Ауруды жұқтыру жолы

Жоспар

I. КІРІСПЕ

Иттердің көптеген ауруларының арасында гельминтоздық және протозойлық аурулар ерекше орын алады, олар басқа жұқпалы және жұқпалы емес аурулар болжамдарын күшейтеді. Жаһандану жағдайында олар мал дәрігеріне тап болатын негізгі мәселе болып отыр. Осындай аурулардың бірі пироплазмоз (бабезиоз) болып табылады, ол қазіргі уақытта тәжірибеден өтуші ветеринариялық дәрігерлер үшін ерекше орын алады, өйткені осы аурудың кездесу жиілігі ұлғаюда, бұл кенелердің бақылаусыз көбеюімен, орман алқаптарының акарицидтік өңдеуінің болмауымен және кенелердің белсенділігіне қолайлы жылы климатпен байланысты. Бұл ауру бұрыннан белгілі, өткен ғасырдың басында зерттелген. Бұрын ол орман ауруы деп аталды, себебі иттер орманда серуендегеннен кейін ауырады. Елімізде бабезиоз иттер алғаш рет 20 ғасыр басында анықталды. Пироплазмоз қауіпті протозойды ауру болып табылады, өйткені уақтылы диагностикалау мен емдеуде жоғары өлім-жітім бар. Гомеостаздың басқа органдары мен жүйелері үшін елеулі салдарлар болуы мүмкін, бұл кейіннен бірқатар созылмалы ауруларға және организм функцияларының бұзылуына әкелуі мүмкін.

Тақырыптың өзектілігі. Экологиялық және әлеуметтік-экономикалық, сонымен қатар ауыл шаурашылық өндірістегі өзгерістер елімізде иксод кенелері биотоптарына қолайлы жағдай тудыруда. Олардың саны соңғы жылдарда күрт өсуде, ал ол өз қатарында пироплазмоздың эпизоотиялық жағдайын нашарлатуда.

Пироплазмоз иттердің көптеген аурулары сияқты әлеуметтік маңызы бар, өйткені соңғылары тұрақты түрде иелерімен және олардың отбасы мүшелерімен тығыз байланыста (әсіресе қалаларда) . Иттер күнделікті өмірде адамдарға серік болып келеді, ал үй жануарларының аурулары, әсіресе пироплазмоз жиі отбасының психологиялық жағдайын теріс жаққа өзгертеді (иелеріне моральдық зиян келтіреді) . Иттердің пироплазмозы және үй бюджетіне айтарлықтай зиян келтіреді, өйткені ауру жануарларды емдеуге үлкен шығындар қажет.

Ескере кететін жайт, 99% жағдайда пироплазмозбен ауырған итті дер кезінде емдемесе, ол өліп те кетуі мүмкін.

Пироплазмозбен ауырудың көп үлесінеміс овчаркасы, кавказ овчаркасы, қара терьер, кокер спаниель, т. б. ұзын түкті иттерге тиесілі. Оны ұзын түкте кенеге ұзақ уақыт тіршілік етіп, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан қор, ануымен түсіндіруге болады.

Жануар гемоспоридиоздарымен күрес іс-шараларын жүргізгенде жануар түрін, тұрып жатқан ауданның эпизоотиялық жағдайын ескереді. Олар әртүрлі болуы мүмкін, бірақ міндетті түрде кешенді және өзара тығыз байланысқан. Гемоспоридиоздың эпизоотологиясында тасымалдаушы кенелердің үлкен маңызы бар екенін назарға ала отырып, бұл кешенде басты орын бөлінеді: кенелерді үй жануарларын паразиттеу кезеңінде химиялық және механикалық құралдармен жою, олардың жоғары белсенділік кезеңінде кенелердің шабуылынан жануарларды қорғау.

Бақытқа орай, қазіргі кезде кенелерді жойып, бұл аурудың алдын алуға бағытталған, ауру қатерлігін 75-80 пайызға дейін төмендететін әртүрлі препараттар ойлап табылған.

