Жануарлардың инвазиялық аурулары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 213 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Р

еспубликасының білім және ғылым министрлігі

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Ветеринариялық медицина кафедрасы

К.У.Сулейманова

Жануарлардың инвазиялық аурулары

Оқу құралы

Қостанай, 2016

ББК 48.73я7 С 85 Автор:
Сулейманова К.У., биологиялық ғылымының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті, ветеринариялық медицина кафедрасының доценті

Рецензенттер:
Казкенов К.К., ветеринариялық ғылымының кандидаты, ҚОФ Республикалық ветеринариялық лаборатория азық қауыпсіздік бөлімінің меңгерушісі Мустафин М.К., ветеринария ғылымының докторы, ветеринариялық медицина кафедрасының профессоры, ҚМУ
Туякова Г.Д., ветеринария ғылымының кандидаты, ветеринариялық санитария кафедрасының доценті, ҚМУ

С 85 Сулейманова К.У. Жануарлардың инвазиялық аурулары. Оқу құралы. Қостанай, 2016. 190 б

Оқу құралы паразитологияның гельминтология, протозоология, арахноэнтомология бөлімдерінің сұрақтарын қарастырады. Осы бөлімдердегі аурулар қоздырушыларын, олардын даму кезеңін, клиникалық белгілерін, диагноз қою әдістерін, емдеу, алдын-алу және күресу шараларын зерттейді.
Оқу құралы Ветеринариялық медицина және Ветеринариялық санитария студенттеріне арналған.

ББК 48.73я7

А.Байтұрсынов атыңдағы мемлекеттік университетінің ғылыми-әдістемелік кенесімен бекітілген және ұсынылған 10.06.2015 ж № 3

ISBN 978-601-7481-26-1

@ Сулейманова К.У., 2016 ж

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
Бөлім. Жалпы паразитология ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Организмдердің қарым-қатынас түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Паразиттердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Паразитарлық ауруларынан экономикалық зияны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 10
Инвазиялық ауруларының химиопрофилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
Паразиттердің ие түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
Иенің организміне паразиттік әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
Жануарлардың зақымдалу және тарату көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
Инвазиялық аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Инвазиялық аурудың барысы. Инвазияның экстенсивтігі
және интенсивтігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
Академик Е. Н. Павловскийдің трансмиссивтік ауруларының табиғи ошақтығы
туралы оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
Гельминтоздардың диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
Гельминтоздардың диагностика әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
Бөлім. Жеке гельминтология ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Тақырып 1 Оқулы паразитологиялық зертханасында жұмыс істеу кезіндегі
сақтандыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
Тақырып 2 Гельминтоздардың тірі кезіндегі диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 20
Тақырып 3 Гельминтоздардың өлген кезіндегі диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
Тақырып 4 Гельминттер жұмыртқаларының қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Тақырып 5 Трематодалар және трематодоздар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
Тақырып 6 Жануарлар фасциолезі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Тақырып 7 Дикроцелиоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Тақырып 8 Ірі қара малдың және қойдың парамфистоматоздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
Тақырып 9 Етқоректілердің описторхозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Тақырып 10 Ориентобильхарциоз ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Тақырып 11 Құстардың простогонимозы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Тақырып 12 Эуритрематоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
Тақырып 13 Құстың эхиностоматидозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Тақырып 14 Кұс нотокотилидозы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Тақырып 15 Цестодалар және цестодоздар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Тақырып 16 Бұқаның цистицеркозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Тақырып 17 Дипилидиоз ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Тақырып 18 Дифиллоботриоз ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Тақырып 19 Пизиформды цистицеркоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Тақырып 20 Бұлшықет және тері астылық ценуроз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
Тақырып 21 Мал эхинококкозы (берiш, бершiмек) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
Тақырып 22 Аңдар альвеококкозы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Тақырып 23 Церебральді ценуроз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
Тақырып 24 Қой мониезиозы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
Тақырып 25 Тизаниезиоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Тақырып 26 Авителлиноз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Тақырып 27 Нематодалар және нематодоздар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Тақырып 28 Жылқы оксиурозы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 83
Тақырып 29 Қоян пассалурозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
Тақырып 30 Жылқы параскаридозы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Тақырып 31 Бұзау неоскаридозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Тақырып 32 Шошқа аскаридозы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Тақырып 33 Тауық аскаридозы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 90
Тақырып 34 Етқоректілердің токсокарозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
Тақырып 35 Етқоректілердің токсаскаридозы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 93
Тақырып 36 Қойлар мен ешкілердің гемонхозы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
Тақырып 37 Қүйістілердің диктиокаулезы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
Тақырып 38 Ірі қараның телязиозы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Тақырып 39 Жануарлардың трихинеллезы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 100
Тақырып 40 Шошқаның трихоцефалезы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 100
Тақырып 41 Нематодироз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 101
Тақырып 42 Буностомоз ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 103
Тақырып 43 Хабертиоз ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Тақырып 44 Эзофагостомоз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
III бөлім Ветеринариялық протозоология бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 108
Тақырып 1 Ірі қара тейлериозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
Тақырып 2 Жылқы нутталиозы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Тақырып 3 Қоян эймериозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
Тақырып 4 Жануарлар токсоплазмозы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 119
Тақырып 5 Жылқы трипаносомозы (киеңкі, қарақаптал) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
Тақырып 6 Жылқы мен түйе су-ауруы (трипаносомоздар) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 128
Тақырып 7 Ірі қара бабезиозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 131
Тақырып 8 Ірі қара пироплазмозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 134
Тақырып 9 Ірі қара франсаиеллезы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 137
Тақырып 10 Жануарлар кокцидидоздары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 138
Тақырып 11 Саркоцистоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
Тақырып 12 Ірі қара безноитиозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 143
Тақырып 13 Шошқа балантидиозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 145
Тақырып 14 Анаплазмоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 147
Бөлім Мал дәрігерлік арахнология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 148
Тақырып 1 Аргазида кенелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 156
Тақырып 2 Саркоптоз (қышыма қотыр) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 158
Тақырып 3 Етқоректілердің отодектозы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 161
Тақырып 4 Қой псороптозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 162
Тақырып 5 Қояндардың псороптозы (құлақ қышымасы) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 166
Тақырып 6 Жануарлар псороптозы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 168
Тақырып 7 Ірі қара демодекозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 172
бөлім Мал дәрігерлік энтомология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 176
Тақырып 1 Ірі қара гиподерматозы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 174
Тақырып 2 Жылқы гастрофилезы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 180
Тақырып 3 Қой эстрозы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 184
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 190

Кіріспе

Жануарлардың және басқа түрлі малдардың инвазиялық немесе паразитарлық аурулар бүкiл жер жүзiнде кездеседi, үй және жабайы жануарлардың барлық түрлерi ауырады, олар мал шаруашылығына үлкен экономикалық зиян келтiредi.
Паразитология жоғары оқу орындарында ветеринария және биология саласы бойынша білікті мамандар дайындаудағы ең негізгі пәндердің бірі.
Жалпы паразитологияны оқып болғаннан кейiн, студенттер жануарлардың паразиттiк ауруларын зерттеуге кiрiседi. Олардың саны өте көп, алуан түрлі жағдайларда ауру қоздырушының түрi, саны, даму циклы, клиникалық белгiлерi, патологиялық өзгерiстерi әр түрлi болады. Сонымен қатар, осы ауруларға дұрыс диагноз қою және алдын-алу шараларын жүргiзуі өте маңызды.
Инвазиялык ауруларының iшiнде, әсiресе гельминтоз аурулары жасырын өтедi, өлiм болмасада жануарлардың өнiмдiлiгi төмендейдi және физиологиялық дамуы тоқталады.
Көп инвазиялық аурулар, әсiресе гельминтоздар жануармен қатар адамзатқа да қауiпін төндіріп, антропозооноз болып саналады.
Ғылыми басылымдардың көпшілігі Еуропа және басқа тілдерде шығатыны ескеріліп, ветеринария, биология және медицина саласында қолданылатын негізгі халықаралық терминдер өзгеріссіз сол қалпында қалдырылған. Аурулар атауы қазақшаға аударылмай, өзінің қалыптасқан халықаралық нұсқасында келтірілген: паразит, диагностика, инвазия, профилактика, дегельминтизация, эхинококкоз, фасциолез сияқты көптеген терминдер мен атаулар.
Осы оқу құралы мал дәрігерлік факультетінің студенттеріне көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр. Студенттер осы оқу құрал арқылы аурулардың қоздырғыштарын, олардың даму жолдарын, сонымен бірге клиникалық белгілерін, патологоанатомиялық өзгерістерін, иммунитетін, емдеу әдістерін және алдын-ала шараларын зерттейді.

I Бөлім. Жалпы паразитология

Біздің ғаламшар әртүрлі жануарлар мен өсімдіктер әлемінен тұрады, олардың арасындағы қарым - қатынасы өте тығыз болады. Олардың өмірлік құбылыстар негізін зат алмасу құрайды, ол организмнің торшалар мен ұлпаларда бір - бірімен байланысып өтетін - ассимиляция (сіңіру) және диссимиляция (ыдырату) екі процесстен тұрады.
Барлық тірі организмдер қоректену түрі байланысына қарай екі үлкен топқа бөлінеді: 1) органикалық емес заттардан фито - және хемосинтездейтін организмдер; 2) бірінші топ организмдермен дайындап берген органикалық заттармен коректенетін организмдер;
Екінші топтың тірі түрлерін қоректену түрі байланысына қарай сапрофиттерге, жыртқыштарға және паразиттерге бөледі.

Паразиттер

С

апрофиттер

Жырт

қыштар

Гетеро

трофта

р

Сапрофиттер өлгендердің ұлпалар мен мүшелер ыдыраған азықтарымен қоректенеді.
Жыртқыштар ең біріншіден, өз жемтігін аулайды (кейбір кезде осыны басқа жануарлар істейді), содан кейін жейді, немесе өлген организмдердің ұлпалары және сөлдерімен қоректенеді.
Паразит (грек сөзінен аударғанда para - маңында, қасында, sitos - қоректену) деп тiрi жануарлардың денесiнде әр түрлi ауру туғызатын бiр торшалы, немесе көп торшалы организмдердi айтады.
Осы паразиттердiң жан-жақты өздерiн және (жануарда, адамда, осiмдiкте) солармен тудыратын ауруларын, және емiн, тағы да алдын-алу шараларын зерттейтiн ғылымды паразитология деп атайды.
Паразитизм - бұл бiрiншi (паразит) екiншiнi (иенi) мекен ететін орта және көректену көзi түрде пайдаланатын, әрi екеуде бiр-бiрiмен антагонистiк қатысу орында тұратын генетикалық әр тектi организмдердiң тарихи жиналған ассоциациясы.
Жануарға қатысты болған паразиттердi зоопаразиттер деп атайды, ал тудыратын ауруларын - инвазиялық, немесе паразитарлық, ал өсiмдiк паразиттермен - фитопаразиттермен шақырылған ауруларды жұқпалы, немесе инфекциялық деп айтады. Мысалы, сiбiр жарасының қоздырушысы - сiбiр таяқшасы (B. anthracis) өсiмдiктер кұрамында болғандығынан инфекциялық ауруларға жатқызылады, ал кокцидиоз - инвазия, неге десен кокцидийлар қарапайым түрiне жатады, сондықтан инвазиялық ауруларға жатады Осылай, ауруларды жұқпалы және инвазиялы жiктеуi негiзiнен қоздырушысы қандай жануар немесе осiмдiк патшалығына тән болуына байланысты.
Паразитология ғылымы ауруды қоздыратын қоздырғышына қарай: жалпы паразитология, гельминтология, протозоология, арахнология және энтомология деген үлкен бөлiмдерге бөлінедi.
Гельминтология - паразиттiқ құрттарды және солармен тудыратын ауруларды зерттейдi.
Протозоология ғылыми болса қарапайым, бiр торшалы жәндiктердiң тiршiлiк ететiн ортасын, малға келтiретiн алуан түрлi зиянын, диагнозын, емдеу және күресу шараларын зерттейдi.
Ал арахно-энтомология кене мен жәндiктердiн мал шаруашылығына, адамға тигiзетiн көптеген залалын зерттейдi.
Қоздырушылардың тiршiлiк ететiн объектiсіне байланысты паразитологияны ветеринариялық, медициналық және агрономиялық бөлiмдерге бөледi.
Ветеринариялық паразитология зоопаразитологияға жатады; биологиялық пән сияқты ол зоологиямен тығыз байланысты. Инвазиялық ауруларға дұрыс диагноз қою үшiн паразиттердiң морфологиясы мен жiктелуiн бiлу керек, ал биология және экология бойынша зерттеулер алдын-алу шаралар өткiзу үшiн
негiз

П

А

Р

А

З

И

Т

О

Л

О

Г

И

Я

Жалпы паразитология

Гельминтология

Протозоология

Арахнология

Энтомология

болып саналады. Одан басқа, паразитология, эпизоотология, физиология, биохимия, фармакология, иммунология, патологиялық анатомия, жұқпалы және жұқпалы емес ауруларының жеке патологиясы, ветеринарлық-санитарлық сараптау, малдәрiгерлiк iс ұйымдастыруы мен экономикасымен, тағы да басқа клиникалық, зоотехникалық және агрономиялық пәндермен өте тығыз қатысады.

1.1 Организмдердiң қарым-қатынас түрлерi

Жер жүзiндегi бүкiл жануарлар мен өсiмдiктер бiр-бiрiмен эволюциялық даму процесi бойы тығыз қатынасуда, сол нәтиже арқылы организмдер әртүрлi қоғамдық құрайды және келесi қарым-қатынастарды тұғызады.
Индифференттiк қарым-қатынас, тiрi организмдер жиi бiр-бiрiнен тәуелсiздiк көрiнедi, бiрақта бүкiл толы коллектив өмiрiмен тығыз байланысты болады. Мысалы, қарағайлы орман. Үстiнгi қабаты бормен көрсетiлген, олардын астында бұталар өседi, содан кейiн шөп өсiмдiктердiң қабаты, ал ең төменгiсi - қалын мүк төсенiшiң құрайтын әртүрлi споралар формалары. Осындай өсiмдiк байланысы ғасырлар бойы әр түрлi факторлар әсерiнен қиылыстырылған, ең бiрiншiден ауа райы және топырақ әсерiнен жиналған.
Достық қарым-қатынас (симбиоз - sin - бiрге, bios - өмiр) екi жақты немесе бiр жақты болады. Өте жиi бұл қарым-қатынастар бiр-бiрiмен тығыз байланысады. Симбиоз - кездейсоқтық қарым-қатынас емес, ол өмiр сүру принципiне негiзделген зандылық, реттiк қайталау байланыс.
Екi жақты симбиоз (мутуализм) екi организм бiр-бiрiмен өмiр сүрiп бiрбiрiнен пайда алады.
Бiр жақты симбиоз, немесе синойкия, екi организмнiң қарымқатынасын айтады, одан бiреуi өзiне пайда келтiредi, ал екiншiсi алмайды. Синойкияның түрлерi - пәтерлiк және комменсализм.
Пәтерлiк - өмiр сүру түрі, сол кезде бiр жануар екiншiнi уақытша түрақ жайында пайдаланады (мысалы, горчак балығы уылдырығын дұшпаннан қорғау үшiн тiссiз ұлының мантия қуысына салады).
Комменсализм - өмiр сүру түрі, сол кезде бiр жануар екiншiнiң азық қалдықтармен коректенедi және оған ешқандай зиян келтiрмейдi, мысалы, ұсақ буылтық құрттар су - шаянның азық қалдықтарымен қоректенедi.
Дұшпандық қарым-қатынас. Жануарлардың немесе өсiмдiктердiң осындай қарым-қатынас кезiнде бiр организм екiншiге зиян келтiредi. Осы қарым-қатынастын түрлерi: жыртқышты және паразитизм.
Жыртқышты және паразиттi бiрлестiретiнi паразиттiк тұрмыс қалпы. Олардың айырмашылығы неде? Жыртқыш, жөн бойы өз олжасынан күштi болады, ол оны тез өлтiрiп жартылай немесе түгел жейді (арыстан және қоян). Паразит өз иесiнен едәуiр әлсiз болады, сондықтан жануар жиi өлмейдi, бiрақта ауруды тудырады.
Паразит иенi көпсанды қоректену үшiн пайдаланады (жиi өмiр бойы). Кейбiр кезде артықпаразитизм кездеседi, онда бiр паразит екiншiнiн дене үстiнде немесе iшiнде тiршiлiк етiп паразиттiк өмiр сүредi.
Сирек жағдайда - псевдопаразитизм (жалған паразитизм) болуы мүмкін бұл кезде тiрi жәндiк ойламанған жерден жануар организмiне түседi, мысалы, жауын құрттар мал iшегiне.

1.2 Паразиттердiң түрлерi

Паразиттер тiршiлiк ететiн уақытына (мерзiмiне), локализациясына (мекендейтің жеріне) және иелерiне байланысты арнайы барысына қарай топтарға боледi.

Паразиттердiң түрлерi

Уақытшылық

Стационарлық

тұрақты

кезеңдi

Уақытына қарай тоғышар тiршiлiк ететiң паразиттердi уақытша және стационарлық паразиттерге бөледi.
Уақытша паразиттер сыртқы ортада өнiп-өседi және өмiр сүредi, ал жануарларға коректену үшiн ғана жабылады (соналар, сар масалар және т.б.).
Стационарлық паразиттер ие организмнiң iшiнде немесе сыртында коп уақыт (кейбiр кезде өмiр бойы) тiршiлiк етедi. Бұларға гельминттердiң коп түрлерiн, соналарды, биттердi, қышыма кенелерді және т.б. жатқызуға болады.
Стационарлық паразиттердi тағыда екi топқа бөледi - тұрақты және кезеңдi.
Тұрақты паразиттер бүкiл өмiр сатысын, туғаннан өлгенге дейiн ие организмiнде өткiзеді (биттер, жүн жегiштер, қышыма кенелер және т.б.).
Кезендi паразиттер көп уақыт ие денесiнiң iшiнде өмiр сүредi (толық жыныс сатысында немесе личинка сатысында). Мысалы, жануар денесiнде соналар личинка сатысында тiршiлiк етедi, ал гельминттердiң көбiсi - толық жыныс сатысында.
Паразиттердi локализация байланысына қарай эндопаразит және эктопаразитке бөледi.
Эндопаразиттер, немесе iшкi паразиттер, олар иенiң iшкi мүшелерiнде және улпаларында мекендейдi (гельминттердiң көбiсi эндопаразитке жатады).
Эктопаразиттер, немесе сыртқы паразиттер, олар ие дененiң сыртында уақытша немесе тұрақты омiр сүредi (сар масалар, соналар, биттер, қышыма кенелер).

1.3 Паразитарлық аурулардан экономикалық зияны

Инвазиялық ауруларының қоздырушылары иелердiң әртүрлi мүшелерiнде және үлпаларында мекендеп залалды әсер етедi. Бұл әсерi кейбiр кезде әрен дегенде бiлiнедi, көбiсiне мүшелердiң және ұлпалардын терең қызметтiк өзгерiстерi байқалады.
Мал шаруашылығына келтiрiлген экономикалық зиянын (ЭЗ) астында мал ауруынан шығынға ұшырауын әкеледі (ақша түрiнде бiлдiрiлген). ЭЗ келесi көрсеткiштерден тұрады:
жануарлардың, құстын, балықтын, араның өлiмiнен;
инвазиямен зақымдалған мүшелердi, ұшаларды бракқа шығару; 3) өнiмдiлiгiн жоғалту.
Көп гельминтоздар кезiнде ауырып жазылған төлдер өсу-өнуден қалады және ауру малдын репродуктивтiлiк сапасы төмендейдi - iш тастау және қысыр қалу көбейеді. Жаңа туған төлдердiң салмағы және табиғи резистенттiгi төмен болады. Мысалы, аскаридозбен аурған торайлардың салмағы. Аскаридозбен және гетеракидозбен зақымдалған тауықтардың жұмыртқа өнiмi 15-20% төмендейдi, ал простогонимоз ауруымен зақымдалған кезiнде жалпы айтқанда тоқталады.
Таза емес шаруашылықта жылда гиподерматозбен аурған сиыр 50-80 л сүт бермейдi.
Көп қансорғыш жәндiктер және өрмекшiтәрiздiлер жануарлардын және адамның инвазиялық, жұқпалы, вирустық аурулар қоздырушыларының тасымалдаушылары болады. Күресу жолында емдеу-алдын-алу шараларын ұйымдастыруына көптеген қаражаттар бөлiнедi.
Соңында, инвазиялық аурулар антропозооноз болып саналады, сондықтан паразиттермен келтiретiн зияны ауыл шаруашылығында экономикалық шығыны өшiрiлмейдi, соған қоса әлеуметтiк мағынасына ие болады.

1.4 Инвазиялық аурулардын химипрофилактикасы

Инвазиялық аурулар кезінде өткізетін профилактикалық шаралары індетті аурулар кезінде өткізетін профилактикалық шараларымен салыстырғанда айырмашылығы өте көп. Індетті ауруларға профилактика өткізу үшін вакцинация, серотерапия, дезинфекция және карантиндік шаралар кен көлданылады, ал инвазиялық аурулар кезінде вакцинация мен серотерапияны әлі кен тәжірибелік қолдануға жол тапқан жоқ, дезинвазияны барлық аурулар кезінде өткізбейді. Паразитарлық аурулардың толық бір қатарында карантиндеу мен шектеу қойылады. Адамдармен жануарлардағы қоздырушылары бір инвазияларды антропозооноздар деп атайды. Адамның инвазиялық және індетті ауларының көп тасымалдаушылары малда да паразиттейді, сондықтан ең негізгі шара оларды мал үстінде жоюы.
Инвазиялық аурулардың коздырушыларына қарсы профилактикалық шараларының негізі - биологиялық және химиопрофилактикалық әдістер, осы шаралар арқылы аурулардың пайда болуын және де сақтандыру мақсатында жүргізіледі. Эктопаразиттермен шақырыланған ауруларға қарсы әртүрлi препараттарды қолданады, оларды инсектоакарицидтер деп атайды. Жануарлардын терi үстiне жағылғанда олар кенелердi және паразиттiк жәндiктердi жойады. Белгiлi уақыт бойы олардың көрiнуiн ескертедi. Иксод кенелермен күресу үшiн акарицидтердi қолданады.
Биологиялық әдістеріне жатады: қиды биотермиялық залалсыздындару, жайляуды айыру, мелиорациялау және айырбастау, су қоймаларың құрғату, көп мәдениетті жайляуды құру. Барлық жағдайларда паразиттер және олардың аралық иелері, тағыда тасымалдаушылары да жойылады. Мысалы, Оңтүстік Кавказда жайляудың бір айыруы жануар үстінде Boophilus calcaratus кенесін жойылуына келтірді.
Гельминтоздар кезінде сыртқы ортада және жануар организмінде гельминттердің барлық сатылары дамуы жойылуына бағытталған емдеупрофилактикалық шаралар комплексі өткізіледі.
Жалпы шараларға жатады: малды толық азықтандыру және жақсы күту, ветеринарлық-санитарлық ережесін қатаң сақтау, табиғи жайлауды жақсарту, гигиеналық су қоймасын ұйымдастыру, қиды биологиялық домдау, малды шаруашылықтан әкету алдында гельминтоздарға тексеру, шаруашылыққа барлық жаңа түскен малды карантиндеу және гельминтокопрологиялық тексеру, міндетті түрде оларға дегельминтизация жасау.
Жайляулық профилактика шараларына жатады: малды құрғақ жайляуда бағу, бағатын жайляу бөлімшелерін уақытында айырбастау, төлдерді ересек малдан бөлек бағу.
Малды қорада ұстау көп гео- және биогельминтоздардан сақтайды. Ол үшін қораны жүйелі түрде, қора маңайын, қиды тазарту және дезинвазия өткізу, химиялық және биологиялық әдістері арқылы гельминттердің аралық иелерімен күресу.
Гельминтоз ауруларына қарсы малдың азығына арнайы химиопрепараттарды беру ұсынылады. Олар ие организмiнде личинкалардың, құрттардын немесе гельминттердiң дамуын тоқтатады.
Кейбiр протозойлық ауруларды алдын-алу үшiн малдың қанына немесе терi астына белгiлi препараттарды еңгiзедi, олар қоздырушыны жояды немесе белсендiлігiн шектейдi. Химиопрепараттардың әсерiнен паразиттiң биологиялық белсендiлігi төмендейдi және стерильдi емес иммунитет, немесе премуниция сатысына өтеді.
Жануарларды күту және азықтандыру жағдайын жақсарту өте маңызды, өйткені олардың организм резистенттiгi күшеюiне мүмкiндiк жасайды және ауру қоздырушыларына тұрақтылығын көтереді. Арық немесе азықтармен нашар күтiлген жануарлар сау жануарлармен салыстырғанда ауру қоздырушыларына өте бейiмдi болады, қатты аурады.
Гельминттоздарға қарсы шараларының ең негiзгi жолы - дегельминтизация, яғни химиопрепараттарды қолдану арқылы организмдi гельминттерден босату.
Негізінен дегельминтизацияның эффективтігі жақсы және сапасы жоғары антгельминтиктерге байланысты болады. Олардың сапасын келесі талаптар анықтайды:
а) дозировкасы аз және толық дамымаған гельминттерге әсер ету кезінде
препараттың жоғары эффектівтілігі;
б) у болмауы немесе өте төмен болуы;
в) экономикалықтығы - препараттын өзінің және бір мал басының домдаулылығының арзандылығы (препарат өз өзімен арзан болуы мүмкін, бірақта жануарларға дегельминтизация жасаған кезде оның биік дозалары қымбаттайды);
г) күрделі емес қолдану техникасы;
д) көп уақыт сақтағанда тұрақтылығы және сақтандырылуы өз сапасын
жоғалтпайдындылығы;
е) препараттың органолептикалық қасиеттері мал тобына бос беруіне
келеді (жаман иісі және дәмі жоқтылығы, суда тез ерітінділігі және т.б. )
Өз тағайындау және қолдану нәтижесі бойынша дегельминтизацияның келесi түрлерi болады: шарасыз, профилактикалық, преимагинальдiк және диагностикалық;
Шарасыз дегельминтизацияны инвазиялық аурудың тұтануы кезiнде емдеу және мал өлiмiн алдын алу үшiң жылдың әрбiр уақытында өткiзедi.
Профилактикалық дегельминтизацияны гельминтоздардың эпизоотологиялық ерекшелiктерiң және гельминттердiң биологиясын есепке алып белгiлi мерзiмдi күнi бұрын дайындаған жоспар арқылы өткiзедi.
Бүкiл жануарларға дегельминтизация жасайды. Дегельминтизацияның мақсаты - жануарларды гельминттерден босату және инвазияны таратудан ескерту (сақтау). Бұл дегельминтизацияны малды қорада бағу кезеңiнде өткiзедi, осы уақытта антгельминтиктердiң әсерiнен бөлiнген гельминттердiң жұмыртқалары мен личинкалары сыртқы ортада дамымайды.
Преимагинальдiқ дегельминтизацияны мал организмiнде гельминттер толық жынысына жетпей және жұмыртқаларын немесе личинкаларын сыртқы ортаға бөлмейтiн кезеңде өткiзедi.
Диагностикалық дегельминтизация гельминтозды анықтау үшiн өткiзiледi.
Дегельминтазация өткiзу кезiнде диетаның белгiлi шарттарын және азықтандыру, суарту режимiн сақтау керек. Осылай, көп iшек гельминтоздарында антгельминтиктердi беру алдында 12-18 сағат бойы аш ұстау керек. Дегельминтизацияны арнайы бөлiнген қорада немесе жайляуда өткiзедi. Препаратты бергеннен кейiн жануарларды 3-5 күн сабыр ұстайды осы уақытта нәжiспен бiрге бөлiнген гельминттердi жинап жойады.

1.5 Паразиттердiң ие түрлерi

Ие деп паразиттiң уақытша немесе тұрақты тоғышар (арамтамақ) тiршiлiк етiтiн және сол арқылы қоректенетiн организмдi айтады.

Ие

түрлері

Қосымшал

ық

Аралық

Резервуарл

ық

Облигаттi

Дефинитивтік

Факультативтi
к

Ие түрлерi: дефинитивтiк, аралық, қосымшалық, резервуарлық, облигаттiк және факультативтiк.
Соңғы немесе дефинитивтi ие деп айтылады, егер оның денесiнде паразит толық жыныс сатысына дейiн жетсе. Паразиттiң аралық даму сатылары ие организмнiң аралық ие денесінде личинка сатысы дамиды.
Кейбiр гельминттердiң екi аралық иесi болады. Екiншi иенi қосымша деп айтады, оның денесiнде паразиттiң личинкасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.