Сәбит Мұқановтың Балуан Шолақ шығармасының поэтикасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе. . . . 3

1 Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» шығармасының поэтикасы . . . 5

1. 1 Сәбит Мұқановтың шығармашылығы . . . 5

1. 2 Шығармадағы Балуан Шолақ бейнесі . . . 6

1. 3 Әлеуметтік астарлы шығарманың жазылу тарихы . . . 8

2 С. Мұқановтың «Балуан Шолақ» шығармасын әдеби-теориялық талдау . . . 12

2. 1 С. Мұқановтың «Балуан Шолақ» повесіндегі «бір» сөзінің қолданысы . . . 12

2. 2 "Балуан Шолақ" шығармасының көркемдік ерекшеліктері . . . 15

Қорытынды . . . 27

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 28

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . Қазақ әдебиетінің тарихында ең бір шоқтығы биік, белесі мол кезең - кеңес дәуірі әдебиеті. Біздің бітіру жұмысымызда белгілі ғалым, сыншы, кеңес әдебиетіне қатысты зерттеулері, негізгі концепциялары, кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің қалыптасуына Сәбит Мұқановтың тигізген ықпалы қарастырылады.

Тарих мерзімінен алғанда кеңес әдебиеті қысқа ғана ғұмыр кешті алайда үздіксіз өсіп, жаңа шығармалармен байып идеялық көркемдік жағынан шыңдалып отырған әдебиеттің зерттеуге лайық творчестволық теориялық мәселелері көп болды. Бұл жылдары әдебиет, қай жағынан болса да, зерттеушілер айтқандай кадр жағынан да, жанр жағынан өсті. Сондықтан С. Мұқановтың шығармалары өз заманы кезінде аты шыққан жазушылардың қатарынан болып, әдебиеттің дамуына идеология мен мемлекеттік саясаттың үлкен ықпалы болды. Сондықтан Сәбит Мұқановтың шығармашылығы бір жақты қарастырылып келді, тәуелсіздік алғаннан бері көп зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Бірақ Тұрсынбек Кәкішұлы, Мырзабай Кеңбейіл зерттеулерінде жаңаша ойлар айтылып талқыланды. Десекте әліде зерттеуді қажет етті. С. Мұқановтың шығармалары актуалдығын жоғалтты десек болады, себебі, бұл жазушының туындылары Кеңес өкіметі кезінде шыққандықтан, сол кезді дәріптеген шығармалардың қатарында болдықтан зерттелмей артта қалып отырды. Мысалы: С. Мұқановтың «Ботагөз» романы, сол сияқты тағы да басқа революция туралы шығармаларын қазіргі таңда ешкім оқымайды деуге болды, бірақ тарихи тұлға туралы жазылған «Балуан Шолақ» повесі бұрынғы өткен қазақ дәуірін, қазақтың нар тұлғалы батыр, балуан, өзінің ерлігімен, күшімен жас ұрпаққа насихаттау ретінде суреттелген бірден бір туынды ретінде қай уақытта болмасын оқылуы керек, авторы С. Мұқанов болғандықтан емес немесе қазіргі жазушылардың біреуі жазғаннан емес, ол тарихи тұлға ретінде қалыптасқаннан кейін оқылып, тереңірек зерттелуі керек. Сол кездегі зерттеулер кеңестік идеологиямен, солардың көзқарасына қарай қарастырылған болса, ал қазір біздің алдымыздағы міндет кезінде халыққа қалтқысыз қызмет еткен С. Мұқановтай жазушының еңбектерін бүгінгі уақыт пен жаңаша ойлау жүйесінің талабымен бағалап, сарапқа салу.

Курстық жұмыстың мақсат - міндеттері: Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» повесіне әдеби-теориялық талдау жасау. Осы басты мақсатқа жету үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:

- С. Мұқановтың шығармасының көркемдік-идеялық табиғатын тану;

- Балуан Шолақ бейнесінің сомдалу ерекшелігін айқындау, тарихи тұлға, оның әдебиеттегі көрінісін танып білу;

- шығарманың поэтикалық тілін талдау арқылы жазушы шеберлігін таныту;

- «Балуан Шолақ» повесіне композициялық талдау жасау;

- Жазушы шығармасының стильдік табиғатын пайымдау.

Курстық жұмыстың нысаны. Зерттеу жұмысының нысаны ретінде Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» повесі (Мұқанов С. /Сұлушаш (Роман мен повесть) - Алматы: Атамұра, 2002. -288 б. ) алынды.