Курстық жұмыстың мақсаты - Babesia canis тудыратын ауруды паталогоантомиялық зерттеу арқылы тереңірек меңгеру

Курстық жұмыстың міндеттері:

1. Ауруды анықтау және қоздырғыштың табылуы мен таралуының тарихи мәліметтерін келтіру.
2. Қоздырғыштың морфологиясы мен биологиясын сипаттау.
3. Иттердің пироплазмозы бойынша эпизоотиялық жағдайға талдау жүргізу.
4. Babesia canis диагностикасының заманауи әдістерін қарастыру.
5. Пироплазмозды терапевтік емдеудің заманауи әдістеріне салыстырмалы талдау жүргізу.
6. Пироплазмоздың алдын алу және күресу әдістерін қарастыру.
7. Паталогоанатомиялық зерттеу арқылы өлім себебін анықтау, және болашақтағы бұл жағымсыз жағдайдың алдын алу мақсатында тиімді ем әдісін ұсыну.

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1. Пироплазмозды зерттеудің қысқаша тарихы

Бірторшалы қарапайымдыларды өте ұсақ организмдер болғандықтан, алғашқыда микробиология ғылымы зерттеді. Кейінірек, XIX аяғында және XX ғ. басында қарапайымдылар өз алдына протозоология пәні ретінде бөлініп шықты. Сол кезеңдерде қарапайымды паразиттер жөнінде жаңа деректер ашылып, протозоология ілімінің дамуына үлкен ықпал етті. Мал мен адам ауруларын зерттеу барысында трипаносомоздар, безгек, пироплазмидоздар, эймериоздар және т. б. аурулардың қоздырғыштары анықталды

1889 ж. Смит және Кильборн ірі қара мал қанынан пироплазмаларды тауып, Америкада кездесетін техас қызбасын Pіroplasma bіgemіnum деген қан паразиті қоздыратынын дәлелдеді. 1893 ж. осы ғалымдар пироплазмаларды ауру малдан сау малға жайылым кенелері тасымалдайтынын анықтады. Бүл жаңалықтар бірторшалы қарапайымдылардың адам мен мал ауру қоздырғьпптары бола алатындығы туралы жаңа түсінік еді.

1891 ж. орыс ғалымы Д. Л. Романовский қарапайымдыларды бояудың ерекше әдісін тауып, протозоологияның одан әрі дамуына үлес қосты.

1893 ж. Бұл паразиттің даму циклы қарапайым екенін дәлелдеді және жануарға кене арқылы жұғатынын анықтады. (цит. бойынша: Велю Г., 1930) .

Иттердің пироплазмозы туралы алғашқы хабарламалар 1895 жылғы Piana және Galli-Valerio зерттеулеріне тиесілі. Олар иттегі симптомды сипаттап, Pirosoma-ға ұқсас эндоглобулярлық паразит bigeminum және қоздырушыны Pirosoma bigeminum var. canis. R. Koch деп атады.

1898 ж. Carrington, Purvis et Carwrigt-Reed Шығыс-германдық Африкада ит қанында безгекке ұқсас ауруды анықтады.

1900 ж. Marchoux Лаверан номенклатурасына сүйене отырып, бұл паразитті Piroplasma canis деп атады. Piroplasma canis омыртқалы иелерінде дамуын Nuttall және Graham-Smith зерттеді.

1904 ж. Lounsbury қоздырғыш тасымалдау жолдарын анықтады.

1907 ж. Cristophers Паразиттің кене денесінде даму циклын зерртеп, жариялады [1] .

Протозоология ғылымы Қазақстанда 1926-30 жылдардан бастап дами бастады. Сол жылдары А. А. Целищевтің басқаруымен жылқының, ірі және үсақ тұяқтылардың пироплазмидоз қоздырғыштарының түр қүрамы зерттелінді. Пиролазмидоздардың та ралу жағдайы анықталды. Осы ауруларды емдеуге, сақтандыруға арналған дәрілер сынаудан өткізіліп, олардың тиімділігі анықталды. Кейінірек 1950 жылдары профессор Н. П. Орловтың басшылығымен пироплазмоздарды емдеудің теориялық неғіздемелері жүйелендірілді [2] .

