Зиянды бақашық энтомофагтары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
2.1. Дәнді дақыл зиянкестерінің энтомофагтары
2.2. Триссолкус, Графосома
2.3. Тахин, вилла, изомера шыбындары
2.4. Апантелес, Bracon hebetor
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Биологиялық әдіске энтомофагтардың тіршілігіне қолайлы жағдай жасау жатады. Энтомофагтар (жыртқыш аңдар және арамтамақтар) және патогендiк микроорганизмдер зиянкестерлердің санын шектейтiн табиғи факторларға жатады. Жыртқыш аңдар олардың жұмыртқасын, дернәсілдерін, қуыршақтар немесе имаголарды құртады. Микроорганизмдер (бактериялар, вирустар, және т.б) зиянкестерлерді ауруға шалдықтырып өлімге әкеледі. Орман зиянкестерлердің жыртқыш аңдары буынаяқтыларға және омыртқалы жануарларға көбiнесе жатады. Буынаяқтыларға өрмекшi тәрiздi және құрт-құмырсқаларды жатқызады. Кенелер және питомникте кең таралған өрмекшiлер жұмыртқаларды, майда дернәсілдерді және әртүрлi зиянкестерлердің имаголарын құртады.
Химиялық әдістерге қарағанда биологиялық әдістің пайдасы көп. Оларды қолданған кезде қоршаған орта пестицидтермен ластанбайды. Биологиялық әдіс адамға, өсімдікке, орман биоценозына кері әсер етпейді. Олар баяу әсер етсе де, көпке дейін зиянды жәндіктердің санын ұзақ уақыт көбейтпей тұрады.
Біздің елімізде дәнді дақыл зиянкестерінің ішінде өздерінің зиянкестік дәрежесі жағынан бірінші орында бақашық қандала мен астықтың сұр көбелегі. Зиянды бақашық Кавказда, Орта Азия мен Қазақстанда, ал астық сұр көбелегі- Қазақстанның солтүстіктегі астықтықты аудандарында кең таралған. Бұл зиянкестердің сан мөлшерін тежеуде энтомофагтардың атқаратын рөлі өте зор. Кейбір жылдары энтомофагтар бұл зиянкестердің сан мөлшерін реттеуші күшті фактор болып саналады. Энтомофагтардың рөлін анықтап, оларға баға беру үшін жүргізілетін тексеру жұмыстарында дәнді дақылдардың егілген мерзімдері мен сорттарын, олардың алқабы мен отамалы дақылдар егісінде қатысын, терілген мерзімдерін, жүргізілген химиялық және агротехникалық шараларды ескеру керек.

Негізгі бөлім
Дәнді дақыл энтомофагы: жұмыртқа жегілер- теленоминдер. Біздің елде дәнді дақыл зиякестерінің ішінде өздерінің зиянкестік дәрежесі жағынан бірінші орында бақашық қандала мен астықтың сұр көбелегі тұр. Зиянды бақашық Кавказда, Орта Азия мен Қазақстанда, ал астықтың сұр көбелегі- Қазақстанның солтүстігіндегі астықты аудандары мен Ресейдің соларға шектес аудандарында кең таралған.
Зиянды бақашық энтомофагтары. Зиянды бақашық(Eurygster integriceps Put) жартылай қатты қанаттылар отрядына (Hemiptera) жататын қандала. Дәнді дақыл зиянкестерінің ішіндегі ең қауіптісі. Қазақстанда Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Талдықорған, Семей облыстарының тау етектерінде жақын орналасқан аудандарда және Орал мен Ақтөбе облыстарының кейбір аудандарында таралған. Басқа өсімдік қоректі бунақденелілер сияқты зиянды бақашықтың да көптеген энтомофагтар бар. Олардың ішінде ең негізгілері- жұмыртқа жегілер- теленоминдер.
Қазақстанда бақашыққа қарсы теленоминдерді пайдалану жұмыстары профессор Н.Ф. Мейердің басшылығымен жүзеге асырылды. Жамбыл облысының Мерке мен Қордай аудандарында 29 биозертхана ұйымдастырылып, 1140 гектар егіндік жерге 5 миллион дана, ал келесі жылы 1400 гектар егістікке 9 миллион данасы жіберілді.
Зиянды бақашық қандала моновольтинді түр-жылына 1 ұрпақ беріп көбейеді. Теленоминдердің көпшілігі жарғаққанатты бунақденелілер отрядының сцелионида ал біразы сол отрядтың энциртиде тұқымдасына жатады. Олар ұзындығы 1 метрге жуық қара түсті, аналықтарының құрсақ бөлімінің ұшында жұмыртқа салғыш аппараты бар өте ұсақ бунақденелілер.
Сцелионида тұқымдасына жататын жұмыртқа жегіштер 2 туысқа бөлінеді: триссолкус және теленомус. Соңғы туыстың атына байланысты қалқаншалылар тұқымдасына жататын қандалалардың жұмыртқа жегіштерін, көбінесе теленомустар деп атайды. Зиянды бақашаық қандала жұмыртқаларында теленоминдердің 13 түрі паразиттік тіршілік етеді. Олардың бізде кең таралғандары: трисолкус грандиз, трисолкус васильева және теленомус хлоропус. Олар бақашық қандаладан басқа, қалқаншалылар тұқымдасына жататын қандалалардың 29 түрінің жұмыртқаларын залалдайды. Теленоминдер жұмыртқа фазасынан бастап, ересек бунақденеге дейінгі дамуын иесінің жұмыртқасынаң ішінде өткізеді.
Залалданған жұмыртқа бірте- бірте қоңырқай тартып, 2-3 күннен соң меруерт реңді қара немесе қара көк түске айналады.
Қазақстанда қалқаншалылар тұқымдасына жататын қандалалардың жұмыртқасында теленоминдердің мына төмендегі түрлері паразитті тіршілік ететіні анықталды.

Триссолкус грандиз- М.А. Козловтың мәліметі бойынша Ресейде, Батыс Еуропа, Кіші Азияда, Солтүстік Африкада кең таралған. Негізгі иесі зиянды бақашық қандала, сонымен қатар қалқаншалылар тұқымдасына жататын кейбір қандалалардың жұмыртқаларын залалдайды. Бұл паразит Қазақстанда Алматы, Ақтөбе, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарында кездесіп, еуригастер, карпокорис, доликарис, графосома, элия туысына жататын қандалалар туыстарының жұмыртқаларын залалдайды.
Теленомус хлоропус- М.А. Козловтың мәліметі бойынша Молдавияда, Воронеж, Саратов облыстарында, Кавказда, Қиыр Шығыста, Батыс Европада, Жапонияда таралып, еуригастер, элия, доликорис, корпорис, графосома және паломена туыстарына жататын қандалалардың жұмыртқаларын залалдайды.
Ооэнциртус теленомициде энциртиде тұқымдасына жататын өте кең таралған жұмыртқа жегіш. Қазақстанда Ақтөбеде, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарында зиянды бақашық қандалалардың жұмыртқасын залалдайды.
Триссолкус туысына жататын жұмыртқа жегіштер және теленомус туысының кейбір түрлері ересек бунақдене фазасы күйінде қыстайды. Олардың сыртқы тері қабаты тығыз болады да, әртүрлі паналардың астында қыстап шығады. Мысалы, трисолкус грандиз орман-тоғайларда, егін қорғау алқаптарында және бақтарда ағаш қыртысының астындағы әртүрлі жарықтар мен сызаттарда, кішігірім қуыстарда қураған жапырақтардың арасын паналайды. Теленоминдер әдетте ылғалды күн сәулесі тура түсетін орындардан қашады. Теленомус хлоропус егістік далалда бидай, арпа, сұлы, жүгері, күнбағыс сияқты дақылдардың аңызда қалған сабақтарның ішінде, арамшөптердің гүл шоғырының арасында қыстап шығады. Кездейсоқ жағдайларда теленоминдер қыста кейбір құстардың ұяларын, кемірушілердің індерін және жұпсыз жібек көбелектің ағаштарына топтап салған жұмыртқаларының арасын паналайды. Қалқаншалылар тұқымдасына жататын қандалалардың жұмыртқаларын залалдайтын теленоминдердің ұрықтанған аналықтары ғана қыстайды, ал аталықтары күзге қарай өліп қалады. Қыстап шыққан теленоминдердің тіршілік қабілеттілігі негізінен олардың ағзасындағы май қорының мөлшеріне күзде алған суыққа шынығу дәрежесіне тікелей байланысты.

Сурет-1. Трисолкус грандиз (Trisolcusgrandis Thoms.)
Триссолкус грандиздің ең жоғары өсімталдығы 85 жұмыртқа, орташа 60 немесе 30, М.В. Козловтың мәліметі бойынша Душанбе қаласында әрқайсысына бір-бірден триссолкус грандиздің қыстап шыққан аналықтары бар пробиркаларға тәжірибе ретінде карпокорис қандаласының жұмыртқалары салынған. Сол кезде триссолкус грандиздің 6 аналық қандалаларының 727 жұмыртқасына өздерінің жұмыртқаларын салған Кейіннен заладанған жұмыртқалардан паразиттердің 686 тобы ұшып шыққан: олардың 466 дарағы- аналық, 220 тобы- аталық. Сонда триссолкус гарндиздің орташа өсімталдығы 1115,2-121,4 жұмыртқа болған.
Теленоминдер аналықтарының ұрықтанғаны және ұрықтанбағаны да жұмыртқа сала алады. Ұрықтанбаған жұмыртқалардан әрқашан да тек аталықтары ғана шығады. Бұл құбылысты арренотокия деп атайды. Сондықтан партоногенездің(ұрықтанбай көбею) болу не болмауы паразиттің арақатынасын анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып саналады.
Әдетте теленоминдердің аталықтары аналықтарынан бір тәулік бұрын шығадыда иесінің жұмыртқаларының үстінде аналықтарының 20 шақтысы ұрықтандыра алады. Қайталанып ұрықтану бұларда кездеспейді.
Триссолкус грандиздің аналығы ұрықтану кезінде иесінің жұмыртқасын мұртшалары арқылы сипап байқайды. Егер қандаланың жұмыртқасы бұдан бұрын сол паразиттің басқа түрімен залалданса, онда оны тастап келесі жұмыртқаға көшеді. Қандаланың жұмыртқаларына өздерінің жұмыртқаларын салғанда паразиттер ешбір кезек тәртібін сақтамайды. Қандалалардың триссолкустер залалданған жұмыртқаларын сауларынан жұмыртқаның төбе бөліміне салып кеткен белгісі арқылы ажыратуға болады. Ол белгілі паразиттер өздерінің жұмыртқа салғыш аппарттарының көмегімен салып, одан соң мұртшаларымен сипап байқайды. Залалданған және белгі қойылған жұмыртқаға қайтадан жаңа белгі қойылмайды. Бір пробиркада паразиттің бір аналығы болған жағдайда заладанған жұмыртқаны қайталап залалдау құбылысы өте сирек кездеседі.
Теленоминдердің аналық және аталықтарының тіршілік ету ұзақтығы бірдей болмайды. Аталақтары аналықтарынан бұрын өледі. Аталықтарының ұзақ өмір сүруі аналықтарымен кездесу жиілігіне байланысты. Оларды бірдей тұрақты жағдайда бірге қосып тәрбиелегенде аталықтарының өмірі аналықтарына қоспай, бөлек тәрбиелегендеріне қарағанда екі есе қысқа болады. Теленоминдердің аналықтары өмірінің ұзақтығы кейде жұмыртқалау қарқынына да байланысты. Жұмыртқалау қарқынды түрде тез өтсе, олардың өмірі қысқарады.
Табиғатта кездесетін теленоминдер зиянды бақашықтың жаппай өсіп-өнуін тежей алмайтындай болса, онда маусымдық шоғырландыру тәсілін қолдануға тура келеді. Қазіргі кезде теленоминдердің жаппай өсіріп көбейту жұмысында өсімдік қоректі қандалалардың 4 түрі пайдаланылады: зиянды бақашық қандала, италияндық графосома, жеті нүктелі графосома және жидек қандаласы. Соңғы үш түрдыің зияндық бақашық қандаладан айырмашылығы, олар поливольтинді, жылына 2-3 ұрпақ беріп өнеді. Сондықтан теленоминдерді зертханада көбінесе осы қандалалардың жұмыртқаларында өсіріп көбейтеді.
Графосома (Grafosomalineatum) тусына жататын қандалалар жабайы өсетін шатырша гүлді өсімдіктерімен қоректенеді.Сонымен қатар олар аз мөлшерде болса да,аскөк ,сәбіз,тұқымдық пияз сияқты шатырша гүлді дақылдарды да зақымдайды.Қандалалардың бұл түрлері оңтүстік аудандарда 2,ал солтүстік аудандарда 1 ұрпақ беріп өнеді.Сондықтан зертханаларда өсіру үшін оларды оңтүстік аудандардан жинау керек. Әсіресе екінші ұрпақтың дарақтары құндырақ.Диапаузадан өткізу үшін екінші ұрпақтың табиғатта жиналған ересектері төменгі температура жағдайында (-4-6ᵒС)орналастыру керек.30-45 күн өткен соң жұмыртқалау үшін оларды жоғарғы температура жағдайында (28-30ᵒС)кішірейеді.Сонда қандалалар 10-15 күннен соң жұмыртқалауға кіріседі.Егер бірінші ұрпақтың қандалаларын пайдаланған болса,онда оларды дереу көбейту жағдайы қарастырылады.

Сурет-2.Графосома (Grafosomalineatum)

Жеті нүктелі қанқыз(Coccinellidae)- деп аталатын жыртқыш қоныз өсімдік биттерін, ал жыртқыш барылдақ қоныздардың қызыл денелі барылдақ қоныз,жібек көбелектің жас гусеницаларын бірден жеп кояды.Ал жарғақ қанатты паразит - апантелес капуста ақ көбелегінде мүлде өзгеше түрде паразиттік тіршілік етеді. Бұл паразиттің аналықтары өзінің жұмыртқаларын 20 - 60 данадан топтап көбелектің бір - екі жастағы жұлдызқұрттардың денесіне салады. Жұмыртқалардан шыққан паразиттің дернәсілдері жұлдызқұрттын ішіне еніп, ішкі мүшелері мен қоректенеді.
Энтомофагтар өздерінің иелерін залалдауға мамандану дәрежесіне байланысты:
1.Монофагтар бір немесе екі түрге жататын насекомдарды
2.Полифагтар насекомдардың әртүрлі отрядтарының өкілдерін
3.Олигофагтар біртұқымдасқажататынбірнешетүрлерді залалдайды.
Энтомофагтардың иелеріне мамандалу дәрежесі мына жағдайларға тәуелді болады:
1.Негізгі иесінің даму цикліне энтомофагтың даму цикілінің үйлесімді болып келуі;
2.Энтомофаг пен оның иесінің сырткы орта жағдайларына қоятын талаптарының ұқсас болуы;
3.Энтомофагтың иесінің организмінде тіршілік етуге бейімделуі
Энтомофагтардың тиімділігі (нәтижелі болуы) негізінен олардың, ие-насекомдарды залалдауға мамандалу дәрежесіне байланысты. Мысалы, алмаағашының аса қауіптізиянкесіқанбитініңөтежақсыма мандалғаипаразиті афелинус иесініңөсіп-өнуінбасқафакторлардыңк өмегінсіз-ақтежейалады. Энтомофагтардың ішінде олигофагтарда зиянкес насекомдардың сан мөлшерінің көбейіп кетуіне жол бермей, олардың қаулап өсіп-өнуін тежей алады. 1958 -- 1960 жылдары Қазақстанның солтүстік бөлімінде дәнді дақылдардың, әсіресе бидайдьң, басты зиянкесі астық сұр кебелегінің жаппай өсіп-өнуін тежеуде де басты рольді энтомофагтар атқарды. Олардың ішінде ең негізгілері мыналар: жарғақ қанаттылар отрядынан менискус, қосқанаттылар отрядынан изомера мен тахина. Ауыл шаруашылығы зиянкестернің энтомофагтарын зерттеуде мынадай міндеттер койылады: зерттелетінз иянкестің паразиттері мен жыртқыштарының түр құрамын анықтау және олардың биологиялык ерекшеліктерін білу, знянкестің сан мөлшерін азайтудағы энтомофагтардың жеке түрлерінің тиімділігін анықтау.
Денесі домалық, қанат асты қызыл. Қанатының астана 7-і қара дағы бар. Жұмыртқасы ашық сары жалпақ тәрізді, ұзындығы 3 мм. Аналық қанқыздар бір-біріне қалың және топтастырып 50 данаға дейін жұмыртқа қояды. Дернәсілі тоқ қоңыр болып, бүйірінде қызыл, ақ, қара дақтары бар. Тауларда қыстайды. Аналық қанқыздар өмір сүру дәуірінде барлығы болып 600-700 жұмыртқа қоюы мүмкін. Бір қанқыз өмір сүру дәуірінде 3000 нан астам зиянкестерді қырып тастайды. Шілде-тамыз айларынан бастап қыстап шығу үшін тауларға ұшып кетеді.

Сурет-3. Жеті нүктелі қанқызы(Coccinellidae)
Кәдімгі алтынкөз (Chrysopa carnea Steph.) - басқа алтынкөз түрлерінің ішінде анағұрлым кең тараған. Қанаттары жазған кезде 40 мм-ге дейін. Оның дернәсілдері кіші жастағы күздік, мақта, кіші жер үстілік көбелектердің, сондай-ақ биттердің, трипстердің, өрмекші кененің жұмыртқалары мен жұлдызқұрттарын белсенді түрде жояды. Дернәсілдері бір күнде 50 - 60 бит, 200 кене және кіші жастағы көбелектердің едәуір жұмыртқалары мен жұлдызқұрттарын жоюға қабілетті. Ересек алтынкөз гүл шырынымен, гүл тозаңымен, биттер мен кенелер бөліп шығарған заттармен қоректенеді.
Имаголары құрылыстарда, тұрғын үйлер мен оған жатпайтын ғимараттарда қыстайды. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 11 - 16°С кезде алтынкөздер сәуірден бастап белсенді және жоңышқалықты, бақтарды, содан кейін мамырда мақталықты мекендейді. Аналықтары жұмыртқаларын бір-бірден (кейде көбірек) мақта жапырақтары мен сабақтарына салады. Олардың өсімталдығы - 190 - 700 жұмыртқа. Жұмыртқаларының даму ұзақтығы ауа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.