Ұрықтардың аналық малдың жыныс жолдарымен жылжуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті
Т.Ж. ӘБДІРАХМАНОВ
ВЕТЕРИНАРЛЫҚ АКУШЕРЛІГІ, ГИНЕКОЛОГИЯ ЖӘНЕ
КӨБЕЮ БИОТЕХНОЛОГИЯСЫ
(Оқулық)
АСТАНА 2007
УДК 619:618 (025.8)
ББқ 48.76.я 7
Ә.14
Т.Ж. Әбдірахманов. Ветеринарлық акушерлігі, гинекология және көбею
биотехнологиясы
Қазақ ұлттық аграрлық университеті (ҚазҰАУ) жанындағы оқу-
әдістемелік секциясының ветеринарлық мамандықтар секторының шешімімен
баспадан шығарылуға ұсынылды (хаттама №12, 25.06.2007)
ISBN 9965 – 868 – 56 - 5
Аталмыш оқулық 10 тараудан тұрады. Оқулықта көбею органдарының
анатомиясы мен физиологиясы, малдарды ұрықтандыру әдістері, ұрықтану және
эмбриондарды отырғызу, буаздылықтың, туу және туудан кейінгі мезгілдердің
физиологиясы мен патологиясы, жаңа туған төлдердің аурулары қарастырылған.
Акушерлік терапиядан, сүт безінің ауруларынан, үй малдарының гинекологиясы
мен андрологиясы туралы мәліметтер келтірілген. Аталмыш оқулықта қазіргі
уақытың талабын ескере отырып оқу құрамында, әдістемеліктерде ескерілмеген
ауылшаруашылық малдарының асырауы мен ұстауы кезеңдерінде кездестені
аурулар, желінсауларды балау, төлдеуден кейінгі эндометриттер т.б.
сұрақтарға көңіл аударылған. Сонымен қатар қазіргі уақытта акушерлік
ауруларға қарсы қолданылатын дәрілік заттар жайындағы тың деректер
берілген.
Оқулық жоғарғы оқу орындарының 051201 – Ветеринарлық медицина
мамандығы бойынша ҚР-нің білім беру мемлекеттік стандартына сәйкес
құрастырылған.
ББқ 48.76.я 7
Пікір берушілер: Ауылшаруашылық министрлігінің Ветеринария
саласындағы референция, мониторинглеу, лабораторлық балау және
әдістемелік орталығының генералды директоры, в.ғ.д., профессор
Ш.Ж.Тұрсынқұлов
Қазақ ұлттық аграрлық университеті акушерлік және хирургия кафедрасының
меңгерушісі, ветеринария ғылымдарының кандидаты, доцент М.Н Жоланов.
С.Сейфуллин атындағы мемлекеттік агротехникалық университеті
ветеринарлық санитария және мал өнімдерін сертификаттау кафедрасының
биология ғылымдарының докторы, профессор
Б.С. Майқанов
БК Астана, 2007-210 бет.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университетінің
ғылыми кеңесінде қаралды.
3706 000000
00 (05) - 07
ISBN 9965 – 868 – 56 - 5
©С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық универси-
теті, 2007.
Мазмұны
Алғы сөз 5
1 Тарау. Әртүрлi малдар аналықтары мен аталықтары жыныс жүйесiнiң
анатомо-физиологиялық ерекшелiктерi 10
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Аналық малдардың жыныс органдарының анатомиясы ... ... 10
1.2. Аталық малдарының жыныс органдарының анатомиясы ... 15
1.3. Аталық және аналық малдар жыныс органдарының
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.4. Әртүрлі малдардың жыныстық және физиологиялық
жетiлуi 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.5. Жыныс циклі 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.6. Әртүрлі малдардың жыныс циклдары 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.7. Жыныс акті 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.8. Жыныс актінің түр 36
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2 Тарау. Малдарды ұрықтандыруды ұйымдастыру
технологиясы 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.1. Табиғи ұрықтандыру және малдарды шағылыстыру ... ... ... . 38
2.2. Табиғи ұрықтандыру түрлері 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.3. Қолдан ұрықтандыру 41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Организмнің тыс жағдайда сыртқы ортаның ұрықтарға тигізетін
әсері 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.5. Ұрық алудың әдістері 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.6. Ұрықты 57
сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.7. Ұрықты 59
тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.8. Малдарды ұрықтандыру 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3 Тарау. Ұрықтану және өскіндердi трансплантациялау ... ... ... 72
3.1. Ұрықтардың аналық малдың жыныс органдарымен жылжуы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...72
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2. Аналық клетканың жыныс жылжуы 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.3. Ұрықтану және өскіннің 76
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3.4. Зародыштарды 79
трансплантациялау ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
3.5. Донорларды 80
таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
3.6. Суперовуляцияны 81
тудыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.7. Донорларды 81
ұрықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3.8. Зародыштарды 82
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
4 Тарау. Буаздылыҝ 84
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
4.1. Ұрық оның қабықтары және плацента 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
4.2. Өскін мен ұрықтың дамуы 91
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
4.3. Буаз малдың организміндегі өзгерістер 93
... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4. Буаздылық пен бедеулік 95
диагностикасы ... ... ... ... ... . ... ... ...
5 Тарау. Туу және туғаннан кейінгі кезең, төл мен туу жолдарының
анатомо-топографиялық қарым қатынастары ... ... ... ... 101
5.1. 104
Туу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2. Туғаннан кейінгі 106
кезең ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
..
5.3. Туу бөлмелерін ұйымдастыру және тууға дайындау қалыпты туу
кезіндегі көмек 107
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
5.4. Қалыпты туу кезеңіндегі көмек 108
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
5.5. Туу акті динамикасының түрлік ерекшеліктері 110
... ... ... ... ... .
6 Тарау. Буаз малдардың аурулары, буаздылық патологиясы ... 112
6.1. Іш 116
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
6.2. Идиопаттық жұқпайтын іш 122
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
6.3. Симптомдық жұқпайтын іш 125
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
6.4. Жұқпалы және инвазиялық іш 127
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ...
6.5. Қолдан болған іш 129
тастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7 Тарау. Туу патологиясы 131
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
7.1. Акушерлік 134
аспаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
7.2. Тууды шешетін 141
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8 Тарау. Жаңа туған төлдердің аурулары және төлдеуден кейінгі
мезгіл патологиясы 150
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
8.1. Төлдеуден кейінгі мезгіл патологиясы 150
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
8.2. Жаңа туған төлдің патологиясы және аурулары 159
... ... ... ... ...
9 Тарау. Сүт безінің патологиясы. Желіннің қысқаша
морфофункциональдық сипаттамасы 165
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
9.1. Агалактия және 171
гипогалактия ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
9.2. 179
Желінсаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
10 Тарау. Үй жануарларының гинекологиясы және андрология
негiздерi 189
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
10.1. Жыныс органдарын зерттеу 193
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
10.2. Туа біткен 196
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
10.3. Алиментарлық 200
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
10.4. Климаттық 202
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
10.5. Эксплуатациялық 202
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
10.6. Қолдан жасалған 203
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданған әдебиеттер тізімі 210
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
АЛҒЫ СӨЗ
Мал дәрігерлік акушерлік және гинекология пәні бір-біріне байланысты
екі ғылымнан тұрады.
Мал дәрігерлік акушерлік пәні франц. тілінен accoucher - босану -
мал дәрігерлігінің клиникалық саласы болып саналады, ол жыныс
процесстерінің қалыпты жағдайы және түр өзгерістері туралы сұрақтарымен
айналысады. Бұларға ұрықтандыру, ұрықтану, буаздылық, туу, туудан кейінгі
уақыт, сүт безінің және жаңа туған төлдердің аурулары сияқты сұрақтары
жатады.
Өндіру жұмыстарын жүргізу кезінде негізгі мақсат әрбір аналық малдан
неғұрлым көп мөлшерде төл алып оны сақтау. Көп жағдайда бұл мақсатқа жету
жолында аналық малдардың репродуктивті функциясының бірнеше ауытқулары,
яғни аз ұрықтылық, бедеулік, іш тастаулар, өлі туған төлдер немесе туған
төлдердің өмірсүргіштігінің төмендігі сияқты көріністер кедергі жасайды.
Осы ауытқулар ұйымдастыру-шаруашылық және зоотехникалық кемшіліктер
малдарды асырау, ұстау және пайдалану, ұрықтандыру тәртіптерін бұзу т.б.,
сонымен қатар өндіру жұмыстарының тиісті мал дәрігерлік бақылауының
болмауынан туады.
Аналық малдың тікелей көбею қабілетінің төмендеуіне немесе толығымен
жойылуына буаздылық, туу, төлдеуден кейінгі уақыттарда пайда болатын
патологиялық процесстер немесе жыныс органдарының аурулары себеп болуы
мүмкін.
Мақсатқа байланысты акушерлік пәнінің алдында келесі мәселелер
қойылады:
1. Ауру малдарды анықтау, кейін оларды емдеу.
2. Аналық малдардың буаздылық процессінің дамуын қадағалау
3. Төлдеу кезінде малдарға акушерлік көмек көрсету.
Мал дәрігерлік гинекология - аналық мал организімінде кездесетін
жыныс және басқа органдарының төлдеу мезгілі
аяқталғасын пайда болатын, соның салдарынан бедеулікке әкелетін
патологиялық процесстер жөніндегі ілім.
Гинекология ғылымы акушерлік ғылыммен бір мезгілде дамиды.
Гинекология деген термин екі грек сөзінен тұрады dyne - әйел,
және lodos - ілім.
Гинекологияның акушерлік ғылымнан бір өзгешілігі, ол буаздылық
уақытынан кейін болатын ауруларды зерттейді.
Мал дәрігерлік гинекологияның басты мақсаты, аналық малдың жыныс
органдарында кездесетін ауруларды зерттеу, осы аурулардың әсерінен болатын
бедеуліктің алдын алу және емдеу әдістерін әрі қарай дамыту.
Мал дәрігерлік акушерлік көмектің қарапайым түрлері ерте заманнан
дами бастаған. Кейіннен акушерлік тәсілдерді бірқатар адамдар жақсы
меңгеріп өз тәжирбелерін ұрпақтан ұрпаққа беріп отырған.
Құл иеленушілік және феодализм дәуірлерінде атты әскерге, мал
шаруашылықтарына мал дәрігерлік мамандар қажет болды. Бірінші мал емдеу
мамандарын даярлайтын мектептерде мал дәрігерлік хирургияның негізгі бөлімі
ретінде акушерлік көмектің тәсілдерін меңеруге көп көңіл бөліне бастады.
Дегенмен әлі де болса акушерлік көмек тәсілдерін қолдану кеңінен тарамады.
Капитализм дәуірінде мал дәрігерлік акушерлік жеке өзіндік ғылымы
тәжірбелік пәнге ауыса бастады( акушерлік көмек тәсілдерін көрсететін
ғылыми енбектер, кітаптар пайда болды. Бұған мысал ретінде медициналық
хирургия академиясының профессоры Г.М. Прозоровтың “Мал дәрігерлік жәрдем
беретін ғылым және мал төлдерінің аурулары” деген еңбегін атауға болады.
Оның бұл енбегі 1849 жылы жарық көрген. Осы еңбекте негізінен мал
енелерінің денсаулығын, өмірін, олар өмірге әкелген тәлдерді сақтау үшін
акушерлік көмектің тәсілдерін қалай қолдану керек екені көрсетілген. Мал
шаруашылығының алға қарай дамуы патшалық Ресейде 1715 жылға дейін арнайы
мал дәрігерін дайындайтын мектептер аз болды, бұл 1840 жылы Варшавада, 1848
жылы Дерпт қаласында, 1851 жылы Харьковте, 1873 жылы Қазанда малдәрігерлік
институттарының ашылуына негіз болды. Біраз уақыттан кейін акушерлік
сұрақтардың өсуіне байланысты, оқу орындарында арнайы курстар бөліне
бастады және жоғарғы оқу орындарында оқитын студенттерге кітаптар шығару
қажеттілігі туды.
Көп уақыт бойы біздің мал дәрігер мамандары акушерлік пәнді Сен-
Сира, Виоле (1875), Гармстың (1875), Франктың (1876), Штосстың (1928)
еңбектері арқылы оқып келді, осы кітаптарда сол уақыттағы шетел
ғалымдарының еңбектері жоғары бағаланып, ал Ресей ғалымдардың еңбектері шет
қалып отырды. Тек 1931 жылы ғана профессор Н.Ф. Мышкиннің орыс тілінде
жазған ең алғашқы оқулығы жарық көрді. Бұл кітап төрт рет түзетіліп,
толықтырып қайта басылып шықты.
Ұлы Октябрь төңкерісінен кейін үлкен өзгерістер болды. Ресейде мал
дәрігерлік оқу орындарында мал дәрігерлік акушерлік кафедралары құрылды
1919 жылы Мәскеудің мал дәрігерлік жоғарғы оқу орынында жеке акушерлік
кафедрасы құрылды, ал 1922 жылы Қазанда және Ленинградта мал дәрігерлік оқу
орындары ашылды. 1937 жылы Алматы малдәрігерлік зоотехникалық институтында,
Семейде кейіннен Ақмола, Орал, Қостанай ауылшаруашылық институттарында
акушерлік кафедралар ашылды.
Мал дәрігерлік акушерлік пен гинекология басқа пәндермен тығыз
байланысты. Клиникалық пән ретінде ол физиология, зоология, фармакология,
микробиология, хирургия, індеттану, паразитология, терапия және де басқа
ғылымдармен тығыз байланысты.
К.А. Тимирязевтің, И.В. Мичуриннің, И.П. Павловтің еңбектері осы
пәннің теориялық негізін құрды. Акушерлік ғылымның дамуына
А.В. Квасницкийдің, А.И. Лопыриннің классикалық еңбектері де үлкен әсерін
тігізді.
Акушер мамандармен бірге ірі биолог ғалымдар А.А. Машковцев жыныс
циклінің жүйке эмоционалдық теориясын құрушы және Е.Ф. Поликарпов
тығыз байланысты жұмыс жүргізді.
Акушерлік індеттану пәнімен де байланысты, себебі профессор П.А.
Волосков малдардың жыныстық жұқпалы аурулары мен бедеулігі деген
кітаптардың авторы болып табылады. Осы ғалымның зерттеулерін ары қарай
профессорлар А.А. Сысоев пен Н.Н. Михайлов дамытты. Ал профессор А.А.