Бабезияның әртүрлі түрлері жиі пироплазма деп аталады, бұл бабезия мен тейлерия түріне арналған ұжымдық термин. Бұл екі түрі соңғы 10 жылда ірілендірілген генетикалық зерттеуге ұшырады, бұл осы паразиттердің токсономиялық өзгерістеріне және қайта топтастырылуына алып келді.

Ағылшын тіліндегі әдебиетте бабезия мөлшерінің негізінде жарық микроскопиясы кезінде қан жағындыларында мөлшері 3-5 μm артық бабезий жарықты микроскопия әдісімен зерттеген кезде "үлкен" бабезиоз (пироплазмоз) анықталды. Бүгінгі күні біз бұл B. canis және B. vogeli атты бабезиялар (пироплазмалар) екенін білеміз. Ал мөлері 3 μm аздары B. gibsoni атты бабезиялар (пироплазмалар) . Алғаш рет иттердің бабезиозының қоздырғыштарын аурудың клиникалық белгілері бойынша жіктеуді ұсынды неміс протозоологы Эдвард Рейчнов, ол Франция мен Африканың солтүстігінде бабезиоз (пироплазмоз) тудыратын қоздырғыштардың клиникалық ағымының ауырлығы мен патогендігі бойынша елеулі айырмашылықтарды анықтады. Ең алдымен, бұл паразиттер B. canis және B. rosi ретінде белгілі. 1980 жылға дейін бабезиоз қоздырғыштарының номенклатурасына ешқандай жаңа өзгерістер енгізілген жоқ. Иттердің бабезиозының қоздырғыштары диагностика мен молекулалық генотиптеу әдістерінің пайда болуымен ғана қайта жіктелді. Иттердің бабезиозының соңғы зерттеулері белгілі және жақында табылған бабезиоз қоздырғыштарының таксономиялық мәртебесін анықтауға, диагностикалық әдістерді жақсартуға, осы аурудың патофизиология ерекшелігін ашуға және жаңа химиотерапиялық және иммунопрофилактикалық хаттамаларды іздеуге бағытталған [4] .

B. canis сияқты иттердің бабезиозының қоздырғышы 2000 жылы үш түрге қайта жіктелді: B. canis canis canis, B. canis rossi және B. canis vogeli.

2005 жылы тоғыспалы иммундық реакциялар, серологиялық тестілеу, векторлық спецификалар және генетикалық туыстық негізінде бұл паразиттер B. canis, B. rossi және B. vogeli тәуелсіз түрлері деп танылды. Иттерге паразиттік төртінші ірі бабезия Солтүстік Каролинада (АҚШ) бабезиоздың клиникалық және гематологиялық белгілері бар иттерден бөлінген [1] .

Ит пироплазмоз түрлері

2. 2. Пироплазмоз қоздырғышы

Патшалық Protista, Haeckel, 1866;

Тип Sporozoa, Leuckart, 1897(Syn. : Apicomplexa Levine, 1970) ;

Тип тармағы Coccidea, Leuckart, 1879;

Класс Piroplasma, Levine, 1961;

Отряд Piroplasmida, Wenyon, 1926;

Тұқымдас Babesiidae, Poche, 1913 (Syn. : Piroplasmidae, Franca, 1910) ;

Туыс Babesia, Starcovici, 1893;

Түр Babesia canis , Piana, Galli-Valerio, 1895

Syn . : Achromaticus canis, Piana, Galli-Valerio, 1895;

Pyrosoma bigeminum var canis, Piana, Galli-Valerio, 1895;

Piroplasma canis , Piana, Galli-Valerio, 1895;

Babesia rossi, Nuttall, 1910;

Apicomplexa тобына Sporozoa класына жататын қарапайымдылар бірнеше текке бөлінеді. Ветеринариялық маңызы бары Piroplasmida және Coccidiida тегі. Олар Babesiidae және Theileriidae түқымдастарына жіктеледі. Babesiidae түқымдастарына Babesia, Piroplasma және Francaielle туыстары, ал Theileriidae түқымдастарына Theileria және Nuttallia туыстары жатады.