Зерттеу әдістері. Ғылыми материалдарды жүйелеу, әдеби-теориялық талдау жасау.

Курстық жұмыстың ғылымилығы. Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» повесінің әдеби-теориялық жағынан талдануы, жазушының шығармашылығына қатысты ғылыми пікірлердің жүйеленіп зерттелуі жұмыстың ғылыми сипатын танытады.

Курстық жұмыстың теориялық - практикалық маңызы. Курстық жұмыстың негізгі нәтижелерін әдебиеттануға кіріспе және әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің теориясы курстарында дәріс, семинар сабақтарында қолдануға болады.

Курстық жұмыстың ғылыми дерек көздері.

Мұқанов С. /Сұлушаш (Роман мен повесть) - Алматы: Атамұра, 2002. -288 б.

Н. С. Исмагулова «Сəбеңнің шағын прозалық шығармалары» атты мақаласы.

Аупыбаев Ж. Балуан Шолақтың немересі. //Егеменді Қазақстан, 1999, 30 шілде.

Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы. Алматы, Мектеп, 1983 ж.

Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.

Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» шығармасының поэтикасы

1. 1 Сәбит Мұқановтың шығармашылығы

Мұқанов Сәбит Мұқанұлы (1900-1973) - қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы, Қазақстан Ғылым академиясының академигі. Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Сәбит Мұқанов атындағы ауылда туған. Омбыдағы оқытушылар курсын, Орынбордағы жұмысшылар факультетін, Мәскеудегі Қызыл профессорлар институтының әдебиет бөлімін бітірген[1, 37б. ] .

Сәбит Мұқанов әдебиетке араласқаннан бастап-ақ дәуір, заман алға қойған тақырыптарға қалам тербеді. Ол қазақ әдебиетінің барлық жанрында өндіре еңбек етті. Жазушы қаламынан туған әдеби мұра сан жанрлы, мол көлемді, идеялық-эстетикалық мәні жоғары да бағалы. Ол 80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға тарта поэма, бірнеше повесть пен роман, көптеген әңгіме, очерктер, оннан астам пьеса, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар, қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын талдайтын монографиялар, қазақ мәдениетінің тарихы және этнографиясы туралы зерттеу еңбектер, тағыбасқа сан-салалы кітаптар жазды.

Сәбит Мұқановтың алғашқы өлеңдері мен поэмалары, мақалалары мен әңгімелері («Көңілім», 1917; «Бостандық», 1919, т. б. ) 1917 жылдан жариялана бастады.

Сәбит Мұқанов 40-жылдары «Менің мектептерім» романын, «Балуан Шолақ» повесін, «Сырдария» романын, «Поэзия маршалы», «Майданға хат», «Жеңімпаз Қызыл Армия», «Фашизмнің ажалы», тағыбасқа прозалық және поэзиялық шығармаларын жазды.

Сын, әдебиеттану саласына жазушы көп еңбек сіңірді. Ол өз ұлтының көркем мұрасын терең игеру мен бірге, поэзия теориясының қағиадалары мен ережелеріне, өлең құрылысына жіті көңіл бөлді. Ол сонымен қатар қазақ ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастырды. Қазақтың батырлық және ғашықтық жырларының жанрлық ерекшеліктері мен композициялары, сюжеттік ұқсастықтарын салыстыра отырып, олардың халық шығармындағы орнын анықтады. Эпикалық жырлардың жанрлық тарихи сипаттары мен әдебиеттегі орнын белгілеуде фольклорлық мұраны жариялау, зерттеу ғылымына өзіндік үлес қосты. [3, 59б. ]

Сәбит Мұқанов сонымен қатар қазақ әдебиеті мен мәдениетінің көркеюі, өсіп-өнуі жолында көптеген қазақ қаламгерлерінің қадамдарына қолдау көрсетіп, қарапайым халықпен тығыз байланыс орнатты. Сәбит Мұқанов есімі қазақ әдебиетінің «алыптар шоғыры» қатарында аталады. Оның шығармалары әлемнің 46 тіліне аударылған. 1956-1966 жылдары Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің мүшесі болды. 2 - 8 сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, КСРО Жазушылар одағының басқарма мүшесі болып сайланып, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының 1-лауреаты атанған.

Сәбит Мұқанов өзінің творчестволық өмірінде әдебиетке қатысы болған мәселелердің бірінен де қалыс қалып көрген жан емес. Бүкіл қоғамдық өмірді, оның ішінде әсіресе әдеби тірлікті жіті бақылап, оның даму барысына белсене араласып отыру С. Мұқановтың бойына әлдеқайда дарыған әдет қана емес, оның өнегелі өмірінің дағдылы қасиеті болатын. Мұны жазушының толып жатқан көркем шығармалары ғана емес, қазақтың әдеби сыны мен ғылымын қалыптастыруға, өркендетуге септігін тигізген 400-ден астам сын мақалалары, том-том болып жарияланған күрделі еңбектері мен монографиялық зерттеулері дәлелдейді. Әдебиеттің идеялық нысанасы айқын, пікірі таза болуы үшін Сәбит Мұқанов аянбай күресті. Артық сілтегені де аз емес. Қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қаласуға 1932 жылы шыққан «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» деген кітабы үлкен септігін тигізді. Рас, бұл күрделі еңбекте үлкен кемшіліктер, социологиялық көзқарас орын ала тұрса да, белгілі дәуірдің тарихын баяндаған тұңғыш зерттеу екенін ешкім жоққа шығара алмайды.

Қорыта айтқанда, ұлы дарынның өнегелі де жемісті өнерпаздық жолына қысқаша шолу жасағанда, Сәбит Мұқанов - қазақ совет әдебиетінің негізін қаласқан, оның өркендеуі үшін орасан еңбек сіңірген аса көрнекті сөз шебері, ел еңбекшілерінің бүгінгі өмірінен, ой арманынан нәр тауып, шабыттана жырлаған азамат ақын, дәуір шындығын эпикалық биік деңгейге көтере суреттеген халықтың жазушысы, сахна өнерінің өркендеуіне үлес қосқан драматург, қазақтың әдеби сыны мен әдебиеттану ғылымын өрге сүйреген жауынгер сыншы, парасатты тұлға. Қазақ әдебиетінің мақтанышы Сәбит Мұқанов - өзінің өнегелі де өміршең шығармаларымен қазақтың жаңа ұрпағына рухани азық беріп, ұрпақтан-ұрпаққа жасай беретін классик.

1. 2 Шығармадағы Балуан Шолақ бейнесі

Балуан Шолақ бейнесі, ең алдымен, оның әдеби мұрасында айқын көрініс тапты. Ақынның дүниетанымы, ішкі бітім-болмысы, авторлық мені, өршіл мінезі, арман-аңсары, ол өмір сүрген орта мен кезең шындығы, тіпті батырлық іс-әрекеттерінің түпкі себеп-салдары да сонда ашылады. Нұрмағамбет Баймырзаұлының өмірін өзек еткен ғұмырнамалық туынды авторларының ақын шығармасына ерекше ден қоюының сыры осында.

Балуан Шолақтың өмірі мен шығармашылығын, адамгершілік қасиеттерін, жарқын бейнесін, күрделі тұлғасын тану үшін ақын жайында айтылған естеліктерге көңіл бөлген жөн. Кезінде Балуанмен қатар жүрген, араласқан дос-жарандары мен әнші, ақын шәкірттерінің Шолақ турасындағы ауызша тараған әңгімелері көп болған. Қазақ қаласы ежелден батырларға бай болған. Оған батырлардың ерліктерін баян еткен халықтың аңыз-әңгімелері дәлел. Халықты өзінің қара күшімен ғана емес, композиторлығымен де тәнті еткен Балуан Шолақ еліміздің мақтанышы, халқымыздың жарқын өкілі.

Оларда Балуанның туып-өскен ортасы, ұстанымы, ән өлеңдерінің жазылу тарихы, мінез-құлқы жайындағы қызықты пікірлер мол ұшырасады. Соларды іздестіріп, Балуан Шолақпен кездескен халық ақындарының әңгімелерін қағазға түсіруді ұйымдастырған, негізінен, С. Мұқанов болды. [4, 129б. ] .

«Балуан Шолақ» романы қат- қабат ізденістен соң дүниеге келген. Академик-жазушы аты аңызға айналған Балуан Шолақты саналы өмірінде ерекше қадір тұтқан. Өзінің «Өмір мектебі» романында қаламгер хан ордасына соққанын, одан қайтып келе жатқанда әрі батыр, әрі әнші Балуан Шолақты көргенін айтады. Балуан Шолақтың өнерін тамашалап, әншілік құдіретіне тәнті болған бала Сәбит сан қырлы талант иесіне еліктеп, ол сияқты үлкен нәтижелерге жетуді армандайды. «Кәдімгі Сәбит Мұқанов» атты естелік-кітабында Жамбыл атасы «Балуан Шолақ» атандырған Сәбеңнің жиын-тойларда Нұрмағамбет Баймырзаұлының «Ғалиясын» жиі орындайтыны, Балуан туралы аңыздарды көп білетіндігі жайында біраз мәлімет береді. Бұл жайттар, сөз жоқ, жазушының Балуан Шолақ тақырыбына көлемді шығарма жазуға жылдар бойы дайындалғанын көрсетеді. Алғаш «Әдебиет және искусство» журналында жарияланған «Балуан Шолақ» романы 1942 жылы жеке кітап болып басылып шықты. Жазушы мұнда зорлық пен өктемдікке қарсы күрескен Нұрмағамбет Баймырзаұлының батырлық қырына ерекше мән береді. Өйткені Ұлы Отан соғысы қарсаңында ата- баба аруағын қадірлеу, батырлар мен қазақтың тарихи тұлғаларын ардақтау, мадақтау ісі қолға алынып, елдің, майданға аттанған қазақ жігіттерінің рухын көтеру жайы бірінші кезекте тұрған болатын.

Жазушының «Балуан Шолақтың» жанрын бірінші басылымында «батырлық поэма» атауының бір себебі осында болса керек. Дулат Исабековтің М. Әуезов атындағы академиялық драма театрында сахналанған «Жаужүрек» пьесасының бас кейіпкері де - осы Балуан Шолақ. Белгілі драматургтің С. Мұқанов романындағы оқиғаларға интерпретация жасағаны байқалады. Екеуінде де қаһармандар жай ұрлық, мал алу, баю ниетін көздемейді, еттен өтіп, сүйекке жеткен кек, саналы әрекет көрініс береді. Әрине, дәуір тынысы, халық тұрмысы, кең суреттелетін кейіпкердің өмір белестері хронологиялық ретін сақтап, сатылап дамитын романды бірнеше көрініске негізделген драмалық туындымен салыстыруға болмайды. Дегенмен бас кейіпкерлердің тұлғасынан бастап, сөз саптасында, өжет мінезінде бірталай үндестік кездеседі. Біз мұны драматургтің өмір шындығына адалдығына, ұлттық, әлеуметтік мәселелерді, махаббат жайын бірінші кезекке шығарып көрсетуді басты нысана етіп алғандығына байланысты айтып отырмыз. Еңбекке ерте араласып, өмірлік тәжірибе жинақтаған, табиғатынан батыл, өткір Балуан Шолақтың тек тұлғасы ғана емес, істеген істері де ірі. Ол туған жерін орыс мұжықтарына берген патшаға кектеніп, орыс деревнясын өртейді, Түйе палуан мен Каронды жығады, Балқаш қызды алып қашып, соңынан түскен қуғыншыларды жайратып салады, ояздың қызын алып қашады, небір асауға бас үйретеді, т. б. осындай оқиғалар романдағы кесек қимылды Балуан бейнесінің романтикалық сарында жасалғанына толық дәлел бола алады. Балуан Шолақтың батырлық бейнесі мен оқыс істері, романның шым-шытырық қызықты мазмұны С. Мұқановтың ғұмырнамалық туындысын қазақ халқы сүйіп оқитын шығармаға айналдырды. Халық басты кейіпкерді әділет жолын ұстанғаны үшін жақсы көрді, сыйлады, күрескерлер санатына қосты. Мұндай қайтпас мінезді, ашынған адамдар тұлғасын жасау С. Мұқанов шығармашылығындағы жаңа биік белес болатын[5, 105б. ] .

Дегенмен Ғабит Мүсіреповтің «Балуан Шолақ» романы туралы айтқан: «Балуанның ішкі дүниесінің жалаңаштаулығы, қоғамдық көзқарасының тұтасып, өрістеп отырмауы, Шолақты көбінесе қара күшке айналдырып жіберетін жақтары бар», - деген сыни пікірін жоққа шығара алмаймыз. Әрине, С. Мұқанов туындысы өмір шындығына негізделген. Бұл - ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген, үш жүзге аты кең жайылған танымал тұлға Балуан Шолақ Баймырзаұлы жайындағы тарихи шығарма. Мұнда көркемделген тарих немесе тарихи-публицистикалық очерк сипаты басым. Соның бірі негізгі идеяға - халық мұраты үшін күрескен батыр тұлғасын ашуға жұмсалған. Аңыздар роман желісінде жеке өзіндік қызмет атқармайды. Автор сол тарихи аңыздардың бағытын ашуға ұмтылады. Романда ұлт тарихындағы елеулі деректерді саралай отырып, жазушы айтулы тұлғаның ғибратын оқырман алдына жайып салады. Атап өтерлік бір мәселе сол - романда қиял мен дерек бірлікте, көркем шындық деңгейіне көтерілген. Психологиялық талдаудан гөрі шолып айту жағы басым. Ең бастысы, қазақ әдебиетінде Балуан Шолақ бейнесі жасалды. Балуан өмірін өзек еткен роман да, драмалық туынды да халық көңілінен шықты. Д. Исабековтің «Жаужүрегі» әлі сахнадан түскен жоқ. С. Мұқановтың «Балуан Шолағы» бірнеше буынның сүйікті кітабына айналды. Бұл шығармалар замандастарымыздың рухани қажетін өтеп келеді. Дегенмен қазіргі қазақ әдебиетінің түрлі жанрларында Балуан Шолақтың әншілік, композиторлық, ақындық қырлары ашыла түсуге тиіс. Ол үшін ақын өмір сүрген уақыттың шындығын баяндайтын тарихи деректерге сын көзбен қарап, Балуан Шолақ туралы қолжазба мұраларды, архив материалдарын жариялап, зерттеу объектісіне айналдыру керек.

1. 3 Әлеуметтік астарлы шығарманың жазылу тарихы

Әдеби шығармашылық - жазушының өмір тарихымен ұштасып жатқан процесс. Бала жасынан эпос жаттапөскен жазушының есте сақтау қабілеті ерекше болған. С. Мұқанов болашақ туындыларының кейіпкері Балуан Шолақпен 1913 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Марьевка деген жерде кездеседі. Осы кездесуден соң әнінтыңдап, өнерін қызықтаған бала Сәбиттің бойында өнерге деген құштарлық туады. С. Мұқанов «Балуан Шолақ» туындысына түрткі болар әсерді көбіне бала кезден санасында сақталған естеліктер негізінде тапқан. Балуан Шолақ - болашақ жазушы көңілінде айырықша әсер қалдырған түлға. Өмірлік материалдың негізгі көзі - жазушының жеке өмірбаяны. Орыстың ұлы жазушысы Л. Н. Толстойдың жас шағында санасында қалған Кавказ және Севастопольдік әсерлерінің, алған мәліметтерінің бай болғаны соншама, басқа шығармаларын былай қойғанда, бір ғана «Соғыс және бейбітшілік» роман-эпопеясына толық жеткен екен. Осындай жазушылық табиғатты қазақ жазушысы Сәбит Мұқанов табиғатынан да көруге болатын еді. Жазушы С. Мұқановтың бала шағынан жаттап өскен жыр-қиссалары, естіген аңыз-әңгімелері, көзбен көрген жайлары шығармаларына үлкен арқау болған. Бұған бір сыпыра шығармаларын мысал етуге болады. Атап айтқанда, «Өмір мектебі», «Балуан Шолақ», «Ұмсын сұлу» - суреткер өмірінен туған тақырыптар. Бала шағында жүздескен әсермен Балуан Шолақ бейнесі көңілінде берік орнығады. Сегіз қырлы, бір сырлы Балуан Шолақты өнердің биік тұлғасы ретінде бағалады. Мемуарлық шығарма «Өмір мектебінде» халық әні мен енеріне сусындап өскен бала Сәбит бейнеленеді. С. Мұқанов жас шағынан Арқаның атақты өнер иелерімен жүздескен. Ақан сері, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай сынды сал-серілер өнерін тамашалаған. Мемуарда баяндалған өмірбаяндық мәліметтердің деректік маңызы бар. Жазушы Балуан Шолақ бейнесін былай суреттейді: « . . . Кескіні бірсыдырғы көркем екен, имектеу зор мүрынды, қалың қабақты, қою қасты, үлкен қара көзді, ат жақты, қою, үзын қара мұртты, дөңгелектеу қою қара сақалды . . . Ерекше көзге түсетін киім-кешегі екен: сыртына желбегей салған ақ ботаның түбітінен тоқыған шекпен, астары батсайы, өңіріне жалпақтығы төрт елі қып құндыз үстаған, басында батсайымен тыстаған ақ бүйра тымақ, ішкі қара барқыт камзолының беліне жалпақ қып-қызыл жібек белбеу байлаған . . . Бұл сияқты киінген кісіні мен өмірде көрген емен». Жеке тұлғаның рухани, адамгершілік әлемі, гуманистік-эстетикалық мәселелер - жалпы адамзаттық мәңгілік проблемалар. [7. 46 б]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.