Сысоев болса “Індеттану және ауылшаруашылық малдарының жұқпалы аурулары(
деген кітаптың авторы болып саналады.
Оперативтік акушерлік бөлімі негізінен атақты хирургтер Б.М.Оливков,
И.И. Магда, В.В. Мосиннің ғылыми еңбектерімен байытылды.
1931 жылы профессор Н.Ф. Мышкинның мал дәрігерлік акушерлік деген
кітабі басылып шықты. Осы жылы профессор В.В. Контенің ауыл шаруашылық
малдарының бедеулігімен күресу деген еңбегі, ал 1932 жылы мал дәрігерлік
акушерлік курсы жарық көрді.
Мал дәрігерлік акушерлік кафедрасының клиникалық тәжірбелік
жұмыстары біраз сұрақтарды шешуге жағдай туғызды. Профессор Н.Ф. Мышкин
сиырлардың буыздығын анықтайтын клиникалық әдіс ойлап тапты және мал шуының
тусуін қамтамасыз ететін тәсілдер мен сол уақытқа сай желін қабынуының
жіктеуін ұсынды.
Профессор А.Ю. Тарасевич биелердің буаздығын анықтайтын жаңа
клиникалық тәсіл тапты, және гинекологиялық ауруларды емдейтін біраз
тәсілдер ұсынды балшықпен емдеу, аналық жыныс безінің қуысына пункция
жасау тағы да басқалары. Ол ғылыми түрде күйіттеуші-айғырларды биелердін
жыныстық күйлеуін білуге, және олардын жыныстық әсерін тигізетінін
дәлелдеді: ең бірінші рет ішек арқылы овуляцияны қадағалап, биелерді қолдан
ұрықтандыруды ұсынды. Осы ұсыныс Х.И. Животковтың, В.К. Кедровтың, П.И.
Шаталовтың еңбектерінің нәтижесі ретінде қазіргі уақытта да кеңінен
қолданылады.
Өзінің енбектерінің нәтижесін және бай тәжіребесін А.Ю. Тарасевич
“Ауыл шаруашылық малдарының бедеулігі” (1936) деген монографиясында
көрсетті. Профессор А.Ю. Тарасевич мал дәрігерлік акушерлік мектептерді
ашудың негізін қалады. И.А. Бочаров, Н.А.Флегматов және басқалар.
Профессор И.А. Бочаров (1901-1975) өз шәкірттерімен мал бедеулігін
зерттеп “Ауылшаруашылық малдарының бедеулігі” деген кітабын (1956) шығарды.
Осы кісінің редакциясымен мал дәрігерлік оқу орындарына арналған мал
дәрігерлік акушерлік кітабы 1967 жылы жарық көрді.
Профессор Н.А.Флегматов (1903-1986) есектердің буаздығын анықтайтын
тәсіл ойлап тапты( шу туспегенде қағанақ суларын пайдаланудың ықпалды
нәтижелі жолын ұсынды. Өз әріптестерімен бірге мал көбеюінің физиологиясы
мен патологиясы туралы біраз маңызды зерттеулер жүргізді. Осы зерттелген
мәселелер “Ауылшаруашылық малдары деген жинағына енді, ол (1959) жарық
көрді.
Профессор Я.Г. Губаревич “Ұсақ малдардың акушерлігі” деген монография
және техникумдарға арналған акушерлік кітап жазды.
Професор П.И.Шаталов жыныс циклы және биелердің
төлдегеннен кейінгі уақыты жөнінде, кейбір бедеуліктің түрлеріне буаз
биелердің қан сары суы (СЖК) мен қанды (КЖК) қолдану туралы маңызды
зерттеулер жүргізді және отандық гравогормон деген синтез арқылы жаңа
препаратты бөліп алды.
Акушерлік ғылымның дамуына атақты ғалым, ВАСХНИЛ-дың корреспондент
мүшесі, профессор А.П.Студенцов көп еңбегін сіңірді. Осы кісі біраз ғылыми
еңбектер, жолдамалар жыныс цикл жөнінде, бедеулік, іш тастаулар,
желінсаулар т.б. сүт безіне және жыныстық органдарға жасалынатын
операциялардың ыңғайлы түрлерін ұсынды, “Мал дәрігерлік акушерлік және
гинекология” деген кітабын 1949 жылы жазып шығарды. Өз өмірінде осы оқу
кітабы үш рет қайта басылып, 1952 жылы Мемлекет сыйлығына ие болды.
А.П.Студенцов өз еліміздегі акушерлік саласындағы бірінші ғалым
докторы (1937). Оның көптеген еңбектері (300-дей) отандық мал дәрігер
акушер санының өсуіне көп әсерін тигізді. Осылардың арасында мал дәрігерлік
акушерлік Львов мектебін құрушы профессор Г.В.Зверева да бар. Ол сүт
безінің аурулары жөнінде, акушерлік физиология мен патология, бедеулік және
малдарды қолдан ұрықтандыру жөнінде маңызды зерттеулер жүргізді.
Г.В.Зверева біраз оқулықтар мен нұсқаулардың авторы. 1976 жылы
“Сиырлардың гинекологиялық аурулары” деген кітабы, ал 1985 жылы мал
дәрігерлік акушерлік анықтамасы жарық көрді.
Профессор В.А.Акатов (1909-1971) сиырлардың сүт бездерінің ауруларын
ультрадыбыспен емдеу тәсілін ойлап тапты.
Профессор Д.Д.Логвинов желін қабынуында, шу түспегенде және сиыр
бұзаулағаннан кейінгі уақытта кездесетін ауруларда новокаиннің
патогенетикалық тәсілін ойлап тауып, оның іс жүзінде қолданылуына ықпал
жасады. Жоғарғы оқу орындарының факультеттерінде сырттай оқитын
студенттерге арналған “Сиыр емшегінің физиологиясы мен
өзгерісі” (1971) “Буаздылық және сиырлардың бұзаулауы” (1975) деген
кітаптар жазды.
Мал дәрігерлік гинекологияның дамуына РСФСР ға еңбегін сінірген мал
дәрігері Х.И.Животков үлкен еңбек сіңірді. Осы кісінің жазған кітабі
“Биелерді ұрықтандырудың негізі” (1952), әрбір мал маманының қолдан
түсірмейтін басшылығы болып табылады.
Профессор И.И.Родин бұқалардың, қошқарлардың, қабандардың жыныстық
рефлексі және ұрықты алу тәсілін дамытуда, қолдан ұрықтандыру тәсілдері
жөнінде ерекше зерттеулер жүргізді.
Профессор А.О.Мапасян, М.П.Рязанский, И.С.Нагорный сиырлардың
агалактиясы мен гипогалактиясы жөнінде маңызды зерттеулер жүргізді.
Мал дәрігерлік акушерлік пен гинекологияның дамуына профессор
И.И.Иванов үлкен үлес қосты, өзінің жан-жақты зерттеулерімен ол
ауылшаруашылық малдарын қолдан ұрықтандырудың көптеген сұрақтарын шешу
жолдарының негізін салды. И.И.Иванов мал дәрігерілері мен зоотехниктердің
мектебін құрды, осы мектеп өзінің зерттеулерін қазіргі уақытта да ары қарай
жалғастырып жатыр.
Ветеринарлық акушерлік және гинекология пәнінің дамуына отандас
ғалымдар да өз үлестерін қосып келеді.
Т.Ж. Әбдірахманов акушерлік ғылыми саласында еліміздегі бірінші
ветеринарлық ғылымының докторы (2002). Осы ғалымның жетекшілігімен 2005-
2007 жылдары аралығында акушерлік мамандық бойынша үш кандидаттық
диссертациялар (А.А. Муханбеткалиева, А.Н. Ахметов, Б.Р. Касеинов) қорғалды
және бірнеше жұмыстар аяқталып қорғауға дайын. Қазіргі кезде елімізде
акушерлік мектеп құрылды деп айтуға болады.
Т.Ж.Әбдірахманов, А.Н Ахметов (1999) желінсаудың жасырын түрін
анықтау үшін жаңа диагностикалық тест диагмасты ұсынды. Бұл тест арқылы
зерттелетін сүтте екі көрсеткіштер, айта кеткенде соматикалық клеткалардың
лейкоциттердің көбеюінің және рН көрсеткіштерінің
өзгеруін анықтауға болады.
Т.Ж. Әбдірахманов, К.М.Камсаев (1999) сиырлардың төлдеуден кейінгі
іріңді катаральды эндометриттерін емдеу үшін гипериммунды антигистаминды
қан сары суын ұсынды.
Т.Ж. Әбдірахманов, А.И. Бұлашева, Ж.О. Кемешов (2005) сиырлардың
жасырын желінсауын және төлдеуден кейінгі эндометриттерін емдеу кезінде
ұлпалы препараттарды қолданып жақсы нәтиже алды.
А.А. Мұханбетқалиева, Т.Ж. Әбдірахманов (2005) Saussurea Salsa
экстрактысын өндірісте сиырдың төлдеуден кейінгі іріңді-катаральды
эндометритін емдеуге, дәрілік препарат ретінде қолдануын ұсынды.
Акушерлік пәнін дамуына сонымен қатар келесі ғалымдар М.Н. Жоланов,
Б.А. Құрманов, И.Т. Жақыпов өз үлестерін қосты.
М.Н. Жоланов сиырлардың желінсауларын оқып зертеді және
өндіру жұмыстарымен айналысты.
Б.А. Құрманов інгендердің жыныс циклдарын Қазақстан бойынша оқып
зертеді.
И.Т. Жақыпов ауылшаруашылық малдарын қолдан ұрықтандыру жөнінде, айта
кеткенде маноцервикальдық әдістің модифицирленген үлгісін ұсынды. Сонымен
қатар СЕЗЕҚ (сұйық емдік заттарды енгізу құралы) ұсынылған. Мұнымен қатар
И.Т.Жақыповтың акушерлік машықтану мен ұдайы өндіру тәсілдерін меңгеруге
арналған фантомын атаған жөн.
1 Тарау. Әртүрлi малдар аналықтары мен аталықтары жыныс жүйесiнiң
анатомо-физиологиялық ерекшелiктерi
1.1. Аналық малдарының жыныс органдарының анатомиясы
Аналық малдардың жыныс аппаратының және жыныс процесінің эволюциясы.
Аналық малдың жыныс процессінің эволюциясы аталықтың эволюциясына
ұқсас. Егер біз аталық жыныс клеткалары белсенді жылжу қасиеттерімен
сипатталады десек, керісінше аналық гаметалар өз бетімен жылжу қасиеттерін
жоғалтып, оның орнына барлық эмбриональды мезгілде немесе зародыштың дамуы
мен өсуіне керек пластикалық заттар қорына ие болады.
Жыныс процесінің әрі қарай дамуы кезінде аналық пен аталық
аралығында ерекше қарым-қатынас пайда болады. Осы көрініс аналық және
аталық гаметалардың кездесуін жеңілдетіп, соның арқасында ұрықтану болады.
Ұрықтану ішкі және сыртқы түрге бөлінеді. Сыртқы ұрықтану амфибиялар
мен балықтарда, ал ішкі ұрықтану сүт қоректілер мен құстарда және барлық
дала жануарларында өтеді.
Ішкі ұрықтану кезінде ұрықтар аналық жыныс жолдарына түседі де, осы
жерде ұрықтану процессі өтеді.
Аналық ұрық дамыған кезде жыныс өскінінен аналық жыныс безі, ал
мюллеров каналының жолынын краниальдық бөлігінен фаллопиев тұрбасымен
үлкейткіш пайда болады, каудальды бөліктері несеп-жыныс синусіне құйылады.
Каудальдық шеттерінің өсіп кетуіне байланысты жақын немесе едәуір
қашықтықта қынап, жатыр мүйіздері денесі және мойыны пайда болады. Вольфов
жолы жойылады.
Аналық малдың жыныс органдары сыртқы және ішкі мүшелерге бөлінеді.
Сыртқы мүшелерге Genitalia ecterna - сарпай, қынап кіреберісі және
клитор, ішкі мүшелерге Genitalia inlerna қынап, жатыр, жатыр
түтікшелері, аналық жыныс бездері жатады.
Сиырдың жыныс органдары Сиырдың сарпайы vulva қатпарланған
терімен жабылған. Жыныс еріндерінің дорсальдық жоғары бұрышы
дөңгелектенген, ал вентральдық төменгі ұшы үшкір және сәл құйымшақтың
дөңінен түсіп тұрады. Клитор екі ұзын каверналық денелерден құрылған
сиырда ұзындығы (2- см басқы ұшымен аяқталады.
Қынап кіреберісі шекарасыз қынапқа өтеді, өйткені күйіс қайыратын
жануарларда несеп клапаны нашар дамыған. Қынап кіреберісі бүйірінің
қабырғасында оң және сол шығаратын тармақтармен ашылатын үлкен бездер
орналасқан.
Қынап кілегейі көп қабатты қатпар құрайды. Қынап қабырғасының
вентральдық жағында гартнер өзектері вольфов каналының рудименті
орналасқан.
Сиырдың жатыры екі мүйізді қос мүйізді түрге жатады. Жатыр денесі
онша үлкен емес сиырда ұызындығы 2-6 см, нашар дамыған және ұрық жататын
жер емес. Жатыр мойыны қынап және жатыр жағынан күрт бөлінген. Сиырда жатыр
мойынының ұзындығы 12 см. Мойынның шырышты өзегі жолы ұсақ бойлы және
кесек көлденең қатпарлар құрайды. Мойынның артқы жағы сыртқы тесігімен
топтастырылған конусқа ұқсас, қынап қуысына 2-4 см еніп тұрады.
Жатырдың кілегейлі қабаты арнайы құрылымдар - жатырдың сүйелдерін
карункулдары құрайды, олар мүйізді жағалай төрт қатарда орналасады, әр
қатарда (0-(4-тен, барлығы 75-тен (20-ға дейін. Карункулдер дөңесті, жарты
шеңбер тәрізді, безсіз биіктігі 1,2-4,7 мм, ені -3,2-9,1 мм, ұзындығы 4,4-
(3,8 мм туындылар (Ю.М.Серебряков). Карункулдер - аналық плацентаның
өскіні. Буаздылық кезінде карункулдер он есеге дейін үлкейеді қаздың
жұмыртқасындай, кейде одан да үлкен.
Жатырдың мүйізі ұзын бойында қосылады да медиальдық қабырғалармен
қалқа құрайды. Сырт жағынан қосылған жерлері үңгі тәрізді болып көрінеді
мүйіз аралығы науасы, олар каудалды жатыр мүйіздерінің денесіне және
мойынына өткен, ал краниальды мүйіздер айырылатын жерде жоғалып кетеді.
Күйіс қайыратын жануарлардың аналық без түтікшелері қысқа үлкейтілген
бөлімнен және әлсіз дамыған шашақтан тұрады. Аналық жыныс бездерінің
ұзындығы 20-25 см.
Аналық жыныс бездері сопақ пішінді болып келеді, ұзындығы 2 см-ден 5
см-ге дейін, жалпақтығы (-2 см. Ірі сақа малдың оң аналық жыныс безі сол
жағына қарағанда үлкен болады.
Саулық және ешкінің жыныс органдары - анатомиялық жағынан ірі қара
малдыкінен айырмашылығы тек қана кіші көлемімен. Қынап кіреберісінің
ұзындығы 4-5 см, ал қынап ұзындығы 8-12 см, жатыр мойының ұзындығы 5-7 см,
оның кілегей қабаты 7-8 көлденең айқын көрінетін қатпары мен кішкентай
бүкпелер құрайды. Көлденең бүкпелердің жоғары жағы қынап бөлігіне
бағытталған. Бұл жағдайда соңғы бүкпесі қынап қуысына балық ауызына ұқсап
екі қалыңдаған еріндер сияқты шығып тұрады. Жатыр денесінің ұзындығы 2-4 см
күшті ирелеңдеген және бас жағы тарылған мүйізге өтеді. Жатыр мүйізінің
ұзындығы 10 см-ден 20 см-ге дейін малдардың жасына және тұқымына
байланысты құбылып отырады.
Жатыр кілегей қабатында көтеріңкі сүйелдерге ұқсас, сопақ немесе
дөңгелек пішінді, диаметрі 3-5 мм, ортасында ойық бар. Карункулдер аналық
плацентаның өскіні. Олар жатыр денесінде қалай болса, солай орналасқан, ал
мүйіздерінде - әдетте төрт қатар карункулден орналасады. Жалпы
карункулдердің саны 88-ден 110-ға дейін болады.
Аналық без түтікшелері - қатпарлы, ұзындығы 9 см-ден 18 см-ге дейін.
Аналық бездерінің пішіні сопақ болады, ұзындығы 0,5-1 см, ені 0,3-0,5 см.
Биенің жыныс органдары. Сарпайдың терісінде көп мөлшерде санда май
және тері бездері бар. Жыныс еріндерінің кілегейлі қабаты ішкі беті жағынан
көп қабатты эпителиймен жабылған. Астынан жыныс саңылауының еріндері
дөңгелектенген бұрыш құрайды және жақсы көрінетін клитордың басын жабады.
Қынап кіреберісінің ұзындығы 8-16 см. Қынап кіреберісінің жолы
астынан жоғарыға және алға бағытталған. Қынап кіреберісінің кілегейлі
қабатының қалындығында екі қатар құбырлы бездер орналасқан, олар оның
саңылауына бірнеше шығаратын тармақтармен ашылады сонымен қатар күйлеу және
қабыну процестері кезінде кілегейлі секрет бөледі. Қынап кіреберісі
бүйірлерінің кілегей қабатының астында және сарпай сфинктерінің жартылай
астында екі үңгірлі дене орналасқан. Бұл каверналық денелер, шағылыс
уақытында қанмен толғанда жыныс еріндерін қалыңдатып, толықтырады және
шағылысуды жеңілдету үшін жыныс сауылауын үңірейтеді.
Қынаптың кілегейлі қабаты көп қабатты эпителиймен жабылған, бездерсіз,
олар көп санды ұзын бойлық және ұсақ көлденең бүкпесіне жиналған.
Жатыр мойынының ұзындығы 4-8 см, диаметрі 3-5 см. Жатыр мойынының
артқы бөлігі қынап қуысына тығын тәрізді төмпешік болып 2-2,5 см шығып
тұрады.
Жатыр денесі бұлшық ет тәрізді орган. Краниальді мүйізге, ал
каудальды жатыр мойынына өтеді. Екі мүйіз аралығында орналасқан дене бөлігі
жатырдың түбі деп аталады. Жатыр денесінің ұзындығы 8-15 см, ені 7-12 см.
Мүйіздің ұзындығы 14-30 см, ені 3-7 см.
Аналық без түтікшелері қатты иреленген, өзек түріне ұқсас, ұзындығы
14-30 см. Аналық без түтікшелердің құрсақ шеті үлкейе келе шұңқыр жасайды.
Аналық жыныс бездерінің пішіні дөңгелек, бұршақ немесе сопақ болады,
олар құрсақ қуысында орналасады. Олардың оң жақтағысы 3-4, ал сол жақтағысы
4-5 бел омыртқаларының астында ілінген. Жатыр мүйізінің жоғарғы жағы аналық
жыныс бездерімен, аналық жыныс безінің жалғамымен қосылған. Аналық жыныс
бездерінің диаметрі 2-10 см-ге дейін олардың ұзындығы жыныс циклының
фазасына байланысты.
Мегежіннің жыныс органдары. Мегежіннің сарпайы үшкір вентральдық
бұрыш құрайды. Клитор ұзын, жіңішке сәл доғалданған баспен аяқталады.
Қынап кіреберісі – ұзындығы 5-10 см (малдың көлеміне байланысты)
каудальды жыныс саңылауына өтеді де жыныс еріндерімен шектеледі. Қосыла
отырып жыныс еріндері жыныс саңылауының төменгі және жоғарғы шеттерін
құрастырады.
Қынап жіңішке бұлшық түтікше, құрсақ қуысында орналасқан қосылу
органы, ал туу процесі кезінде төл шығару қызметін атқарады.
Жатыр қуысты, бұлшық етті орган, одан бір немесе бірнеше мүйіздер
дамиды. Мегежіндерде ол құрсақ қуысында орналасқан. Екі мүйізді. Жатырда
мойынды, денені және мүйіздерді ажыратады.
Жатыр қабырғасы бір қабаттан тұрады: ішкі кілегейлі эндометриум,
ортаңғы бұлшық етті миометриум және сыртқы сірі серозный периметриум.
Жатыр мойынының ұзындығы 12-20 см шұғыл шекарасыз қынап және жатырмен
қосылады. Кілегейлі қабаты көп санды 14-20 қалың, сопақ төмпешік ол
біліктер тізіп иреленген жолдар құрайды.
Жатыр денесінің ұзындығы 5-6 см, краниальды болып екі мүйізге өтеді.
Құрсақ қуысында көптеген тұзақ құрастырады. Екі мүйіз бас кезінде бірге
келеді және 5-10 см қашықтықта өздерінің қабырғаларымен өсіп кетеді.
Тарамдалысымен мүйіздер шажырқайда ілінген көп санды түйме торын
құрастырады. Ірі мегежін мүйізінің ұзындығы 100-200 см.
Жатыр мүйіздері краниальды бағытта біртіндеп тарылады да аналық без
түтікшелеріне өтеді.
Аналық без түтікшелері айқын шашақпен аяқталатын жіңішке иреленген
түтікшелер, әдетте сол без түткшесі оң жақтыкіне қарағанда ұзындау. Осы
жерде ұрықтану процессі өтеді, сонымен бірге аналық клеткаларды аналық
жыныс жолдарымен және өскінді жатырға жеткізу қызметін атқарады.
Аналық жыныс бездері қос орган, бұларда аналық жыныс клеткалар және
жыныс гормондары пайда болады. Аналық жыныс бездері 4-5 ші бел омыртқа
маңында орналасқан. Пішіні бір шоқ тәрізді беткейі дөңесті, ұзындығы –
тұрақты емес.
Жыныс органдарының қанмен қамтамасыз етілуі. Аналық малдардың
көпшіліктерінде жыныс органдарының васкулинизациялауы қос алдыңғы, ортаңғы
және артқы жатыр артерияларымен және аттас күре тамырлармен қамтамасыз
етіледі. Саулықтарда ортаңғы жатыр аретриялары жоқ, қан алдыңғы көпіршік
және артқы жатыр күре тамырлары арқылы өтеді.
Жыныстық жетілуімен қатар жыныс органдардың қанмен қамтамасыз етілуі
күшейеді, тайыншыларда 14 айлық жасынан кейін осы көрініс өзінің
максимальды деңгейіне жетеді.
Жыныс органдарының лимфа жүйесі. Капиллярдан, интра- және экстраорганды
афференттік тамырлардан, шеткері түйіндерден және афферентті тамырлардан
тұрады.
Жыныс органдарының барлық қабаттарында лимфа тамырлары болады, олар
өзара анастомоздар құрап, кілегейлі, бұлшық еттік, сірі қабаттарының аттас
капиллярларын тудырады. Сірі қабат пен бұлшық еттің көлденең қабаты
лимфатикалық капиллярлар жүйесінен интраорганды тамырлар бастау алады да
жыныс органдарының сіріасты қабатына бағытталып олармен анастомоздар
құрайды, сөйтіп интраоргандық тамырлар жүйесін тудырады. Сосын тамырлық
сіріасты жүйесінен ірі интраорганды тамырлар шығады да жалпақ жатыр
жалғамына бағытталады, оған еніп афферентті экстраорганды лимфа тамырларын
түзеді. Соңғылары өзара анастомоздар құрап нәтижесінде ірі иірімді лимфа
жүйесін түзеді. Осы жүйеден магистралды экстраорганды лимфа тамырлары шығып
шеткері лимфотүйіндеріне бағыт алады, олар краниомедиалды, каудомедиалды,
латералды мықын (қосарланған) және қарынасты (жеке) лимфатүйіндері.
Эфферентті лимфа тамырлары жыныс органдарының шеткері түйіндерінен
шығып кейіннен бір-бірімен қосылысады да оң және сол лимфа сағаларын
құрайды. Осы сағалар ағыс бойымен қосылысып бел сағасына қосылады
(В.П.Григорев).
Аталық малдардың жыныс аппаратының және жыныс процесінің эволюциясы.
Табиғи жағдайда тірі организмдердің көбею процестері жыныстық және жыныстық
емес жолдармен өтеді.
Жыныстық емес көбеюде ағымды, вегетативті жаңа түрдің пайда болуы
әркелкі болады, бұл қарапайымдылар мен өсімдіктерге тән қасиет.
Жыныстық көбею, организмнің жыныстық клеткалардан гамета қайтадан
басталуы түрінде дамуымен сипатталады. Т.Д.Лысенконың деректерінде мынандай
тұжырымдама бар: “Жыныс клеткаларында алдыңғы ұрпақтардың өткен даму тарихы
толығымен көрсетілген” Жыныстық емес көбеюде организмнің дамуы
өздеріне ұқсас аналық клеткалардың қайта өндірілуі түрінде өтеді.
Жыныстық көбеюде, жыныстық клеткалар заңды айналу және
өзгеру түрінде дамып, сосын айырылып тканьдер мен органдарга айналады және
олардың клеткалары жыныстық клеткаларға ұқсамайды.
Жануарлар әлемінің кейбір түрлерінде, әсіресе өсімдіктерде организм
өмірі жыныстық процесс жасалысымен аяқталады. Мысалы, балықтардың кей
түрлерінде уылдырық шашсымен өлім организмнің азуынан туады.
Жоғары дамыған организмдерде сүтқоректілер табиғи өлім жыныстық
қасиеті тоқталғаннан кейінгі мерзімнен едәуір кеш туады.
Жыныс бездері қалыптасқан соң, олардың өзіне тән гормональды әсері
салдарынан организмдер жыныстық түрлерге бөлінеді де сексуальдық қасиетке
ие болады. Бұл айналым әртүрлі өтеді. Организмнің жыныстық жетілуі туған
соң, гаметалар сыртқа бөлініп шығады да өздеріне тән белсенді қозғалыс
арқасында жақындап, араласып ұрықтанады ұрыққа жан береді, зигота тудырады
zygotе - қосарлану соңғысынан күрделі организм қалыптасады.
Күрделі организм клеткаларының айырылуы гаметалардың функциональды
және морфологиялық өзгеруімен өтеді, ал ол өз алдына аталық жыныс
клеткасының белсенді қозғалу қасиетіне яғни аналық клеткамен қосылып,
ұрықтануын жеңілдетуіне ықпал жасайды.
Жыныс клеткаларының морфологиялық және физиологиялық
өзгеруімен қатар жыныс процесінің эволюциясы күрделі организмдердің
гаметаларын кездестіруге, ұрпағын эмбриональды және фетальды даму кезінде
тәрбиелеуге бейімдейді.
Организм неғұрлым жоғары дамыса, соғұрлым оның жыныс аппаратының
морфологиясы мен жыныс процесінің физиологиясы да
күрделі. Тұщы су гидрасы, теңіз гидромедузаларының жыныс процесі суға
аталық және аналық гематалардың бөлініп, ұрықтануы түрінде өтеді. Жыныс
процессінің әрі дамуы жаңа ұрықтану элементінің енуімен, яғни аталық пен
аналық байланысуымен, осының арқасында гематалардың кездесуінің
жеңілдеуімен беріледі. Ұрықтану ішкі және сыртқы түрде болады. Сыртқы
ұрықтану балықтарда кездеседі. Ішкі ұрықтану спермиилердің аналық жыныс
жолдарына түсіп, ұрықтануы түрінде болады. Аталық жыныс аппаратының
эволюциясы вольфов каналының несеп-жыныс саңылауының ас қорыту орынынан
бастап, жанама жыныс бездерінің дамуына дейінгі бағытта қызметі мен
құрылымының дифференциелену жолымен өтті. Бұл бездердің секреті қағанақсыз
ұрықтанатын жануарлардың гаметаларын ұрықтандыруға қажетті су ортасына
ауыстырды. Вольфов каналының клоакалық бөлігі айтарлықтай дамыған шағылысу
органына жыныс мүшесіне айналды, канал бойымен оның несеп ағымына дейінгі
және одан кейінгі жолдарында да жанама жыныс бездері қалыптасады.
Сүтқоректілердің жыныс бездері вольфов денесінен өскін бөлінуі
түрінде қалыптасады да кейіннен ұрықтың жыныстығына байланысты аталық
немесе аналық безіне айналады.
Бастапқы эмбриональды сатыларда вольфов және мюллеров каналдары
біркелкі дамыған. Кейіннен жыныс аппаратының жекелеген
өскіндері айтарлықтай өзгереді, аталық жыныстағы өркен дамыса жыныс безі
өскінінен аталық безі қалыптасады, Вольфов каналы шәует жолына айналады.
Вольфов каналы жолымен простата, көпіршік тәрізді, куперов бездері
орналасады.
1.2. Аталық малдардың жыныс органдарының анатомиясы
Аталық малдарың жыныс аппараттарының физиологиялық жағынан атқаратын
қызметі: ұрық бөліп, оларды жыныс органдарынан шығарып, аналық малдың жыныс
жолдарына кіргізу. Осы процестер аталық мал аппараттарының құрылыс
өзгешіліктерімен, малдың түр ерекшеліктері және жыныс актісі динамикасына
байланысты құбылып отырады.
1-Сурет. Аталық малдардың жыныс органдары:
А-айғырдың; Б-бұқаныкі; В- қошқардыкі; Г-қабандыкі
Аталық малдың жыныс органдары аталық жыныс бездерінен ен, олардың
шығаратын тармақтарынан ен сағағы, ұрық жолы, несеп-жыныс жолы, қосалқы
жыныс бездерінен, және жыныс мүшесінен тұрады.
Аталық жыныс бездерінен testis, orchis, didymis - қос жыныс
бездері, сопақ немесе дөңгелек пішінді, күрделі, құбырлы без болып келеді.
Басқа сол сияқты бездерден айырмашылығы, ол аталық безден бөлінетін секрет
сұйықтан емес, тек клеткалық элементтерден ұрықтардан тұрады. Сырттан
аталық жыныс бездері ұма қабығымен жабылған (осы орын пішіні мен орналасқан
жағдайы малдардың түріне байланысты әртүрлі болып келеді).
Текеде, қошқарда және бұқада ұма екі сан арасында орналасқан, бірақ
вертикальді жағдайда, оның мойыны айқын байқалады. Қабанда ұма санның
артында, горизонтальді жағдайда орналасқан. Артқа қатты жылжыған, мойыны
жоқ, нашар салбыраған. Айғырда ұманың орналасуы сан арасында, бірақ ол
горизонтальды орнығады, ал мойыны нашар байқалады.
Тері астында бұлшық ет эластикалық қабық болады ол ұма терісімен
жабысып өсіп кеткен, сондықтан жылтыр бұлшық ет жиырылғанда ұма терісі
бүріседі де қатпарланады.
Бұлшық ет эластикалық қабық, ұманы екі жартыға бөлетін көлденең
қалқасын құрайды. Бұлшық ет эластикалық қабық астында жалпы қынаптық қабық
жатыр (осы жердің әрбір жартысының ішінде жалпы қынаптық қабық аталық жыныс
безінің айналасында қынаптық қуыс құрайды). Соңғысы жіңішке шап жолына
өтеді, қынап тесігі арқылы құрсақ қуысымен қатынасады.
Аталық малдардың жыныс бездерінің пішіні, көлемі және салмағы жағынан
бірдей емес. Қошқар мен бұқада эллипс, айғырда жұмыртқа тәрізді, қабанда
сопақ бұршақ сияқты, аталық итте сопақша болып келеді. Ұзындығы жағынан ең
ұзыны бұқада 12-14 см, ал қалған аталықтарда 10-12 см аралығында, салмағы
жағынан ең салмақтысы қабандарда, олардың әрбіреуі 400-500 г жетеді.
Аталық жыныс бездері 300-ден 400-ге дейін үлестерге бөлінеді. әрбір
үлесте 4-5 иреленген жолдар бар, олардың ұзындығы 50 см-ден 80 см-ге дейін.
Жыныс бездері жолдарының ұзындығы, айғырда 86 см, қабанда 64 м, бұқада 30
м.
Жыныстық жағынан жетілген аталықтардың жыныс бездерінің иреленген
жолдарында аталық жыныс клеткалары - ұрықтар пайда болады
Ен сағағы epididymis бұқада, қошқарда және текеде аталық жыныс
безінің каудальдық шетіне тығыз, ал айғырда, қабанда және итте жыныс
безінің дорсалатеральдық бетінде жатады. Ен сағағының басын, денесін және
құйрығын ажыратады. Текеде, қошқарда, бұқада ен сағағының басы жыныс
безінің дорсальды шетінде жалпақ қабат түрінде орналасқан. Ен сағағының
денесі жыныс безіне оның каудальды шетіне көлденең жатады. Текеде,
қошқарда, бұқада ен сағағының құйрығы вентральды, қабан мен итте аталық
жыныс безінің дорсальды шетінде жатады. Ен сағағының басы 13-15 жолдардан
тұрады. Осы жіңішке жолдар жалпақтығы 0,1 мм-ден 0,3 мм қатты иреленген ен
сағағының жолына құйылады. Ен сағағының құйрық бөлімі секрет және
ұрықтармен толған. Бұл жерде ұрықтар жетіледі, қорғаныс қабығымен жабылады
және анабиоз жағдайына өтеді, осы процесстің арқасында ұрықтар екі айға
дейін ұрықтандыру қасиетін сақтайды.
Шәует бауы funiculus spermaticus шырыш қабатымен жабылған, ұрық
жолынан, қан тамырларынан, жүйке және бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Ол
аталық бездің сағағынан басталып, шапқа дейін созылады.
Ұрық жолы тұқым жолы ductus, deferens ұзын түтікшеден тұрады, олар
оң және сол ұрық жолдарына бөлінеді. Ұрық жолдарының әрбіреуі ең сағағының
құйрығынан басталады да шәует бауымен шап жолы арқылы құрсақ қуысына өтеді,
содан кейін қуықтың дорсальды бетіне жетеді. Осы жерде айғыр, теке, қошқар,
бұқа ұрық жолдары айқын көрінетін ұрық жолының құтысы деп аталатың
кеңейткішін құрайды. Бұқада олар тік ішек арқылы жақсы байқалады. Қабан мен
итте бұндай құты болмайды.
Ұрық жолының қабырғасында қатты тарамдалған сұйық секрет бөлетін
эякуляция кезінде ұрықтармен араласатын бездер олар итте жоқ болады.
Қуық мойынының үстінде екі ұрық жолдары жалпы несеп шығаратын жолдың
бас жағына құйылатын кішкентай шығаратын тармаққа қосылады.
Қосалқы жыныс бездері
а Көпіршік безі ұрық жолының бойына шығаратын тармақтармен
ашылатын қуық мойынының жанында орналасқан. Бұлар қошқар, бұқа және айғырда
жақсы дамыған, итте жоқ.
б Простата безі денеден және тарамдалған бытыраған бөлімнен
тұрады. Денесі қуық мойына көлденең жатады. Тарамдалған бытыраған бөлімі
несеп-жыныс жолының жамбас жағының қабырғасында орналасады. Аталық итте
және айғырда өте жақсы қабан мен бұқада кішкентай денесінен басқа көп санды
ұсақ без топшалары бар нашар дамыған, қошқар және текеде олар тек безді
топпен келтірілген.
в Томпақ немесе куперов безі несеп-жыныс жолына екі тармақтармен
әрбір жағынан біреуден ашылады. Айғыр мен қабанда осы бездер жақсы дамыған
бұқа, қошқар, текеде онша үлкен емес аталық итте жоқ. Уретраның кілегей
қабығының қатпарларында, жыныс жолдарының бойында түткішелі уретральды
бездер орналасқан.
Жыныс мүшесі penis шағылысу органы болып саналады, ол түбірден,
денеден және бастан тұрады. Басты бір венозды, ал дененің негізін екі
үңгірлі артериальдық немесе кавернозды қан тамырларының өзгерілген денесін
құрайды.
Осы екі үңгірлі денелердің арасында жыныс мүшесінің басында ашылатын
уретраны қоршаған несеп жолының, каверналық денесі орналасады, қошқарда
жыныс мүшесінің басында өсінді секілді шығып тұрады. Айғырда жыныс
мүшесінің басы жуандаған, бұқа мен қошқарда ұзарған, қабанда – тығын
тәрізді, ал иттердің жыныс мүшесі негізінде сүйек болады.
Жыныс мүшесінің тері қатпары күпек praeputium барлық аталық
малдарда айғырды санамағанда жыныс мүшесінің краниальдық бөлігі
орналасатын тері қуысы болып саналады.
Аталық жыныс органдарының қан және жүйкемен қамтылуы.
Ұманы өте нәзік сыртқы ен артериясы қамтиды. Оны арт жүйесі, мықын-
қарынасты, мықын-шап жүйесінің тармақтары иннервациялай-ды.
Енді ішкі ен артериясы қанмен қамтып, ен тарамдары тармақтары
иннервациялайды.
Жыныс мүшесін ішкі арт артериясы қанмен қамтып, сыртқы ен жүйесі
мен арт жүйесінің жалғасы жыныс мүшесі жүйесі иннервациялайды.
1.3. Аталық және аналық малдар жыныс органдарының физиологиясы
1.4. Әр түрлі малдарының жыныстық және физиологиялық жетілуі
Жыныстық жетілу - малдардың тұқым беру қабілеттілігі. Бұл аналық жыныс
клетканың пайда болуымен, аналық малдарда жыныс циклының көрінуімен, жыныс
гормондарының өндірілуімен, екінші жыныс белгілерінің пайда болуымен
сипатталады. Жыныс циклының басталуынан аталықтарда спермиогенез және
аналықтарда овогенез олардың репродуктивті өмірі бойы байқалады. Малдар
аталық және аналықтарға тән ерекшелікті белгілеріне (сырт келбеті, дене
пішіні т.б.) ие болады.
Жыныстық жетілуі кезінде мал организмінде жаңа физиологиялық жағдайға
әкелетін күрделі морфофункциональдық қайта құру процесі болады. Мысалы,
тайыншаларда жыныстық жетілуінен бастап (6-7 ай) гонадотроптық гормондар
саны көбейеді (А.А. Сысоев). Олардың әсерінен тек қана жыныстық жүйе ғана
емес, сонымен қатар сүт безі де күшті дами бастайды. Жыныс циклының әрбір
қозу сатысында сүт безінің безді паренхимасының секрециясы және
клеткалардың пролиферациясы байқалады.
Жыныс циклының басталу мерзімі көп факторларға, әсіресе мал түріне,
тұқымына, жынысына, ауа райына, асырауына, нейросексуальдық
тітіркендіргіштерге, байланысты. Неғұрлым мал түрлерінің өмірі қысқа болса,
соғұрлым олардың жыныстық жетілуі ерте басталады. Үй жануарларында жыныстық
жетілу түз жануарларына қарағанда ерте келеді.
Малдардың жыныстық жетілуі әр мезгілде келеді (орташа жас, ай):
інген 9-12;
Бие 18;
Есек 12-15;
Сиыр 6-9;
Саулық және ешкі 5-8;
Мегежін 12-15;
Ит 6-8;
Аналық қоян және мысық 4-8.
Жыныстық жетілу әрқашанда малдың дамуы және негізгі өсуі аяқталуынан
бұрын келеді. Сондықтан жыныстық жетілу мал организмінің тұқым әкелуіне
дайындығын тек оған ғана емес, сонымен қатар ұрпағына да қайшы әсерін
тигізеді. Бұндай аналық малдарда жыныс жүйесі, жамбасы, сүт безі толық
жетілмеген. Бірінші жыныс циклдары әдетте толық жарамды емес, аритмиялы.
Тайыншалар күйттеушілермен жеткілікті қарым-қатынаста болса, оларда бірінші
жыныс циклында овуляция саны көбейеді. Жыныс циклдары ритмикалы, олардың
тұрақтылығы тездетіледі (А.А. Усаченко). Әдебиетте келесі мәліметтер
келтірілген, тайыншаларды 6 кейде 4,5 айлық жасында нәтижелі ұрықтандырған,
кейіннен олар жақсы сүтті сиырлар болған. Бірақ, аналық малдарды өндіру
жұмыстарына тек физиологиялық жетілуінен кейін қана қолданады.
Физиологиялық жетілуі
Физиологиялық жағынан жетілген аналық пен аталықтар организмнің толық
түрде ересек малдардың жетілуімен осы тұқымның және жынысының тірі
салмағының 65-70 %-ға және экстерьеріне ие болуымен сипатталады.
Аталық және аналық малдардың физиологиялық жетілуін жасынан, тірі
салмағынан және жыныс органдарының даму дәрежесінен анықтайды. Әдетте
физиологиялық жетілу жас малдарды өндіру жұмысына пайдалануын көрсететін
уақыт келесі мезгілде келеді (ай):
Бие 36;
Сиыр 16-18;
Саулық және ешкі 12-18;
Мегежін 9-12;
Ит және мысық 10-12;
Аналық қоян 4-8.
Табынды толықтыратын жас аналық малдарды уақытында ұрықтандыру өте
маңызды. Арнайы кешендердің және ірі фермалардың жұмыс тәжірибесінен
байқасақ, құнажындарды интенсивті өсіру кезінде әсіресе ірі сүтті
тұқымдарын (қара-ала, холмогор т.б.) оларды 18 айында буаз қылу үшін 16
айлық жасында 150 кг салмағында ұрықтандыру қажет. Кейбір жақсы дамыған
құнажындарды одан да ерте жастан ұрықтандыруға болады. Жақсы өсірілген ет
тұқымды құнажындарды - қазақтың алабасты, герефорд тірі салмағы 330-350 кг-
ға жеткенде 15 айынан кешіктірмей ұрықтандырады. Физиологиялық жетілудің
басында құнажындарда тұрақты жыныс циклының көрінуін тудыру маңызды. Ол
олардың жыныс жүйесінің оптимальды дамуын қамтамасыз етеді және малдардың
ұрықтануын жоғарылатады. Осындай құнажындарда туу кезінде әртүрлі асқынулар
сирек кездеседі.
В.Я. Никитинның, Л.Г. Неждановтың, П.Е. Казачоктың зерттеулері
көрсеткендей грозныйлық, кавказдық, ставропольдық және меринос қой
тұқымдарында 1,5 және 2,5 жастарында жыныс органдарының құрылысы және
дамуында айтарлықтай өзгерістер жоқ. Сондықтан физиолгиялық және
экономикалық жағынан жақсы дамыған тұсақты бірінші рет 1,5 жаста, ал
романов тұқымының түсақтарын бір жаста ұрықтандыру орынды. Осы уақытта
малдар әдеттегі дамуға жетеді және жақсы ұрпақ береді.
Өнеркәсіп табындарындағы ірі ақ тұқымды жас мегежіндерді бірінші рет 9-
10 айлығында (тірі салмағы 120 кг), ал асыл тұқымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті
Т.Ж. ӘБДІРАХМАНОВ
ВЕТЕРИНАРЛЫҚ АКУШЕРЛІГІ, ГИНЕКОЛОГИЯ ЖӘНЕ
КӨБЕЮ БИОТЕХНОЛОГИЯСЫ
(Оқулық)
АСТАНА 2007
УДК 619:618 (025.8)
ББқ 48.76.я 7
Ә.14
Т.Ж. Әбдірахманов. Ветеринарлық акушерлігі, гинекология және көбею
биотехнологиясы
Қазақ ұлттық аграрлық университеті (ҚазҰАУ) жанындағы оқу-
әдістемелік секциясының ветеринарлық мамандықтар секторының шешімімен
баспадан шығарылуға ұсынылды (хаттама №12, 25.06.2007)
ISBN 9965 – 868 – 56 - 5
Аталмыш оқулық 10 тараудан тұрады. Оқулықта көбею органдарының
анатомиясы мен физиологиясы, малдарды ұрықтандыру әдістері, ұрықтану және
эмбриондарды отырғызу, буаздылықтың, туу және туудан кейінгі мезгілдердің
физиологиясы мен патологиясы, жаңа туған төлдердің аурулары қарастырылған.
Акушерлік терапиядан, сүт безінің ауруларынан, үй малдарының гинекологиясы
мен андрологиясы туралы мәліметтер келтірілген. Аталмыш оқулықта қазіргі
уақытың талабын ескере отырып оқу құрамында, әдістемеліктерде ескерілмеген
ауылшаруашылық малдарының асырауы мен ұстауы кезеңдерінде кездестені
аурулар, желінсауларды балау, төлдеуден кейінгі эндометриттер т.б.
сұрақтарға көңіл аударылған. Сонымен қатар қазіргі уақытта акушерлік
ауруларға қарсы қолданылатын дәрілік заттар жайындағы тың деректер
берілген.
Оқулық жоғарғы оқу орындарының 051201 – Ветеринарлық медицина
мамандығы бойынша ҚР-нің білім беру мемлекеттік стандартына сәйкес
құрастырылған.
ББқ 48.76.я 7
Пікір берушілер: Ауылшаруашылық министрлігінің Ветеринария
саласындағы референция, мониторинглеу, лабораторлық балау және
әдістемелік орталығының генералды директоры, в.ғ.д., профессор
Ш.Ж.Тұрсынқұлов
Қазақ ұлттық аграрлық университеті акушерлік және хирургия кафедрасының
меңгерушісі, ветеринария ғылымдарының кандидаты, доцент М.Н Жоланов.
С.Сейфуллин атындағы мемлекеттік агротехникалық университеті
ветеринарлық санитария және мал өнімдерін сертификаттау кафедрасының
биология ғылымдарының докторы, профессор
Б.С. Майқанов
БК Астана, 2007-210 бет.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университетінің
ғылыми кеңесінде қаралды.
3706 000000
00 (05) - 07
ISBN 9965 – 868 – 56 - 5
©С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық универси-
теті, 2007.
Мазмұны
Алғы сөз 5
1 Тарау. Әртүрлi малдар аналықтары мен аталықтары жыныс жүйесiнiң
анатомо-физиологиялық ерекшелiктерi 10
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Аналық малдардың жыныс органдарының анатомиясы ... ... 10
1.2. Аталық малдарының жыныс органдарының анатомиясы ... 15
1.3. Аталық және аналық малдар жыныс органдарының
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.4. Әртүрлі малдардың жыныстық және физиологиялық
жетiлуi 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.5. Жыныс циклі 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.6. Әртүрлі малдардың жыныс циклдары 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.7. Жыныс акті 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.8. Жыныс актінің түр 36
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2 Тарау. Малдарды ұрықтандыруды ұйымдастыру
технологиясы 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.1. Табиғи ұрықтандыру және малдарды шағылыстыру ... ... ... . 38
2.2. Табиғи ұрықтандыру түрлері 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.3. Қолдан ұрықтандыру 41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Организмнің тыс жағдайда сыртқы ортаның ұрықтарға тигізетін
әсері 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.5. Ұрық алудың әдістері 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.6. Ұрықты 57
сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.7. Ұрықты 59
тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.8. Малдарды ұрықтандыру 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3 Тарау. Ұрықтану және өскіндердi трансплантациялау ... ... ... 72
3.1. Ұрықтардың аналық малдың жыныс органдарымен жылжуы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...72
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2. Аналық клетканың жыныс жылжуы 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.3. Ұрықтану және өскіннің 76
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3.4. Зародыштарды 79
трансплантациялау ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
3.5. Донорларды 80
таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
3.6. Суперовуляцияны 81
тудыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.7. Донорларды 81
ұрықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3.8. Зародыштарды 82
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
4 Тарау. Буаздылыҝ 84
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
4.1. Ұрық оның қабықтары және плацента 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
4.2. Өскін мен ұрықтың дамуы 91
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
4.3. Буаз малдың организміндегі өзгерістер 93
... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4. Буаздылық пен бедеулік 95
диагностикасы ... ... ... ... ... . ... ... ...
5 Тарау. Туу және туғаннан кейінгі кезең, төл мен туу жолдарының
анатомо-топографиялық қарым қатынастары ... ... ... ... 101
5.1. 104
Туу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2. Туғаннан кейінгі 106
кезең ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
..
5.3. Туу бөлмелерін ұйымдастыру және тууға дайындау қалыпты туу
кезіндегі көмек 107
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
5.4. Қалыпты туу кезеңіндегі көмек 108
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
5.5. Туу акті динамикасының түрлік ерекшеліктері 110
... ... ... ... ... .
6 Тарау. Буаз малдардың аурулары, буаздылық патологиясы ... 112
6.1. Іш 116
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
6.2. Идиопаттық жұқпайтын іш 122
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
6.3. Симптомдық жұқпайтын іш 125
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
6.4. Жұқпалы және инвазиялық іш 127
тастаулар ... ... ... ... ... ... . ... ...
6.5. Қолдан болған іш 129
тастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7 Тарау. Туу патологиясы 131
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
7.1. Акушерлік 134
аспаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
7.2. Тууды шешетін 141
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8 Тарау. Жаңа туған төлдердің аурулары және төлдеуден кейінгі
мезгіл патологиясы 150
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
8.1. Төлдеуден кейінгі мезгіл патологиясы 150
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
8.2. Жаңа туған төлдің патологиясы және аурулары 159
... ... ... ... ...
9 Тарау. Сүт безінің патологиясы. Желіннің қысқаша
морфофункциональдық сипаттамасы 165
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
9.1. Агалактия және 171
гипогалактия ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
9.2. 179
Желінсаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
10 Тарау. Үй жануарларының гинекологиясы және андрология
негiздерi 189
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
10.1. Жыныс органдарын зерттеу 193
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
10.2. Туа біткен 196
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
10.3. Алиментарлық 200
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
10.4. Климаттық 202
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
10.5. Эксплуатациялық 202
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
10.6. Қолдан жасалған 203
бедеулік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданған әдебиеттер тізімі 210
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
АЛҒЫ СӨЗ
Мал дәрігерлік акушерлік және гинекология пәні бір-біріне байланысты
екі ғылымнан тұрады.
Мал дәрігерлік акушерлік пәні франц. тілінен accoucher - босану -
мал дәрігерлігінің клиникалық саласы болып саналады, ол жыныс
процесстерінің қалыпты жағдайы және түр өзгерістері туралы сұрақтарымен
айналысады. Бұларға ұрықтандыру, ұрықтану, буаздылық, туу, туудан кейінгі
уақыт, сүт безінің және жаңа туған төлдердің аурулары сияқты сұрақтары
жатады.
Өндіру жұмыстарын жүргізу кезінде негізгі мақсат әрбір аналық малдан
неғұрлым көп мөлшерде төл алып оны сақтау. Көп жағдайда бұл мақсатқа жету
жолында аналық малдардың репродуктивті функциясының бірнеше ауытқулары,
яғни аз ұрықтылық, бедеулік, іш тастаулар, өлі туған төлдер немесе туған
төлдердің өмірсүргіштігінің төмендігі сияқты көріністер кедергі жасайды.
Осы ауытқулар ұйымдастыру-шаруашылық және зоотехникалық кемшіліктер
малдарды асырау, ұстау және пайдалану, ұрықтандыру тәртіптерін бұзу т.б.,
сонымен қатар өндіру жұмыстарының тиісті мал дәрігерлік бақылауының
болмауынан туады.
Аналық малдың тікелей көбею қабілетінің төмендеуіне немесе толығымен
жойылуына буаздылық, туу, төлдеуден кейінгі уақыттарда пайда болатын
патологиялық процесстер немесе жыныс органдарының аурулары себеп болуы
мүмкін.
Мақсатқа байланысты акушерлік пәнінің алдында келесі мәселелер
қойылады:
1. Ауру малдарды анықтау, кейін оларды емдеу.
2. Аналық малдардың буаздылық процессінің дамуын қадағалау
3. Төлдеу кезінде малдарға акушерлік көмек көрсету.
Мал дәрігерлік гинекология - аналық мал организімінде кездесетін
жыныс және басқа органдарының төлдеу мезгілі
аяқталғасын пайда болатын, соның салдарынан бедеулікке әкелетін
патологиялық процесстер жөніндегі ілім.
Гинекология ғылымы акушерлік ғылыммен бір мезгілде дамиды.
Гинекология деген термин екі грек сөзінен тұрады dyne - әйел,
және lodos - ілім.
Гинекологияның акушерлік ғылымнан бір өзгешілігі, ол буаздылық
уақытынан кейін болатын ауруларды зерттейді.
Мал дәрігерлік гинекологияның басты мақсаты, аналық малдың жыныс
органдарында кездесетін ауруларды зерттеу, осы аурулардың әсерінен болатын
бедеуліктің алдын алу және емдеу әдістерін әрі қарай дамыту.
Мал дәрігерлік акушерлік көмектің қарапайым түрлері ерте заманнан
дами бастаған. Кейіннен акушерлік тәсілдерді бірқатар адамдар жақсы
меңгеріп өз тәжирбелерін ұрпақтан ұрпаққа беріп отырған.
Құл иеленушілік және феодализм дәуірлерінде атты әскерге, мал
шаруашылықтарына мал дәрігерлік мамандар қажет болды. Бірінші мал емдеу
мамандарын даярлайтын мектептерде мал дәрігерлік хирургияның негізгі бөлімі
ретінде акушерлік көмектің тәсілдерін меңеруге көп көңіл бөліне бастады.
Дегенмен әлі де болса акушерлік көмек тәсілдерін қолдану кеңінен тарамады.
Капитализм дәуірінде мал дәрігерлік акушерлік жеке өзіндік ғылымы
тәжірбелік пәнге ауыса бастады( акушерлік көмек тәсілдерін көрсететін
ғылыми енбектер, кітаптар пайда болды. Бұған мысал ретінде медициналық
хирургия академиясының профессоры Г.М. Прозоровтың “Мал дәрігерлік жәрдем
беретін ғылым және мал төлдерінің аурулары” деген еңбегін атауға болады.
Оның бұл енбегі 1849 жылы жарық көрген. Осы еңбекте негізінен мал
енелерінің денсаулығын, өмірін, олар өмірге әкелген тәлдерді сақтау үшін
акушерлік көмектің тәсілдерін қалай қолдану керек екені көрсетілген. Мал
шаруашылығының алға қарай дамуы патшалық Ресейде 1715 жылға дейін арнайы
мал дәрігерін дайындайтын мектептер аз болды, бұл 1840 жылы Варшавада, 1848
жылы Дерпт қаласында, 1851 жылы Харьковте, 1873 жылы Қазанда малдәрігерлік
институттарының ашылуына негіз болды. Біраз уақыттан кейін акушерлік
сұрақтардың өсуіне байланысты, оқу орындарында арнайы курстар бөліне
бастады және жоғарғы оқу орындарында оқитын студенттерге кітаптар шығару
қажеттілігі туды.
Көп уақыт бойы біздің мал дәрігер мамандары акушерлік пәнді Сен-
Сира, Виоле (1875), Гармстың (1875), Франктың (1876), Штосстың (1928)
еңбектері арқылы оқып келді, осы кітаптарда сол уақыттағы шетел
ғалымдарының еңбектері жоғары бағаланып, ал Ресей ғалымдардың еңбектері шет
қалып отырды. Тек 1931 жылы ғана профессор Н.Ф. Мышкиннің орыс тілінде
жазған ең алғашқы оқулығы жарық көрді. Бұл кітап төрт рет түзетіліп,
толықтырып қайта басылып шықты.
Ұлы Октябрь төңкерісінен кейін үлкен өзгерістер болды. Ресейде мал
дәрігерлік оқу орындарында мал дәрігерлік акушерлік кафедралары құрылды
1919 жылы Мәскеудің мал дәрігерлік жоғарғы оқу орынында жеке акушерлік
кафедрасы құрылды, ал 1922 жылы Қазанда және Ленинградта мал дәрігерлік оқу
орындары ашылды. 1937 жылы Алматы малдәрігерлік зоотехникалық институтында,
Семейде кейіннен Ақмола, Орал, Қостанай ауылшаруашылық институттарында
акушерлік кафедралар ашылды.
Мал дәрігерлік акушерлік пен гинекология басқа пәндермен тығыз
байланысты. Клиникалық пән ретінде ол физиология, зоология, фармакология,
микробиология, хирургия, індеттану, паразитология, терапия және де басқа
ғылымдармен тығыз байланысты.
К.А. Тимирязевтің, И.В. Мичуриннің, И.П. Павловтің еңбектері осы
пәннің теориялық негізін құрды. Акушерлік ғылымның дамуына
А.В. Квасницкийдің, А.И. Лопыриннің классикалық еңбектері де үлкен әсерін
тігізді.
Акушер мамандармен бірге ірі биолог ғалымдар А.А. Машковцев жыныс
циклінің жүйке эмоционалдық теориясын құрушы және Е.Ф. Поликарпов
тығыз байланысты жұмыс жүргізді.
Акушерлік індеттану пәнімен де байланысты, себебі профессор П.А.
Волосков малдардың жыныстық жұқпалы аурулары мен бедеулігі деген
кітаптардың авторы болып табылады. Осы ғалымның зерттеулерін ары қарай
профессорлар А.А. Сысоев пен Н.Н. Михайлов дамытты. Ал профессор А.А.
Сысоев болса “Індеттану және ауылшаруашылық малдарының жұқпалы аурулары(
деген кітаптың авторы болып саналады.
Оперативтік акушерлік бөлімі негізінен атақты хирургтер Б.М.Оливков,
И.И. Магда, В.В. Мосиннің ғылыми еңбектерімен байытылды.
1931 жылы профессор Н.Ф. Мышкинның мал дәрігерлік акушерлік деген
кітабі басылып шықты. Осы жылы профессор В.В. Контенің ауыл шаруашылық
малдарының бедеулігімен күресу деген еңбегі, ал 1932 жылы мал дәрігерлік
акушерлік курсы жарық көрді.
Мал дәрігерлік акушерлік кафедрасының клиникалық тәжірбелік
жұмыстары біраз сұрақтарды шешуге жағдай туғызды. Профессор Н.Ф. Мышкин
сиырлардың буыздығын анықтайтын клиникалық әдіс ойлап тапты және мал шуының
тусуін қамтамасыз ететін тәсілдер мен сол уақытқа сай желін қабынуының
жіктеуін ұсынды.
Профессор А.Ю. Тарасевич биелердің буаздығын анықтайтын жаңа
клиникалық тәсіл тапты, және гинекологиялық ауруларды емдейтін біраз
тәсілдер ұсынды балшықпен емдеу, аналық жыныс безінің қуысына пункция
жасау тағы да басқалары. Ол ғылыми түрде күйіттеуші-айғырларды биелердін
жыныстық күйлеуін білуге, және олардын жыныстық әсерін тигізетінін
дәлелдеді: ең бірінші рет ішек арқылы овуляцияны қадағалап, биелерді қолдан
ұрықтандыруды ұсынды. Осы ұсыныс Х.И. Животковтың, В.К. Кедровтың, П.И.
Шаталовтың еңбектерінің нәтижесі ретінде қазіргі уақытта да кеңінен
қолданылады.
Өзінің енбектерінің нәтижесін және бай тәжіребесін А.Ю. Тарасевич
“Ауыл шаруашылық малдарының бедеулігі” (1936) деген монографиясында
көрсетті. Профессор А.Ю. Тарасевич мал дәрігерлік акушерлік мектептерді
ашудың негізін қалады. И.А. Бочаров, Н.А.Флегматов және басқалар.
Профессор И.А. Бочаров (1901-1975) өз шәкірттерімен мал бедеулігін
зерттеп “Ауылшаруашылық малдарының бедеулігі” деген кітабын (1956) шығарды.
Осы кісінің редакциясымен мал дәрігерлік оқу орындарына арналған мал
дәрігерлік акушерлік кітабы 1967 жылы жарық көрді.
Профессор Н.А.Флегматов (1903-1986) есектердің буаздығын анықтайтын
тәсіл ойлап тапты( шу туспегенде қағанақ суларын пайдаланудың ықпалды
нәтижелі жолын ұсынды. Өз әріптестерімен бірге мал көбеюінің физиологиясы
мен патологиясы туралы біраз маңызды зерттеулер жүргізді. Осы зерттелген
мәселелер “Ауылшаруашылық малдары деген жинағына енді, ол (1959) жарық
көрді.
Профессор Я.Г. Губаревич “Ұсақ малдардың акушерлігі” деген монография
және техникумдарға арналған акушерлік кітап жазды.
Професор П.И.Шаталов жыныс циклы және биелердің
төлдегеннен кейінгі уақыты жөнінде, кейбір бедеуліктің түрлеріне буаз
биелердің қан сары суы (СЖК) мен қанды (КЖК) қолдану туралы маңызды
зерттеулер жүргізді және отандық гравогормон деген синтез арқылы жаңа
препаратты бөліп алды.
Акушерлік ғылымның дамуына атақты ғалым, ВАСХНИЛ-дың корреспондент
мүшесі, профессор А.П.Студенцов көп еңбегін сіңірді. Осы кісі біраз ғылыми
еңбектер, жолдамалар жыныс цикл жөнінде, бедеулік, іш тастаулар,
желінсаулар т.б. сүт безіне және жыныстық органдарға жасалынатын
операциялардың ыңғайлы түрлерін ұсынды, “Мал дәрігерлік акушерлік және
гинекология” деген кітабын 1949 жылы жазып шығарды. Өз өмірінде осы оқу
кітабы үш рет қайта басылып, 1952 жылы Мемлекет сыйлығына ие болды.
А.П.Студенцов өз еліміздегі акушерлік саласындағы бірінші ғалым
докторы (1937). Оның көптеген еңбектері (300-дей) отандық мал дәрігер
акушер санының өсуіне көп әсерін тигізді. Осылардың арасында мал дәрігерлік
акушерлік Львов мектебін құрушы профессор Г.В.Зверева да бар. Ол сүт
безінің аурулары жөнінде, акушерлік физиология мен патология, бедеулік және
малдарды қолдан ұрықтандыру жөнінде маңызды зерттеулер жүргізді.
Г.В.Зверева біраз оқулықтар мен нұсқаулардың авторы. 1976 жылы
“Сиырлардың гинекологиялық аурулары” деген кітабы, ал 1985 жылы мал
дәрігерлік акушерлік анықтамасы жарық көрді.
Профессор В.А.Акатов (1909-1971) сиырлардың сүт бездерінің ауруларын
ультрадыбыспен емдеу тәсілін ойлап тапты.
Профессор Д.Д.Логвинов желін қабынуында, шу түспегенде және сиыр
бұзаулағаннан кейінгі уақытта кездесетін ауруларда новокаиннің
патогенетикалық тәсілін ойлап тауып, оның іс жүзінде қолданылуына ықпал
жасады. Жоғарғы оқу орындарының факультеттерінде сырттай оқитын
студенттерге арналған “Сиыр емшегінің физиологиясы мен
өзгерісі” (1971) “Буаздылық және сиырлардың бұзаулауы” (1975) деген
кітаптар жазды.
Мал дәрігерлік гинекологияның дамуына РСФСР ға еңбегін сінірген мал
дәрігері Х.И.Животков үлкен еңбек сіңірді. Осы кісінің жазған кітабі
“Биелерді ұрықтандырудың негізі” (1952), әрбір мал маманының қолдан
түсірмейтін басшылығы болып табылады.
Профессор И.И.Родин бұқалардың, қошқарлардың, қабандардың жыныстық
рефлексі және ұрықты алу тәсілін дамытуда, қолдан ұрықтандыру тәсілдері
жөнінде ерекше зерттеулер жүргізді.
Профессор А.О.Мапасян, М.П.Рязанский, И.С.Нагорный сиырлардың
агалактиясы мен гипогалактиясы жөнінде маңызды зерттеулер жүргізді.
Мал дәрігерлік акушерлік пен гинекологияның дамуына профессор
И.И.Иванов үлкен үлес қосты, өзінің жан-жақты зерттеулерімен ол
ауылшаруашылық малдарын қолдан ұрықтандырудың көптеген сұрақтарын шешу
жолдарының негізін салды. И.И.Иванов мал дәрігерілері мен зоотехниктердің
мектебін құрды, осы мектеп өзінің зерттеулерін қазіргі уақытта да ары қарай
жалғастырып жатыр.
Ветеринарлық акушерлік және гинекология пәнінің дамуына отандас
ғалымдар да өз үлестерін қосып келеді.
Т.Ж. Әбдірахманов акушерлік ғылыми саласында еліміздегі бірінші
ветеринарлық ғылымының докторы (2002). Осы ғалымның жетекшілігімен 2005-
2007 жылдары аралығында акушерлік мамандық бойынша үш кандидаттық
диссертациялар (А.А. Муханбеткалиева, А.Н. Ахметов, Б.Р. Касеинов) қорғалды
және бірнеше жұмыстар аяқталып қорғауға дайын. Қазіргі кезде елімізде
акушерлік мектеп құрылды деп айтуға болады.
Т.Ж.Әбдірахманов, А.Н Ахметов (1999) желінсаудың жасырын түрін
анықтау үшін жаңа диагностикалық тест диагмасты ұсынды. Бұл тест арқылы
зерттелетін сүтте екі көрсеткіштер, айта кеткенде соматикалық клеткалардың
лейкоциттердің көбеюінің және рН көрсеткіштерінің
өзгеруін анықтауға болады.
Т.Ж. Әбдірахманов, К.М.Камсаев (1999) сиырлардың төлдеуден кейінгі
іріңді катаральды эндометриттерін емдеу үшін гипериммунды антигистаминды
қан сары суын ұсынды.
Т.Ж. Әбдірахманов, А.И. Бұлашева, Ж.О. Кемешов (2005) сиырлардың
жасырын желінсауын және төлдеуден кейінгі эндометриттерін емдеу кезінде
ұлпалы препараттарды қолданып жақсы нәтиже алды.
А.А. Мұханбетқалиева, Т.Ж. Әбдірахманов (2005) Saussurea Salsa
экстрактысын өндірісте сиырдың төлдеуден кейінгі іріңді-катаральды
эндометритін емдеуге, дәрілік препарат ретінде қолдануын ұсынды.
Акушерлік пәнін дамуына сонымен қатар келесі ғалымдар М.Н. Жоланов,
Б.А. Құрманов, И.Т. Жақыпов өз үлестерін қосты.
М.Н. Жоланов сиырлардың желінсауларын оқып зертеді және
өндіру жұмыстарымен айналысты.
Б.А. Құрманов інгендердің жыныс циклдарын Қазақстан бойынша оқып
зертеді.
И.Т. Жақыпов ауылшаруашылық малдарын қолдан ұрықтандыру жөнінде, айта
кеткенде маноцервикальдық әдістің модифицирленген үлгісін ұсынды. Сонымен
қатар СЕЗЕҚ (сұйық емдік заттарды енгізу құралы) ұсынылған. Мұнымен қатар
И.Т.Жақыповтың акушерлік машықтану мен ұдайы өндіру тәсілдерін меңгеруге
арналған фантомын атаған жөн.
1 Тарау. Әртүрлi малдар аналықтары мен аталықтары жыныс жүйесiнiң
анатомо-физиологиялық ерекшелiктерi
1.1. Аналық малдарының жыныс органдарының анатомиясы
Аналық малдардың жыныс аппаратының және жыныс процесінің эволюциясы.
Аналық малдың жыныс процессінің эволюциясы аталықтың эволюциясына
ұқсас. Егер біз аталық жыныс клеткалары белсенді жылжу қасиеттерімен
сипатталады десек, керісінше аналық гаметалар өз бетімен жылжу қасиеттерін
жоғалтып, оның орнына барлық эмбриональды мезгілде немесе зародыштың дамуы
мен өсуіне керек пластикалық заттар қорына ие болады.
Жыныс процесінің әрі қарай дамуы кезінде аналық пен аталық
аралығында ерекше қарым-қатынас пайда болады. Осы көрініс аналық және
аталық гаметалардың кездесуін жеңілдетіп, соның арқасында ұрықтану болады.
Ұрықтану ішкі және сыртқы түрге бөлінеді. Сыртқы ұрықтану амфибиялар
мен балықтарда, ал ішкі ұрықтану сүт қоректілер мен құстарда және барлық
дала жануарларында өтеді.
Ішкі ұрықтану кезінде ұрықтар аналық жыныс жолдарына түседі де, осы
жерде ұрықтану процессі өтеді.
Аналық ұрық дамыған кезде жыныс өскінінен аналық жыныс безі, ал
мюллеров каналының жолынын краниальдық бөлігінен фаллопиев тұрбасымен
үлкейткіш пайда болады, каудальды бөліктері несеп-жыныс синусіне құйылады.
Каудальдық шеттерінің өсіп кетуіне байланысты жақын немесе едәуір
қашықтықта қынап, жатыр мүйіздері денесі және мойыны пайда болады. Вольфов
жолы жойылады.
Аналық малдың жыныс органдары сыртқы және ішкі мүшелерге бөлінеді.
Сыртқы мүшелерге Genitalia ecterna - сарпай, қынап кіреберісі және
клитор, ішкі мүшелерге Genitalia inlerna қынап, жатыр, жатыр
түтікшелері, аналық жыныс бездері жатады.
Сиырдың жыныс органдары Сиырдың сарпайы vulva қатпарланған
терімен жабылған. Жыныс еріндерінің дорсальдық жоғары бұрышы
дөңгелектенген, ал вентральдық төменгі ұшы үшкір және сәл құйымшақтың
дөңінен түсіп тұрады. Клитор екі ұзын каверналық денелерден құрылған
сиырда ұзындығы (2- см басқы ұшымен аяқталады.
Қынап кіреберісі шекарасыз қынапқа өтеді, өйткені күйіс қайыратын
жануарларда несеп клапаны нашар дамыған. Қынап кіреберісі бүйірінің
қабырғасында оң және сол шығаратын тармақтармен ашылатын үлкен бездер
орналасқан.
Қынап кілегейі көп қабатты қатпар құрайды. Қынап қабырғасының
вентральдық жағында гартнер өзектері вольфов каналының рудименті
орналасқан.
Сиырдың жатыры екі мүйізді қос мүйізді түрге жатады. Жатыр денесі
онша үлкен емес сиырда ұызындығы 2-6 см, нашар дамыған және ұрық жататын
жер емес. Жатыр мойыны қынап және жатыр жағынан күрт бөлінген. Сиырда жатыр
мойынының ұзындығы 12 см. Мойынның шырышты өзегі жолы ұсақ бойлы және
кесек көлденең қатпарлар құрайды. Мойынның артқы жағы сыртқы тесігімен
топтастырылған конусқа ұқсас, қынап қуысына 2-4 см еніп тұрады.
Жатырдың кілегейлі қабаты арнайы құрылымдар - жатырдың сүйелдерін
карункулдары құрайды, олар мүйізді жағалай төрт қатарда орналасады, әр
қатарда (0-(4-тен, барлығы 75-тен (20-ға дейін. Карункулдер дөңесті, жарты
шеңбер тәрізді, безсіз биіктігі 1,2-4,7 мм, ені -3,2-9,1 мм, ұзындығы 4,4-
(3,8 мм туындылар (Ю.М.Серебряков). Карункулдер - аналық плацентаның
өскіні. Буаздылық кезінде карункулдер он есеге дейін үлкейеді қаздың
жұмыртқасындай, кейде одан да үлкен.
Жатырдың мүйізі ұзын бойында қосылады да медиальдық қабырғалармен
қалқа құрайды. Сырт жағынан қосылған жерлері үңгі тәрізді болып көрінеді
мүйіз аралығы науасы, олар каудалды жатыр мүйіздерінің денесіне және
мойынына өткен, ал краниальды мүйіздер айырылатын жерде жоғалып кетеді.
Күйіс қайыратын жануарлардың аналық без түтікшелері қысқа үлкейтілген
бөлімнен және әлсіз дамыған шашақтан тұрады. Аналық жыныс бездерінің
ұзындығы 20-25 см.
Аналық жыныс бездері сопақ пішінді болып келеді, ұзындығы 2 см-ден 5
см-ге дейін, жалпақтығы (-2 см. Ірі сақа малдың оң аналық жыныс безі сол
жағына қарағанда үлкен болады.
Саулық және ешкінің жыныс органдары - анатомиялық жағынан ірі қара
малдыкінен айырмашылығы тек қана кіші көлемімен. Қынап кіреберісінің
ұзындығы 4-5 см, ал қынап ұзындығы 8-12 см, жатыр мойының ұзындығы 5-7 см,
оның кілегей қабаты 7-8 көлденең айқын көрінетін қатпары мен кішкентай
бүкпелер құрайды. Көлденең бүкпелердің жоғары жағы қынап бөлігіне
бағытталған. Бұл жағдайда соңғы бүкпесі қынап қуысына балық ауызына ұқсап
екі қалыңдаған еріндер сияқты шығып тұрады. Жатыр денесінің ұзындығы 2-4 см
күшті ирелеңдеген және бас жағы тарылған мүйізге өтеді. Жатыр мүйізінің
ұзындығы 10 см-ден 20 см-ге дейін малдардың жасына және тұқымына
байланысты құбылып отырады.
Жатыр кілегей қабатында көтеріңкі сүйелдерге ұқсас, сопақ немесе
дөңгелек пішінді, диаметрі 3-5 мм, ортасында ойық бар. Карункулдер аналық
плацентаның өскіні. Олар жатыр денесінде қалай болса, солай орналасқан, ал
мүйіздерінде - әдетте төрт қатар карункулден орналасады. Жалпы
карункулдердің саны 88-ден 110-ға дейін болады.
Аналық без түтікшелері - қатпарлы, ұзындығы 9 см-ден 18 см-ге дейін.
Аналық бездерінің пішіні сопақ болады, ұзындығы 0,5-1 см, ені 0,3-0,5 см.
Биенің жыныс органдары. Сарпайдың терісінде көп мөлшерде санда май
және тері бездері бар. Жыныс еріндерінің кілегейлі қабаты ішкі беті жағынан
көп қабатты эпителиймен жабылған. Астынан жыныс саңылауының еріндері
дөңгелектенген бұрыш құрайды және жақсы көрінетін клитордың басын жабады.
Қынап кіреберісінің ұзындығы 8-16 см. Қынап кіреберісінің жолы
астынан жоғарыға және алға бағытталған. Қынап кіреберісінің кілегейлі
қабатының қалындығында екі қатар құбырлы бездер орналасқан, олар оның
саңылауына бірнеше шығаратын тармақтармен ашылады сонымен қатар күйлеу және
қабыну процестері кезінде кілегейлі секрет бөледі. Қынап кіреберісі
бүйірлерінің кілегей қабатының астында және сарпай сфинктерінің жартылай
астында екі үңгірлі дене орналасқан. Бұл каверналық денелер, шағылыс
уақытында қанмен толғанда жыныс еріндерін қалыңдатып, толықтырады және
шағылысуды жеңілдету үшін жыныс сауылауын үңірейтеді.
Қынаптың кілегейлі қабаты көп қабатты эпителиймен жабылған, бездерсіз,
олар көп санды ұзын бойлық және ұсақ көлденең бүкпесіне жиналған.
Жатыр мойынының ұзындығы 4-8 см, диаметрі 3-5 см. Жатыр мойынының
артқы бөлігі қынап қуысына тығын тәрізді төмпешік болып 2-2,5 см шығып
тұрады.
Жатыр денесі бұлшық ет тәрізді орган. Краниальді мүйізге, ал
каудальды жатыр мойынына өтеді. Екі мүйіз аралығында орналасқан дене бөлігі
жатырдың түбі деп аталады. Жатыр денесінің ұзындығы 8-15 см, ені 7-12 см.
Мүйіздің ұзындығы 14-30 см, ені 3-7 см.
Аналық без түтікшелері қатты иреленген, өзек түріне ұқсас, ұзындығы
14-30 см. Аналық без түтікшелердің құрсақ шеті үлкейе келе шұңқыр жасайды.
Аналық жыныс бездерінің пішіні дөңгелек, бұршақ немесе сопақ болады,
олар құрсақ қуысында орналасады. Олардың оң жақтағысы 3-4, ал сол жақтағысы
4-5 бел омыртқаларының астында ілінген. Жатыр мүйізінің жоғарғы жағы аналық
жыныс бездерімен, аналық жыныс безінің жалғамымен қосылған. Аналық жыныс
бездерінің диаметрі 2-10 см-ге дейін олардың ұзындығы жыныс циклының
фазасына байланысты.
Мегежіннің жыныс органдары. Мегежіннің сарпайы үшкір вентральдық
бұрыш құрайды. Клитор ұзын, жіңішке сәл доғалданған баспен аяқталады.
Қынап кіреберісі – ұзындығы 5-10 см (малдың көлеміне байланысты)
каудальды жыныс саңылауына өтеді де жыныс еріндерімен шектеледі. Қосыла
отырып жыныс еріндері жыныс саңылауының төменгі және жоғарғы шеттерін
құрастырады.
Қынап жіңішке бұлшық түтікше, құрсақ қуысында орналасқан қосылу
органы, ал туу процесі кезінде төл шығару қызметін атқарады.
Жатыр қуысты, бұлшық етті орган, одан бір немесе бірнеше мүйіздер
дамиды. Мегежіндерде ол құрсақ қуысында орналасқан. Екі мүйізді. Жатырда
мойынды, денені және мүйіздерді ажыратады.
Жатыр қабырғасы бір қабаттан тұрады: ішкі кілегейлі эндометриум,
ортаңғы бұлшық етті миометриум және сыртқы сірі серозный периметриум.
Жатыр мойынының ұзындығы 12-20 см шұғыл шекарасыз қынап және жатырмен
қосылады. Кілегейлі қабаты көп санды 14-20 қалың, сопақ төмпешік ол
біліктер тізіп иреленген жолдар құрайды.
Жатыр денесінің ұзындығы 5-6 см, краниальды болып екі мүйізге өтеді.
Құрсақ қуысында көптеген тұзақ құрастырады. Екі мүйіз бас кезінде бірге
келеді және 5-10 см қашықтықта өздерінің қабырғаларымен өсіп кетеді.
Тарамдалысымен мүйіздер шажырқайда ілінген көп санды түйме торын
құрастырады. Ірі мегежін мүйізінің ұзындығы 100-200 см.
Жатыр мүйіздері краниальды бағытта біртіндеп тарылады да аналық без
түтікшелеріне өтеді.
Аналық без түтікшелері айқын шашақпен аяқталатын жіңішке иреленген
түтікшелер, әдетте сол без түткшесі оң жақтыкіне қарағанда ұзындау. Осы
жерде ұрықтану процессі өтеді, сонымен бірге аналық клеткаларды аналық
жыныс жолдарымен және өскінді жатырға жеткізу қызметін атқарады.
Аналық жыныс бездері қос орган, бұларда аналық жыныс клеткалар және
жыныс гормондары пайда болады. Аналық жыныс бездері 4-5 ші бел омыртқа
маңында орналасқан. Пішіні бір шоқ тәрізді беткейі дөңесті, ұзындығы –
тұрақты емес.
Жыныс органдарының қанмен қамтамасыз етілуі. Аналық малдардың
көпшіліктерінде жыныс органдарының васкулинизациялауы қос алдыңғы, ортаңғы
және артқы жатыр артерияларымен және аттас күре тамырлармен қамтамасыз
етіледі. Саулықтарда ортаңғы жатыр аретриялары жоқ, қан алдыңғы көпіршік
және артқы жатыр күре тамырлары арқылы өтеді.
Жыныстық жетілуімен қатар жыныс органдардың қанмен қамтамасыз етілуі
күшейеді, тайыншыларда 14 айлық жасынан кейін осы көрініс өзінің
максимальды деңгейіне жетеді.
Жыныс органдарының лимфа жүйесі. Капиллярдан, интра- және экстраорганды
афференттік тамырлардан, шеткері түйіндерден және афферентті тамырлардан
тұрады.
Жыныс органдарының барлық қабаттарында лимфа тамырлары болады, олар
өзара анастомоздар құрап, кілегейлі, бұлшық еттік, сірі қабаттарының аттас
капиллярларын тудырады. Сірі қабат пен бұлшық еттің көлденең қабаты
лимфатикалық капиллярлар жүйесінен интраорганды тамырлар бастау алады да
жыныс органдарының сіріасты қабатына бағытталып олармен анастомоздар
құрайды, сөйтіп интраоргандық тамырлар жүйесін тудырады. Сосын тамырлық
сіріасты жүйесінен ірі интраорганды тамырлар шығады да жалпақ жатыр
жалғамына бағытталады, оған еніп афферентті экстраорганды лимфа тамырларын
түзеді. Соңғылары өзара анастомоздар құрап нәтижесінде ірі иірімді лимфа
жүйесін түзеді. Осы жүйеден магистралды экстраорганды лимфа тамырлары шығып
шеткері лимфотүйіндеріне бағыт алады, олар краниомедиалды, каудомедиалды,
латералды мықын (қосарланған) және қарынасты (жеке) лимфатүйіндері.
Эфферентті лимфа тамырлары жыныс органдарының шеткері түйіндерінен
шығып кейіннен бір-бірімен қосылысады да оң және сол лимфа сағаларын
құрайды. Осы сағалар ағыс бойымен қосылысып бел сағасына қосылады
(В.П.Григорев).
Аталық малдардың жыныс аппаратының және жыныс процесінің эволюциясы.
Табиғи жағдайда тірі организмдердің көбею процестері жыныстық және жыныстық
емес жолдармен өтеді.
Жыныстық емес көбеюде ағымды, вегетативті жаңа түрдің пайда болуы
әркелкі болады, бұл қарапайымдылар мен өсімдіктерге тән қасиет.
Жыныстық көбею, организмнің жыныстық клеткалардан гамета қайтадан
басталуы түрінде дамуымен сипатталады. Т.Д.Лысенконың деректерінде мынандай
тұжырымдама бар: “Жыныс клеткаларында алдыңғы ұрпақтардың өткен даму тарихы
толығымен көрсетілген” Жыныстық емес көбеюде организмнің дамуы
өздеріне ұқсас аналық клеткалардың қайта өндірілуі түрінде өтеді.
Жыныстық көбеюде, жыныстық клеткалар заңды айналу және
өзгеру түрінде дамып, сосын айырылып тканьдер мен органдарга айналады және
олардың клеткалары жыныстық клеткаларға ұқсамайды.
Жануарлар әлемінің кейбір түрлерінде, әсіресе өсімдіктерде организм
өмірі жыныстық процесс жасалысымен аяқталады. Мысалы, балықтардың кей
түрлерінде уылдырық шашсымен өлім организмнің азуынан туады.
Жоғары дамыған организмдерде сүтқоректілер табиғи өлім жыныстық
қасиеті тоқталғаннан кейінгі мерзімнен едәуір кеш туады.
Жыныс бездері қалыптасқан соң, олардың өзіне тән гормональды әсері
салдарынан организмдер жыныстық түрлерге бөлінеді де сексуальдық қасиетке
ие болады. Бұл айналым әртүрлі өтеді. Организмнің жыныстық жетілуі туған
соң, гаметалар сыртқа бөлініп шығады да өздеріне тән белсенді қозғалыс
арқасында жақындап, араласып ұрықтанады ұрыққа жан береді, зигота тудырады
zygotе - қосарлану соңғысынан күрделі организм қалыптасады.
Күрделі организм клеткаларының айырылуы гаметалардың функциональды
және морфологиялық өзгеруімен өтеді, ал ол өз алдына аталық жыныс
клеткасының белсенді қозғалу қасиетіне яғни аналық клеткамен қосылып,
ұрықтануын жеңілдетуіне ықпал жасайды.
Жыныс клеткаларының морфологиялық және физиологиялық
өзгеруімен қатар жыныс процесінің эволюциясы күрделі организмдердің
гаметаларын кездестіруге, ұрпағын эмбриональды және фетальды даму кезінде
тәрбиелеуге бейімдейді.
Организм неғұрлым жоғары дамыса, соғұрлым оның жыныс аппаратының
морфологиясы мен жыныс процесінің физиологиясы да
күрделі. Тұщы су гидрасы, теңіз гидромедузаларының жыныс процесі суға
аталық және аналық гематалардың бөлініп, ұрықтануы түрінде өтеді. Жыныс
процессінің әрі дамуы жаңа ұрықтану элементінің енуімен, яғни аталық пен
аналық байланысуымен, осының арқасында гематалардың кездесуінің
жеңілдеуімен беріледі. Ұрықтану ішкі және сыртқы түрде болады. Сыртқы
ұрықтану балықтарда кездеседі. Ішкі ұрықтану спермиилердің аналық жыныс
жолдарына түсіп, ұрықтануы түрінде болады. Аталық жыныс аппаратының
эволюциясы вольфов каналының несеп-жыныс саңылауының ас қорыту орынынан
бастап, жанама жыныс бездерінің дамуына дейінгі бағытта қызметі мен
құрылымының дифференциелену жолымен өтті. Бұл бездердің секреті қағанақсыз
ұрықтанатын жануарлардың гаметаларын ұрықтандыруға қажетті су ортасына
ауыстырды. Вольфов каналының клоакалық бөлігі айтарлықтай дамыған шағылысу
органына жыныс мүшесіне айналды, канал бойымен оның несеп ағымына дейінгі
және одан кейінгі жолдарында да жанама жыныс бездері қалыптасады.
Сүтқоректілердің жыныс бездері вольфов денесінен өскін бөлінуі
түрінде қалыптасады да кейіннен ұрықтың жыныстығына байланысты аталық
немесе аналық безіне айналады.
Бастапқы эмбриональды сатыларда вольфов және мюллеров каналдары
біркелкі дамыған. Кейіннен жыныс аппаратының жекелеген
өскіндері айтарлықтай өзгереді, аталық жыныстағы өркен дамыса жыныс безі
өскінінен аталық безі қалыптасады, Вольфов каналы шәует жолына айналады.
Вольфов каналы жолымен простата, көпіршік тәрізді, куперов бездері
орналасады.
1.2. Аталық малдардың жыныс органдарының анатомиясы
Аталық малдарың жыныс аппараттарының физиологиялық жағынан атқаратын
қызметі: ұрық бөліп, оларды жыныс органдарынан шығарып, аналық малдың жыныс
жолдарына кіргізу. Осы процестер аталық мал аппараттарының құрылыс
өзгешіліктерімен, малдың түр ерекшеліктері және жыныс актісі динамикасына
байланысты құбылып отырады.
1-Сурет. Аталық малдардың жыныс органдары:
А-айғырдың; Б-бұқаныкі; В- қошқардыкі; Г-қабандыкі
Аталық малдың жыныс органдары аталық жыныс бездерінен ен, олардың
шығаратын тармақтарынан ен сағағы, ұрық жолы, несеп-жыныс жолы, қосалқы
жыныс бездерінен, және жыныс мүшесінен тұрады.
Аталық жыныс бездерінен testis, orchis, didymis - қос жыныс
бездері, сопақ немесе дөңгелек пішінді, күрделі, құбырлы без болып келеді.
Басқа сол сияқты бездерден айырмашылығы, ол аталық безден бөлінетін секрет
сұйықтан емес, тек клеткалық элементтерден ұрықтардан тұрады. Сырттан
аталық жыныс бездері ұма қабығымен жабылған (осы орын пішіні мен орналасқан
жағдайы малдардың түріне байланысты әртүрлі болып келеді).
Текеде, қошқарда және бұқада ұма екі сан арасында орналасқан, бірақ
вертикальді жағдайда, оның мойыны айқын байқалады. Қабанда ұма санның
артында, горизонтальді жағдайда орналасқан. Артқа қатты жылжыған, мойыны
жоқ, нашар салбыраған. Айғырда ұманың орналасуы сан арасында, бірақ ол
горизонтальды орнығады, ал мойыны нашар байқалады.
Тері астында бұлшық ет эластикалық қабық болады ол ұма терісімен
жабысып өсіп кеткен, сондықтан жылтыр бұлшық ет жиырылғанда ұма терісі
бүріседі де қатпарланады.
Бұлшық ет эластикалық қабық, ұманы екі жартыға бөлетін көлденең
қалқасын құрайды. Бұлшық ет эластикалық қабық астында жалпы қынаптық қабық
жатыр (осы жердің әрбір жартысының ішінде жалпы қынаптық қабық аталық жыныс
безінің айналасында қынаптық қуыс құрайды). Соңғысы жіңішке шап жолына
өтеді, қынап тесігі арқылы құрсақ қуысымен қатынасады.
Аталық малдардың жыныс бездерінің пішіні, көлемі және салмағы жағынан
бірдей емес. Қошқар мен бұқада эллипс, айғырда жұмыртқа тәрізді, қабанда
сопақ бұршақ сияқты, аталық итте сопақша болып келеді. Ұзындығы жағынан ең
ұзыны бұқада 12-14 см, ал қалған аталықтарда 10-12 см аралығында, салмағы
жағынан ең салмақтысы қабандарда, олардың әрбіреуі 400-500 г жетеді.
Аталық жыныс бездері 300-ден 400-ге дейін үлестерге бөлінеді. әрбір
үлесте 4-5 иреленген жолдар бар, олардың ұзындығы 50 см-ден 80 см-ге дейін.
Жыныс бездері жолдарының ұзындығы, айғырда 86 см, қабанда 64 м, бұқада 30
м.
Жыныстық жағынан жетілген аталықтардың жыныс бездерінің иреленген
жолдарында аталық жыныс клеткалары - ұрықтар пайда болады
Ен сағағы epididymis бұқада, қошқарда және текеде аталық жыныс
безінің каудальдық шетіне тығыз, ал айғырда, қабанда және итте жыныс
безінің дорсалатеральдық бетінде жатады. Ен сағағының басын, денесін және
құйрығын ажыратады. Текеде, қошқарда, бұқада ен сағағының басы жыныс
безінің дорсальды шетінде жалпақ қабат түрінде орналасқан. Ен сағағының
денесі жыныс безіне оның каудальды шетіне көлденең жатады. Текеде,
қошқарда, бұқада ен сағағының құйрығы вентральды, қабан мен итте аталық
жыныс безінің дорсальды шетінде жатады. Ен сағағының басы 13-15 жолдардан
тұрады. Осы жіңішке жолдар жалпақтығы 0,1 мм-ден 0,3 мм қатты иреленген ен
сағағының жолына құйылады. Ен сағағының құйрық бөлімі секрет және
ұрықтармен толған. Бұл жерде ұрықтар жетіледі, қорғаныс қабығымен жабылады
және анабиоз жағдайына өтеді, осы процесстің арқасында ұрықтар екі айға
дейін ұрықтандыру қасиетін сақтайды.
Шәует бауы funiculus spermaticus шырыш қабатымен жабылған, ұрық
жолынан, қан тамырларынан, жүйке және бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Ол
аталық бездің сағағынан басталып, шапқа дейін созылады.
Ұрық жолы тұқым жолы ductus, deferens ұзын түтікшеден тұрады, олар
оң және сол ұрық жолдарына бөлінеді. Ұрық жолдарының әрбіреуі ең сағағының
құйрығынан басталады да шәует бауымен шап жолы арқылы құрсақ қуысына өтеді,
содан кейін қуықтың дорсальды бетіне жетеді. Осы жерде айғыр, теке, қошқар,
бұқа ұрық жолдары айқын көрінетін ұрық жолының құтысы деп аталатың
кеңейткішін құрайды. Бұқада олар тік ішек арқылы жақсы байқалады. Қабан мен
итте бұндай құты болмайды.
Ұрық жолының қабырғасында қатты тарамдалған сұйық секрет бөлетін
эякуляция кезінде ұрықтармен араласатын бездер олар итте жоқ болады.
Қуық мойынының үстінде екі ұрық жолдары жалпы несеп шығаратын жолдың
бас жағына құйылатын кішкентай шығаратын тармаққа қосылады.
Қосалқы жыныс бездері
а Көпіршік безі ұрық жолының бойына шығаратын тармақтармен
ашылатын қуық мойынының жанында орналасқан. Бұлар қошқар, бұқа және айғырда
жақсы дамыған, итте жоқ.
б Простата безі денеден және тарамдалған бытыраған бөлімнен
тұрады. Денесі қуық мойына көлденең жатады. Тарамдалған бытыраған бөлімі
несеп-жыныс жолының жамбас жағының қабырғасында орналасады. Аталық итте
және айғырда өте жақсы қабан мен бұқада кішкентай денесінен басқа көп санды
ұсақ без топшалары бар нашар дамыған, қошқар және текеде олар тек безді
топпен келтірілген.
в Томпақ немесе куперов безі несеп-жыныс жолына екі тармақтармен
әрбір жағынан біреуден ашылады. Айғыр мен қабанда осы бездер жақсы дамыған
бұқа, қошқар, текеде онша үлкен емес аталық итте жоқ. Уретраның кілегей
қабығының қатпарларында, жыныс жолдарының бойында түткішелі уретральды
бездер орналасқан.
Жыныс мүшесі penis шағылысу органы болып саналады, ол түбірден,
денеден және бастан тұрады. Басты бір венозды, ал дененің негізін екі
үңгірлі артериальдық немесе кавернозды қан тамырларының өзгерілген денесін
құрайды.
Осы екі үңгірлі денелердің арасында жыныс мүшесінің басында ашылатын
уретраны қоршаған несеп жолының, каверналық денесі орналасады, қошқарда
жыныс мүшесінің басында өсінді секілді шығып тұрады. Айғырда жыныс
мүшесінің басы жуандаған, бұқа мен қошқарда ұзарған, қабанда – тығын
тәрізді, ал иттердің жыныс мүшесі негізінде сүйек болады.
Жыныс мүшесінің тері қатпары күпек praeputium барлық аталық
малдарда айғырды санамағанда жыныс мүшесінің краниальдық бөлігі
орналасатын тері қуысы болып саналады.
Аталық жыныс органдарының қан және жүйкемен қамтылуы.
Ұманы өте нәзік сыртқы ен артериясы қамтиды. Оны арт жүйесі, мықын-
қарынасты, мықын-шап жүйесінің тармақтары иннервациялай-ды.
Енді ішкі ен артериясы қанмен қамтып, ен тарамдары тармақтары
иннервациялайды.
Жыныс мүшесін ішкі арт артериясы қанмен қамтып, сыртқы ен жүйесі
мен арт жүйесінің жалғасы жыныс мүшесі жүйесі иннервациялайды.
1.3. Аталық және аналық малдар жыныс органдарының физиологиясы
1.4. Әр түрлі малдарының жыныстық және физиологиялық жетілуі
Жыныстық жетілу - малдардың тұқым беру қабілеттілігі. Бұл аналық жыныс
клетканың пайда болуымен, аналық малдарда жыныс циклының көрінуімен, жыныс
гормондарының өндірілуімен, екінші жыныс белгілерінің пайда болуымен
сипатталады. Жыныс циклының басталуынан аталықтарда спермиогенез және
аналықтарда овогенез олардың репродуктивті өмірі бойы байқалады. Малдар
аталық және аналықтарға тән ерекшелікті белгілеріне (сырт келбеті, дене
пішіні т.б.) ие болады.
Жыныстық жетілуі кезінде мал организмінде жаңа физиологиялық жағдайға
әкелетін күрделі морфофункциональдық қайта құру процесі болады. Мысалы,
тайыншаларда жыныстық жетілуінен бастап (6-7 ай) гонадотроптық гормондар
саны көбейеді (А.А. Сысоев). Олардың әсерінен тек қана жыныстық жүйе ғана
емес, сонымен қатар сүт безі де күшті дами бастайды. Жыныс циклының әрбір
қозу сатысында сүт безінің безді паренхимасының секрециясы және
клеткалардың пролиферациясы байқалады.
Жыныс циклының басталу мерзімі көп факторларға, әсіресе мал түріне,
тұқымына, жынысына, ауа райына, асырауына, нейросексуальдық
тітіркендіргіштерге, байланысты. Неғұрлым мал түрлерінің өмірі қысқа болса,
соғұрлым олардың жыныстық жетілуі ерте басталады. Үй жануарларында жыныстық
жетілу түз жануарларына қарағанда ерте келеді.
Малдардың жыныстық жетілуі әр мезгілде келеді (орташа жас, ай):
інген 9-12;
Бие 18;
Есек 12-15;
Сиыр 6-9;
Саулық және ешкі 5-8;
Мегежін 12-15;
Ит 6-8;
Аналық қоян және мысық 4-8.
Жыныстық жетілу әрқашанда малдың дамуы және негізгі өсуі аяқталуынан
бұрын келеді. Сондықтан жыныстық жетілу мал организмінің тұқым әкелуіне
дайындығын тек оған ғана емес, сонымен қатар ұрпағына да қайшы әсерін
тигізеді. Бұндай аналық малдарда жыныс жүйесі, жамбасы, сүт безі толық
жетілмеген. Бірінші жыныс циклдары әдетте толық жарамды емес, аритмиялы.
Тайыншалар күйттеушілермен жеткілікті қарым-қатынаста болса, оларда бірінші
жыныс циклында овуляция саны көбейеді. Жыныс циклдары ритмикалы, олардың
тұрақтылығы тездетіледі (А.А. Усаченко). Әдебиетте келесі мәліметтер
келтірілген, тайыншаларды 6 кейде 4,5 айлық жасында нәтижелі ұрықтандырған,
кейіннен олар жақсы сүтті сиырлар болған. Бірақ, аналық малдарды өндіру
жұмыстарына тек физиологиялық жетілуінен кейін қана қолданады.
Физиологиялық жетілуі
Физиологиялық жағынан жетілген аналық пен аталықтар организмнің толық
түрде ересек малдардың жетілуімен осы тұқымның және жынысының тірі
салмағының 65-70 %-ға және экстерьеріне ие болуымен сипатталады.
Аталық және аналық малдардың физиологиялық жетілуін жасынан, тірі
салмағынан және жыныс органдарының даму дәрежесінен анықтайды. Әдетте
физиологиялық жетілу жас малдарды өндіру жұмысына пайдалануын көрсететін
уақыт келесі мезгілде келеді (ай):
Бие 36;
Сиыр 16-18;
Саулық және ешкі 12-18;
Мегежін 9-12;
Ит және мысық 10-12;
Аналық қоян 4-8.
Табынды толықтыратын жас аналық малдарды уақытында ұрықтандыру өте
маңызды. Арнайы кешендердің және ірі фермалардың жұмыс тәжірибесінен
байқасақ, құнажындарды интенсивті өсіру кезінде әсіресе ірі сүтті
тұқымдарын (қара-ала, холмогор т.б.) оларды 18 айында буаз қылу үшін 16
айлық жасында 150 кг салмағында ұрықтандыру қажет. Кейбір жақсы дамыған
құнажындарды одан да ерте жастан ұрықтандыруға болады. Жақсы өсірілген ет
тұқымды құнажындарды - қазақтың алабасты, герефорд тірі салмағы 330-350 кг-
ға жеткенде 15 айынан кешіктірмей ұрықтандырады. Физиологиялық жетілудің
басында құнажындарда тұрақты жыныс циклының көрінуін тудыру маңызды. Ол
олардың жыныс жүйесінің оптимальды дамуын қамтамасыз етеді және малдардың
ұрықтануын жоғарылатады. Осындай құнажындарда туу кезінде әртүрлі асқынулар
сирек кездеседі.
В.Я. Никитинның, Л.Г. Неждановтың, П.Е. Казачоктың зерттеулері
көрсеткендей грозныйлық, кавказдық, ставропольдық және меринос қой
тұқымдарында 1,5 және 2,5 жастарында жыныс органдарының құрылысы және
дамуында айтарлықтай өзгерістер жоқ. Сондықтан физиолгиялық және
экономикалық жағынан жақсы дамыған тұсақты бірінші рет 1,5 жаста, ал
романов тұқымының түсақтарын бір жаста ұрықтандыру орынды. Осы уақытта
малдар әдеттегі дамуға жетеді және жақсы ұрпақ береді.
Өнеркәсіп табындарындағы ірі ақ тұқымды жас мегежіндерді бірінші рет 9-
10 айлығында (тірі салмағы 120 кг), ал асыл тұқымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz