Бет сүйектің сынуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейдегі СМК құжаты
ПОӘК

ПОӘК 042-14.4.02.01.20.0303- 2016
ПОӘК студенттерге арналған ветеринариялық хирургия -3 пәннің оқу-әдістемелік кешені
2-ші басылым

ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ХИРУРГИЯ - 3

ПӘННІҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

5В120100 - ветеринариялық медицина мамандарына арналған

СЕМЕЙ, 2016

МАЗМҰНЫ
ГЛОССАРИЙ
Дәрістер мен лабораториялық жаттығу сабақтары
Курстық жұмыс орындау әдістемесі мен тақырыптары

БАС АУМАҒЫНДАҒЫ АУРУЛАР

БАСТЫҢ ЖАРАЛАРЫ ЖӘНЕ БАС СҮЙЕКТЕРІНІҢ СЫНУЛАРЫ
Жаралар. Бас аумағындағы жаралар жылкылар мен иттерде жиі, баска жануарларда сирек кездеседі. Жаракаттанудын түріне және жаракаттаған кұралға байланысты, олар кесілген, тесілгсн, ссғылған, жыртылған, ок тиген және аралас түрде (мысалы, соғыл-ған -- кесілген және т. с.) болуы мүмкін.
Кесілген жараларда көбінесе бастың жүмсак тканьдары -- те-рі, шандыр, мускул, тамырлар, нервтер және сүйек кабығы жара-ланады; тесілген жаралар көбінесе ауыз не мұрын куыстарына және жак буындарынын. куысына карай өткен түрде болады; соғыл-ған жоне ок тиген жараларда сүйек кабығы мен бас сүйектері жа-ракаттанады; жыртылған жараларда көбінесе танау, езу, еріндер, қабактар және күлактар жаракаттанады.
Б а р ы с ы. Бастыц терісі мем мускулдарының аз козғалатынды-ғынан жоне каннын жаксы коректендіретіндігінен бастағы жаралар көбінесе тез жазылады, дегеимен аурудын барысы жаракаттанудын түріне байланысты болады. Бәрінен де кесілген жаралардың барысы колайлы өтеді, олар көбінесе бірінші өбісу жолымен жазылады, бірак бет нервісі кесілген кезде онын паралич болыи калуы мүмкін. Тесілген жаралар инфекцияланады, сондыктан олар-дын барысы колайсыздау өтеді. Егер сүйек ткані бұзылса, соғыл-ған және ок тиген жаралар да баяу жазылады. Мый жаракаттанған кезде аурудын барысы колайсыз өтеді, ондай жануарларды сояды не етке жарамаса елтіріп, көміп тастайды.
Е м д е у. Аккан канды кан тамырын байлау аркылы не баска тәсілмен токтатады. Содан кейін жараны таза марлямен жабады. Жаранын айналасындағы жүнді кыскартып, кыркады не кырып тастайды. Кыркар алдында жүнді сабынды сумен емес, сабынды спиртпен сулауға болады, өйткені сабынды судан инфекцияның жараға екінші кайтара жұғуы мүмкін. Егер жаранын айналасын-дағы жүнге кір және қан жұкқан болса, оны мұсатыр спиртінін

12 проценттік ертіндісімен не проф. Оливков ұсынған ертіндісіне (liqur Ammonii caustici 4,0; Sol. Hydragenii hypcroxydati1 3% -- 200,0) малынған тампонмен тазартқан дұрыс. Содан кейін, жүнінен тазартылған теріні спиртке (динатуратка) не бензинге малыиған тампонмен сүртіп, майсыздандырады да дезинфекциялау үшін 10 проценттік не екі еселенген 5 проценттік иодтын спиртті ерііндісін жағады, бұдан кейін кесілген не жалбыраған жана жараны түйінді әдіспен тігеді. Жарасы бірінші өбісу жолымен жазылады. Жараның жиектері ісініп, іріңдей бастаған жағдайда тігісін дсреу сөтеді, содан кейін жараны жалпы хирургия тарауында көрсетілген асептикалық .дәрілердің біреуімен тазартады.
Соғылып-жыртылған, кірленгеп және инфекцияланғаң жараны көбінесе байламай, ашық тәсілмен (тікпей) емдейді- Мұпдай жараны, ең әуелі сутегінің аекын тотығымён жұмсатып алып, күрғақ, таза марля тампондарымен әбден тазартады, содан кейін көзге көрінген барлык баска заттарды, опың ішінде өлі тканьды сылып, алып тас-гайды. Эксудаттың сыртка ағуына бегет жасайтын, бітеліп калган, калталанған жерлерді қайтадан кеседі не екінші жараны ио-доформ-эфирмен (1 : 10) шылап, ақ стрептоцидтың үнтағын не ескірмеген құрғақ хлор известін бір бөлегіне бор қышқылынын, 5 -- 9 бөлегін араластырып себеді, не баска бір антисептикалық дәрі-лерді колданады. Содан кейін жараны күн сайын не жазылуына қарай сирегірек, хлораминның не хлорацидтың 1,5 -- 2 проценттік су ертіндісімен тазартып, Вишневскийдің эмульсиясымен (Picis liqui-dae 5,0; Xeroformii 3,0; 01. Ricini 100,0) шылап отыру керек.
Алдын ала сақтық шаралары. Қораның кабырғаларында және астауларда шығып тұрған шегелер, майыскан темірлер, сынған шы-нылар, ілмешектер болмауын бакылау керек. Жылқыны сыммен не арқанмен ауыздықтауға болмайды, ал оларды козғалтпау ша-расын колданған кезде арканбұрауды сактыкпен жасау керек.
Мыйдың сілкінуі. Мыйдыц сілкінуі бас сүйегінің катты соғы-.луынан, жануардыц шұқырға, орға, тік жарға не таудан қүлауынан болады.
Клиникалық белгілері. Жатқан жануардың козғалу-ға шамасы келмейді, кан тамырының соғысы нашарлап, болмашы ғана дем алады, көздері көбінесе ашық жатады, көздің қарашығы жарықты сезбейді (кішіреймейді).
Қатты зақымданған жағдайда жануар өледі.
Емдеу. Басына суланған салкын шүберектер не мүз кояды, терісінің астына 20,0 -- 40,0 дейін камфора майын күяды, шіміркен-діргіш дәрілермен (горчицалы спирт, камфоралы спирт, скипидар) бүкіл денесіне массаж жасайды.
Алдын ала сақтық шаралары. Ойлы-қырлы жерде жүмыс істеген кезде арбаның тормозына, аттың қамыты мен шлея-сына, сондай-ақ аяқтарындағы тағаларын карап, бақылап отыру керек.
Қарақүстың сынуы. Қаракүс сыңар сүйек; ол үш белектен кұ-ралады: негізгі бөлегі бас сүйектің негізгі күралған жағында орна-ласқан, оның ішкі, не мый жағында мыйдың иректеліп түскен орны болады; жслке жақ бөлектерінён (жұп) сопак мый өтетін үлкен желке тесігі кұралады да, жслке сүйектің кабыршак бөлегі болады, онын ішкі, немесе мый жағы және сырткы, не желке жағы болады, желке оған бекінеді. Қарақұс арқі.ілы бірініпі мойын омыртқамен жалғасады.
Қарақұс сирек сынады, өйткені оны жұмсақ тка,ньдар недәуір қорғап тұрады. Бірақ жоғарыдан құлап тускен заттар жануардың ■мойнына катты соғылудан, ок тиюдсп немесе эртурлі кездейсоқ жағдайлардан қарақұстың сынуы да мүмкін.
Желке жотасының (жылқылар мен шошқалардың, ал иттердін желке дөнестерінің) не қаракұстың негізгі бөлшектерініц сынуы да мүмкін. Бірінші жағдайда -- аурудың барысы жаманға соқпайды, ейткені сүйектің сынықтарыи хирургиялық тәсілмен алып тастауға болады, содан кейін жануар жазыла бастайды; екінші жағдайда -- аурудың барысы қолайсыз өтеді, өйткені сүйектің сынықтары кіш-кене мый мен сопақ мыйды жаралап, жануарды өлімге үшыратады.
Төбе сүйектің сынуы. Төбе сүйек -- қос сүйек. Оң және сол жақ тебе сүйектері бір-бірімен жіктесіп, байланысады. Олардың артқы аралығына аралық төбе сүйегі бекітІледі де, оған карақұстың ка-быршағы жанасып тұрады, тебе сүйектері екі жағынан самай сү-йектерімен, ал алдыңғы жағынан млцдгін сүііектерімен жанасады. Төбе сүйектердің мый жағы саусақ піш:н:не ұқсаган ойыстау келеді. Тебе сүйектері бас сүйектің мый жағын кұрайтын неғізгі сүйектер-дің бірі болып табылады.
Төбе сүйектері оқ тиіп жаракаттанудан және әртүрлі кездей-соқ сырткы жарақаттану салдарынан сынады. Шамалы соғылудан төбе сүйегінің тек шытынай жарылуы не ішіне қарай опырылуы рмүм.кің. Қатты соғылудан сүйегі сынып, мый кабығы жыртылады, кейде мыйдын бұзылуы да мүмкін. Олай болса, тебе сүйектерінің д:ынуы өте кауыпты, біріншіден, мыйы зақымданады (менингит), джіншіден -- жануар өледі. Төбе сүйектері шытынап, жарылған не шіне қарай опырылған кезінде сол жерлерін емдеуге кіріседі, мы-(^ынан закымданған жануарды дереу сою орнына жібереді; итіер-Li дәрімен өлтіреді.
Самай сүйектің сынуы. Самай сүйек -- кос сүйек, ол бас сауы-аіінын, екі жағында қаракүс, төбе, мақдай және негізгі сүйектердія. діалығында орналасады. Самай сүйегінің ішінде есу органыныц ^үрделі сауыты болады. Бұл сауыттың беттік сабағы бет доғасы-ІЫҢ бір белегі болып табылады. Бүл сабактың үстінде төменгі жак сүйегімен жалғасатын буын беткейі болады.
Прогнозы сақтық тілейді, өйткені самай сүйектің сынуынан жақ буыны, орталык және ішкі күлақ органдары қабынады және баска да аскынулар пайда болады.
Емдеу. Сынғанына көп уакыт өтпеген жағдайда сүйек сынық-тарын ептеп кана алып тастайды. Асқынған жағдайда (мысалы жақ буыны кабынса) кітаптің тиісті бөлімдерінде керсетілгендей етіп, асқынулардың клиникалық белгілеріне карай, тиісті жолымен ем-дейді.
Маңдай сүйсктерінін сынуы. Мандай сүйек -- тақташа келген кос сүйек, маңдай сүйектері арткы жағынан төбе сүйектерімен ал-дынғы жағынан -- кеңсірік, кеуілжір жэне тор сүйектерімен, ал бүйірі мен астыңғы жағынан самай, кеңсірік, танлай сүйектерімен және жоғарғы жақ сүйегімен косылады. Маңдай сүйектері мый және мұрын куыстарының аралығында жатады, бүл сүйектің ас-тында маңдай (жылқыда маңдай, кеуілжір) куыстары мен тор сү-йектің куысы болады.
Мандай сүйектері түрліше жаракаттану салдарынан сынып, әр-дәйім аскынып отырады. аскынудан ренит, менингит болуы, маңдай кабығындағы куыс (фрснит) пен тор сүйек кусынын кабынуы және көз шұкырында флегмона пайда болуы мүмкін (кітаптің тиіс-ті бөлімдерін караныз). Бұл, біріншіден, сүйектердің сынған же-ріне, екіншіден, кешіктіріп кергеткен не бурын көрсеткен жәрдемге байланысты болады. Маңдай сүйектері сынган жануарларға көмекті дереу керсету керек.
Е м деу. Маңдай сүйектері көбінесе ашык сынатындыктан, операция жасалатын жерді жалпы тосіл бойынша тазартып, мүмкіндігі болғанынша сыпған сүйектерді ждне баска текті әртүрлі заттарды калдырмай, алып тастау керек. Куыстардың ішіне кабыну эксудаты, сонымен катар ірін жыйналса, оны марля тампондарымен алып тастайды. Операциядан кейінгі жерде іріңнің шығуы әбден, токта-ғанға дейін куысты асептикалык әлсіз сүйык дәрілермен не хлорлы натридін изотониялық (0,85 процент) ертіндгсімен үнемі сулап, тазартып отыру керек.
Жылкыныц мандай сүйектеріне снарядтың жарыншағы тиіп, жаракаттанғанда мандай сүйектері мен кенсірік сүйектерінін ара-лығында тесік калып, ол тесіктен ауа бір кіріп, бір шығып отырған жағдайлары болған.
Бет сүйектің сынуы. Бет сүйек -- кос сүйек, ол бет доғасыныГ" күрамына кіреді. Бет сүйек үстінгі жак сүйек, кеуілжір және самаі сүйектерімен жалғасып, көз шұкырын күрастырады.
Бет сүйегі жоғарыда айтылған себептерден сынадіг' Жылкы мен иттердің сүйектері жиі, баска жануарлардың сүйекте у. сирек сынады. Сынған кезде бет сүйектін сыныктары көзді жар1ы лап, оны кабындыруы мүмкін. Осыған байланысты көз шүкырығы да флегмона пайда болып, жақ қуысының (гаймор куысы) қаб нуы мүмкін.
Емдеу. Көзін закымдап алмау үшін, жануарды ете мұкыяЬІ тыкпен емдеу керек. Аскынған сынықты симптомына (клиникаль түріне байланысты) карай емдейді.
Кеңсірік сүйектерінің сынуы. Кеіісірік сүйек -- кос сүйек, ол кеңсірік дөнесінде орналасып, кенсірік куысынын төбе кызметін аткарады. Арткы жағымен ол маңдай және какырык сүйектерімен, бүйір жағымен ол жак сүйек және тіс сүйектерімен жалғаскан.
Себептері. Кеңсірік сүйектерінің сынуы өте жиі және әсі-ресе жылкыда кездеседі: ол тебуден, алда келе жаткан көліктің кенет токтауынан, снаряд жарыншақтары тиіп жаралаудан және басқа да жағдайлардан болады.
рым-жартылай гана козғалады, осыған байланысты үзакка созыл-ған іркілдек артрит, жануарды әбден арықтатады, әдетте өлімге ұшыратады.
П р о г н о з ы -- қандай жағдайда болса да сақтык тідейді, не қауыпты болады.
Емдеу. Сарысулы жіті артритты жылылап, орап тастау жольг мен, сазбен және иод-ионтофорезбен емделеді (колдану тәсілін жалпы хирургия белімінен караиыз). Ірінді артритте буынды жа-рып, сарысу соратын банкалар колданады. Ен акырғы ем есебінде, буынды кескілеу шарасына кіріседі (арнаулы кітаптан караңыз). Тканьдарды бүзатын іркілдек артрит ем конбайтын ауру.
А л д ы н ала с а к т ы к ш а р а л а р ы. Жара куысын кара-ран кезде ауыз кергіштің тым үлкенін колдануға жарамайды, столбняк болған кезде оны колдануға мүлде болмайды. Тістерінің дү-рыс мүкалмаушылығы байкалса, ауыздыц ішін үнемі қарап, жа-рамсыздык жағдайларын ецдеп отыру керек.
Жақ буынының жаралануы. Буынды тес in өтетін жаралар буын құрайтын калта сінірін бүзып, сүйектерді сындыруы мүмкін.
Клин икал ы қ белгілері. Жақ буынындағы жарадан сарысу ағады, катты азык жеген кезінде жактары кыйындыкпен козғалады, ауызын күшпен ашкан кезде ауырымпаздығы байка-лады.
Прогноз ы -- сақтық тілейді.
Емдеу. Буын, тек бір буын кабыгьшап закымданса, онда жараныц ернеуін дәрімен тазартады, буынын хлорлы натридіц изо-тониялық (0,85 проценттік) жылы ертіндісімен не 1 : 500 риванол ертіндісімен жуады да, кабығын бітеу тігіп тастайды. Жараны 24 -- 36 сағаттан кейін де тігуге болады. Терісін тікпейді. Ірінді кабыну процесі пайда болған жағдайда, кабық тігісін сөгеді.
Жак буыны жаракаттанып, буын беткейлері бұзылған жағдай-да ішіндегі сүйек жарыншактарын алып тастап, орнын инфекция-лы жара қатарында емдейді.
Самай аумағындағы тесік (селеушеп ауруы). Бұл ауыру ССРО-нық далалы аудандарында кездеседі. Оныц жергілікті атын ше,","^'гіт,л ;тайт'.
Бұл ауру жануарлардың дәнді өсімдіктерді: селег(51іра саріі-lata .сн .олмасакі-ы ақселеу (Setaria viridis) жеуінен болады. Дәндері, ауыздыц кілегей кабығындағы жараға түсіп, массетердіц жыйырылуы аркасында өзініц орнын ауыстырып, жылжып түрады. Төменгі жактыц жоғарғы тармағына карай ауыса келе, олар куыс канал жасайды да, оған инфекция жүғады. Тесік, көбінесе самай-дағы ойықта пайда болады. Тесік арқылы енген сүйык зат ауыздың Ішінө түседі (диагностикалы тәсіл).
Аурудыц б а р ы с ы үзакка созылады.
Прогноз ы -- сақтык тілейді.
Емдеу. Өсімдіктің үсакталған бөлшектерінен аршу макса-тында тесікті сутегі аскын тотығының 1 проценттік ертіндісімен жуады не тегісіне паста күяды. Сондай-ақ селеу шөп үсақтарында хирургия жолымен алып тастайды.
остео
остео
л д 1.1 п ала с акты к ш а р а л а р ы. Жемді нашар жей бастаған бірінші белгілері б;лінсімен-ак жануардың ауызын карап, жарылған, іріндеген және тесілген жерлеріи байкау керек. Жабы-Сып тұрған шөп тікенектерін пинцетпен алып, жараланған жеріне глицерин (1:10) аралас иод тұндырмасын жагу керек. Астыңғы жақ сүйектің сынуы. Астынғы жак сүйек екі бөлім-нен кұралады. Әрбір бөлегі дене және жак бүтасына бөлінеді. Астыңғы жактың денесі қыйғыш және түпкі бөлек болып, бөлінеді, олардың арасында тіссіз ернеуі болады. Жак бұтасы екі сабакпен бітеді: арткы сабағы бас сүйегінің самай шұққырына енеді, ал буын сабағы буын кұрастыруға катысады.
Жылқылардык астыңғы жағы көбінесе құлаған, ұрған, есінеу ушін ауызын күшпен аіііқаи (талмамен ауырған жылкылар), тіс-терін алған, ок тиген, ірі кара малдык жағына актиномикоз шык-кан кезде сыпады. Жак сүйегінің тісті бөлегі, тіссіз ернеуі, жақ тармағынын түпкі бөлегі, бұтасының арткысы және буын бұтакта-ры сынуға мүмкін. Көбінесе ашык сынады, бірак кейбір жағдайда, сүйек кабыгының астында жабык сынуы да мүмкін.