Piroplasmida тегіне, Babesiidae тұқымдасына жататын паразиттер ірі қара, жылқы, қой, ит және шошқа пироплазмозын, ірі қара, қой-ешкі бабезиозын және франсейеллезын қоздырады. Әр туыстыққа жататын парзиттерді бір-бірінен өздерінің морфологиялық белгілеріне және эритроңиттерде орналасу орнына байланысты ажыратады.

Номенкулатуралық атаулар бойынша инвазиялық аурулар, паразиттердің систематикалық атауларына байланысты аталады: Piroplasmida тегіне жататын паразиттер тудыратын аурулар тобын - пироплазмидоз ауруын қоздырады.

Pіroplasma bіgemіnum Романовский әдісімен бояғанда пироплазмалардың цитоплазмасы көкшіл, ядросы қызғылт түске боялады. Әдетте эритроцит ішінде бір, екі, кейде одан да көбірек паразит болады. Паразит пішіні алмұрт, дөңгелек, сақина тәрізді және ұзынша сопақ. Қосарланған алмұрт тәрізділері жіңішке жақтарымен жалғасып, эритроцит ішінде сүйір бұрыш түзейді. Жалғыз орналасқандарының тұрқы 2, 2-ден 6 мкм дейін, қосарланған алмұрт тәрізділерінің тұрқы 4, 5 мкм-ге дейін. Аурудың бас кезінде дара, кейіннен жұптасқан түрлері көбірек кездеседі. Аурудың әрі дамуына байланысты, зақымданған эритроциттердің саны тез көбейіп, 5-15 % -ке жетеді (сирек жағдайларда 40 %-ке дейін) .

Электрондық микроскопия (300 мың есе және одан да көп үлкейту) паразитгердің ультрақұрылысын зерттеуге мүмкіндік берді (1-сурет) . Осылайша мерозоит пен трофозоиттердің ішкі құрылысы анықталды. Жануарлар денесіне мерозоит кене сілекейімен енеді. Эрит роцит ішіне енуіне көмек ететін роптриалары және микронемдері сиякты органеллалары жақсы дамыған. Эритроцитке енген мерозоит трофозоитқа айналады, ол қоректеніп өседі және сонан соң эритроцит ішіндегі пироплазма жыныссыз екіге бөліну арқылы немесе бүршіктену арқылы көбейеді. Пироплазмалар кене денесінде шизогония әдісімен көбейеді. Пироплазмалардың тасымалдаушысы - бір иелі Boophіlus calcaratus, екі иелі Rhіpіcephalus bursa және үш иелі-Haemophysіalіs punсtata кенелері. Ріroplasma bіgemіnum паразитін кенелер трансовариалдық жолмен тасымалдайды. Boophіlus calcaratus кенелері пироплазмаларды, әдетте, нимфа сатысында, ал H. punctata, R. bursa кенелері имаго сатысында тасымалдайды. Олардың барлық даму сатысы паразитгер. Пироплазмидтерді жасанды қоректік ортада өсіру әлі күнге дейін нәтиже берген жоқ. Алайда, қандағы пироплазмдарды сүйық азотта - 196°С-қа дейін мүздатып, сақтауға болады. Сүйық азотта олар тіршілігін және вируленттілігін көптеген жыл жоғалтпайды [3] .

2. 3. Ауру көзі

Жайылым кенелері немесе Қансорғыш кенелер, сонымен қатар Иксода кенелері (лат. Ixodidae) - Өрмекшітәрізділердің кенелер отрядының тұқымдасы, 650-ден астам түрі белгілі (2-сурет) .

Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауыл шаруашылық алдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене басқа жануарда паразиттік етсе-екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе-үш иелі кенелер тобына жатады. Мысалы, ит кенесі - үш иелі жәндік. Оның дернәсілі қанға тойып алып, жерге түседі, түлейді де нимфаға айналады. Нимфа қорегін басқа жануардан табады. Бұдан соң нимфа ол иесінде тіршілігін тоқтатып, жерге түседі. Ересек кене тағы бір жануарға жабысады. Сөйтіп кене даму барысында үш жануарды иемденеді.

