Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
5
1 Тәрбие аясындағы жеке тұлға және оның дамуының ішкі, сыртқы факторлары
6
1.1 Педагогикадағы жеке тұлғаның даму мен тәрбие ісінің мәселелері,жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы.
6
1.2 Тәрбие міндеттері мен қызметтері, тәрбие үдерісінің ерекшеліктері
9
2 Тұлғаның өзіндік тəрбиесі мен даму үдерісі
14
2.1 Тәрбие үдерісінің мақсаты мен міндеттері
14
2 Іс-əрекет жəне тұлғаның дамуы
19
2.3 Тұлғаны әлеуметтендіру мен жас ұрпаққа әлеуметтік тәрбие беру
20
Қорытынды
25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
28
Мазмұны

Кіріспе

Тәрбие - бұл қоғамдық өмірдің құбылысы. Ол адамның және адамзат қоғамының дүниеге келгенінен бастап пайда болды. Бала тәрбиесі адамзат қоғамының дамуымен байланысты жалпы мәңгілік ұғым болып табылады. Қоғам бар жерде тәрбие де болады. Тәрбие қоғам қажеттілігіне байланысты. Ол ұрпақтар арасында сабақтастық байланысты қамтамасыз етеді. Аға ұрпақ әруақытта өз білімі мен тәжірибесін кейінгі ұрпаққа беріп отырады.
Тапсыз қоғамда ру, отбасы болмағанда адамдардың негізгі айналысатын кәсіптерінің түрі балық аулау, аңшылық болды, балалар ерлермен бірге аңшылық және балық аулаумен ерте айналысты, ал қыз балалар аналарына үй жұмыстарына, тамақ дайындауға көмектесті. Адамдардың еңбек қажеттіліктерінің негізінде тәрбие еңбек үдерісімен байланысты өрбіді.
Адамзат қоғамы дамуының алғашқы сатысында тәрбиенің мақсаты еңбекке араласқан балаларға үлкендер қарапайым еңбек құралдарын қалай дайындау және пайдалану керектігін үйретеді және түсіндіреді. Еңбек түрлерінің қиындау деңгейіне қарай адамдар мал шаруашылығымен, егіншілікпен айналысқан кезде ру пайда болды, тәрбиенің рөлі арта түсті және оның түрлері өзгерді. Еңбек үдерісінің өзінде оқта-текте айтылатын нұсқаулардан балаларды бірте-бірте еңбекке даярлауға, оларды еңбектен бос уақыттарында әртүрлі дағдылар мен ептіліктерге оқытуға көшу іске асырылды. Сонымен қатар балаларды рудың дәстүрлерімен, діни түсініктерінің ережелерімен таныстырды.
Алғашқы қауымдық құрылыста отбасы болмаған кезде, балалар руға ортақ болды. Балаларды тәрбиелеу мәселесімен ру мүшелерінің ерекше тәжірибелі, құрметті адамдары, ақсақалдар айналысты. Кейіннен моногамдық отбасы пайда болғанда, балаларды тәрбиелеу мәселесімен өзі айналысты. Бірақ оның тәрбиесінің нәтижелерін ру, тайпаның ақсақалдары бақылап отырды. Бұл кезде тәрбие тапсыз сипатта болғандығы өзінен-өзі түсінікті. Барлық бала бірдей дәрежеде кеңінен қамтылды.
Қоғамның дамуының алғашқы сатысында, алғашқы қауымдық құрылыс кезінде адамдардың өмір жағдайлары өте ауыр болды, сондықтан да олар өмір сүру үшін бәрі бірге, тек ұжымдық қатынас түрінде еңбек ету қажет болды. Әлеуметтік теңсіздік, тап деген болмады, адамдар ортақ үйлерде тұрды және бала тәрбиелеу ісі де барлық руларға ортақ болды. Тапсыз қоғамда барлық бала бірдей өздеріне лайықты іс-әрекетке ерте қалыптасты. Жас кезінен бастап олар қоректік азықты өндіруге қатысты - жеуге болатын өсімдіктерді, жемістерді жинады. Жас шамасына қарай олардың үлкендермен бірлескен еңбекке қатысу дәрежесі өсіп отырды. Үлкендермен бірге және олардың басшылығымен балалар мен жеткіншектер өмірге қажетті еңбек ептіліктері мен дағдыларын меңгерді. Қыз балалар мен ер балалардың тәрбиесінде кейбір ерекшеліктер болды.
Эволюциялық-биологиялық теорияның өкілдері алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі адамдардың тәрбиелік іс-әрекетін жоғары сатыдағы жануарлардың тұқым қалдыру туралы инстинктивті қамқорлығымен байланыстырады.
П. Монро негіздеген психологиялық теория бойынша тәрбиенің пайда болуын балалардағы санасыз инстинктің үлкендерге еліктеуінің байқалуы деп түсіндіреді. Екі теорияда бір-біріне ұқсас тұжырым қалыптасты: алғашқы тәрбиенің пайда болуын оның ортаға бейімделуі деп түсіндірді.
Әлеуметтік ұғым психология, философия және педагогикалық еңбектерде кеңінен қолданылады.
Әлеуметтендіру ұғымы адамды әлеуметтік қарым-қатынастар жүйесінде әр түрлі әлеуметтік бірліктердің (топтар, институт, ұйымдар) түрлеріне интеграциялау, одақтың қауымдастыру.
Әлеуметтендіру - мәдени элементтерді түсіндіру, әлеуметтік мұраттар мен құндылықты игеру негізінде жеке тұлға қасиеттерін қалыптастыру.
Сөз жоқ әлеуметтендіру жүйесінің мазмұны қоғам талабымен айқындалады, яғни оның мүшелері қоғамның маңызды салаларын білу, өндірістік қызметке қатысу, берік үйелмен, заңды басшылыққа алатын азамат болуы қажет.
Адамдардың мінезі-құлқы әлеуметтендірудің объектісі ретінде қалады. Бірақ адам бұл үдерісінің объектісі ғана емес, суьектісі болған жағдайда ғана әлеуметтенеді.
Әлеуметтендіру қоғам талаптарын жеке тұлғаның қалыптасу кезеңінде бірте-бірте игеруі, сана мен тәртіптің маңызды әлеуметтік мінездері, оның қоғаммен қарым-қатынасын реттейді.
Ғылымға адамды Әлеуметтендіру термині саяси экономикадан келді, оның ең алғашқы мағынасы жерді, өндіріс құралдарын қоғамдастырудан басталды. Әлеуметтендірудің адамға тәуелдендірген автор американдық әлеуметтанушы Ф.Г. Гиддингс, (1887 ж.) өзінің Әлеуметтендіру теориясы кітабында, бұл ұғымды қазіргі ұғымға жақындастыра қарап: адамның әлеуметтік табиғи мінезін дамыту немесе индивидтің мінезін, жалпы адамды әлеуметтік өмірге дайындау.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспе 2 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Тәрбие аясындағы жеке тұлға және оның дамуының ішкі, сыртқы факторлары

0.1 Педагогикадағы жеке тұлғаның даму мен тәрбие ісінің мәселесі.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы

Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан-жақты толыққанды дамуын, жетілуін қамтамасыз ету болып табылады. Ал бұл міндеттердің табысты шешімін беру жеке адамның дамуы, өркендеуі қалай өтетінін және оның қалыптасуына қандай жағдаяттар ықпал, әсер білумен байланысты.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі жеке тұлға мағанасының, түсінігінің өзін айқындап алу. Шынында да тәрбие аясы жеке тұлға нені білдіреді? Бұл түсініктің тұлға түсінігімен арақатынасы қандай?
Бұл сұрақтардың жауабын генетикалық тұрғыдан берген жөн деп санаймын. Ең алдымен ескертетін жәйт: адамның дамуына, өркендеуінде бір-біріне байланысты екі өзек байқалады, оның бірі - биологиялық, екіншісі - әлеуметтік. Осы бағыттар адамның дүниеге келген күннен бастап оның дамуы мен қалыптасуында бір талай рөл бере бастайды. Адам туылғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады, жеке тұлғалыққа әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және адам болып қалыптасуы процесінің сипатын көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру процесі, оның дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп,танылып, осыдан балалық, жасөспірімдік, ересектік және қариялық табиғи бітірістерін ажыратамыз. Бірақ адамның табиғи дамуы көпсанды әрі сан алуан, көптеген әлеуметтік салалар мен қасиеттерді қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып, күшейіп барады, бұл адамды қоғамдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды таны, күлімсіреуі, кейін уақыт өте келуе тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. өсе келе ол білім игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс істеуге ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырады және олардың барлығы да өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік салалар мен қасиеттерді қалыптастырады, әрі дамытады. Міне осыдан, ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға, субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек, тұлға түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал жеке тұлға түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі әдеттермен ерекшеленеді. Жеке тұлғалық қасиетке ие болу, оның табиғи, биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты. Сонымен жеке тұлға дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді. Жеке тұлғалық сапалар өмір барысында қалыптасқандық тан, олар біреулерде айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады.
С.Л. Рубинштейннің зерттеуі бойынша жеке тұлға өз қылығы мен іс-әрекетін саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады, яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы; өз бетінше дербес іс-әрекетін саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады, яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы; өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі - жеке тұлғаның мәнді белгілері. Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке тұлғаның сапалық көрсеткіштері ретінде төмендегілерді айтады:
1) саналық;
2) жауакершілік;
3) еркіндік;
4) жеке басының қадірі;
5) даралық;
Осыларға және қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағытты қосады. Жеке тұлғалықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеуімен В.П. Тугаринов бұл түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырады. Егер жеке тұлға өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен ойластыра алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын көрсете алса, өз әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан тұлға және жеке тұлға түсініктерінің сипаттамасы даралық түсінігімен толықтырылады. Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен өзгешелігін сипаттайды. Даралық, әдетте, мінез бен темпераменттің айрықша бітістері (салмақты, сабырлы), шығармашылық іс-әрекет және қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты) өзіндік көріністермен бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға жайлығы мен еңбектегі жасампаздығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір адамды екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық және жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін индивид түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша жекелік дегенді білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір өкілін, оның сапа-қасиеттеріне қатынасынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір ақыл-есі дұрыс адам индивид бола алады. Жеке тұлға түсінігі және онымен байланысты ғылыми категориялардың мәні міне осындай.
Ал жеке тұлғалық сапалар адамның өмiр барысында дамуы жəне қалыптасуынан педагогика үшiн даму жəне қалыптасу категорияларының мəнiн ашып беру өз алдына маңызды. Сонымен бұл түсiнiктер ненi бiлдiредi? Даму - бұл жеке тұлға сапалары мен қасиеттерiндегi сандық өзгерiстер жүйесi. Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен əртүрлi мүшелерi ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздiк қоры молая түседi; көптеген əлеуметтiк-тұрмыстық жəне рухани ептiлiктер мен еңбектiк дағды жəне əдеттердi игередi. Бiрақ адамның жеке тұлға болып дамуындағы басты белгi, ондағы сапалық өзгерiстер. Оны мына мысалдардан түсiнуге болады: тiлдiк қызметтiң жiктелуi адамның танымдық қабiлетiн арттырады, сезiмдiк аймағын кеңейтедi. Танымдық қызмет барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмiрге деген көзқарас пен наным-сенiмдер орнығады.
Елiктеушiлiк мiнез-құлық бiрте-бiрте белсендi жасампаз, шығармашылық iске ауысады, өзқылық-əрекетiн басқара алу мен өзiндiк билiк қабiлетi көркейедi. Бұл өзгерiстердiң бəрiнен адамның анатомиялық-физиологиялық кемелденуiндегi, жүйке жүйесi мен психикасының жəне танымдық пен шығармашылық iс-əрекетiнiң жетiлуiндегi, дүниетанымдық, имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бiр-бiрiне кiрiге байланысқан сандық жəне сапалық өзгерiстер үрдiсiн бiлемiз. Қалыптасу түсiнiгiне келетiн болсақ, ол жеке тұлға дамуының нəтижесi ретiнде оның кемелденуi мен тұрақты сапалар мен қасиеттердi иемденуiн бiлдiредi.
Жеке тұлға дамуы мен қалыптасуы жөнiндегi теориялық көзқарастар. Тұлға жөнiндегi басқа ғылымдардағыдай педагогика үшiн де ең басты мəселе - жеке адамның дамуы жəне сол дамудың көзi мен ықпал күштерi. Идеалистiк жəне материалистiк ағымдар бұл туралы əртүрлi тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда ежелден бiр-бiрiне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пiкiрлердiң дұрыс-бұрыстығына баға берудi оқырманның өзiне қалдырып, оларға тек қана объектив сипаттама берудi өз мiндетiмiз деп есептеймiз.
Идеализм өкiлдерi, қай бағыттағы болмасын, жеке тұлғаның қалыптасуын алдын-ала болжастырылған бағдарламаға телiп, ол бағдарламадағы сапа мен қасиеттер өз бетiнше өрiс алатынын уағыздайды. Ал тəрбие олардың ойынша, жəрдемшi рөл атқарып, сол бағдарламаныңiске асуына көмектесушi ғана құрал.
Қазiргi заманғы иедалистiк философия, психология мен педагогика əлеуметтiк төңкерiстермен күйзелiстерге толы қоғам жеке тұлғаның тозуына себепшi, сондықтан да тұлға өзiнiң шын кемелiне жету үшiн қоғаммен байланысын үзу қажеттiгiн дəрiптейдi. Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мəн рухани жəне əлеуметтiк бостандықты алу үшiн күрес емес, өз болмысының шын, ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе тəңiрлiк кемелге жақындау (неотомизм).
Идеалистiк педагогикада жеке тұлға дамуы жөнiндегi пiкiр-сайыста бiрнеше теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: тұлғаның дамуы оның табиғи (биологиялық) жетiлуiмен байланысты, соның барысында оның дене құрылымы мен рухани қасиеттерi қалыптасады. Адамдар арасындағы моралдық қатынастар биологиялық негiзде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер, Э. Геккель, Ш. Летурно, Ч. Ломброзо). Психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық қалыптасуда қоғам зиянды. Тұлғаның дамуы мен оның мiнез-құлқы толығымен жыныстық инстинктке тəуелдi (З. Фрейд). Прагматикалық бағыт: адамның психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, əрбiр адамды тұрақты нəсiлдiк қасиеттердi сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да жеке тұлғалар мен əлеуметтiк топтардың қоғамдағы орнын иеленуi олардың биологиялық болмысымен анықталуы тиiс, себебi əртүрлi халықтар мен нəсiлдердiң бiрi табиғатынан дарынды, ал екiншiлерi - кемiрек дамыған (Дж. Дьюи, Э.Л. Торндайк). Материалистiк бағыттағы философия жəне оның көрнектi өкiлдерi жеке тұлғаның дамуымен қалыптасуы туралы:
- ежелгi грек философы Эпикур: адамның қоғамдағы иеленген орнының əртүрлi болуы оның табиғатынан емес, тұрмыстық жағдайы мен таптық тұрғысынан;
- француз философы Гельвеций: адам қоршаған орта, нəсiлдiк жəне тəрбиеге байланысты бiртұтас əсерлердiң нəтижесiнде қалыптасады. Соның iшiнде аса маңыздысы - тəрбие;
- В.Г. Белинский: адам табиғаттан, бiрақ оны дамытып, жасайтын қоғамнан;
- Н.Т. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтiретiн табиғат не олардың нəсiлдiк кемiстiгi емес, қолайсыз қоғамдық жағдайлар мен жаман тəрбие.
Осы күнгi педагогикада жеке адам дамуы жөнiнде қалыптасқан ой-пiкiрлер төмендегiше:
- Адамның қоғамдық тұлға ретiнде қалыптасуына, оның дамуға деген табиғи қабiлетi аса маңызды. Əр адам iс-əрекеттiң түрiне негiз болар нышанмен дүниеге келедi, сондықтан да адамның биологиялық жəне əлеуметтiк даму мүмкiншiлiгi бiр-бiрiмен тығыз байланыста, бiрақ əлеуметтiк фактордың рөлi басымдау. Жеке тұлғалық дамудың ықпалды көзi - тəрбие, қоршаған орта, табиғи нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекшi фактор.
Жеке тұлғаның дамуындағы өзiндiк белсендiлiктiң маңызы.
Тұлға дамуында тəрбиенiң ықпалды күш екенiн айта отырып, оның қоршаған орта мен нəсiлдiк əсерлердiң енжар объектiсi деп тануға болмайды. Бұл үдерісіне жеке адамның өз белсендiлiгi мен шығармашыл-жасампаздық iс-əрекетiнiң маңыздылығын ескеру қажет.
Жеке тұлға дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы əсерлер екi топқа бөлiнедi: iшкi жəне сыртқы. Қоршаған орта жəне тəрбие - сыртқы əсерлер: табиғи икемдiлiк пен құмарлықтар.
Сыртқы тəрбие орта əсерлерiнен пайда болатын сезiмдер мен толғаныстардың жиынтығы - iшкi əсерлерге жатады. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы екi фактордың байланысынан болады. Тəрбие адамның iшкi жан дүниесiне ұнамды қозғау салып, (өзiне бағдарланған) өзiндiк өңдеу белсендiлiгiн арттыра алса ғана, адам өз дамуындағы қызметiн орныдай алғаны.

0.2 Тәрбие міндеттері мен қызметтері, тәрбие үдерісінің ерекшеліктері

Адамға ең бірінші білім емес, тəрбие беру керек. Тəрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат əкеледі, - дейді Әбу Насыр Әл-Фараби. Тəрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- əлеуметтік мағынада - бұл аға буын жинақтаған тəжірибені жас ұрпақ өкілдеріне өткізу. Тəжірибе дегеніміз - адамзаттың өз тарихи даму барысында жасаған рухани мұрасы, дəлірек айтсақ: адамдарға белгілі болған білімдер, ептіліктер, ойлау тəсілдері, құқықтық, адамгершілік жəне т.б. нормалар.
- педагогикалық мағынада - бұл тəрбиеленушіге ықпал жасау үшін ұйымдастырылған арнайы іс-əрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсатты үдеріс.
Тəрбие қоғамдық талаптарға сəйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тəрбиесі адамгершілік, азаматтық заңдар мен қылық-əрекет нормалары рухында жүріп жатуы қажетті. Жалпы адамзаттық құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын ескерумен бірге əлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да əсер, ықпал жасайтынын естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тəрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның əлеуметтік-мəдени (өмір жəне əрекет-қылық кейпін таңдау жəне іске асыру), даралықты (тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкерлікті қатынас (құндылықтар таңдау) бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тəрбие технологиялық икемшілдігіменен (адамның қабылдау жəне психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады), көңіл-күйге сəйкестігімен (көңіл-күй тəжірибесін қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тəжірибесін құрастыру үшін), жағдайға орай орындалуымен (негізгі құралы - тəрбиелік жағдай), болашаққа бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.
Сонымен, тəрбие - бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушының ықпалдасты əрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған тəрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған əлеуметтік үдеріс.
Берілген анықтаманың мазмұндық құрылымына зер салайық:
- мақсаты тұлға қалыптастыру болған əлеуметтік үдеріс мəні -үдеріс нақты мақсаты болғанда ғана тəрбие деп аталуы мүмкін.
- əлеуметтік үдеріс мəні - тəрбие əрқашан адамды ұнамды өзгеріске келтіруші көптеген қоғамдық іс-əрекеттердің арнайы түрі.
- тұлға қалыптастыру мəні - бұл тəрбиеге басқарым, оны іске асыруға жағдай жасау, тəрбиелік іс-əрекеттерді ұйымдастыру (зорлау, əкімшіл ықпал мүлде болмауы тиіс). Қалыптастыру екі өзара байланыстан тұрады: педагогикалық қызмет жəне тəрбиеленушінің жауап іс-əрекеті.
- арнайы ұйымдастырылған тəрбиелік жүйе мəні: неліктен жүйе? Себебі практикалық іс-əрекет үдерісінде қандай да жалғыз əдіс, тəсіл, жоба қолданумен шектелуге болмайды. Бұлардың бəрі өзара байланыста, бірін-бірі толықтырып, жетілдіретін болса ғана, оқу нəтижесі тиімді болады.
- тəрбиелеуші мен тəрбиеленушінің ықпалдасты əрекеттері мəні - тəрбие үдерісі кері байланысқа міндетті түрде негізделуі тиіс, ол болмаған жағдайда мұғалім қызметінің нəтижесі жөнінде əңгіме болуы мүмкін емес.
Тəрбие үдерісінде ықпалдасты іс-əрекеттердің арқасында тəрбиеленуші ұсынылған ұйымдастырылып, белгілі тəжірибені игереді. Осыдан, тəрбиелеушінің басты міндеті - оқушыны көргенін, оқығанын қайталап, оларды өз бойына сіңіріп, өзінің меншікті əрекеті ретінде қайта жаңғырта алатындай оқу жұмыстарына қосудың жолдарын табу. Сонымен, тəрбие - бұл əрқилы іс-əрекет түрлерін ұйымдастыру үдерісі. Тəрбие теориясында мұндай бағыт тұлғалық - іс-əрекеттік атауын алған. Оның мəні: адам барша əлеуметтік тəжірибеден өзіне табиғаты жағынан жақын, əрі қызықтысын таңдайды.
Тұлғалық - іс-əрекеттік бағыттың негізгі мазмұндық бірліктері төмендегідей:
- сан қилы тұлғааралық қатынастардың бəрінің негізі - ортақтасу
- іс-əрекет барысында тұлға дамуына басшылық жасау;
- тұлға дамуы мен əлеуметтенуі.
Гуманистік педагогикада тəрбие - көзделген мақсатқа жеткізуші тəрбиелеуші мен тəрбиеленуші арасындағы тиімді қызметтестік үдерісі.
Мақсат - адамның қол жеткізуі тиіс нəтижені саналық деңгейде алдын-ала ниеттеуі.
Тəрбие мұраттарын анықтауда жаңа жағдайлар мен жаңа қоғамға икемдескен адам мұраты арқау етіледі. Тəрбие мазмұны, формасы, əдістері - бəрі де мақсатқа тəуелді. Тəрбие мақсатын түсінуден оны іске асырудың технологияларын таңдауға жол ашылады. Жан-жақты əрі үйлесімді дамыған тұлға тəрбиелеу мақсаты ҚР Білім туралы Заңында бекітілген.
Оның баптары:
- тəрбие үдерісінің мазмұнын анықтайды;
- тəрбие нəтижесінің шарттарын белгілейді;
- педагог қызметінің өлшемдері ретінде қызмет етеді;
- тəрбие жүйесін толықтай айқындайды.
Тəрбие мақсаттары жалпы (барша адамдарға арналған) жəне даралықты (жеке адамға арналған) болып бөлінеді.
Тəрбие мақсатын белгілеуде жекеленген іс-əрекеттердің ғана емес, бүкіл оқу - тəрбие үдерісінің де бірлік элементі ретінде психологиялық-педагогикалық диагностика маңызды рөл атқарады. Осыдан, тұлғаны зерттеудің əрқилы əдістерін білу жəне олар негізінде тұлға мен ұжымды зерттеудің бағдарламаларын түзе алу қажеттіктері туындайды.
Бір тəрбиелік жүйеде əрдайым бір тəрбие мақсаты көзделеді, ал мақсатқа орай орындалатын міндеттер (жалпы не нақты) көптеген болуы мүмкін. Тəрбие мақсаттары қоғамның даму қажеттерімен айқындалып, əлеуметтік жəне техникалық прогреске, қоғам, ересектер мен балалардың мүмкіндіктеріне тəуелді келеді. Тəрбиелік іс-əрекет нəтижесінде көрініс беретін көкейкесті мақсаттар: əр адамның даралықты дамуы жəне оның əлеуметтенуі, ал бұл өз кезегінде ақыл-ес, адамгершілік, əсемдік (эстетикалық), азаматтық, еңбектік жəне тəн-дене тəрбиесі міндеттерінің орындалуымен анықталады. Тəрбие міндеттерінің шешімі тұлға мəдениеттілігінің негізін қалайды.
Тəрбие үдерісінің ерекшеліктері
Оқу жəне тəрбие - өзара байланысты екі үдерісі. Олардың міндеттері əрқилы, дегенмен, бір-бірімен ажырамас ұштасқан күйде бір уақытта қатар жүріп отырады, бірақ ұйымдасу əдістері жəне формалары тұрғысынан түбегейлі өзгеше. Тəрбиелік іс-əрекет тəрбиешінің жекеленген əрекет аймағы түрінде (өз мақсаттарына, міндеттеріне, мазмұнына ие) немесе оқу үдерісісіне тікелей енген (себебі оқу тəрбиелік сипатқа ие) қалыпта болуы мүмкін.
Оқу мен тəрбиенің ортақ белгілері:
- тəрбие үдерісі өз ішіне оқу элементтерін қамтиды: қандай да ережені орындауды талап етуден бұрын оның іске асырылу жолдарын үйрету қажет;
- оқу үдерісі мұғалім мен оқушы арасындағы ықпалдасты іс-əрекеттің ұйымдастырылу формасына сəйкес өтеді. Өз қызметі барысында мұғалім оқушыға тəрбиелік ықпал жасайды;
- оқу жəне тəрбие үдерістерінде бірдей əдістер (түсіндіру, қадағалау жəне т.б.) пайдаланылады.
Жалпы педагогикалық үдерістің аталған екі қызметінің арасындағы принциптік айырмашылық: оқу барысында шəкірт əртүрлі ғылымдар негізін меңгереді, ал тəрбие үдерісі оқушының тұлғалық сапа-қасиеттерін қалыптастыруға бағышталады.
Тəрбие үдерісіне тəн ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нəтиже тиімділігінің кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тəрбиеші мен тəрбиеленушінің арасындағы қызметтестіктің көрсеткіші);
- нəтиже ұзақтығы (оқу үдерісіндегідей нəтиже бірден көрінбейді);
- көп жағдаяттылығы (тұлға көп əрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да ықпалдарға кезігеді); Тəрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға болған ықпалы өзара сəйкес келсе, тəрбие нəтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тəрбиеленуші мақсатты, көзделген жəне кездейсоқ əсерлерге бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мəртелік шара қаншама жарқын болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тəрбие істерінің орнын баса алмайды);
- кешенділігі (тəрбие мақсаты мен міндеттерінің, мазмұн, форма жəне əдістерінің бірлігі);
- баламалылығы (тəрбиеленушілер даралық ерекшеліктері жəне əлеуметтік тəжірибесінің əр түрлілігімен ажыралады. Тəрбие үдерісінде бұлар ескерілуі шарт, себебі əсері бірдей болғанның өзінде де тəрбиелік нəтиже əрқилы болуы ықтимал);
- екі тараптылығы (тəрбиелік ықпалды жүргізуші - мұғалім, ол ықпалды қабылдаушы - оқушы);
- тəрбие үдерісі - өмірлік,олқозғалмалы да ауыспалы;
- тəрбиеші тұлғасы - тəрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тəрбие үдерісінің өнімді болуының кепілі - мұғалім ептілігі, шеберлігі, құндылықты бағыт-бағдары, қызметтестік қатынасқа түсе білу қабілеті);
- қарама-қайшылықты болуы (қарама-қарсылықтар тəрбиенің қозғаушы күші ретінде қарастырылады).
Тəрбиенің негізгі қайшылықтары оқу-тəрбие үдерісінде кездесетін келесідей құбылыстар арасында көрінеді: қоғамдық өмірдің жаңа шарттары мен оған дайындауға арналған əдістер мен формалардың ескіруі; адамның табиғи даму мүмкіндіктерінің шексіздігі мен бұл дамудың əлеуметтік жағдайлар бағдарламаларына тəуелді шегерілуі; адамның табиғаттан белсенді, əрекетшең болуы, оның қоғамдық өмірге араласу ынта-ықыласы мен өмірлік үдеріске нақты қатысу үшін қажет тəжірибе, білім, ептілік пен дағдылардың жетіспеуі жəне т.б.
Сонымен, жоғарыда аталғандарды ескерумен келесідей қорытынды шығаруға болады: тəрбие үдерісі оқу үдерісімен бір қатар жүріп жатса да, ол бірнеше мəнді ерекшеліктерге ие, сондықтан да өз алдына дербес қарастырылады.

2 Тұлғаның өзіндік тəрбиесі мен даму үдерісі

2.1 Тәрбие үдерісінің мақсаты мен міндеттері

Өзіндік тəрбие - адамның өзіндік дамуға, өзіндік білім алуға, өз ұнамды қасиеттерін жетілдіріп, келеңсіз тұлғалық сапаларын жоюға бағытталған саналы əрі мақсатты бағдарланған іс-əрекеттері.
Өзіндік тəрбие бірліктері - өзіндік таным, өзіндік талдау, өзіндік бағалау, өзіндік есеп жəне өзіндік қадағалау. Өзіндік тəрбие тəсілдері - өз өзіне бұйрық беру, өзіндік сергектік көтеру, өзіндік қолдап-қуаттау, өзіндік мадақ, өзіндік жаза.
Өзіндік тəрбиеге ынталандырушы жағдай - тек тəрбиешінің тəрбиелік іс-əрекетін ғана емес, сонымен бірге тəрбиеленушінің өз қалауы мен ынта-ықыласын қамтыған дұрыс тəрбие.
Өзіндік тəрбие элементтері мектеп жасына дейінгі балалардың өздерінде де көрініп жатады: олар əзірше өз тұлғалық қасиеттерінің мəнін жете түсіне бермеуі мүмкін, бірақ ненің жақсы, қандай өз əрекеттерінің ересектерге ұнамайтынын сезінеді.
Бозбалалық жаста өзіндік тəрбие үдерісі біршама саналы сипат алып, бағдарлы мақсатпен ұштасады. Өзіндік тəрбие адамның нақты қабілеттеріне, өзінің даралықты мүмкіндіктерін түбегейлі талдай білуіне сай баға беруге негізделеді. Саналылық дəрежесі неғұрлым жоғары болса, тұлғаның өзіндік дамуына бағытталған өзіндік тəрбие мəні болымды сипат алады.
Тұлғаның жалпы тəрбиелілігі өзіндік тəрбие деңгейімен сипатталады, өзіндік тəрбие сырттай педагогикалық тəрбиемен ажыралмас өзара байланыста болып, тұлғаның қалыптасу үдерісіне қолдау-қуаттау береді, əрі оны дамытады.
Оқу, тəрбие жəне өзіндік тəрбие біртұтас оқу-тəрбие процесінде өзара байланысты. Бұл үдерістің қаншалықты нəтижелі болары, осы бірліктің есебінен.
Қайта тəрбие - мақсаты келеңсіз қасиеттерді жойып, ұнамды тұлғалық сапаларды дамытуға бағытталған тəрбие түрі. Бұл үдеріс жеңіл емес, көп күш-қуат пен шыдамдылықты қажет ететін ұзақты үдеріс. Тəрбиелегеннен гөрі қайта тəрбиеге салу анағұрлым күрделі, себебі бұл белгілі бір уақыт аралығында орныққан көзқарас, əдеттерді, мінез бітістерін бұзып, бұрынғыларынан өзгеше, тəрбиеленушілердің дағдыланбаған жаңа əдет-қылық жүйелерінің тіктелуіне байланысты. Егер ұнамсыз мінез бітістері тұрақтанған сипат алған болса, қайта тəрбиелеу əбден қиын соғады. Сондықтан, кейін қайта өңдеп жатпайтындай етіп тəрбиелеу қажет (А.С. Макаренко).
Қылмысқа бейімділік, теріс моральдық қылық-əрекеттер мен əдеттер адам бойында қоршаған ортаның кері ықпалынан, болымсыз тəрбиеден, тіршілік жағдайларының қолайсыздығынан орнығады. Мұндай тəрбиеленушілер қиын балалар немесе педагогикалық қамқорлығы болмаған оқушылар деп аталады. Олар арасында тəрбиелік ықпал-əсерлерді қабылдамайтындар, тіпті оған қарсы тұратын, психикасында педагогикалық тұрғыдан жат ауытқуларға түскендері де кездеседі.
Қайта тəрбиелеу тиімді нəтижеге жетуі үшін тəрбие тезіне түскен адам ең алдымен өзін-өзі тура жолға салу қажеттігін түсінуі, өмір салтын, əдеттерін, қылық-əрекеттерін өзгерту керектігін сезінуі тиіс.
Қайта тəрбиелеудегі маңызды шарт - тəрбиеленушіні қалай да өзіңе тарту, тұлғаны кері əрекеттерге итермелеуші мәселелердің туындау себептерін анықтау, кезек, ретімен белгілі бағытта орындалып баратын мақсаттар жүйесін құру. Мысалы, жақын мақсатты жүйе - ойын, саяхат, сыйлық; орта мақсатты жүйе - үйірме, секция жұмыстарына қосу, алыс сапарларға шығу, лагерьге жіберу жəне т.б.; ұзақ болашақты көздеген мақсат жүйесі - өзіндік өмір жəне кəсіптік бағыт-бағыттарды айқындау; тəрбиеленуші жасап не оқып жатқан жағдайды өзгерту - басқа ұжымға ауыстыру, жаңа іс-əрекетке қосып, бұрынғы бейімділіктерін ұмыттыру; мінез-құлқын бұрылысқа келтіру мақсатында тұлға санасына, сезіміне, еркіне үздіксіз ықпал жасау шараларын қолдану жəне т.б.
Қайта тəрбие үдерісінің тиімділігін қамтамасыз етуші маңызды жағдай - қиын баланы тəрбиеші талаптарына құлақ асуға үйрету. Сондықтан тəрбиеші тəрбиеленушімен дұрыс қарым-қатынас қалыптастырудың жолдарын іздестіріп, екі арадағы алакөздікті, дау-дамай себептерін басуға əрекеттенуі тиіс. Өз басы əлекке толы балаға ұжымды қарсы қойып, оған ықпал жасауға тіпті болмайды. Əр тұлға үшін күресу қажет. Тəрбиеленуші мұғалім не педагогтың оның өзіне қарсы əрекеттеніп жатпағанын, ол оның бойындағы теріс мінез бітістеріне қарсы күресетінін сезінуі тиіс.
Қайта тəрбиелеу үшін дəстүрлі əдістермен қатар адамның барша ниеттерін түпкілікті өзгеріске келтіріп, бүкіл ұмтылыстарына бұрылыс беретін (А.С. Макаренко) - жарылыс əдісін (метод взрыва) де қолдануға болады. Бұл əдіс тəрбиеленушіге өз теріс қылықтарының бұдан былай жарамсыз болатынын терең сезінуге, өз мінез-құлқы мен қоршаған ортаға деген қатынасын өзгертуге, жаңаша өмір сүру қажеттігін түсінуге жəрдем береді.
Қайта тəрбиелеу барысындағы аса маңызды қадам - тұлғаны өзіндік тəрбие үдерісіне (өзіндік қайта тəрбиелеу жəне өзіндік реттеу, түзету) қосу.
Тәрбие үдерісінің мақсаты. Педагогика мен психология ғылымында тұлға және оның дамуы шешуші мәселелер қатарына жатады. Бұл мәселеге қатысты бұрыннан қалыптасқан үш негізгі бағыт бар. Олар: биологиялық, әлеуметтік және биологиялық - әлеуметтік бағыттар.
Биологиялық бағыт өкілдері (З. Фрейд және басқалар) тұлғаны табиғи тірі ағза деп қарастыра отырып, адамның барлық мінез-құлқын туа біткен қажеттіліктері, ұмтылулары және инстинкттері әрекетімен түсіндіреді. Бұл бағыт мәніне сәйкес, адам өзінің табиғи қажеттіліктерін баса отырып, қоғамдық талаптарға бағынуға мәжбүр болады. Өзімен күресті жасыру үшін бетперде киеді немесе табиғи қажеттіліктердің қанағаттанбауын басқа бір іс - әрекет түрімен алмастырады.
Әлеуметтік бағыт өкілдері адам биологиялық түр ретінде пайда болғанымен, өмір сүру барысында әлеуметтік топтар әсерімен біртіндеп әлеуметтік мәнге ие болады деп түсіндіреді. Тұлғаның даму деңгейі төмен болған сайын, биологиялық белгілері басым болады.
Биоәлеуметтік бағыт өкілдері психикалық үдерістерді (түйсік, қабылдау, ойлау және т.б.) - биологиялық мәнді деп, ал тұлғаның бағыттылығы, қызығушылығы, қабілеттілігін әлеуметтік құбылыс деп қарастырады. Тұлғаны бұлай бөлу оның мінез-құлқын да, дамуын да түсіндіре алмайды.
Қазір қолданылып жүрген көзқарас бойынша, тұлға біртұтас және оның биологиялық жағы әлеуметтік жағынан ажырымайды.
Өз бетінше түрлендіруші іс-әрекет жасауға мүмкіндік беретін сананың және өзіндік сананың иесі болуын анықтайтын даму деңгейіне жеткен адамды тұлға деп атайды. Адам туа сала тұлға болмайды, ол даму барсында тұлға болып қалыптасады. Тұлға - адамның әлеуметтік сипаттамасы. Адам тұлға болып әлеуметтік жүйеде жүргізілген мақсатты және ойластырылған тәрбие негізінде қалыптасады. Тұлға бір жағынан қоғамдық тәжірибені меңгеру дәрежесімен және екінші жағынан материалдық, рухани құндылықтарды қалыптастыруға қосқан үлесімен анықталады.
Тұлғаның дамуы - адамның денелік, интелектуалдық және рухани сипаттамаларыдағы сандық өзгерістердің сапалық түрде өтуін сипаттайтын биоәлеуметтік үдеріс. Демек, тұлғаның дамуы негізінде қарама-қайшылықтар жатады. Тұлға дамуының қозғаушы күші - оқыту мен тәрбиелеу барысында пайда болып, жойылып отыратын қарама-қайшылықтар болып табылады.
Мұндай қарама-қайшылықтарға жататындар: іс-әрекет барысында пайда болатын жаңа қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар; баланың дамыған денелік және рухани мүмкіндіктері мен бұрынғы өзара қатынас формалары мен іс-әрекет түрлері арасындағы қарама-қайшылықтар; қоғамның ересектер тобының тарапынан қойылатын талаптар мен тұлғаның нақты даму деңгейі арасындағы қарама-қайшылықтар.
Қарама-қайшылықтар жоғарырақ деңгейдегі іс-әрекетті қалыптастыру арқылы шешіледі. Нәтижесінде жоғарырақ даму сатысына өту мүмкіндігі пайда болды. Қажеттілік қанағаттанған кезде қарама-қайшылық жойылады. Қанағаттанған қажеттілік жоғарырақ реттегі жаңа қажеттілікті тудырады. Бір қарама-қайшылық екіншісіне өту арқылы - даму жалғасады. Тұлғаның дамуына сыртқы және ішкі факторлар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.