Клиникалык белгілері сынған сүйекке және сыныктың гүріие байланысты болады. Негізінде сынған жері сытырлап тұра-ды, катты ауырады, ісінеді, температурасы көтеріледі, терісі мен ауыздың кілегей кабығы жыртылады, берген жемді шайнай алмай-ды, не жеміне карамай кояды. Тіссіз ернеуі аркылы сынса астың-ғы жактың салбырап тұратындығын (екі жағы бірдей сынса) бай-кауға болады. Жак тармағынын арткы сабағы сынса көзі жарала-нып, онын кабынуы мүмкін. Буын сабағы сынса, көбінесе артрит пайда болады. Сынған-сынбағаны белгісіз болған жағдайда, рентген аркылы зерттейді.
Прогнозы -- сактық тілейді, катты жарақаттанса колайсыз өтеді.
Е м д е у. Сынған жерді хирургиялык жалпы тәсіл бойынша (жа-ракаттан караңыз) тазалайды, жарыншак сүйектері мен бөгде зат-тарды алып тастап, сүйектің ұштарын бір-5іріне жакындастырады, егер мүмкіндігі болса, сынған сүйекті металдан жасалған скобамен тігіп, сынған жерді сыммен нығайтады, не 180-суретте кәрсетілген шина колданады. Жылкыға кебектен, ұсакталған овошьтан, сүттен және жұмырткадан жасалған боткаларды мұрыны аркылы өнешіне енгізетін түтік аркылы күніне 4 -- 5 кайтара, 2,5 -- 3 жеті шамасы беріп отырады. Сонымен катар ұсак тураған шөпті бөрттіріп (кол-дан) береді. Жемдегеннен кейін ауызыныц ішін калий пермагана-тының (марганец кышкылды калийдін) әлсіз ертіндісімен жуады. Астыңғы жағының екі сабағы бірдей сынған жылкыныц жазылып кетуі әзірше бірен-саран ғана (Оливков пен Скоробоготовтың жұ-мыстары). Қыйғыш сүйек 2 -- 3 күрек тісімен бірге сынып, жак са-бактарының бірігіп біткен жерінен ауысып кетпесе кауыпты сокпай-ды. Дұрыс емдеген жағдайда, мұндай жаракаттанудан кызмегке кабілеттілік касиетін жоймайды, ез коңын сактайды.
Алдын ала сақтық шаралары. Кек тайғақ мұзда және жалтыр мұзда жүріп, жұмыс істер алдында, тағанын шип-тарын міндетті түрде карап, тозған және топастанған шиптарын жацарту керек.
180-сурет. Төменгі жактын сыиған кезінде койылатын алюминий тацгышының схе-масы (Скороооіативша).
180-сурет. Төменгі жактын сыиған кезінде койылатын алюминий тацгышының схе-масы (Скороооіативша).
Актиномикоз. Ол көбіпссе ірі қара малдың теменгі және жоғарғы жактарында болады. Бүл -- ұзакка созылатын, бірак жұк-пайтын, инфекциялы ауру. Қоздырғы-шын донді өсімдіктерде (кара бидайдыц, арпаныц масактарында және т. с.) шыға-тын соулелі грибок деп санайды. Ауыз-дык ішіндегі жаракаттанған тканьға грибок енсе, ол ауруға шалдығады. Ұзакка созылған кабыну процесі жакты бірте-бірте калындатып, азу тістердің босап түсуіне себеп болады. Дегенерациялык және регенерациялык процестердіц бо-луынан төменгі жак сүйегі кеуіктеніп, бұ-зылады, кейде недәуір үлксйеді. Клиникалык б е л г і л е р і. Сый-палағанда қатты, ауырмайтын, ауруға шалдыккан жерінін температурасы көте-рілмейгін, кейде көптеген ірінді тесіктері бар, ісік пайда болады.
Прогноз ы -- ем жасалмай аскынған түрі, колайсыз өтеді. Е м д е у -- аурудың туріне қарай жүргізіледі. Закымданған же-
енгізеді,
181-сурет. Бас пен кәріжілік фибромасы.
181-сурет. Бас пен кәріжілік фибромасы.
ріне 20,0 дейін иод тұндырмасын, не жараны бүзып, ыдырату үшін 0,5 дейін түйіршіктенген мышьяк үшінші күні,
182-сурет. Жоғарғы жактық саркомасы.
олі ткяиьді сылып алып тастайды. Күи СІЙЫН су араласкан 5,0 -- 10,0 иоді'м калніілы ішкізеді. Иодид каліііідім. '.' прицснттік ертіндісі-мсн іюмо-электротерапия қолдануға да боладм (электротерапиядан қарацыз). Ллғашкы сатысына операция жасаған жақсы боладм. Үі.іққ;і еолылған ескі процестеріне ем қопбайды деседі. Бакте-риостатикалық жағынан қарағанда актиномикоз грибоктарына пенициллин жақсы эсер етеді (есуін тоқтатады).
Жактарда болатын баска ісіктерге: папилломалар, фибромалар (181-сурет), меланомалар (қылаң жылқыда), остеосаркомалар (182-сурет) және т. с. жатады.
Ісіктерді күйдіріп, мықты жіппен тігіп жоне операция жасаіг құртады.
Ш-сурет. Бет нервісінід параличіне жасалатын операция схемасы
Д-біржақты, Pound - екіжақты (Фатькйнше).
Бет нервісінің параличі. Бет нервісі (n. facialis) күлақ,. қабак, мұрын және бет мускулдарына қозғалыс беретін нерві бо-лып саналады.
Бет нервісінің параличі орталық нерві системасыныц бүзылуы-нан болатын ■ -- орталық тектес болуы және шеткі тектестерде өліеттердіц, гематомалардың, абсцестер^цің, жүгенніц, салынған арканбұраудың нервті кесуден, құлаған кезде соғылудан және т. с. себеп-терден болуы да мүмкін..
Клиника л ы к белгілері. Шеткі тектес параличта -- бір жақ күлағы салбырап кетеді, үстіңгі қабағын толык жаппайды, кеңсірік тесігі тарылады, теменгі еріні бір жағына карай кыйсая салбырайды. Мұндай жағдайда жануар азығын тістеп, шайнай алмайды, суды да іше алмайды, сондыктан тез арыктайды. Бет нервініц орталык тектес параличі көбінесе екі жакты 5с-лады, бүл жағдайда кұлактары салбырап, көздері болмашы жұмылады, кең-сірік тесіктері тарылып, демалысы қыйындайды, ал төменгі еріні салбырап тұрады.
Шеткі тектес параличтің прогнозы -- сақтық тілейді, орталык тектес параличі -- қауыпты болады.
Е м д е у. Мүмкіндігі.че карай аурудың себептерін жоюға тіре-леді (абсцесін жарады, елі етінен тазартады және т. с). Жас жа-нуарлар нервініц өткізімпаздык касиетін калпына кайта келтіру максатында шіміркендіргіш дәрілермен (скипидар, горчица спиртін және т. с.) массаж жасауға, 5 минуттен 15 минутка дейін фарадей тогын колдануға және терісінің астына стрихнин (атка 1 процент-тік ертіндіден 5 мл) кұюға боляды. Жануарды боткамон тамактан-дырады. Жануардың 30 -- 40 күннен кейін жазылып кетуі мүмкін.
Тарылған кеңсірік тесігін кецейту үшін Фатькин кеңсірік үсті-нен ұзындыгы 15 см және жалпаЧтығы б см теріні сопақ ойып, (бір жағынан болса -- сүйірлеу ойып) жараның ернеулерін жақындас-тырып, түйінді әдіспен тігетін, нластинкалық операцияны үсыніаи (183-сурео-).
Алдын ала сақтық шаралары. Жаткызып койған ауру жылкыныц астына калың шөп төсеп, басыныц астына биігірек етіп, сабан тесеген жөн. Жылкыны жаткан күйінде козғалтпастай етіп устайтын болған күнде, басының астына, бүктелген жабу не басқа бір жұмсак нәрсе салу керек.
Үш тармақ нервтің параличі. Үш тармақ нерв (п. trigemini) шайнауға қатысатын мускулдарға әсерін тигізеді. Неов параличі үй жануарларыныц бәрінде де болуы мүмкін, бірақ көбінесе иттер-де (чума мен күтыру ауруларында) байкалады.
Үш тармақ нервтіц параличка шалдығу себептері бет нервісінің параличінікіндей болады.
К л и н и к а л ы к б о л г і л е р і. Екі жакты параличте төменгі жағы салбырап кетеді. сол себепті жануардыц ауызы ашылып, жем-ді тістеуге және шайнауға шамасы келмейді. Иттер чумасыныц нервіге байланысты түрінде мускулдары семіп кетеді.
Маңдай-кеуілжір (маңдай) және үстіңгі қойнауының қабы-нуы. Бүл ауру көбінесе жылкыда кездеседі. Оның жіті және ұзакка созылатын түрі болады. Жіті кабынудың әртүрлі себептерден, мысалы: қойнау аумағынын соғылуынан, жауып тұратын сүйектер-дгң сынуынан, тістердің бүзылуынан, басқа текті заттардың енуінен, кеңсірік куыстарындағы кабынудыц жайылуынан және маңка мен сақау сыякты жұкпалы аурулардан болуы мүмкін.
Клиникалық белгілері. Танауының бір не екі тесігінен кілегей не ірің ағады, егер жануар басын салбыратса, ол көбейе түседі. Жак астындағы сөл безлерінін үлкейетіндігі әрдәйім байка-лады деседе сыяды. Закымданған жері іркіліп түрады, саусақпеи соғып қараған кезде әлсіз дыбыс естіледі. Жақтың бір куысы ка-бынған ірі қара мал, басын ауырған жағына қарай кыйсайта ұстайды.
Прогнозы аурудың себептерін жою мүмкіндігіне және кой-наудағы езгерістерге байланысты.
Е м д е у. Қойнауға трепанация жасап, егер эксудаты мен баска текті заттары болса алып тастайды, содан кейін антисептикалық дәрілермен жуады.
Танау АУРУЛАРЫ
Танаулардың жаралары. Көбінесе иттердің таласкан кезінде болады. Жылкы мен үй жануарын ілмешектер, шегелер және т. с. жаралайды. Танаулардың жаралары кебінесе жалбыраған не соғы-лып жыртылған түрде болады. Прогнозы -- көбінесе қауыпсыз болады, өйткені жаралары жақсы жазылады.
Е м д е у, жарасын тігіп, дезинфекциялағыш дәрілерді қолдану (бас жараларының емделуін кара) керек. ,
Кеуілжірдің ауруы. Бұл ауруд%ін кеуілжірдіц узаққа созылған катары және некрозы (шіруі) түрінде өтуі мүмкін.
Ұзакка созылған катарда мұрын куысыныц тарылуы салдары-нан кейде жануарлардың дем алысы кыйындайды, кілегей ірің ағады және жак астындағы сөл бездері аздап ісіисді.
Некрозға шалдыккан кеуілжірінін іріп-шіріп түсетіндігі байка-лады, танауынан өлі тканьдармен араласып, сасык іріц шығады, жак астындағы бездері ісінеді.
Жак астындағы бездері ісініп, жылкынын танауынан іріңаккан кезінде еңалдымен манка ауруынан айыра білу керек, оның үшін маллеинизация жасалады.
Е м д еу. Алғашкы кезінде некрозды жерін кырнап алып, ляпис-пен (күміс нитратымен) күйдіреді, ал куысын танау сүйегіндегі трепанация тесігі аркылы дезинфекциялағыш ертіндімен жуады. Егер некрозды (шіріген) жері үлкен болса, кеуілжірді операция жасап, алып тастайды.
Алдын ала с акты к шаралары. Кеуілжірдіц кіле-гей кабыктарын рефлектормен үнемі карап отыру керек.
Қарамалды козғалтпастай етіп үстайгын болған күнде шемір-шегін тырнакпен кыспай, саусактыц жүмсак еттерімен кысу керек.
Мұрын қуысына пайда болған ісік. Мұнда миксомалар, фибро-малар жиі кездеседі, бірақ саркомалар, остеомалар және т. с. болуы да мүмкін. Олар мұрын куысыныц кабырғаларында орналасады, олардыц беті теп-тегіс болады да, көбінесе олардыц аяктары болады. Ісік көлемінін түрліше болуы мүмкін. Салмағы бір килограмға дейін барған полиптар да кездескен.
Клиііикалык белгілері. Үзакка созылып, жануардын, танауынын бір тесігінен сарысулы ірің, кейде кан аралас іріц ағады. Көлемді ісік танау куысын бітеп кететіндіктен жануардың тынысы тарылады.
Прогнозы. Ісіктің түріне байланысты.
Емдеу тек кана операция -- полиптерді мұрын куысы аркылы экразер мен (шынжыр ара) кесіп, не трепанация тесігі арқылы өткір касыкпен кырнап алады.
Танаудан қан кету. Қанның танаудағы кілегей кабығының жа-ракаттануынан кетуі: мүрын сүйектерініц сынуынан, лярингоскопті ептейсіз енгізуден, жануардыц қүлауынан, бас сүйегі негізінің сынуынан, жаца шыккан ісіктерден, өкпеден кан кетуден, ауа жый-кал'атын калтаныц және карынныц канауынан, сондай-ак жұкпалы аурулардан (мацқа, иттердіц чумасы, катарлы жаман жара және т. с), болады.
Клин и калы к белгілері. Қаннын ағуы себептеріне байланысты кан бір не екі танаудан тамшылап не сызылып ағады- Танау-дағы кілегей кабыктың жаракаттануы салдарынан аккан кан кө-пірмейді. Өкпеден шыққан канда ұсак көпіршіктер болады (ішіне ауа кіргендіктен), оның шыккан кезінде жөтел, ал кейде ентігу пайда болады. Ауа жыйналатын қалтадан ақкан қан ауа кал-тасына әбден толып, үйып келе жүтқыншакты кысады, сонын салдарынан жылқы жүткыншағының бүлкілдеп түратындығы байка-лады. Әсіресе ауа жыйналатын калтадан кан тоқтамастан ағады, сондыктан жылқы кансырап барып, өледі. Ac қазанының қаны лоқ-сыған кезде шығады, ол кірлеу, қоцыр түсті болады да, асказан-ның сөлі араласкандыктан кышкылдау келеді (Фаддеев). Қаны көп кетпесе жануар әлсіремейді, қапы көп кетсе әлсірейді. Тынышсыз-данып, жануардың күты кашады, кілегей кабыктары бозарады, қан тамырларының соғуы жиілейді, мускулдары дірілдеп түрады; жануар тецселе бастайды, күлап түседі, қансыраудан барып өледі.
Прогнозы канның ағу себептеріне карай кауыпсыз да, ка-уыпты да (егер қаны өкпесінен не асказанынан акса) болуы мүмкін.
Е м д е у. Жануарға тыныштық береді, канныц өзінен-өзі ток-тауы мүмкін, егер токтамаса, мұрыны мен маңдайына суык басады (мұз не кар салынған дорба не суык компрес). Басын мүмкіндігіне карай жоғары көтеріп байлайды. Бұған да токтамаса танау куысын тығындап тастайды. Опыц ушін таза бинтпен пайдаланады, оны скипидарға, күшейтілген сывороткаға не адреналинге (1:10 000, 100 мл. шамасындай) малады. Қаны өкпесінен агады деген пікір туған жерде адреналин қолдануға болмайды, Қаны екі танауыі-ан бірдей ақса, онда трахеотомия жасад (275-сурет) танау қуыстарын тығындап тастайды.
Венаныц ішіне қанды тез үйытатын, мысалы мынадай дәрілер күяды: Gelatinae sterilisata 16,0, Sol. Natrii chlorati 0,89°o- -- 400,0 (жылқының венасына). Немесе Calcii chlorati 10,0; Aq. destill. 100,0 M. f. sol. Жылқыныц венасына.
Мұрын қуысындағы паразиттер. Олар қойлар мен иттерде кез-деседі. Қойларда -- бөгелек личинкалары, иттерде таспа тәрізді личинкалар болады. Басқа жануарларда мұрын паразиттері сирек кездеседі.
К л и н и к а л ы қ б е л г і л е р і. Қойлар пыскырынып тістеріл шыкырлатады, танауын жерге үйкелейді, азығын жемсй кояды, кейде денесі қүрысады да, жануар өліп кетеді.
Прогнозы -- колайсыз болады.
Емдеу. Мүрын куысындағы паразиттерді пинцетпен алып -тастайды. Алдын ала сақтық максатында койларды жайылымға айдар алдында олардыц танаулары ішіне бөгелек қашатын иісі күш-ті дәрі жағады.
ЕРІНДЕР МЕН АУЫЗДЫҢ АУРУЛАРЫ
Еріндер жаралары. Олар ағаш сыяқты қатты шөпті жеуден, -жіңішке арқанмен бүрау салудан, еріндерін катты нәрсеге соғудан, иттердің және мысыктардыц таласуынан болады.
Прогнозы, әдетте кауыпсыз өтеді, бірақ кейде жаралы ерні зақымдықка соктыктырады (коян ерін).
Е м д е у. Еріндердің жараланған кезінде ауыздың ішін кілег кабығы жагынан марганец қышкылды калийдіц (калий пермангаты) әлсіз ертіндісімен шайып, марля компресімен кұрғатады, жеген жемнің үгітінділерін алып тастап, 1 : 10 глицерин аралас иод тұн-дырмасын жағады. Азығын жегеннен кейін ауызынын ішін жуады. Жаралары жаксы жазылады. Терісі жағынан жараланған еріндер-. Дің емін бастыц жаралары секілді етіп емдейді (239-сурет).
Алдын ала сактық шаралары. Жануарларға азык, берер алдында әбден карап, ондағы өткір заттарды (сымдарды, шегелерді, шынынын сыныктарын және т. с.) алып тастау керек.
Еріндер параличі. Жануарлардын бет нервісінің ерінге карай кеткен тармактары закымданғанда байкалады.
Клиникалық белгілері. Еріндері салбырап кетеді, се-зімталдығы жойылады, жануар азыгын амалсыздан ғана тістейді және су ішкен кезде басын суға екі езуіне дейін жеткізе батырады.
Прогнозы -- сактык тілсйді.
Е м і н бег нервісініц параличінен карацыз.
Ісіктер. Жылкынын сріндері мен беттеріндегі кілегей кабық-та ботриомикозды ісіктер, ал кара малдарда актиномикозды ісіктер пайда болады. Сонымен катар сүйелдер, фибромалар, папилло-малар, саркомалар, меланомалар, кисталар да пайда болады.
К л и и и к а л ы к б е л г і л е р. і. Қараған кезде еріндері мен беттері калындаған сыякты көрінеді, ал сыйпалап караған кезде өлі еті білініп тұрады. Біраз уакыт өткеннен кейін кейбір ісіктері ірің-деп, өзінен өзі тесіледі, содан ірін ағады.
Прогнозы. Жаман жаралардың прогнозы кауыпты, ботрио-микоз бен актиномикоздікі күдікті, ал кисталар мен жәй ісіктердіц прогнозы кауыпсыз болады.
Е м д е у. Операция жасап, өлі еттерін түгелімен сылып алып тастайды. Актиномикоз бен ботриомикозды ісіктерді операция жасап, алып тастағаннан кейін иодид калийді (күніне 5 -- 10,0) не иод тұндырмасын ішкізген жөн.
Ауыздың ішіндегі бөгде заттар. Бөгде зат күстарда, мысықтар-да, иттерде жиі, ірі кара малдар мен жылкыда сирек кездеседі. Олар инелер, түйреуіштер, сүйектердіц сыныктары, жіптер, шаштар және т. с. түрінде болуы мүмкін.
Бегде заттар тістердіц арасына түрып калады: тілге, жүмсак, тацдайға, бетке кіреді, сакыйна сыякты заттар көбінесе тілдін ұшына ілінеді. Ауызында бөгде заттар болса, жануар жемді акырын шайнайды, кыйналып жұтады, сілекей ағады, иттер аяктарымен тұмсығын тырналап, кынсылайды. Кейбір жағдайда иттерде. мұньщ белгілері күтыруға ұксайды.
Жылкыныц катты тандайының бөгде заттармен закымдануы ете кауыпты со-ғады, өйткені бүдан тацдайдағы артериядан каннын елім халіне жетерліктей болып ағуы мүмкін. Сакыйна тәрізді заттар тілдіц үшын жансыздандырады.
Бөгде заттарға ауыздын ішін жай карау және рентгеноскопия жолымен диагноз коюға болады.
Е м д е у. Табылған заттарды алып тастайды, ал ауызды пер-манганат калийдіқ әлсіз ертіндісімен жуады.
СІЛЕКЕЙ БЕЗДЕРІНІҢ АУРУЛАРЫ
Құлақ жанындағы, тіл астындағы және жақ астындағы бездер-дің қабынуы. Кулак астындагы сілекей безі теменгі жактын, мойьш жақ шеті мен бірінші мойын омырткаиыц сабағы арасында болады: оның төменгі жағындағы ұшынла 3 -- 4 сілекей өзегі болады, отар бірге косылып, стенонов деген дара жол күрайды. Стенонов жолье төменгі жакты бойлап, беттің сырткы жагымен жоғары көтеріледі,, үшінші азу тістің түсынан, ауыздыц ішінен кёліп шығады. Тілз астындағы сілекей безі тілдің екі жақ бүйіріидо жатлды, оның 30 ға жуық шығыс тесіктері болады. Жак астындағы без бірінші мойык омыртқа мен төменгі жактың бүрышында орналаскан, оны аздап құлак жанындағы без жауып тұрады.
Қулақ астындағы без (паротит) бен баска сілекей бездерінік қабынуы жаракаттанудан, сілекей шығаратын жолдар аркылы басқа текті заттардыц енуінен, сондай-ақ жүкпалы аурулардан (сақау, инфлюэнца, иттердін чумасы) болуы мүмкін. Бұл ауру бар-лык жануарларда болады, ол көбінесе мысыктар мен ешкілерде кездеседі. Кабынудыц асептикалык және ірінді түрлері болады, кара малдардың актиномикозында сілекей бездерініц қабынуы ұзакка. созылады.
Клиникалык белгілері. Сілекей бездерінің жаткан-жерінде температурасы көтерілетін, ауырғыш катты ісік пайда болады. Жануар басын сірестіріп үстайды да, онда шайнау, жүту козғалысы болмайды. Іріңді кабынуда ірін көп жыйналады, абсцесті жарған кезде ол атылып шығады. Кұлақ жанындағы бездіц кабы-нуын ауа жыйналатын калтаныц және сакаудағы сөл бездерінік. қабынуларымен шатастырып алуға болады.
Прогнозы -- егер абсцесі сыртқа қарай жарылса, женіл өте-ді. Бүл аурудан көбінесе 25 -- 30 күн шамасында жазылады.
Емдеу. Ихтиол не сары сынап майын жағады, кейде оныңтеи жарасына кендір майын косады, солан кейін жы.пы орап тастайды. Әбден піскен абсцесті өнбойына жарады да, ішіндегі іріцін шыға-рып, жәй жараны емдегендей етіп емдейді.
Құлақ жанындағы безден шығыс жолының бітелуі және кеңеюі. Шығыс (стенонов) жолыныц кенеюі шығыс тесіктін бітелуі-нен болады- Бітеліп калуы тесігіне дәндер және т. с. заттардын енуінен, сілекей тастарының куралуынан. кабынған кезіндегі тыры-са бітуден және сілекей жолдарын түрліше ісіктердің кысуынан болады.
Клиникалык б е л г і л е р і. Олар, түтікке сілекей толып, бездін ісінуінен, бау сыякты болып жуандау П84-сурет) бейнесінде білінеді. Стенонов жолынын кабырғасы сүйектенетін жағдай да болалы. Бүл жағлайла жекеленген, көбінесе жүмыр, ауырмайтын, қатты ісік пайда болады.
Прогнозы -- сақтык тілейді.
Емдеу -- тек кана операция.
Сілекей бездері мен олардың жолдарының тесігі- Бұл, солар-

цың жаралануынан болады, өйткені жара арқылы сілекейдін өне бойы ағуынан, оның жиектері кажала бастайды.

Тесігін жою үшін операция жасалады. Тесікті өткір қасықпен қырып алады да, деңгелете тігеді. Кейбір авторлар безді солыту мақсатында стенонов жолын буу не тесік ішінс 8,0 -- 12,0 еріген парафинді қатты қысыммен енгізіп, айналдыра тігу, коллодий жа-ғылған бинтпен байлап тастау керек деген кеңес береді (Оливков). Медведев, бүкіл безді тканьды асептика-лык жолмен шіріту керек, оның үшін жа-іРаның тесігі арқылы безге формалинный, 5 проценттік су не спирт ертіндісін 10 -- 15 мл мөлшерінде жіберіп, артынан жара .қабығын алып тастау керек дейді.
Сілекей тастары. Олар сілекей шыға-ратын жолдарда болады да, сілекей жол-ларына енген кейбір заттың (өсімдіктер қылтанағыиыц, дәннің және т. с.) айна-ласына, сілексйдегі көміртекті қоскыш-кылды калийдіц жыйналып, ұюынан пейда болады. Сілекей тастарының түсі жоне түрі әртүрлі болады, кейде олардың каз-дыц жұмыртқасындай болуы да мүмкін. Тастарды операция жасап, алып тастай-
ды: жолдарын жарады, тасын алып тас- 184-сурет. Сол жзқтағытайды да, жол мен теріні тігеді.сілекейтүтігініқ крқеюі.

ТІЛ АУРУЛАРЫ
Тіл жаралары. Олар, ауыздықпен қайта-кайта катты езулеуден, -өткір нәрселерді жалаудан, тілді қатты тартып шығарудан, тістерді түрпімен епетейсіз егеуден, кергішті ауызына дүрыс салмаудан, ауызға дәрі құйғанда сынық бутылканың жыруыиан жәнө т. с. болады.
Тіл жаралары іріңдеместен жазылады, буған сілекейдің жара-иы үнемі жуып отыруы және аздап оның антисептикалық әсері 'себеп болады.
Е м д еу. Жараға мезгіл-мезгіл 1 : 10 иод глицеринін және анти-септикалык, басқа да дәрілер жағып отырады. Азыктандырғаннан кейін жануардың ауызын марганец кышқылды калийдің әлсіз ер-тіндісімен жуады. Тілдің терец және кішкене жырылған жаралары, түйіндеп не түзактап тігуден жақсы жазылады (Поваженкоше). Қайтадан жаралап алмау үшін жұмыстағы атты ауыздықтамай-ақ к,ою керек.
Тілі үзіліп қалған қара малдарды союға жібереді.
Алдын ала сактық шар а л ары. Тілді жырып кетпеу үшін ауыздықты ауыздан шығарарда, тілді бір жағына карай басып туру керек. Бөтелкемен дәрі ішкізгенде ауызының, оны тіс-сіз жерінен -- езуінен енгізу керек. Үйрету үшін атты төменгі жа--гьгнан арқанмен түзақтағанда, арқан астында тілі қалып қоймасын.
Тіл параличі. Бүл аурудан тілдің кызмет әрекеті бұзылады. Ол,. аузынан шығып салбырап тұрады, жансызданады, жемді шайнауы: және жұтуы кыйындыққа соғады не оған да шамасы келмейді. Жа-нуар арықтап барып өледі.
Тіл актиномикозы. Ірі қара малдардың жаракаттанған кезінде байқалады (қоздырғышы жөнінде жақтардың актиномикозін ка-раңыз).
Сипалағанда тілі қолға қап-катты боп тиеді (ағаш тіл), кө-лемі үлкейеді, кейде ауызына сыймайды және аз қозғалады. Тілдін кескен жері май сыяқты болады (дәнекер тканының (C)суі).
Жануардың көтерем болып, өлуі де мүмкін.
Е м д е у. Аурудыц алғашқы кезінде тілді әр жерінен кішкене-кішкене тіліп, 0'ған луголь ертіндісін кұяды, иодит калийін (ірі жа-нуарларға 4 -- 6 жетідей күніне 5,0 тен 10,0 ға дейін) ішкізеді.
Тіл астындағы ретенциялы киста (рануля). Көбінесе иттерде болады. Бүл, тіл астына шыққан жүмыртканын үлкендігіндей, кейде онан да үлкен ісік. Қисталар ауырмайды, жұмсақ келеді, онда сіле-кей бездеріисп шыққан сарғылттау су болады. Сілекей бездерініш тесігі жабық түрады.
Қисталардыц болуынан тілдіц кабынуы, сілекейдің ағуы, жем-нен шығуы және депе температурасынын көтерілуі мүмкін.
Емдеу. Шприц инесімен кисталарды тесіп, ішіндегі суын со-рып алады, 20 -- 30 мл иод тұндырмасын енгізіп, бірпсше минуттен' кейін жыйналған суын кайтадан сорады. Операция жолымен шыға-руға да болады.
Тіл астындағы сүйектің сынуы. Тіл астындағы сүйек көлденец тақташадан (денеден) және денеден таралған екі тармактан кұрала-ды. Ол, төменгі жақтыи сабактары арасында болады. Бул сүйек тіл түбініц, жүтқыншақтың және оның жанындағы көмейдіц тірегі болып саналады.
Тіл астындағы сүйек ете сирек сынады. Бүл сүйек иттерді тұ-зақпен үстаған кезде жылқьшың күлағына және теменгі жағына үрған кезінде сыналы.
Тіл астьшдағы сүйектің сынуынан жемді шайнап, жүта алмай-ды, көмейдіц айналасы ісініп, аузынан сілекей ағады. Сынғак сүйекті көріп болмайды, тек үсақ жануарлардыц сынған сүйегі рентген арқылы білуге болады.
Прогнозы -- колайсыз, жиі аскынады -- ауа жыйналатын қалташасы кабынып, іріцдейді (дөцгелек тұяқты жануарлардыц) және ауа келетін жолдарға іріц жыйналацы.
Е м д е у -- аурудыц түріне карай жүргізіледі, мүмкін болсаі сынған сүйекті алып тастап, абсцесті жарады. Жануарға сүйық^ жас азық (ботқа) береді.
ТІС АУРУЛАРЫ
Тістер эмаль және цементпен қапталған, дентиннен күралады. Олардың тіс куысы болады. Tic қуысына қан тамырлары ме; нервтер енеді. Тістер жоғарғы және төменгі жақтардыц тіске ар-налған үяларына еніп тұрады.
Ересек.жылқыда (биелерде) не бары 36 тіс, ал айғырларда 40 тіс болады. Олардың: 12 күрек тіс, 4 азу тіс, 12 ауыспалы түбір тіс (премолярлар) және 12 тұракты тіс (молярлар) болады. Ірі кара малда 32 тіс болады, олардың: 8 азу тіс (төменгі жақта ғана) жоне 24 түпкі тіс болады. Иттерде 40 тіс болады (42 де болады), олардың: 12 күрек тіс, 4 азу тіс және 24 түпкі тіс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.