Жылдың жылы мезгілінде, көбінесе көктемде және күзде иттерді саяжайға, ауылға немесе аң аулауға шығады, кенелерден өңделмеген иттерден ірі кенелерді табуға болады. Бұл иксод кенелері (сем. Ixodidae) Dermacentor pictus, d. marginatus, Rhipicephalus sanguineus [4] .

Табиғи жағдайларда бұл паразиттер бейім жануарларға тек қана иксодид кенелері (балаңкене, нимфа, имаго) арқылы ғана жұғады. Қансорғыш кенелер - ең ірі кене, әсіресе, қанға тойып алғанда дене тұрқы үлкейіп 10 - 15 мм-ге, кейбіреулері 20 мм-ге дейін жетеді, аш кезінде 3 - 5 мм. Буынаяқтылардан айырмашылығы - денесі бас, көкірек және құрсақ болып буындарға бөлінбеген. Қансорғыш кенелер аналығының дене тұрқы аталығынан үлкен (3-сурет) . Бұлар негізінен ашық далалық аймақтарда, мал жайылатын жерлерде тіршілік етеді. Ересек қансорғыш кенелер ірі жануарлардың (тұяқтылар, жыртқыштар) қанын, ал дернәсілдері - кеміргіштердің, жәндікқоректілердің, ұсақ жыртқыштардың, құстардың қанын сорады. Қансорғыш кенелер аштыққа өте шыдамды, әдетте, бірнеше айға, кейде тіпті 2 жылға дейін шыдайды. Қансорғыш кенелер жылына бір рет көбейеді. Өсімталдығы өте жоғары. Аналығы бір рет жұмыртқа (15 - 18 мыңдай) салады да, өзі өліп қалады.

Қансорғыш кенелер - сарып, туляремия, пироплазмоз, қайталама сүзек, оба, гемоспоридиоз, т. б. ауруларды таратушылар. Олар ауру қоздырғыштарын (спирохеталарды, бактерияларды, вирустарды) кемірушілерден, жәндікқоректілерден, құстардан, жабайы жануарлардан өздеріне жұқтырып алып, бірнеше жыл бойы сақтап, адамды шаққанда жұқтырады. Бұдан адам және мал көп зиян шегеді. Мысалы, Қансорғыш кенелер шаққан малдың салмағы төмендеп, сүт беруі азаяды. Қансорғыш кенелердің ең қауіпті өкілдері Ixodes persulcatus және Ixodes rіcіnus - кене энцефалиті ауруын таратушылар. Табиғатта энцефалит вирусы ала тышқанда, кірпіде, сұр тышқанда және құстарда кездеседі.

Еркек дараларда денесінің үстіңгі бетін толық жауыр тұратын қалқанша кездеседі, ал ұрғашы дараларда және личинкаларда қалқанша тек денесінің алдыңғы бөлігінде ғана болады, ал қалған бөліктері жұқа, созылмалы хити қабатымен қапталған. Мұның маңызы зор, себебі, ұрғашы даралар көп мөлшерде, массасынан 200-400 есе артық мөлшерде қан сорып ісінеді. Жайылым кенелері тіршілігіне қолайсыз жерлерді - ормандарды мекендейді. Ол жерлерге ұзақ уақыт қоректендіруші жануарлар енбеуі мүмкін, сондықтан олар аштыққа шыдауға бейімделген.

Кенелердің ұрғашылары қан сорған кезенде, олардың денесінде, пироплазмалар өсіп, көбейеді (4а-сурет) . Алғашқыда кене ішегіне енген паразиттер оның қабырғасы арқылы дене қуысына өтеді, онда олар көбейіп, аналық безге, жүмыртқа фолликулдарына енеді. Кене жүмыртқалалары дамып, одан балаң-кенелер пайда болғанда, олармен бірге пироплазмалар да өсіп-өнеді. Балаң-кенелер түлеп, нимфаға айналғанда да, паразит бірге көшіп, нимфа жөне имаго сатыларына енеді. Қоздырғыштың ұрғашы кенеден оның ұрпағына тасымалданатын мүндай жолын трансовариалды тасымалдау деп атайды.

Сонымен қатар, мекен ортасына қоректендіруші жануарлардың еніп келгенін сездіретін ерекше бейімделушіліктері болады:

1. Ірі жануарлардың (бұғы, аю, маралдар, т. б. ) жүруі салдарынан топырақтың азды-көпті тербелісін сезетін өте нәзік сезімтал құрылымдары дамыған.
2. Мекен ортасына енген жануарлардың тыныс алуы салдарынан орта температурасының болар болмас өзгеруін сезетін терморецепторлары дамыған.

Сонымен қатар, мекен ортасы олардың дамуы үшін қолайсыз болғандықтан көп мөлшерде жұмыртқа жұмыртқалайды.

Паразит өз тіршілігін тек өзі бейімделген кене организмінде ғана (айрықша тасымалдаушы) жалғастыра алады. Жануар қанында паразит саны жеткілікті жағдайда ғана кенелер инвазияланады, егер қандағы зақымданған эритроциттер саны 1% және одан төмен болса, мүндайда кенелерге паразит өте сирек жүғады. Дамуының алғашкы сатысында пироплазмалар омыртқалылар қанынан кенеге түссе, онда олар ары дамымайды. Иксодид кенелері пироплазмидоздар қоздырғыштарын трансовориалдық немесе трансфазалық жолмен жүқтырады.

Инвазиялық процестің ауырлығы, қоздырғыштың ауру тудырғыштық (патогендік) қасиетіне, инвазияланған организмнің төзімділігіне, ауру тасымалдаушы кенелердің түріне, санына және кейбір басқа жағдайларға байланысты екені тәжірибе жүзінде анықталған. Кенелер арқылы мал денесіне енген паразиттер, организмде лимфа және қан жүйелеріне түсіп, көбейе бастайды. Көбеюдің жылдамдығы олардың вируленттігіне, иесінің табиғи төзімділігіне және т. б. жағдайларға байланысты. Фагоцитарлық иммундық жүйе өте күшті болса, паразит дамымай, ауру туындамауы да мүмкін [5] .

2. 4. Пироплазмоз эпизоотологиясы

ТМД елдерінде жануар пироплазмидоздары кеңінен таралған инвазия (3-сурет) . Ресейдің орталық және солтүстік облыстарында ірі қара бабезиозы, жылқы пироплазмозы және нутталлиозы кездеседі. Пироплазмоздар өте жиі солтүстік Кавказда және Қиыр Шығыста кездеседі. Қазақстан Республикасы аймақтарында да мал пироплазмидоздары жиі тіркеліп, қыруар экономикалық зиян келтіреді. Олардың таралуына көптеген эпизоотологиялық факторлар әсер етеді. Пиропламидоздардың эпизоотологиялық тізбегі үш буыннан түрады.

Бірінші буын - парзит тасымалдаушы мал; екінші буынға - паразит тасымалдаушы кенелер; үшінші буын - ауруға бейім жануар. Пироплазмидтер бірінші буыннан (донор), екінші буын - тасымалдаушыларға, ал олар арқылы үшінші буын - ауруға бейім жануарлар реципиенттерге беріледі. Соңғылар инвазияны қабылдап алып, тасымалдаушылар үшін донор-жануарларға айналады да, содан соң олар бейім жануарларға ауру таратады. Пироплазмидоздардың эпизоотиялық тізбегі осылай ұштасып, ауру қоздырғыштары жылдан жылға жануарлар мен тасымалдаушы-кенелер арасында, эпизоотиялық тізбектің бір буыны шығып қалғанша, жылжи береді. Бүл тізбектің ең осал буыны - тасымалдаушы жайылым (иксодид) кенелері, олар өздеріне қолайлы жағдайы бар биотоптарда ғана өмір сүреді. Сондықтан жайылым кенелері биотоптарын жоюдың маңызы зор. Көп жылдар бойы пироплазмидоздардың эпизоотиялық ерекшелігін зерттеу негізінде бүл аурулардың аймақтық классификациясы белгіленді. Барлық территориялар төрт алқапқа бөлінеді:

1. Сау алқап - мүндай жерде тасымалдаушы кене немесе ауру мал жоқ.

2. Қауіпті алқап - мүнда паразит тасушы мал болмағанымен жайылым (иксод) кенелері бар.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс