өткен күннен бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкiн. Меншiк иесiнiң
рұқсатымен шаруашылық жүргiзушi субъект заңды тұлға құқығы бар еншiлес
субъектiлердi, сондай-ақ филиалдар, өкiлдiктер, бөлiмдер және басқа да
ерекшеленген бөлiмшелер құра алады. Субъектiнiң құрылтайшылары бекiткен
жарғы негiзiнде қызмет етедi. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуi керек.
Жарғыда шаруашылық жүргiзушi субъктiлерiнң түрлерi, оның атауы, орналасқан
жерi, қызметiнiң мәнi мен мақсаттары, басшысының өкiлеттiктерi, басқару
және бақылау органдары, олардың қабiлеттiлiгi, субъектiнiң мүлiктi
қалыптастыру және табысты бөлу тәртiбi, қайта құру және қызметiн тоқтату
тәртiбi белгiленедi. Жарғыда сондай-ақ құрылтайшылар, субъект әкiмшiлiгi
мен оның еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары да белгiленедi.
Негiзгi қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектiнiң дербес
балансында көрсетiлетiн құндылықтары субъектiнiң мүлкiн құрайды.
Субъектiнiң мүлкiн қалыптастырушы көзi болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары қызмет
нәтижесiнен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары; банктер
мен басқа несие берушiлердiң кредиттерi; бюджеттен берiлген күрделi
салымдары және демеу қаражаттары.; қайтарусыз немесе қайырымдылық
жарналары; ұйымдардың, кәсiпорындардың және азаматтардың құрбандықтары; ҚР-
сы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздерi. Мемлекет қолданылып
жүрген заңдарға сәйкес субъектiнiң мүлiктiк құқықтарын қорғауға кепiлдiк
бередi. ҚР-сы Заңдарында қарастырылған жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк
меншiк иесiнiң немесе оның уәкiлеттi органының келiсiмiнсiз субъектiден
оның не,гiзгi қорларын, айналым қаражаттарын және олардың пайдалануындағы
басқа да мүлiктерiн алуына жол берiлмейдi. Субъектiнi басқару оның меншiк
иесiнiң жарғысына сәйкес Үйымдастырылады. Субъект басқарудың құрылымын,
штаттарын, еңбекақы төлеудiң жүйесiн және т.б. мәселелерiн дербес анықтай
алады.
Субъектiнiң еңбек ұжымы келiсiм-шартының негiзiнде, сондай-ақ
кәсiпорын иесi мен жұмыскерлердiң еңбек қатынастарын реттейтiн басқа да
келiсiм-шарттарының нысанында, өз еңбегiмен қатысушы азаматтарынан тұрады.
Еңбек ұжымы меншiк иесiмен және әрбiр жұмыс iстейтiн қызметкерлердiң
мүддесiмен үйлесуiн қамтамасыз етуi керек. Шаруашылық жүргiзушi субъектiсi
өнiм шығарушы болып табылатындықтан, ол өзiн-өзi қаржыландыруды және
дербестiк негiзiнде өнiмдi шығаруды, сатуды және қызмет көрсетудi көздейдi.
Субъект өз қызметiн дербес жоспарлайды және даму болашағын,
материалдық-техникалық жағдайын қамтамасыз етумен қатар, ол күрделi
құрылысын да белгiлейдi. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz