«Қырымның қырық батыры» жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
Мазмұны
І Кіріспе.
ІІ «Қырымның қырық батыры» жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
2.1 Жырдың бізге жеткен нұсқалары
2/2Жырдың тілдік көркемдік жақтары
2.3 Едіге батырдың тарихи және мифтік бейнесі
ІІІ Батырлықтың киелілік сипаты
3.1 Батырдың дүниеге келуі
3.2 Батырлық және жыраулық поэзияның тарихы шындығы
3.3 Батырдың қазақ қоғамындағы орны
3.4 Батырдың жалғыздық сипаты
3.5 Батыр тұлғасын айқындайтын атрибуттар
ІV Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І Кіріспе.
ІІ «Қырымның қырық батыры» жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
2.1 Жырдың бізге жеткен нұсқалары
2/2Жырдың тілдік көркемдік жақтары
2.3 Едіге батырдың тарихи және мифтік бейнесі
ІІІ Батырлықтың киелілік сипаты
3.1 Батырдың дүниеге келуі
3.2 Батырлық және жыраулық поэзияның тарихы шындығы
3.3 Батырдың қазақ қоғамындағы орны
3.4 Батырдың жалғыздық сипаты
3.5 Батыр тұлғасын айқындайтын атрибуттар
ІV Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: «Қыpымның қыpық бaтыpы» дeгeн aтпeн әдeбиет тapихынa eнгeн бaтыpлық жыp-дaстaндapдың бip қaзaқ емec, бүкiл түркi xaлықтapының мәдeниeт тapихындa алатын орны айрықша деуге болады. Кейде «ноғайлы жырлары» деп те аталатын бұл шығармалардың халықтың өткен дәуіріндегі қоғамдық-саяси өмірі туралы беретін деректері көп және жан-жақты. Біздің заманымыздағы түрколог ғалымдар ескіден жеткен мұралардың көпшілігінің қазіргі түрік халықтарының қайсысына нақты тиесілі екендігін дәл басып айта алмайды. Бұл мүмкін де емес. Сондықтан орта ғасырлардан қалған түрік ескерткіштері қазіргі қазақ, татар, анатол-түрік, өзбек, қырғыз, ноғай, түркмен т.б. туыстас халықтардың бәріне ортақ әдеби мұра, солардың бәрінің де әдебиетінің басы болып есептеледі Ал зерттеліп отырған дәуір әдебиеті туралы көптеген салиқалы ойдың авторы, тың пікірлері арқылы қазақ әдебиеті тарихын жүйелеуде жаңа леп әкелген М. Мағауин былай дейді: «Қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдері өз кезінде бүкіл Дәшті Қыпшаққа даңқы кеткен Асанқайғы, Қодан-тайшы, Қазтуған жыраулар мұрасын біз жаңаның басы ғана емес, көненің жалғасы деп те қарауға тиіспіз» [1, 237 б.].
Зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, «Қырымның қырық батыры» жырларының негізгі сарынын қай халықтың мұрасы екенін нақтылап айту да мүмкін емес. Бірақ жырдағы оқиғаларға қарап, оқиғаның өткен ортасына көз жібере отырып бұл жырдан қазақ халқы алыс емес екенін байқауға болады.
Маңғыстауда дүниеге келіп, өзінің ерекше жаткештік дарынымен елге танылған берісі қазақ халқының, әрісі бүкіл түркі нәсілдестерінің мақтан етуге лайық, бірнеше ғасырда дүниеге бір рет келетін ерекше жаратылыс иесі Мұрын жырау Сеңгірбекұлы «Қырымның қырық батырын» жырлап кеткен.
Жырдың Маңғыстауда сақталып қалуы да оны Мұрын жырау жырлауы да көптеген сауалдарға жауап беріп тұрғандай.
«Қырымның қырық батыры» жырлар циклі туралы арнайы зерттеу еңбек болмаса да, жырлардың текстологиясы, жеке дастандардың әдеби-көркемдік ерекшеліктері туралы ішінара зерттеулер бар. Бірақ түркі тектес халықтардың бірнеше мемлекеттік құрылымдарға бөлініп қайта қалыптасуының тұтас бір дәуірін қамтитын тарихи-көркемдік баяны болып табылатын сериялы батырлық эпостың рухани-танымдық астары арнайы зерттеу нысаны бола қойған жоқ.
Қазақ-ноғай тарихында халықтың басынан өткізген шым-шытырық оқиғалары мен алмағайып заманалардың барлығы бірдей ел жадында сақталып қалуы мүмкін емесі белгілі. Бізге жеткен жырлардағы көріністер солардың қатарындағы ең маңыздысы болса керек. Ол оқиғалардың халықтың танымында, тарихи болмысында өзіндік орны, ықпалы болғаны сөзсіз. Біздің жұмысымыздың негізгі зерттеу нысаны – басты қаһарманның киелілік сипаты. Басты қаһарман – батыр. Неге қазақ батырлары жаумен жалғыз алысады? Не себептен батыр жалғыз? «Жалғыз ағаш орман емес» деген европалық мақалдың қазақы болмысқа қатысы бар ма? Қазақ
Зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, «Қырымның қырық батыры» жырларының негізгі сарынын қай халықтың мұрасы екенін нақтылап айту да мүмкін емес. Бірақ жырдағы оқиғаларға қарап, оқиғаның өткен ортасына көз жібере отырып бұл жырдан қазақ халқы алыс емес екенін байқауға болады.
Маңғыстауда дүниеге келіп, өзінің ерекше жаткештік дарынымен елге танылған берісі қазақ халқының, әрісі бүкіл түркі нәсілдестерінің мақтан етуге лайық, бірнеше ғасырда дүниеге бір рет келетін ерекше жаратылыс иесі Мұрын жырау Сеңгірбекұлы «Қырымның қырық батырын» жырлап кеткен.
Жырдың Маңғыстауда сақталып қалуы да оны Мұрын жырау жырлауы да көптеген сауалдарға жауап беріп тұрғандай.
«Қырымның қырық батыры» жырлар циклі туралы арнайы зерттеу еңбек болмаса да, жырлардың текстологиясы, жеке дастандардың әдеби-көркемдік ерекшеліктері туралы ішінара зерттеулер бар. Бірақ түркі тектес халықтардың бірнеше мемлекеттік құрылымдарға бөлініп қайта қалыптасуының тұтас бір дәуірін қамтитын тарихи-көркемдік баяны болып табылатын сериялы батырлық эпостың рухани-танымдық астары арнайы зерттеу нысаны бола қойған жоқ.
Қазақ-ноғай тарихында халықтың басынан өткізген шым-шытырық оқиғалары мен алмағайып заманалардың барлығы бірдей ел жадында сақталып қалуы мүмкін емесі белгілі. Бізге жеткен жырлардағы көріністер солардың қатарындағы ең маңыздысы болса керек. Ол оқиғалардың халықтың танымында, тарихи болмысында өзіндік орны, ықпалы болғаны сөзсіз. Біздің жұмысымыздың негізгі зерттеу нысаны – басты қаһарманның киелілік сипаты. Басты қаһарман – батыр. Неге қазақ батырлары жаумен жалғыз алысады? Не себептен батыр жалғыз? «Жалғыз ағаш орман емес» деген европалық мақалдың қазақы болмысқа қатысы бар ма? Қазақ
1 Мағауин М. «Ғасырлар бедері». – Алматы: «Жазушы», 1991. – 432 б.
2 Сарай Ә. «Ноғайлы» (зерттеу) - Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 480бет
3 «Қырымның қырық батыры». -Алматы, «Арыс» баспасы, 2005. -544 бет.
4 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
5 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
6 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1958. – 201 б.
7 Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы , «Аруана» баспасы, 2005. - 576 бет.
8 С. Қондыбай «Есен - қазақ» 4том. -Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 400 бет.
9 Қ. Сыдиқов «Өмір өрнектері». Таңдамалы зетрттеулері. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2006. – 384 бет.
10 Е. Исмайлов Кіріспе. Н. Байғанин «Ақын шабыты». Алматы.
11 С. Қондыбай «Қазақ мифологиясына кіріспе» 1том. -Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 376 бет.
12 Озғанбаев Ө. мақала «Жыраудың Қырық батыры».
13 Жұбаназар Асанов «Едіге деген ер еді...» (сухбат Бердібай КЕМАЛ).
14 Х. Сүйіншәлиев. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, 2006. 222-б.
15 Дала даналығы. Алматы, 2001. 163-165-б б.
16 Ж. Қадырғали «Шежірелер жинағы». Алматы, 1997ж.
17 Нұрдәулетова Б. «Жыраулар поэтикасындағы дүниенің концептуалдық бейнесі» (батыс жыраулық мектебі). Монография. - Астана, Нұра-Астана, 2008. – 432 бет.
18 Өмірәлиев Қ Оғыз қаған эпосының тілі. –Алматы: Ғылым, 1988. – 271
19 С. Қондыбай «Жауынгерлік рух кітабы». Алпамыс ғаламы. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 416 бет.
20 «Батырлар жыры». I - том. - Алматы : Жазушы, 2007. – 256 бет. Редакторы Есенбай Дүйсенбайұлы.
21 Нұрдәулетова Б. «Когнитивтік лингвистика» . Алматы: «Асыл кітап» баспасы 2010ж. -344б.
22 Қосымова Г. «Шешендік өнердің негіздері» Алматы: «Баянжүрек» баспасы, -2007ж. -296б.
Жұмыстың сипаттамасы:
1 Зерттеу тақырыбының мақсаты : Қырымның қырық батыры» эпостық жырлар циклы бойынша батырлар жырындағы басты қаһарманның киелілік сипатын бірнеше когнитивтік құрылымда қарастыру.
2 Зерттеу тақырыбының әдісі: салыстыру, компонентті талдау, мәтіндік талдау, ғылыми болжамдарға салыстыра талдау жасау.
3 Зерттеудің нәтижелері: «Қырымның қырық батыры» жырлар циклінің атауындағы қырық, қырым сөздерінің этимологиясына талдау жасалынды, сол арқылы жырдың қазақ халқына нақты қатынасы анықталды. Ноғай ордасының қазақ мәдениетінің тарихындағы орны анықталды. Батыр және жырау тұлғасының қазақ халқының ұлттық мәдени және рухани танымында ерекше орын алатыны дәлелденді. Қазақ дүниетанымындағы «батыр», «жырау» концептілері талданды.
4 Ғылыми нәтижелердің пайдаланылғандығы туралы құжаттар жоқ
2 Сарай Ә. «Ноғайлы» (зерттеу) - Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 480бет
3 «Қырымның қырық батыры». -Алматы, «Арыс» баспасы, 2005. -544 бет.
4 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
5 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
6 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1958. – 201 б.
7 Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы , «Аруана» баспасы, 2005. - 576 бет.
8 С. Қондыбай «Есен - қазақ» 4том. -Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 400 бет.
9 Қ. Сыдиқов «Өмір өрнектері». Таңдамалы зетрттеулері. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2006. – 384 бет.
10 Е. Исмайлов Кіріспе. Н. Байғанин «Ақын шабыты». Алматы.
11 С. Қондыбай «Қазақ мифологиясына кіріспе» 1том. -Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 376 бет.
12 Озғанбаев Ө. мақала «Жыраудың Қырық батыры».
13 Жұбаназар Асанов «Едіге деген ер еді...» (сухбат Бердібай КЕМАЛ).
14 Х. Сүйіншәлиев. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, 2006. 222-б.
15 Дала даналығы. Алматы, 2001. 163-165-б б.
16 Ж. Қадырғали «Шежірелер жинағы». Алматы, 1997ж.
17 Нұрдәулетова Б. «Жыраулар поэтикасындағы дүниенің концептуалдық бейнесі» (батыс жыраулық мектебі). Монография. - Астана, Нұра-Астана, 2008. – 432 бет.
18 Өмірәлиев Қ Оғыз қаған эпосының тілі. –Алматы: Ғылым, 1988. – 271
19 С. Қондыбай «Жауынгерлік рух кітабы». Алпамыс ғаламы. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. - 416 бет.
20 «Батырлар жыры». I - том. - Алматы : Жазушы, 2007. – 256 бет. Редакторы Есенбай Дүйсенбайұлы.
21 Нұрдәулетова Б. «Когнитивтік лингвистика» . Алматы: «Асыл кітап» баспасы 2010ж. -344б.
22 Қосымова Г. «Шешендік өнердің негіздері» Алматы: «Баянжүрек» баспасы, -2007ж. -296б.
Жұмыстың сипаттамасы:
1 Зерттеу тақырыбының мақсаты : Қырымның қырық батыры» эпостық жырлар циклы бойынша батырлар жырындағы басты қаһарманның киелілік сипатын бірнеше когнитивтік құрылымда қарастыру.
2 Зерттеу тақырыбының әдісі: салыстыру, компонентті талдау, мәтіндік талдау, ғылыми болжамдарға салыстыра талдау жасау.
3 Зерттеудің нәтижелері: «Қырымның қырық батыры» жырлар циклінің атауындағы қырық, қырым сөздерінің этимологиясына талдау жасалынды, сол арқылы жырдың қазақ халқына нақты қатынасы анықталды. Ноғай ордасының қазақ мәдениетінің тарихындағы орны анықталды. Батыр және жырау тұлғасының қазақ халқының ұлттық мәдени және рухани танымында ерекше орын алатыны дәлелденді. Қазақ дүниетанымындағы «батыр», «жырау» концептілері талданды.
4 Ғылыми нәтижелердің пайдаланылғандығы туралы құжаттар жоқ
Мазмұны
І Кіріспе.
ІІ Қырымның қырық батыры жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
2.1 Жырдың бізге жеткен нұсқалары
22Жырдың тілдік көркемдік жақтары
2.3 Едіге батырдың тарихи және мифтік бейнесі
ІІІ Батырлықтың киелілік сипаты
3.1 Батырдың дүниеге келуі
3.2 Батырлық және жыраулық поэзияның тарихы шындығы
3.3 Батырдың қазақ қоғамындағы орны
3.4 Батырдың жалғыздық сипаты
3.5 Батыр тұлғасын айқындайтын атрибуттар
ІV Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қыpымның қыpық бaтыpы дeгeн aтпeн әдeбиет тapихынa eнгeн бaтыpлық жыp-дaстaндapдың бip қaзaқ емec, бүкiл түркi xaлықтapының мәдeниeт тapихындa алатын орны айрықша деуге болады. Кейде ноғайлы жырлары деп те аталатын бұл шығармалардың халықтың өткен дәуіріндегі қоғамдық-саяси өмірі туралы беретін деректері көп және жан-жақты. Біздің заманымыздағы түрколог ғалымдар ескіден жеткен мұралардың көпшілігінің қазіргі түрік халықтарының қайсысына нақты тиесілі екендігін дәл басып айта алмайды. Бұл мүмкін де емес. Сондықтан орта ғасырлардан қалған түрік ескерткіштері қазіргі қазақ, татар, анатол-түрік, өзбек, қырғыз, ноғай, түркмен т.б. туыстас халықтардың бәріне ортақ әдеби мұра, солардың бәрінің де әдебиетінің басы болып есептеледі Ал зерттеліп отырған дәуір әдебиеті туралы көптеген салиқалы ойдың авторы, тың пікірлері арқылы қазақ әдебиеті тарихын жүйелеуде жаңа леп әкелген М. Мағауин былай дейді: Қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдері өз кезінде бүкіл Дәшті Қыпшаққа даңқы кеткен Асанқайғы, Қодан-тайшы, Қазтуған жыраулар мұрасын біз жаңаның басы ғана емес, көненің жалғасы деп те қарауға тиіспіз [1, 237 б.].
Зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, Қырымның қырық батыры жырларының негізгі сарынын қай халықтың мұрасы екенін нақтылап айту да мүмкін емес. Бірақ жырдағы оқиғаларға қарап, оқиғаның өткен ортасына көз жібере отырып бұл жырдан қазақ халқы алыс емес екенін байқауға болады.
Маңғыстауда дүниеге келіп, өзінің ерекше жаткештік дарынымен елге танылған берісі қазақ халқының, әрісі бүкіл түркі нәсілдестерінің мақтан етуге лайық, бірнеше ғасырда дүниеге бір рет келетін ерекше жаратылыс иесі Мұрын жырау Сеңгірбекұлы Қырымның қырық батырын жырлап кеткен.
Жырдың Маңғыстауда сақталып қалуы да оны Мұрын жырау жырлауы да көптеген сауалдарға жауап беріп тұрғандай.
Қырымның қырық батыры жырлар циклі туралы арнайы зерттеу еңбек болмаса да, жырлардың текстологиясы, жеке дастандардың әдеби-көркемдік ерекшеліктері туралы ішінара зерттеулер бар. Бірақ түркі тектес халықтардың бірнеше мемлекеттік құрылымдарға бөлініп қайта қалыптасуының тұтас бір дәуірін қамтитын тарихи-көркемдік баяны болып табылатын сериялы батырлық эпостың рухани-танымдық астары арнайы зерттеу нысаны бола қойған жоқ.
Қазақ-ноғай тарихында халықтың басынан өткізген шым-шытырық оқиғалары мен алмағайып заманалардың барлығы бірдей ел жадында сақталып қалуы мүмкін емесі белгілі. Бізге жеткен жырлардағы көріністер солардың қатарындағы ең маңыздысы болса керек. Ол оқиғалардың халықтың танымында, тарихи болмысында өзіндік орны, ықпалы болғаны сөзсіз. Біздің жұмысымыздың негізгі зерттеу нысаны - басты қаһарманның киелілік сипаты. Басты қаһарман - батыр. Неге қазақ батырлары жаумен жалғыз алысады? Не себептен батыр жалғыз? Жалғыз ағаш орман емес деген европалық мақалдың қазақы болмысқа қатысы бар ма? Қазақ танымындағы жалғыздық пен даралықтың сипаты қандай? Қазақтың рухани болмысында кие деген ұғым қаншалықты орын алады? Қазіргі өркениет көкжиегінде мүлде жаңа адамға айналған қазақ ұлтының дүниетанымында батыр ұғымының әлі де маңызды бола беруінде нендей сыр бар?
Қырымның қырық батырының бастауы Едігеден басталады десек, сол Едігенің дүниеге келуінің тылсыммен байланыстырылуында қаншалықты шындық бар? Едігенің дүниеге келуі мифтік сипатқа ие дегеннің өзінде, батырлықтың киелі саналу сыры неде? Міне осындай сауалдар төңірегінде зерттеу жұмысын жүргізу арқылы біз қазақ халқының дүние танымының когнитивтік құрылымында батыр және жырау мәдени концептілерінің ерекше орын алатынын анықтадық. Бұның өзі біздің зерттеуіміздің өзектілігін айқындайды.
Зерттеу тақырыбының мақсаты мен міндеті: Қырымның қырық батыры жырлар циклі - өткенімізден сыр шертер сырлы шежіре. Шоқан Уәлиханов Ноғайлы дәуірін "қазақтың алтын ғасыры" деп бағалаған. Ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Алайда, қазақ ұлысының бір бөлігі Ноғайлы Ордасы туралы түсінігіміз шектеулі боп келді. Мұрын жырау аузынан жазылып алынған "Қырымның қырық батыры" ноғайлының саяси-әлеуметтік тарихи жырдан қазақ халқының Ноғай ордасымен қаншалықты жақын тұстары бар екені осы жырлар циклін зерттеу барысында анықтала түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты Қырымның қырық батыры жырлар циклінің мазмұнына, тілдік сипатына талдау жасай отырып, жырлардағы батырлар династиясының жалғастылығын, батырдың ұлттық тұлға деңгейіне жету жолын, оның киелілік бейнесіндегі тылсым сипаттың қазақ дүниетанымымен байланыстылығын айқындау.
Мақсатқа қол жеткізу үшін Қырымның қырық батыры жырлар циклінің шығу тарихы, текстологиясы, басты қаһармандарының жырда берілу сипаты, киелілік сөзінің этимологиясы, қазақ дүниетанымындағы батыр, жырау ұғымдарының когнитивтік сипаты, тіл біліміндегі концепт мәселесі, батыр, жырау, жалғыздық, даралық концептілерінің когнитивтік құрылымын талдау міндет етіп қойылды.
Зерттеу тақырыбының объектісі: Қырымның қырық батыры жырлар цикліндегі басты қаһармандардың тілдік образы.
Зерттеу тақырыбының пәні: батырлар жырындағы киелілік мәселесін когнитивтік лингвистика тұрғысынан қарастыру.
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы және жасалған тұжырымдар. Қырымның қырық батыры деп аталатын қазіргі таңда ноғай татарларына телініп жүрген жырдың тікелей қазақ халқының мұрасы екендігі, осы жырдағы жер-су, кісі есімдерінің Маңғыстау өлкесінің тарихи шежіресімен астасып жатқандығы тілдік деректер арқылы нақтыланды. Жырлар цикліндегі батырлардың туыстық желісін жүйелей отырып, әр дәуірдегі батырлықтың басты кредосын айқындауға назар аудардық. Айлап жырлағанда тауыстырмайтын осынша көлемдегі жырдың халық жадында ауызша сақталып жету сыры не деген сұраққа жауап табуға ұмтылдық. Нәтижесінде жыраулық пен батырлық қазақ дүниетанымында бірін-бірі толықтыратын айрықша киелі ұғымдар екені анықталды. Жыраулық және батырлық ұғымы қазақ ұлтының рухани-тарихи санасында белгілі бір когнитивті құрылымға ие концепт бола алатыны дәлелденді. Осы екі концептіні толықтыратын мәдени-ұлттық ұғымдарға қатысты жалғыздық, жекелік, атамекен, шейіт болу, мәрттік сөздерінің мән-мағынасы талданды.
Қырымның қырық батыры жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
Жиырмасыншы ғасырдың басына дейін ел өмірінде ерекше орынға ие болып келген эпос жанрының маңызы әдебиeтшiлeр үшiн eжiктeп aйтпaсадa дa түсiнiктi. Ал, зaмaн aғымынa сaй сыpт көзгe мaғынa-мәнсiз сaнaлaтын фoльклopдың мaңызын С.Қaсқaбaсов былaй түсiндipeдi: Фoльклopдың үш сипaты бap: а) фoльклop - eжeлгi дүниeтaным жәнe көнe мәдeниeт, әрi мұpa; ә) фoльклop - тұpмыстың бiр бөлшегi; б) фoльклop - сөз өнеpi [2,7]. Қыpық батыp жыpының әдeби мaңызынa кeлeтiн бoлсaқ, бaтыpлық жыp өзiнiң aты aйтып тұpғaндaй қыpықтық дeңгeйiнe жeтiп, фoльклopлық тұтaстaнудың көп сaтысынaн өткeн әлeмдiк мaсштaбтaғы эпикaлық дaстaндapдың құймaсы бoлaтын. Біp қapaғaндa бeлгiлi бip дәуiрдeгi хaлық дүниeтaнымын, apмaн-тiлегiн көpсeтeтiн жыpлap сeкiлдi көpiнeтiн мұpa бoйынa бipнeшe ғaсыpлық дәуip бoлмысын, хaлықтap сaнaсын, тiлдiк ұғымдap шoғыpын бepiп, тaрихи, мәдeни oқиғaлap шeжipeсiнeн сыp шepтeдi. Ноғайлы жыpлapы атымeн бeлгiлi Қырымның қырық батыры туpaлы Ә.Қоңырaтбaeв мынaндaй пiкip айтaды: ...қазақтың эпостық жырларының сюжеттік арқауы мен оның жырлану дәуірін шатастыру бар. ...Мұpын жыpлapының aрқaуы, сюжеті түгелдей ноғайлы зaмaнының шеңберіне симайды. Оның сюжеттеpiнiң iшiнде X-XI ғасыpлapдан бeргi көп зaмaнның тapихи уaқиғaлaрының жиынтығы сурeттeлeтiн сияқты. ...Сюжeтiнiң eскiлiгi, aдaм, жep aттaрының шыншылдығы, дiн, миф сapындapының aздығы жaғынaн Мұpын жырлapы eрeкшe көзгe түсeді
Қыpымның қыpық батыpы жыpының отaндық фoльклopистикa ғылымдaғы зepттeлу дeнгeйi туpaлы ғaлымдардың пiкірілеріне сүйенер болсақ төмендегідей деректемелерді көруге болады: 1) Қырық батыр жыры туpaлы eң aлғaшқы пiкipлep сол 1942 жылдың 19 шiлдeсiндe Тiл, әдeбиeт жәнe тapиx институтының диpeктopы Н.Н.Сaуpaнбaевтың Сoциaлистiк Қaзaқстaн гaзeтiндe жapиaлaнғaн Хaлық өнepiнiң қaзынaсы - Мұpын жыpaу дeп aтaлaтын мaқaлaсындa айтылған. 2)1960 жылы жapық көpгeн Қaзaқ әдeбиeтiнiң тapихы дeп aтaлaтын eңбeктe дe Мұpын жыpaу рeпepтуapы туpaлы мәсeлe көтeрiлeдi. Бұpын М.Ғұмapoвa бaтыpлық жыpлapды ...тeк әдeбиeттiк мұpa eмeс, қaзaқ хaлқының өткeндeгi тұpмысынaн-экaнoмикaсынан, қoғaмдық тapихтың бoлмысынан, шapуaшылығынaн бaғaлы дepeктep бepe aлaтын құнды мaтepиал болды деп көрсетеді.
Қырымның қырық батыры жырлар цикліндегі қырым, қырық сөздерінің этимологиясы және оның жырға қатыстылығы көптеген зерттеушілердің назарын аударуда. Жалпы XIV-XVII ғасырлардағы жырларды ноғайлы жырлары деп айту қалыптасқанын білеміз. Ноғайлы - халқымыздың тарихи бел белестерінде жүріп өткен бір кезеңі. Ноғай ұлысы, Ноғай елі деген атау бертін келе Hoғaй, Hoғaйлы дeгeн xaлықтapдың aтaулapынa aйнaлды. Ноғайлы дeгeн атaудың жapaтылыc бoлмыcынa дa мән бepгeн жөн cияқты, бұл күндe ноғaй xaлқы нeгiзiнeн Ставрополь өлкесі мен Дағыстан АССР-да және Шешен-Ингуш АССР-да, Қарашай - Шеркеш автономиялық облысында тұрады. Олар ноғай тілінде сөйлейді. Әдет -ғұрпы мен тұрмыс -салты қазақ -қарақалпақ халықтарымен жақын. Ноғайлар - Алтын орда әскерінің қолбасшысы ноғай батыр ұлысының құрамына кірген түркі тілдес қыпшақтармен араласып, олардың тілін қабылдаған болатын. Түркі және Монғол тайпаларының ұрпағы саналған еді. Қазақ халқының құрамында Ноғай деп аталатын ру да бар. ХІІ ғасырда өмір сүрген Алтын Орда әскерінің әйгілі қолбасшысы, Жошы ханның шөбересі - Ноғай тарихи тұлға. Ол жорықты Батай ханмен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханы тұсында қолбасшысы болды. Жырда көрсетілген Ноғайлы атауы Моңғолдың атақты қолбасшысының есімімен байланысты болуы да мүмкін. Қазақ жерінде ерте замандағы белгілі батырлардың, хан қолбасшылардың есімдері қойылған жер-су атаулары аз емес. Осыған орай біздің ноғайлы мұраларымен біздің мұраларымыз ортақ екенін көрсетуге болады. Ноғайлы дегеніміз кімдер? - деген сауалға келетін болсақ, Ә. Қоныратбаев ноғайларды төрт түрлі деп көрсетеді. Оларға: 1) Сары ноғай. Бұлар 1380жылдан соң, Ислам дінін алып батысқа кеткен: Қазақ, Қырым, Қасимов (Еділ) хандықтарын жасайды. Өздерін татар (моңғол) деп атаған. 2) Қара ноғай. XYI ғасырда бұлар он сан ноғай хандығын орнатқан. Ноғай қазақ бүлінгенде, оның ханы Орманбетті қазақтар өлтірген. Бұлардың елі Барабы татарлары. 3) Маңғыт ноғайлары. Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, ұзақ жылдар бойы қазақтармен қатар тұрып, сонымен қатар жерлес, тілдес болған. Едіге, Орақ, Қарасай Қази маңғыттан шыққан. Әз Жәнібек тұсында Ноғай ұлысы жасақталады. Қонысы Маңғыстау, батыста Дағыстан, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл болғаны тарихи деректерден белгілі. 4) Кавказ ноғайлары. Бұлардан көбіне маңғыттар тараған. Оларды Адыгей (Едіге елі), Қарачай(Қарасай елі), Өази елі (Шобан, Биғазы), пешене бұлғар, абхаз, ингуш, құмық, дағыстан, шешен, кейде алан, дербент мамлюктер,н жатқызамыз. Ноғайлы жырлары эпос тудырған маңғыт ноғайларынның сюжеті болса керек. Едіге, Орақ Мамай, Қарасай Қази қазаққа ноғайдан келген делінеді. Бұл жырларды осы кезде Кавказ ноғайлары иемденіп жүр. Оларды біз қазақ қыпшақ сюжеті дей алмаймыз. Әрине бұдан келіп, жүздеген ноғайлы жырларынан безу керек деген ой тумайды. Ноғайлы заманында дамыған Ер Тарғын қазақтың өз туындысы. Ноғайлы дәуірін Ш. Уәлиханов қазақ халқының Алтын ғасыры деп айтуы жай нәрсе емес. Себебі, дастандар мен толғаулар жалпы алғанда ноғайлы дәуірінде жыраулық өнер авторлық поэзия өмірге келген. Бұрынан сара жолы бар эпос дастандар қайта жанданды, қайтадан жырланды, жаңа тарихи жырлар қалыптасты. Ноғайлар жұртының шығу тегі туралы К.Ф.Сталь, Г.Перетяткович, А.И.Мусин Пушкин, П.Бутков, Л.Люль сынды тарихшылар мен тарихи әуесқойлар өз пікірлерін айтқан. Негізгі тұжырым: ноғайлардың татар - моңғол, болмаса қыпшақ - моңғолға қатысты деп келген. [ 3,12б. ] Бірақ бұл пікірлер бір - бірімен кейбір тұстары қайшы келіп, ноғайлардың толық шығу тегін көрсете алмайды. Мәселен ғалым В.В.Трепавлов ноғай тайпаларының руларын былайша топтастырады: Алшын, Байыс (Беріштің бір тармағы), Байұлы, Баяут, Бадрақ, Жалайыр, Қаңлы, Қатаған, Қырық, Қоңырат, Қоралас, Кенегез (Шекті), Керейт, Керей, Қыпшақ, Сары Қыпшақ, Қара Қыпшақ, Құланшы, Масқар, Меркіт, Мың, Найман, Тама, Үйсін, Арғын мыңы, Телеу, Жүз, Шөмішті (Табын). Бұл топтастырудан біз көптеген қазақ халқының руларын көріп отырмыз осыған сәйкес ноғайлыны татар - моңғол, қыпшақ - моңғол деп қарауымызға болмайды. [ 2, 12б. ]
Абылдан бастап Мұрын жыраумен шектелетін Қырымның қырық батыры жырларының қалыптасқан уақыты мен орнын бүгінде сенімде түрде атап көрсетуге болады. Бұл - Ақтөбе жақтағы Қобда мен Айладыр еліндегі Балқан Қазаншыққа дейінгі Арал - Хасарлы аралық аймағы. Бұл - эпос жасауға негіз болған шығармашылық базаның үлкен ареалы. [ 8, 53-54б. ] Бұл жырдың осы аймақтарда сақталуы, тек Маңғыстау жерінде жырлануы жердің киелі мекен екенін анықтай, дәлелдей түскендей.
ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың Кіші жүзінің құрамына енді. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген. Өзара туыс екі Орда - ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уағын қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде бағалайды Шоқан.
Қазақстан Ғылым Академиясы орталық кітапханасының қолжазба қорындағы Мұрын жыраудың өмірбаяны және қысқа өлеңдері. Көкше батыр қолжазбасында мынадай мәлімет беріледі: Ноғайдың әуелі келіп жайлаған жері Әз Жәнібек ханның Астраханнан келіп орын алуы мен ноғайлар да осылай қарай өте бастады. Әз Жәнібектен бұрын бұның алдын қалмақ иеленіп қалып бермеген, сонан ноғайдың ерлері қалмақты бостырған.
Ноғайдың тарауы үшке бөлінеді:
1) Қарақыпшақ ноғай, оларға: Қобыланды батыр жатады.
2) Қырымды ноғайға жататын: Ер Көкше, Ер Қосай, Айсанның ұлы Ахмет, Ақжонас ұлы Ер Кеңес, Асанғайғы, Ер Абат, Қарға бойлы Қазтуған, Нәрік ұлы Шора, Шынтас ұлы Төрехан т.т.
3) Шер куртты ноғайға жататындар: Алатайлы Аңшыбайдың тұқымы Мұраттың маған айтуы осы [3, 3 б.].
Жалпы ноғай Ордасының Қазақ хандықтарының қалыптасуына үлкен әсері болған. Қарақалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде пайда болды. Бүгінгі таңда Солтүстік Кавказда осы орда құрамына кірген құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады.
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі, аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар - сол ноғайлы заманының мұралары.
Ноғайлы дәуірі әдебиеті туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғ. сөз еткен еді. Ол өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырымдайды [4, 138 б.] Ол Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге, Орақ жырларын жазып алады.
Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық аңыздауларға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [5, 138 б.].
Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе, пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б.) сөзіне дәлел ретінде үзінділер алады. Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек Ноғайлы дәуірінде туған деген пікір баса айтылады [6, 161 б.].
Ноғайлы әдебиеті туралы пікір айтқан тағы бір ғалымымыз Қ. Жұмалиев қазақ эпостарының жасалыну жолдарын ХІV-ХVІ ғасырлардағы Алтын Орда дәуірімен байланыстырған Шоқан Уәлиханов пікіріне сүйенеді. Оның: Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиеттерінің бір түрі батырлар туралы жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар туралы. Соған қарағанда бұл жырлар ХІІІ ғасырдың ақырында, ХV-ХVІ ғасырларда жасалған сияқты [6, 10-11 бб.], - деген пікірін дәлелге келтіреді.
Түркі мәдениетінің, одан бері қазақ мәдениетінің керемет құнды дүниелерінің бірі -- эпостық жырлар. Ә.Марғұлан қазақ эпосын мынадай кезеңдерге бөлген:
1. Архаикалық кезең. Ол исламшылдыққа дейінгі түркі мифтері негізінде жасалған туындылар. Оған Күлтегін жоқтауы, Құламерген, Шоламерген, Ер Төстік, Ақ Көбек, Оғыз қаған туралы аңыздар жатады;
2. Огыз-қыпшақ дәуірі (VI -- XII ғасырлары). Бұл кезде жергілікті түркілер Қытай, Иран, Византия, Араб шапқыншыларына қарсы күресті жырлаған. Мысалы, "Қорқыт ата кітабы", "Алдар көсе", "Қозы Көрпеш -- Баян сұлу", т.б.;
3. Ноғайлы дәуірі (XIII -- XVI ғасырлары) -- "Бөген батыр", "Едіге батыр", "Қобыланды", "Ер Сайын", "Қамбар батыр", "Мұсахан", "Орақ батыр", т.б.;
4. Қалмақ шабуылы дәуірі -- XVII -- XVIII ғасырлардағы "құба қалмақ" заманы. "Олжабай", "Қабанбай", "Бөгенбай", т.б.;
5. Кейінгі дәуір. Қазақ батырларының хан, сұлтандарға, патша әкімдеріне қарсы күресін бейнелейтін жырлар.
Фольклорлық шығармалар тарихымызды зерттеудегі құнды деректің бірі. Жалпы, қандай да болсын, фольклорлық шығарманың негізінде өмір шындығы бейнеленеді. Әрине, архаикалық фольклордан тарих іздеу қиын. Дегенмен де көне мифтік аңыз-әңгімелерден халықтың дүниетанымын, кейбір көне әдет-ғұрыптарының іздерін көруге болады. Ал түркі дәуірінен бергі фольклорлық шығармалардан сол замандағы тарихи-этнографиялық болмыстың елесін, жаңғырығын таба аламыз. Ал ноғайлы дәуірінен бергі замандағы фольклорлық шығармалардың ішінен тарихта болған оқиғаларға арналған, тарихи тұлғаларға арналған жырларды фольклоршылар жеке жанрға -- тарихи жырлар деп бөліп қарастырады. Тарихы көбінесе ел жадында ауызша сақталып келген көшпелі қазақтар үшін осы тарихи жырлардың деректемелік орны бөлек. Дегенмен де фольклорлық шығармаларға дерек ретінде сүйенгенде, онда әсірелеудің, тарихи тұлғаларға типтік образдық портрет берілетіндігін ескеру қажет. Жырда тарихи нақтылы құбылыстар дәлме-дәл қайталанбайды.
Енді осы ноғайлы жыры деп аталатын Қырымның қырық батыр жырына тоқталсақ. Ең алдымен қырық сөзі аса мән береліктей нәрсе. Мысалы, қазақ халқында қырық сана аса маңызды мағынаға ие. Оған дәлел ретінде мына сөздерді келтіре кетер болсақ: Қырық жылға дейін бай мен кедей теңесер, Тұзақтан қорыққан құс қырық жыл ағаш бұтағына қонбайды, Жақсы атаның аруағы қырық жыл сүйрейді, Қырық жыл қырғын болса да, ажалы жоқ өлмейді, Қызға қырық жігіт сөйлеседі, бірі алады, Қыз қырық жанды келеді, Қырық жасқа келгенде домбыра үйреніп, Ахиретке барғанда шертпекпісің. Қырыққа келсе де, ырыққа келмеген, Құлықсыздың қырық желеуі бар, Қырсық қырық ағайынды, Қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ, Қыз балаға қырық жерден тыйым сияқты қырық саны ұйытқы болып келетін көптеген мақал-мәтелдер молынан кездеседі. Бұлардың қай-қайсысының астарында қырық санымен кодқа түсірілген мифтік-танымдық және діни сипаттағы сан-алуан ақпараттар орын алады. Осыған орай Қырымның қырық батыры болуының өзі яғни батырлардың саны қырыққа дейін жалғасуы тегін нәрсе емес. Және бір айта кетер бір жай Қырыққұдық туралы аңыз, Қырық қыз, Қырық өтірік секілді қырық санымен байланысты аңыздар, әңгімелер көптеп кездеседі. Қырыққұдық туралы аңыз бұл негізінен аңыз - әңгіме болып табылады. Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай өңірінен жазылып алынған. Аңызды бұрынғы кезде осы өңірде Бисен деген байдың жер қайысқан төрт түлігі болған. Бір жыл су көзі құрып, малы қырыла бастаған бай малшыларына құдық қаздыра бастайды. Шөлге шыдай алмаған малшылар да, төрт түлікте опат болады. Алғашында бұл аңызды Қанды құдық атаған кейіннен Қырыққұдық атап кеткен. Қолжазба нұсқасы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті қазақ әдебиеті кафедрасының арнайы қоры мен Әдебиет және өнер институты Қолжазбалар және мәтінтану бөлімінде сақтаулы. [7, 346б. ]
Қырық қыз - қарақалпақ халқының батырлық эпосы, ғасырда өмір сүрген Жиен жырау Тағайұлы жырлаған. Дастанның хатқа түскен нұсқасы Тәжібайұлы Құрманбай жыраудан 1930-1940жж. жазылып алынған. Жырдың негізгі идеясы- туған жерді басқыншылардан қорғау, Отанға деген сүйіспеншілік. Эпос ең алғаш рет 1948ж. өзбек, 1949ж. орыс және қарақалпақ тілдерінде жарық көрген. Дастанды Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ә.Шалабаевалар қазақ тіліне аударып, жеке кітап етіп бастырған. Жыр үлгілерін ел аузынан жазып алып, жарыққа шығарғанда: Н.Дәуқараев, М.Сағитов, Л.М.Климович. [ 7, 346-347б. ]
Қырық өтірік - қазақтың күлдіргі тұрмыс салт - ертегісі. Ұқсас нұсқалары қарақалпақ, өзбек, татар, түрікмен саха, хакас, бурят және моңғол халықтарының фольклорында кездеседі. Негізгі сюжет тазша баланың немесе тапқыр жігіттің қырық ауыз өтірікті табанда құрастырып, ханның қызына үйлену туралы құрастырылған. Қырық өтірік күлдіргі әңгімелерінің пайда болуына ертедегі заманнан келе жатқан дәстүр негізінде балаларды ересектер қатарына қосу үшін өткізілетін салт негіз болған. Кейіннен бұл әңгімелер өзгеріске ұшырап, өмірде болмайтын қызықты ғажайып, күлдіргі оқиғалар қосылған әңгіме жанрына айналады. [ 7, 347б. ] Бұған қарай отырып қырық санынан ерекше сан деп көрсетуге болады. Тек бұл ғана емес сонымен бірге салт - дәстүрлерде де қырық саны кездесіп отырады. Баланы қырықнан шығару, о дүниелік болған пенденің қырқын беру секілді салттарды көрсетуге болады. Қырымның батырының саны қырыққа жетуі де олардың тылсым күш иесі екенін аңғартады. Осыған орай ноғайлы жырларының Қырымының қырық батырына дейін жетуі, жалпы алғанда қырық санын ноғайлылардың қолдануы олардың да қырық санына деген өзіндік таным бар екенін көре аламыз. Сонымен қатар қырық саны Орта Азия халықтары эпосында жиі қолданылады. Қырымның қырық батыры деп аталатын жырдағы осы Қырым сөзі қандай мағына береді деген сауал кез келген пендені ойландырары анық. Ауыз әдебиеті, аңыз жырлардағы Қырым ұғымын зерттеушілер Қырым сөзін географиялық атау яки Қырым сөзін атауға байланысты қолданған деп түсіндіреді. [ 8, 53б. ] Осындай аңыз әңгімелер желісінен қырық санының мәні жоғары екенін көреміз. Сонымен қатар қырық саны көптік мағынаны да беретіні анық.
Қырымның қырық батыры жырындағы Қырым сөзі де аса мән берерлік жәйіт. Қырым ежелгі көшпенділердің мифологиялық түсінігі мен ежелгі эпосындағы аспандағы күн елі немесе күнтекті батырлар елі. Мифтік - эпостық Қырым жер - бетіндегі нақты батырлардан (мысалы, жырдағы қазақ, ноғайлы, ындыс, қалмақ батырларынан) бөлек, өз алдына жеке ғалам. Қырым сөзінің мағынасын бір - бірімен ұштастырылған екі - үш мифтік мәнмен түсіндіруге болады. Қырым сөзі ежелгі сақ - масагеттер, дайлар тіліндегі құр - күн деген сөзінен шыққан. Қырым батырлары - күн елінің күн сипатты батырлары дегенді білдіреді. Сондықтан бүкіл жырдың Қырымның қырық батыры деп жалпылама аталғанына қарап оқырман осы жырдың нақты қырым татарларынікі деп ойламауы тиіс, өйткені бұл - қазақтың өз дүниесі. [8, 53б. ] Қырым, қыр сөзі қазақ халқында да жиі қолданылғанын айта кеткеніміз де жөн.
Ал, осы кеңістіктің қақ ортасында Үстірт қыры мен іргелес Маңғыстау жатыр. Міне, нақ осы Үстірт - Маңғыстау кеңістігі Қырымның қырық батыры жырларын кейіпкерлер есімдерімен, жер - су аттарымен және оқиғалар сюжеттерімен қамтамасыз еткен. [8, 54б.] Қырым атауының бүгінгі географиялық картадағы Қырымға ешқандай қатысы жоқ. Жырдағы Қырым бүгінгі Үстірт өңірі. [8, 55б. ] Қандай да болмасын пікірлер мен фактілерге сүйенер болсақ Қырымның қырық батыр жыры осы Маңғыстаудың төл туындысы екенінің нақты дәлелдегендей болып тұрады.
Қырымның қырық батыры дегені кәдімгі Үстүрт Қырдың қырық батыры немесе Қырдың қырық батыры дегенді білдіреді. Сондықтан бүгінгі қазақ үшін жыр атына осылай ретпен өзгеріс енгізуге болады, өйткені тарихи шындық жырдың Қыр үстінде болғанын дәлелдейді. [8, 55б. ]
21. Қазақ халқының дәстүрлі ауызша тарихы бүгінгі күнге тарихи фольклорда (эпос, аңыздар, тарихи жырлар), ауыз әдебиетіндегі ақын-жыраулардың толғауларында және шежіре түрлерінде жетті. Олардың негізінен фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарының зерттеу нысандары болып келуінен, тарихи тұрғыдан зерттелуі кенжелеп қалды. Тіптен, зерттеуге талаптанған тарихшыларды осынау мұралардың хронологиясының дәлсіздігі, сан ғасырларды қамтитын стадиялығы шарасыздыққа ұшырататын.
Десек те, қазақтардың XX ғасырдың 20-жылдарына дейін көшпелі өмір салтына бағынғанын ескерсек , мұралардың халықтың тарихи жады міндетін атқарғанын мойындауға тура келер еді. Сондықтан зерттеушілердің бұл бағыттағы ізденістері жалғаса берері хақ. Жұмысымызды тарихи фольклордың сүбелісі - батырлық жырларды тарихи дерек көзі ретінде талдауға арнадық. Қазақтардың тарихи жадында Ноғайлық жырлары, Қырымның қырық батыры сынды мол туындылар сақталып қалған. Ел тағдырындағы күрделі бет бұрысты кезеңдердің куәсіндей дүниеге келген эпостың бүтін арқауы халықтың қоғамдық-саяси өмірі болатын.
Бұл мәселелердің тарихи шындыққа негізделгенін дәлелдеу үшін, алдымен мәлімет беруші дереккөздің табиғатымен санасуымыз қажет. Нақтылағанда, дереккөздің өзіне тән ерекшеліктерін толық ескермекшіміз. Оның ұзақ уақыт ауызша дәстүрде өмір сүріп, жадта сақталып, өзіндегі ақпараттарды соған лайықты етіп бейімдейтіні ұдайы қаперімізде.
Жыр өзінің деректемелік сипатын ономастика арқылы шешкізеді. Халықтың қоғамдық-саяси ахуалы жайындағы мәліметтер антропоним, этноним және квинтэссенция белгілерімен назарға түседі. Бұған мәтіндегі Едіге, Тоқтамыс, Нұрадин, Мұса, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази, Шора, Көкше, Жаңбыршы, т.б. антропонимдерін; Ноғай, Ноғайлы, қалмақ, ындыс-қалмақ, қызылбас, ерсары - этнонимдерін, Он сан байтақ болсын жер, Орманбет бидің өлген жер квинтэссенциясын алып отырмыз. Жырдың өзі тұтасымен Ноғайлы жұртына қатысты тарихи дерекке айналып, оны тақырыпқа берілген Қырымның қырық батыры атауымен түйіңдейді.
Қырымның қырық батыры деп аталатын ноғайлы жыры бұл аса құнды мұра, келер ұрпақтың салалы жемісі. Жыр тек ноғайлы жыры емес сонымен қатар қазақ халқының аты аңызға айналған батырлары аталады. Қырымның қырық батыры эпостық жыр. Жырдың көлемі Илиада мен Одиссеядан бірнеше есе үлкен. Жыр Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан жазылып алынған. Мұрын жырауға бұл жыр Абыл арқылы жеткен деген деректер бар. Бірақ Абыл ақын дүниеден өткен шақта төрт бес жаста болған. Осыған сай Мұрын бұл жырды Нұрым, Қашағандар арқылы естіген десек те болады. Мұрын Сыпара жырау мектебінің өкілі. Бірқарат зерттеушілер Қырық батыр отыздан аса батырды қамтитын жиырма сегіз жырдан тұрады деп жазады. В.Жирмунский де осы пікірге сүйене отырып қырық батырды суреттейтін жиырма сегіз жыр деп пікір білдірген. Ә.Қоңыратбаев отыздан аса батырды бейнелейтін жиырма алты жыр деген. Қырық батыр қырық бір батырды қамтитын отыз алты жырдан тұрады. Шоқан Уәлиханов қазақ эпостарының туу тарихын Алтын Орда дәуірімен байланыстырған. С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайылов секілді ғалымдар пікірлері Шоқан ойын одан әрі дамыа, одан әрі тереңдете түскендей. Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллиннің Қырымның қырық батыр эпосындағы кейіпкерлердің көпшілігі Алтын Орданың ыдырау, Қырым хандығының орнауы кезіндегі адамдар екендігі туралы пікірлер назар аудартарлық. Қырық батыр жырына Қырым сөзінің қоса айтылуы да, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин жоғарыда айтылған Алтын Орданың ыдырау, Қырым хандығының орнауы кезіндегі оқиғалар деп ойлаймыз деп көрсетеді. Қырық батыр жырларында ноғай, қазақ батырларының қалмақ, қызылбас, ындыс қалмақтар басқыншылығынан елін, жерін, халқын қорғау, халықты қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай ұлан ғайыр даланы аман есен сақтап қалу міндеті батырларымыздың санасында мықтап сақталған еді. Батыр деген атқа лайық өз ерліктерін көрсете білген.
Қырық батыр құрамындағы жырлар бір дәуірде, бір мезгілде туа салмаған, олар әр заманның туындылары. Қырымның қырық батыры аталатын жыр ноғайлы жыры деп аталатыны анық. Осы ноғай, нохой деген сөз моңғолша ит деген сөз, тайпалардың шығуы тегіне меңзейтін қасиетті тотемдердің бірі. [2, 15б.] Ал қазақ халқының тотемдік түсінігінде қасқыр, бөрі түсінігі кең мағынада қолданылады. Бұл жерден біз ноғай мен қазақ халқының арасынан ұқсатықты байқауға болады. Соның негізінде ноғайлы жырлары мен қазақ халқының жырларын, яғни батырлық жырларды бөліп қарастыруға болмайды. Енді осы ноғайлы жыры деп аталатын жырға келер болсақ, "Қырық батыр" топтамасына енген Ноғайлы жырларын сақтап, кейінгіге жеткізуде Маңғыстау жырау-жыршыларының қызметі айрықша. Бұл жыр неліктен тек Маңғыстауда сақталған деген сұрақ туындайды әрине бұл хақ. Жырдың Маңғыстауда сақталуына байланысты бұл Қырымның қырық батыры оқиғасының көпшілігі осы Маңғыстау жерінде өткен деген пайымдауға келуге болады. Маңғыстаудың мағынасының өзінде де мың қыстыстау сөзіне шыққан деген деректер бар бұл дегеніміз мың жұрт келіп мың жұрт кеткен деп те көрсетіледі кейбір деректерде. Енді бұл жырларды жырлаушыларға тоқталар болсақ, оны Сыпыра, Абыл, Нұрым және Мұрын жырау жырлаған. Соңғы кездері бұл тізімге Нұрпейіс Байғанин де жырлаған деген пікірлер айтылып жүр. Нұрпейіс Едіге, Орақ Мамай, Қарасай Қазиды жатқа айтқан. Ал, Мұрын жырау Сеңгірбекұлы "Алатайлы Аңшыбай ұрпақтары", "Қарадөң ұрпақ - тары" және "Құлыншақ", "Ақжонасұлы Ер Кеңес", "Жаңбыршы", "Телағыс", "Оғыз батырлар - ды" Нұрым Шыршығ - ұлұлынан, "Қыдырбай ұрпағы Қобыланды", "Шынтасұлы Төрехан", "Әмет батыр", "Алау батыр", "Ер Көкше", "Ер Қосай", "Асан Қайғы", "Абат батыр", "Тоған батыр", "Манашы батыр", "Тұяқбай батыр", "Айсаұлы Ахмет", "Қарғабойлы Қазтуған", "Көрұғлы" жырларын Қашағаннан үйрендім деген. Бұлар Сыпыра жырау мектебін жалғастырушылар еді.
"Қырымның қырық батыры" туралы жыр қырық тараудан тұрады, оның әрқайсысы жеке-жеке батырларға арналған. Сонымен Қырымның қырық батыры жырын үш циклге бөлеміз:
1. Аңшыбай батырдың ұрпақтары: Аңшыбай, Парпария, Едіге батыр, Нұрадан, Мұсахан, Орақ - Мамай, Қарасай - Қази.
2. Қарадөң батырдың ұрпақтары: Қарадөң, Жұбаныш, Сүйініш, Ер Бегіс, Көгіс, Тегіс, Тама.
3. Жеке батырлар: Ақжонасұлы Ер Кеңес, Манашы ұлы Тұяқбай, Қыдырбайұлы Қобыланды, Айсаның ұлы Ахмет, Алау батыр, Шынтемірұлы Төрехан, Қосай батыр, Телағыс, Абат, Тоғай, Асан қайғы, Әмет батыр, Көкше батыр, Қазтуған, Көрұғлы Сұлтан. [3, 535б.]
Аталған жырлар циклінде бір батыр екінші батыр - дың ұрпағы болып жырланатынын жырдан толық аңғаруға болады. Сондық - тан қырық батыр жайлы жырлардың жиынтығы - тегі мен ком - позициялық құры - лымы жағынан өзара тығыз байла - нысты. "Қырымның қырық батыры" ту - ра - лы жыр деп аталатын жыр - лар жиын - тығы өзінің құрылысы жағынан қырғыз - дың белгілі "Манасын" еске түсіретін, бірақ көлемі бойынша одан екі есе үлкен, қалыпқа түскен тұтас бір мә - дени дүние. Аталған мұра көлемі жағынан Шығыстың ұлы туындысы - "Мың бір түннің" өзін кейінге қалдырады. Бұл жырлардың мазмұны, сюжеті мен композициясы ерекше назар аударуға лайық. Шет жерлік басқыншылардың ша - буылынан елін қорғаған батырлар ерлігі әр жырда да жырланады. Батыр мұнда халқының қорғаны, жат жұрт езгісінен азат етуші қаһарманы ретінде көрсетіледі. Ержүректілік, әділдік, ақылдылық, туған халқына деген махаббат секілді қасиеттер оларға тән болып келеді...
Қырымның қырық батырын жырлаушыларға тоқталар болсақ жырды толықтай жатқа білген Мұрын Сеңгірбекұлы. Мұрын - Маңғыстау өлкесі, Бозашы түбегінде 1859 жылы өмірге келген. Мұрының ілкі аты Тілеген. Туысқаны Иса Әділханов: Мұрекем ұзын бойлы, ат жақты, сұйық шоқша сақалды, қапсағай қараторы, мұрынды кісі еді. Содан жұрт оны Мұрын деп атап кетіпті. [9, 211-212б.] Жыраудың кіндік қаны тамған жер - Иткелді суы. "Мекенімді сұрасаң, Бозашы деген түбекте, Иткелді судың басы еді" деп басталатын жыраудың Нұрыммен кездесудегі толғау жыры бұған куә. Кейде Қоңырорпада туған деген нұсқасы да кездеседі. Байырғы тұрғындардың бекіте түсуіне қарағанда, "Иткелді" атауы бертінде "Қоңырорпаға" айналған. Бүгінгі ұрпақ Қоңырорпаға тоқтауда. Әлемдік маңызы бар халқымыздың қымбатты қазынасы Қырымның қырық батырының жасақталуына нендей әсер етті. Сала - сала батырлық жырларды дамыта, жетілдіре, бір жүйеге келтіріп жырлаған ұлы жыршы қалай пайда болды? Мұның екі себебі бар: әлеуметтік тарихи жағдай әсері, о заманнан Мұрнға дейін ұласып келген дәстүрлі жыраулық, жыршылық орта ықпалы. [9, 212б.]
Ұлы жырау қазақ қоғамының басынан өткен тарихи оқиғалардан әбден құлағдар боп өскен. Ал XІX ғасыр белесінде Маңғыстау өлкесі, Орта Азия, Қазақстан аумақтарын қамтыған қоғамдық өмірдің күнгейі мен беткейі жыраудың жан-жүрегінен, ақыл-ойынан өтіп, қорытынды жасалған. Міне, осындай дүниежүзілік тарихи орта Мұрын жыраудың да азамат, ақын, күрескер ретінде қалыптасу ортасы болған. Бірақ, жырау естіп білгендерін бір құлағына кіргізіп, екінші құлағынан шығарып салушы жай ғана көптің бірі емес бірегейі бола білген жырау. Ол бұларды ақыл елегінен өткізіп, ақылына ақыл қосуға ұмтылған. Сол арқылы ұлы Абайдың "Болмасаң да ұқсап бағына" жүгініп, абыз аталарға ұқсап бағуға ұмтылған. [3] Ұмтылып қана қоймай, сонымен қатар жырға жаңа леп, жаңа нұсқа қосумен ерекшеленеді.
"Қырымның қырық батыры" туралы эпопеялық туындысы Мұрынның бүкіл өмірі бойы төккен терінің, үздіксіз твор - честволық ізденісінің жемісі. Ғасырлар бойы қырық бір батыр туралы жыр ел аузында шашыраңқы күйде айтылып келсе, аса дарынды тұлға болмаса, қырық бір жыр поэмалардың бәрін біртұтас эпопеялық шығарма деңгейіне жеткізу мүмкін емес еді. Міне, осындай аса күрделі де жауапты міндетті орындау Мұрын Сеңгірбекұлының үлесіне тиді.
"Қырымның қырық батыры" атадан-балаға ұласып келе жатқаны белгілі және өте көлемді жырлар топтамасының негізін салған Сыпыра жырау болғаны айтылады. Бұл пікірлер негізсіз емес десек те болады. Қыпшақ елінде XІV ғасырда болған араб саяхатшысы Ибн Батута қалдырған жазбалардың бірінде Жайық бойындағы Сарайшық қаласында қарт жырау тұрғанын көрсет - кен. Академик Әлкей Марғұланның пікірінше, Сарай - шықта тұрған жырау осы Сыпыра жырау болуы керек. Ол өмірінің бірқатарын Маңғыстауда өткізіп, кейін Сарайшыққа қоныс тепкен. Оның өмір сүру дәуірі мен мекеніне қарағанда, но - ғай - лардың сол Жем мен Жайық, Үстірт пен Маңғыстау маңында болғандығын ескерсек, осы ұлы жырау ноғайлы жыр - ларының негізін салушылардың бірі - Сы - пыра жырау болуы әбден ықтимал [3, 11б. ]
"Қырымның қырық батыры" туралы жырларда Сыпыра жырау абыз ата бейнесінде суреттеліп отырады. Бұл - баба жырауға деген терең алғыс сезімі болса керек. Көне ноғайлы жырларын, "Қырымның қырық батырын" Сыпыра жыраудан кейін оның талантты шәкірт - терінің үлесі бар ғаламат туынды десе бо - лар. Ондай дарынды шәкірттер қатарына көне Маңғыстаудың, Атырау өлкесінің ақиық ақын-жыраулары Абыл, Қалнияз, Мұрат, Нұрым, Қашаған, т.б. жататыны талас туғызбайды. Ал жыр сүлейлерінің шығар - маларындағы көркемдік өрнектер Мұрын жыраудың туындыларында айқын байқалады. Мұрын Сеңгірбекұлының әдебиеттегі осы тұстағы орны мынада: атам заманнан бері келе жатқан, Абыл, Маралбай, Есенбек, Қуан, Көшелек, Жаскілең, т.б. ақындар жырлап, бұлардан қалған сала-сала батырлық жырларды өмір бойы топтап біріктіріп, желі-желі жүйемен өрбітіп, "Қырымның қырық батыры" күйіне, біртұтас дүние деңгейіне жеткізе білуінде. Сонысымен Мұрын Сеңгір - бекұлы - қайталанбас тұлға, со - нысымен қырық батыр -- жыраудың қырық батыры.
Мұрын жыраудың мұрасына көз салсақ, батырлықтың әкеден балаға ауысып отыратын жалғастығын байқаймыз. Аңшыбай, Қарадөң батыр ұрпақтары туралы жырлар - осы жалғастық дәстүрінің айқын айғағы. Бәлкім, аталмыш қаһармандар дұшпанның аз-көптігін есепке алмай, мыңға жалғыз аттанған, жекпе-жектерде күш сынасып, қан төгіскен батырлар емес, ел басын ұйыстырып, іргені жауға бермеген кемел көсемдер, қолбасы серкелер болуы мүмкін. Эпосқа арқау болған Ноғайлы билері майдан кешкен батырлар емес, ел ұстап, ләшкер жүргізген көсемдер болғаны ақиқат. Ер Тоған Ноғайлының қырық батыры санатына еніп, ел қорғаған ардақты ер, әртүрлі жырларда жауға сес, кие ретінде аты аталып отырғанмен, кеңейтіле жырлағаны "Асан Қайғы, Ер Тоған, Абат" дастаны. Ол Ноғайлы жырларының бұлақ бастауы "Едіге" эпосында Жемдегі Бөкенбайды мекен еткен. Ер Тоған жортуылда жүргенде елін қалмақ шауып, Мақпал сұлуды тұтқындап кеткені туралы хабар жеткенде Едіге іле-шала атқа қонып, жесірді айырып алады. Асылы, Ноғайлы тақырыбын толғаған Дешті Қыпшақ жыраулары батырлардың өмір сүрген уақытына онша мән бермей, өзі баяғыда өлгенмен, ел жебеген рухы бүгінгідей тірі даңқты батырлардың есімін әртүрлі жырларға сыналап енгізіп отырған. Бұл кейінгі жырау-жыршыларының қоспасы болуы да мүмкін. Атақты батырлардың дабыралы даңқы қалып, істері мен өмір сүрген кезеңі көмескіленген соң, хронология дегенге онша мән бермеген сыңайлы.
Мұрын Сеңгірбеков түркі халық - та - рының бірнеше тілін меңгерген. Мысалы, түркімен халқының "Көроғлы" атты кө - лемді дастанын сол халықтың өздері таң - дай қағып тыңдайтын деңгейде орындап отырған. Араб елінің Рамуз патшасы және Ысырау (Қысырау) патша - сы туралы әйгілі "Оғыз" жырларын жақ - сы білген және тамаша орындаған. Өкініш - ке орай, бұл соңғы үшеуі жырау - дың мұражай қор - ларында кездеспей келеді. Жалғыз бұлар емес. Айталық, Мұрын жырау 1949 жылғы 8 тамызда академияға өз өмірбаянының толығырақ нұсқасын жіберген. Осы хатқа жырау өзі білетін мұралардың тізімін қосқан. Олар мыналар:
1. "Қырымның қырық батыры" туралы әңгімелер мен жырлар;
2. Түркіменнің "Көроғлы батыр" туралы жыр, әңгіме;
3. Араб елінің Рамуз патшасы, Ысырау (Қысырау) патшасы туралы жыр- әңгімелер;
4. Бұрын Маңғыстауды жайлаған "Жеті жұрт" туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе.
ІІ Қырымның қырық батыры жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
2.1 Жырдың бізге жеткен нұсқалары
22Жырдың тілдік көркемдік жақтары
2.3 Едіге батырдың тарихи және мифтік бейнесі
ІІІ Батырлықтың киелілік сипаты
3.1 Батырдың дүниеге келуі
3.2 Батырлық және жыраулық поэзияның тарихы шындығы
3.3 Батырдың қазақ қоғамындағы орны
3.4 Батырдың жалғыздық сипаты
3.5 Батыр тұлғасын айқындайтын атрибуттар
ІV Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қыpымның қыpық бaтыpы дeгeн aтпeн әдeбиет тapихынa eнгeн бaтыpлық жыp-дaстaндapдың бip қaзaқ емec, бүкiл түркi xaлықтapының мәдeниeт тapихындa алатын орны айрықша деуге болады. Кейде ноғайлы жырлары деп те аталатын бұл шығармалардың халықтың өткен дәуіріндегі қоғамдық-саяси өмірі туралы беретін деректері көп және жан-жақты. Біздің заманымыздағы түрколог ғалымдар ескіден жеткен мұралардың көпшілігінің қазіргі түрік халықтарының қайсысына нақты тиесілі екендігін дәл басып айта алмайды. Бұл мүмкін де емес. Сондықтан орта ғасырлардан қалған түрік ескерткіштері қазіргі қазақ, татар, анатол-түрік, өзбек, қырғыз, ноғай, түркмен т.б. туыстас халықтардың бәріне ортақ әдеби мұра, солардың бәрінің де әдебиетінің басы болып есептеледі Ал зерттеліп отырған дәуір әдебиеті туралы көптеген салиқалы ойдың авторы, тың пікірлері арқылы қазақ әдебиеті тарихын жүйелеуде жаңа леп әкелген М. Мағауин былай дейді: Қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдері өз кезінде бүкіл Дәшті Қыпшаққа даңқы кеткен Асанқайғы, Қодан-тайшы, Қазтуған жыраулар мұрасын біз жаңаның басы ғана емес, көненің жалғасы деп те қарауға тиіспіз [1, 237 б.].
Зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, Қырымның қырық батыры жырларының негізгі сарынын қай халықтың мұрасы екенін нақтылап айту да мүмкін емес. Бірақ жырдағы оқиғаларға қарап, оқиғаның өткен ортасына көз жібере отырып бұл жырдан қазақ халқы алыс емес екенін байқауға болады.
Маңғыстауда дүниеге келіп, өзінің ерекше жаткештік дарынымен елге танылған берісі қазақ халқының, әрісі бүкіл түркі нәсілдестерінің мақтан етуге лайық, бірнеше ғасырда дүниеге бір рет келетін ерекше жаратылыс иесі Мұрын жырау Сеңгірбекұлы Қырымның қырық батырын жырлап кеткен.
Жырдың Маңғыстауда сақталып қалуы да оны Мұрын жырау жырлауы да көптеген сауалдарға жауап беріп тұрғандай.
Қырымның қырық батыры жырлар циклі туралы арнайы зерттеу еңбек болмаса да, жырлардың текстологиясы, жеке дастандардың әдеби-көркемдік ерекшеліктері туралы ішінара зерттеулер бар. Бірақ түркі тектес халықтардың бірнеше мемлекеттік құрылымдарға бөлініп қайта қалыптасуының тұтас бір дәуірін қамтитын тарихи-көркемдік баяны болып табылатын сериялы батырлық эпостың рухани-танымдық астары арнайы зерттеу нысаны бола қойған жоқ.
Қазақ-ноғай тарихында халықтың басынан өткізген шым-шытырық оқиғалары мен алмағайып заманалардың барлығы бірдей ел жадында сақталып қалуы мүмкін емесі белгілі. Бізге жеткен жырлардағы көріністер солардың қатарындағы ең маңыздысы болса керек. Ол оқиғалардың халықтың танымында, тарихи болмысында өзіндік орны, ықпалы болғаны сөзсіз. Біздің жұмысымыздың негізгі зерттеу нысаны - басты қаһарманның киелілік сипаты. Басты қаһарман - батыр. Неге қазақ батырлары жаумен жалғыз алысады? Не себептен батыр жалғыз? Жалғыз ағаш орман емес деген европалық мақалдың қазақы болмысқа қатысы бар ма? Қазақ танымындағы жалғыздық пен даралықтың сипаты қандай? Қазақтың рухани болмысында кие деген ұғым қаншалықты орын алады? Қазіргі өркениет көкжиегінде мүлде жаңа адамға айналған қазақ ұлтының дүниетанымында батыр ұғымының әлі де маңызды бола беруінде нендей сыр бар?
Қырымның қырық батырының бастауы Едігеден басталады десек, сол Едігенің дүниеге келуінің тылсыммен байланыстырылуында қаншалықты шындық бар? Едігенің дүниеге келуі мифтік сипатқа ие дегеннің өзінде, батырлықтың киелі саналу сыры неде? Міне осындай сауалдар төңірегінде зерттеу жұмысын жүргізу арқылы біз қазақ халқының дүние танымының когнитивтік құрылымында батыр және жырау мәдени концептілерінің ерекше орын алатынын анықтадық. Бұның өзі біздің зерттеуіміздің өзектілігін айқындайды.
Зерттеу тақырыбының мақсаты мен міндеті: Қырымның қырық батыры жырлар циклі - өткенімізден сыр шертер сырлы шежіре. Шоқан Уәлиханов Ноғайлы дәуірін "қазақтың алтын ғасыры" деп бағалаған. Ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Алайда, қазақ ұлысының бір бөлігі Ноғайлы Ордасы туралы түсінігіміз шектеулі боп келді. Мұрын жырау аузынан жазылып алынған "Қырымның қырық батыры" ноғайлының саяси-әлеуметтік тарихи жырдан қазақ халқының Ноғай ордасымен қаншалықты жақын тұстары бар екені осы жырлар циклін зерттеу барысында анықтала түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты Қырымның қырық батыры жырлар циклінің мазмұнына, тілдік сипатына талдау жасай отырып, жырлардағы батырлар династиясының жалғастылығын, батырдың ұлттық тұлға деңгейіне жету жолын, оның киелілік бейнесіндегі тылсым сипаттың қазақ дүниетанымымен байланыстылығын айқындау.
Мақсатқа қол жеткізу үшін Қырымның қырық батыры жырлар циклінің шығу тарихы, текстологиясы, басты қаһармандарының жырда берілу сипаты, киелілік сөзінің этимологиясы, қазақ дүниетанымындағы батыр, жырау ұғымдарының когнитивтік сипаты, тіл біліміндегі концепт мәселесі, батыр, жырау, жалғыздық, даралық концептілерінің когнитивтік құрылымын талдау міндет етіп қойылды.
Зерттеу тақырыбының объектісі: Қырымның қырық батыры жырлар цикліндегі басты қаһармандардың тілдік образы.
Зерттеу тақырыбының пәні: батырлар жырындағы киелілік мәселесін когнитивтік лингвистика тұрғысынан қарастыру.
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы және жасалған тұжырымдар. Қырымның қырық батыры деп аталатын қазіргі таңда ноғай татарларына телініп жүрген жырдың тікелей қазақ халқының мұрасы екендігі, осы жырдағы жер-су, кісі есімдерінің Маңғыстау өлкесінің тарихи шежіресімен астасып жатқандығы тілдік деректер арқылы нақтыланды. Жырлар цикліндегі батырлардың туыстық желісін жүйелей отырып, әр дәуірдегі батырлықтың басты кредосын айқындауға назар аудардық. Айлап жырлағанда тауыстырмайтын осынша көлемдегі жырдың халық жадында ауызша сақталып жету сыры не деген сұраққа жауап табуға ұмтылдық. Нәтижесінде жыраулық пен батырлық қазақ дүниетанымында бірін-бірі толықтыратын айрықша киелі ұғымдар екені анықталды. Жыраулық және батырлық ұғымы қазақ ұлтының рухани-тарихи санасында белгілі бір когнитивті құрылымға ие концепт бола алатыны дәлелденді. Осы екі концептіні толықтыратын мәдени-ұлттық ұғымдарға қатысты жалғыздық, жекелік, атамекен, шейіт болу, мәрттік сөздерінің мән-мағынасы талданды.
Қырымның қырық батыры жырлар циклінің зерттелуі, тарихи орны
Жиырмасыншы ғасырдың басына дейін ел өмірінде ерекше орынға ие болып келген эпос жанрының маңызы әдебиeтшiлeр үшiн eжiктeп aйтпaсадa дa түсiнiктi. Ал, зaмaн aғымынa сaй сыpт көзгe мaғынa-мәнсiз сaнaлaтын фoльклopдың мaңызын С.Қaсқaбaсов былaй түсiндipeдi: Фoльклopдың үш сипaты бap: а) фoльклop - eжeлгi дүниeтaным жәнe көнe мәдeниeт, әрi мұpa; ә) фoльклop - тұpмыстың бiр бөлшегi; б) фoльклop - сөз өнеpi [2,7]. Қыpық батыp жыpының әдeби мaңызынa кeлeтiн бoлсaқ, бaтыpлық жыp өзiнiң aты aйтып тұpғaндaй қыpықтық дeңгeйiнe жeтiп, фoльклopлық тұтaстaнудың көп сaтысынaн өткeн әлeмдiк мaсштaбтaғы эпикaлық дaстaндapдың құймaсы бoлaтын. Біp қapaғaндa бeлгiлi бip дәуiрдeгi хaлық дүниeтaнымын, apмaн-тiлегiн көpсeтeтiн жыpлap сeкiлдi көpiнeтiн мұpa бoйынa бipнeшe ғaсыpлық дәуip бoлмысын, хaлықтap сaнaсын, тiлдiк ұғымдap шoғыpын бepiп, тaрихи, мәдeни oқиғaлap шeжipeсiнeн сыp шepтeдi. Ноғайлы жыpлapы атымeн бeлгiлi Қырымның қырық батыры туpaлы Ә.Қоңырaтбaeв мынaндaй пiкip айтaды: ...қазақтың эпостық жырларының сюжеттік арқауы мен оның жырлану дәуірін шатастыру бар. ...Мұpын жыpлapының aрқaуы, сюжеті түгелдей ноғайлы зaмaнының шеңберіне симайды. Оның сюжеттеpiнiң iшiнде X-XI ғасыpлapдан бeргi көп зaмaнның тapихи уaқиғaлaрының жиынтығы сурeттeлeтiн сияқты. ...Сюжeтiнiң eскiлiгi, aдaм, жep aттaрының шыншылдығы, дiн, миф сapындapының aздығы жaғынaн Мұpын жырлapы eрeкшe көзгe түсeді
Қыpымның қыpық батыpы жыpының отaндық фoльклopистикa ғылымдaғы зepттeлу дeнгeйi туpaлы ғaлымдардың пiкірілеріне сүйенер болсақ төмендегідей деректемелерді көруге болады: 1) Қырық батыр жыры туpaлы eң aлғaшқы пiкipлep сол 1942 жылдың 19 шiлдeсiндe Тiл, әдeбиeт жәнe тapиx институтының диpeктopы Н.Н.Сaуpaнбaевтың Сoциaлистiк Қaзaқстaн гaзeтiндe жapиaлaнғaн Хaлық өнepiнiң қaзынaсы - Мұpын жыpaу дeп aтaлaтын мaқaлaсындa айтылған. 2)1960 жылы жapық көpгeн Қaзaқ әдeбиeтiнiң тapихы дeп aтaлaтын eңбeктe дe Мұpын жыpaу рeпepтуapы туpaлы мәсeлe көтeрiлeдi. Бұpын М.Ғұмapoвa бaтыpлық жыpлapды ...тeк әдeбиeттiк мұpa eмeс, қaзaқ хaлқының өткeндeгi тұpмысынaн-экaнoмикaсынан, қoғaмдық тapихтың бoлмысынан, шapуaшылығынaн бaғaлы дepeктep бepe aлaтын құнды мaтepиал болды деп көрсетеді.
Қырымның қырық батыры жырлар цикліндегі қырым, қырық сөздерінің этимологиясы және оның жырға қатыстылығы көптеген зерттеушілердің назарын аударуда. Жалпы XIV-XVII ғасырлардағы жырларды ноғайлы жырлары деп айту қалыптасқанын білеміз. Ноғайлы - халқымыздың тарихи бел белестерінде жүріп өткен бір кезеңі. Ноғай ұлысы, Ноғай елі деген атау бертін келе Hoғaй, Hoғaйлы дeгeн xaлықтapдың aтaулapынa aйнaлды. Ноғайлы дeгeн атaудың жapaтылыc бoлмыcынa дa мән бepгeн жөн cияқты, бұл күндe ноғaй xaлқы нeгiзiнeн Ставрополь өлкесі мен Дағыстан АССР-да және Шешен-Ингуш АССР-да, Қарашай - Шеркеш автономиялық облысында тұрады. Олар ноғай тілінде сөйлейді. Әдет -ғұрпы мен тұрмыс -салты қазақ -қарақалпақ халықтарымен жақын. Ноғайлар - Алтын орда әскерінің қолбасшысы ноғай батыр ұлысының құрамына кірген түркі тілдес қыпшақтармен араласып, олардың тілін қабылдаған болатын. Түркі және Монғол тайпаларының ұрпағы саналған еді. Қазақ халқының құрамында Ноғай деп аталатын ру да бар. ХІІ ғасырда өмір сүрген Алтын Орда әскерінің әйгілі қолбасшысы, Жошы ханның шөбересі - Ноғай тарихи тұлға. Ол жорықты Батай ханмен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханы тұсында қолбасшысы болды. Жырда көрсетілген Ноғайлы атауы Моңғолдың атақты қолбасшысының есімімен байланысты болуы да мүмкін. Қазақ жерінде ерте замандағы белгілі батырлардың, хан қолбасшылардың есімдері қойылған жер-су атаулары аз емес. Осыған орай біздің ноғайлы мұраларымен біздің мұраларымыз ортақ екенін көрсетуге болады. Ноғайлы дегеніміз кімдер? - деген сауалға келетін болсақ, Ә. Қоныратбаев ноғайларды төрт түрлі деп көрсетеді. Оларға: 1) Сары ноғай. Бұлар 1380жылдан соң, Ислам дінін алып батысқа кеткен: Қазақ, Қырым, Қасимов (Еділ) хандықтарын жасайды. Өздерін татар (моңғол) деп атаған. 2) Қара ноғай. XYI ғасырда бұлар он сан ноғай хандығын орнатқан. Ноғай қазақ бүлінгенде, оның ханы Орманбетті қазақтар өлтірген. Бұлардың елі Барабы татарлары. 3) Маңғыт ноғайлары. Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, ұзақ жылдар бойы қазақтармен қатар тұрып, сонымен қатар жерлес, тілдес болған. Едіге, Орақ, Қарасай Қази маңғыттан шыққан. Әз Жәнібек тұсында Ноғай ұлысы жасақталады. Қонысы Маңғыстау, батыста Дағыстан, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл болғаны тарихи деректерден белгілі. 4) Кавказ ноғайлары. Бұлардан көбіне маңғыттар тараған. Оларды Адыгей (Едіге елі), Қарачай(Қарасай елі), Өази елі (Шобан, Биғазы), пешене бұлғар, абхаз, ингуш, құмық, дағыстан, шешен, кейде алан, дербент мамлюктер,н жатқызамыз. Ноғайлы жырлары эпос тудырған маңғыт ноғайларынның сюжеті болса керек. Едіге, Орақ Мамай, Қарасай Қази қазаққа ноғайдан келген делінеді. Бұл жырларды осы кезде Кавказ ноғайлары иемденіп жүр. Оларды біз қазақ қыпшақ сюжеті дей алмаймыз. Әрине бұдан келіп, жүздеген ноғайлы жырларынан безу керек деген ой тумайды. Ноғайлы заманында дамыған Ер Тарғын қазақтың өз туындысы. Ноғайлы дәуірін Ш. Уәлиханов қазақ халқының Алтын ғасыры деп айтуы жай нәрсе емес. Себебі, дастандар мен толғаулар жалпы алғанда ноғайлы дәуірінде жыраулық өнер авторлық поэзия өмірге келген. Бұрынан сара жолы бар эпос дастандар қайта жанданды, қайтадан жырланды, жаңа тарихи жырлар қалыптасты. Ноғайлар жұртының шығу тегі туралы К.Ф.Сталь, Г.Перетяткович, А.И.Мусин Пушкин, П.Бутков, Л.Люль сынды тарихшылар мен тарихи әуесқойлар өз пікірлерін айтқан. Негізгі тұжырым: ноғайлардың татар - моңғол, болмаса қыпшақ - моңғолға қатысты деп келген. [ 3,12б. ] Бірақ бұл пікірлер бір - бірімен кейбір тұстары қайшы келіп, ноғайлардың толық шығу тегін көрсете алмайды. Мәселен ғалым В.В.Трепавлов ноғай тайпаларының руларын былайша топтастырады: Алшын, Байыс (Беріштің бір тармағы), Байұлы, Баяут, Бадрақ, Жалайыр, Қаңлы, Қатаған, Қырық, Қоңырат, Қоралас, Кенегез (Шекті), Керейт, Керей, Қыпшақ, Сары Қыпшақ, Қара Қыпшақ, Құланшы, Масқар, Меркіт, Мың, Найман, Тама, Үйсін, Арғын мыңы, Телеу, Жүз, Шөмішті (Табын). Бұл топтастырудан біз көптеген қазақ халқының руларын көріп отырмыз осыған сәйкес ноғайлыны татар - моңғол, қыпшақ - моңғол деп қарауымызға болмайды. [ 2, 12б. ]
Абылдан бастап Мұрын жыраумен шектелетін Қырымның қырық батыры жырларының қалыптасқан уақыты мен орнын бүгінде сенімде түрде атап көрсетуге болады. Бұл - Ақтөбе жақтағы Қобда мен Айладыр еліндегі Балқан Қазаншыққа дейінгі Арал - Хасарлы аралық аймағы. Бұл - эпос жасауға негіз болған шығармашылық базаның үлкен ареалы. [ 8, 53-54б. ] Бұл жырдың осы аймақтарда сақталуы, тек Маңғыстау жерінде жырлануы жердің киелі мекен екенін анықтай, дәлелдей түскендей.
ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың Кіші жүзінің құрамына енді. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген. Өзара туыс екі Орда - ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уағын қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде бағалайды Шоқан.
Қазақстан Ғылым Академиясы орталық кітапханасының қолжазба қорындағы Мұрын жыраудың өмірбаяны және қысқа өлеңдері. Көкше батыр қолжазбасында мынадай мәлімет беріледі: Ноғайдың әуелі келіп жайлаған жері Әз Жәнібек ханның Астраханнан келіп орын алуы мен ноғайлар да осылай қарай өте бастады. Әз Жәнібектен бұрын бұның алдын қалмақ иеленіп қалып бермеген, сонан ноғайдың ерлері қалмақты бостырған.
Ноғайдың тарауы үшке бөлінеді:
1) Қарақыпшақ ноғай, оларға: Қобыланды батыр жатады.
2) Қырымды ноғайға жататын: Ер Көкше, Ер Қосай, Айсанның ұлы Ахмет, Ақжонас ұлы Ер Кеңес, Асанғайғы, Ер Абат, Қарға бойлы Қазтуған, Нәрік ұлы Шора, Шынтас ұлы Төрехан т.т.
3) Шер куртты ноғайға жататындар: Алатайлы Аңшыбайдың тұқымы Мұраттың маған айтуы осы [3, 3 б.].
Жалпы ноғай Ордасының Қазақ хандықтарының қалыптасуына үлкен әсері болған. Қарақалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде пайда болды. Бүгінгі таңда Солтүстік Кавказда осы орда құрамына кірген құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады.
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі, аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар - сол ноғайлы заманының мұралары.
Ноғайлы дәуірі әдебиеті туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғ. сөз еткен еді. Ол өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырымдайды [4, 138 б.] Ол Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге, Орақ жырларын жазып алады.
Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық аңыздауларға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [5, 138 б.].
Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе, пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б.) сөзіне дәлел ретінде үзінділер алады. Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек Ноғайлы дәуірінде туған деген пікір баса айтылады [6, 161 б.].
Ноғайлы әдебиеті туралы пікір айтқан тағы бір ғалымымыз Қ. Жұмалиев қазақ эпостарының жасалыну жолдарын ХІV-ХVІ ғасырлардағы Алтын Орда дәуірімен байланыстырған Шоқан Уәлиханов пікіріне сүйенеді. Оның: Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиеттерінің бір түрі батырлар туралы жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар туралы. Соған қарағанда бұл жырлар ХІІІ ғасырдың ақырында, ХV-ХVІ ғасырларда жасалған сияқты [6, 10-11 бб.], - деген пікірін дәлелге келтіреді.
Түркі мәдениетінің, одан бері қазақ мәдениетінің керемет құнды дүниелерінің бірі -- эпостық жырлар. Ә.Марғұлан қазақ эпосын мынадай кезеңдерге бөлген:
1. Архаикалық кезең. Ол исламшылдыққа дейінгі түркі мифтері негізінде жасалған туындылар. Оған Күлтегін жоқтауы, Құламерген, Шоламерген, Ер Төстік, Ақ Көбек, Оғыз қаған туралы аңыздар жатады;
2. Огыз-қыпшақ дәуірі (VI -- XII ғасырлары). Бұл кезде жергілікті түркілер Қытай, Иран, Византия, Араб шапқыншыларына қарсы күресті жырлаған. Мысалы, "Қорқыт ата кітабы", "Алдар көсе", "Қозы Көрпеш -- Баян сұлу", т.б.;
3. Ноғайлы дәуірі (XIII -- XVI ғасырлары) -- "Бөген батыр", "Едіге батыр", "Қобыланды", "Ер Сайын", "Қамбар батыр", "Мұсахан", "Орақ батыр", т.б.;
4. Қалмақ шабуылы дәуірі -- XVII -- XVIII ғасырлардағы "құба қалмақ" заманы. "Олжабай", "Қабанбай", "Бөгенбай", т.б.;
5. Кейінгі дәуір. Қазақ батырларының хан, сұлтандарға, патша әкімдеріне қарсы күресін бейнелейтін жырлар.
Фольклорлық шығармалар тарихымызды зерттеудегі құнды деректің бірі. Жалпы, қандай да болсын, фольклорлық шығарманың негізінде өмір шындығы бейнеленеді. Әрине, архаикалық фольклордан тарих іздеу қиын. Дегенмен де көне мифтік аңыз-әңгімелерден халықтың дүниетанымын, кейбір көне әдет-ғұрыптарының іздерін көруге болады. Ал түркі дәуірінен бергі фольклорлық шығармалардан сол замандағы тарихи-этнографиялық болмыстың елесін, жаңғырығын таба аламыз. Ал ноғайлы дәуірінен бергі замандағы фольклорлық шығармалардың ішінен тарихта болған оқиғаларға арналған, тарихи тұлғаларға арналған жырларды фольклоршылар жеке жанрға -- тарихи жырлар деп бөліп қарастырады. Тарихы көбінесе ел жадында ауызша сақталып келген көшпелі қазақтар үшін осы тарихи жырлардың деректемелік орны бөлек. Дегенмен де фольклорлық шығармаларға дерек ретінде сүйенгенде, онда әсірелеудің, тарихи тұлғаларға типтік образдық портрет берілетіндігін ескеру қажет. Жырда тарихи нақтылы құбылыстар дәлме-дәл қайталанбайды.
Енді осы ноғайлы жыры деп аталатын Қырымның қырық батыр жырына тоқталсақ. Ең алдымен қырық сөзі аса мән береліктей нәрсе. Мысалы, қазақ халқында қырық сана аса маңызды мағынаға ие. Оған дәлел ретінде мына сөздерді келтіре кетер болсақ: Қырық жылға дейін бай мен кедей теңесер, Тұзақтан қорыққан құс қырық жыл ағаш бұтағына қонбайды, Жақсы атаның аруағы қырық жыл сүйрейді, Қырық жыл қырғын болса да, ажалы жоқ өлмейді, Қызға қырық жігіт сөйлеседі, бірі алады, Қыз қырық жанды келеді, Қырық жасқа келгенде домбыра үйреніп, Ахиретке барғанда шертпекпісің. Қырыққа келсе де, ырыққа келмеген, Құлықсыздың қырық желеуі бар, Қырсық қырық ағайынды, Қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ, Қыз балаға қырық жерден тыйым сияқты қырық саны ұйытқы болып келетін көптеген мақал-мәтелдер молынан кездеседі. Бұлардың қай-қайсысының астарында қырық санымен кодқа түсірілген мифтік-танымдық және діни сипаттағы сан-алуан ақпараттар орын алады. Осыған орай Қырымның қырық батыры болуының өзі яғни батырлардың саны қырыққа дейін жалғасуы тегін нәрсе емес. Және бір айта кетер бір жай Қырыққұдық туралы аңыз, Қырық қыз, Қырық өтірік секілді қырық санымен байланысты аңыздар, әңгімелер көптеп кездеседі. Қырыққұдық туралы аңыз бұл негізінен аңыз - әңгіме болып табылады. Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай өңірінен жазылып алынған. Аңызды бұрынғы кезде осы өңірде Бисен деген байдың жер қайысқан төрт түлігі болған. Бір жыл су көзі құрып, малы қырыла бастаған бай малшыларына құдық қаздыра бастайды. Шөлге шыдай алмаған малшылар да, төрт түлікте опат болады. Алғашында бұл аңызды Қанды құдық атаған кейіннен Қырыққұдық атап кеткен. Қолжазба нұсқасы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті қазақ әдебиеті кафедрасының арнайы қоры мен Әдебиет және өнер институты Қолжазбалар және мәтінтану бөлімінде сақтаулы. [7, 346б. ]
Қырық қыз - қарақалпақ халқының батырлық эпосы, ғасырда өмір сүрген Жиен жырау Тағайұлы жырлаған. Дастанның хатқа түскен нұсқасы Тәжібайұлы Құрманбай жыраудан 1930-1940жж. жазылып алынған. Жырдың негізгі идеясы- туған жерді басқыншылардан қорғау, Отанға деген сүйіспеншілік. Эпос ең алғаш рет 1948ж. өзбек, 1949ж. орыс және қарақалпақ тілдерінде жарық көрген. Дастанды Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ә.Шалабаевалар қазақ тіліне аударып, жеке кітап етіп бастырған. Жыр үлгілерін ел аузынан жазып алып, жарыққа шығарғанда: Н.Дәуқараев, М.Сағитов, Л.М.Климович. [ 7, 346-347б. ]
Қырық өтірік - қазақтың күлдіргі тұрмыс салт - ертегісі. Ұқсас нұсқалары қарақалпақ, өзбек, татар, түрікмен саха, хакас, бурят және моңғол халықтарының фольклорында кездеседі. Негізгі сюжет тазша баланың немесе тапқыр жігіттің қырық ауыз өтірікті табанда құрастырып, ханның қызына үйлену туралы құрастырылған. Қырық өтірік күлдіргі әңгімелерінің пайда болуына ертедегі заманнан келе жатқан дәстүр негізінде балаларды ересектер қатарына қосу үшін өткізілетін салт негіз болған. Кейіннен бұл әңгімелер өзгеріске ұшырап, өмірде болмайтын қызықты ғажайып, күлдіргі оқиғалар қосылған әңгіме жанрына айналады. [ 7, 347б. ] Бұған қарай отырып қырық санынан ерекше сан деп көрсетуге болады. Тек бұл ғана емес сонымен бірге салт - дәстүрлерде де қырық саны кездесіп отырады. Баланы қырықнан шығару, о дүниелік болған пенденің қырқын беру секілді салттарды көрсетуге болады. Қырымның батырының саны қырыққа жетуі де олардың тылсым күш иесі екенін аңғартады. Осыған орай ноғайлы жырларының Қырымының қырық батырына дейін жетуі, жалпы алғанда қырық санын ноғайлылардың қолдануы олардың да қырық санына деген өзіндік таным бар екенін көре аламыз. Сонымен қатар қырық саны Орта Азия халықтары эпосында жиі қолданылады. Қырымның қырық батыры деп аталатын жырдағы осы Қырым сөзі қандай мағына береді деген сауал кез келген пендені ойландырары анық. Ауыз әдебиеті, аңыз жырлардағы Қырым ұғымын зерттеушілер Қырым сөзін географиялық атау яки Қырым сөзін атауға байланысты қолданған деп түсіндіреді. [ 8, 53б. ] Осындай аңыз әңгімелер желісінен қырық санының мәні жоғары екенін көреміз. Сонымен қатар қырық саны көптік мағынаны да беретіні анық.
Қырымның қырық батыры жырындағы Қырым сөзі де аса мән берерлік жәйіт. Қырым ежелгі көшпенділердің мифологиялық түсінігі мен ежелгі эпосындағы аспандағы күн елі немесе күнтекті батырлар елі. Мифтік - эпостық Қырым жер - бетіндегі нақты батырлардан (мысалы, жырдағы қазақ, ноғайлы, ындыс, қалмақ батырларынан) бөлек, өз алдына жеке ғалам. Қырым сөзінің мағынасын бір - бірімен ұштастырылған екі - үш мифтік мәнмен түсіндіруге болады. Қырым сөзі ежелгі сақ - масагеттер, дайлар тіліндегі құр - күн деген сөзінен шыққан. Қырым батырлары - күн елінің күн сипатты батырлары дегенді білдіреді. Сондықтан бүкіл жырдың Қырымның қырық батыры деп жалпылама аталғанына қарап оқырман осы жырдың нақты қырым татарларынікі деп ойламауы тиіс, өйткені бұл - қазақтың өз дүниесі. [8, 53б. ] Қырым, қыр сөзі қазақ халқында да жиі қолданылғанын айта кеткеніміз де жөн.
Ал, осы кеңістіктің қақ ортасында Үстірт қыры мен іргелес Маңғыстау жатыр. Міне, нақ осы Үстірт - Маңғыстау кеңістігі Қырымның қырық батыры жырларын кейіпкерлер есімдерімен, жер - су аттарымен және оқиғалар сюжеттерімен қамтамасыз еткен. [8, 54б.] Қырым атауының бүгінгі географиялық картадағы Қырымға ешқандай қатысы жоқ. Жырдағы Қырым бүгінгі Үстірт өңірі. [8, 55б. ] Қандай да болмасын пікірлер мен фактілерге сүйенер болсақ Қырымның қырық батыр жыры осы Маңғыстаудың төл туындысы екенінің нақты дәлелдегендей болып тұрады.
Қырымның қырық батыры дегені кәдімгі Үстүрт Қырдың қырық батыры немесе Қырдың қырық батыры дегенді білдіреді. Сондықтан бүгінгі қазақ үшін жыр атына осылай ретпен өзгеріс енгізуге болады, өйткені тарихи шындық жырдың Қыр үстінде болғанын дәлелдейді. [8, 55б. ]
21. Қазақ халқының дәстүрлі ауызша тарихы бүгінгі күнге тарихи фольклорда (эпос, аңыздар, тарихи жырлар), ауыз әдебиетіндегі ақын-жыраулардың толғауларында және шежіре түрлерінде жетті. Олардың негізінен фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарының зерттеу нысандары болып келуінен, тарихи тұрғыдан зерттелуі кенжелеп қалды. Тіптен, зерттеуге талаптанған тарихшыларды осынау мұралардың хронологиясының дәлсіздігі, сан ғасырларды қамтитын стадиялығы шарасыздыққа ұшырататын.
Десек те, қазақтардың XX ғасырдың 20-жылдарына дейін көшпелі өмір салтына бағынғанын ескерсек , мұралардың халықтың тарихи жады міндетін атқарғанын мойындауға тура келер еді. Сондықтан зерттеушілердің бұл бағыттағы ізденістері жалғаса берері хақ. Жұмысымызды тарихи фольклордың сүбелісі - батырлық жырларды тарихи дерек көзі ретінде талдауға арнадық. Қазақтардың тарихи жадында Ноғайлық жырлары, Қырымның қырық батыры сынды мол туындылар сақталып қалған. Ел тағдырындағы күрделі бет бұрысты кезеңдердің куәсіндей дүниеге келген эпостың бүтін арқауы халықтың қоғамдық-саяси өмірі болатын.
Бұл мәселелердің тарихи шындыққа негізделгенін дәлелдеу үшін, алдымен мәлімет беруші дереккөздің табиғатымен санасуымыз қажет. Нақтылағанда, дереккөздің өзіне тән ерекшеліктерін толық ескермекшіміз. Оның ұзақ уақыт ауызша дәстүрде өмір сүріп, жадта сақталып, өзіндегі ақпараттарды соған лайықты етіп бейімдейтіні ұдайы қаперімізде.
Жыр өзінің деректемелік сипатын ономастика арқылы шешкізеді. Халықтың қоғамдық-саяси ахуалы жайындағы мәліметтер антропоним, этноним және квинтэссенция белгілерімен назарға түседі. Бұған мәтіндегі Едіге, Тоқтамыс, Нұрадин, Мұса, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази, Шора, Көкше, Жаңбыршы, т.б. антропонимдерін; Ноғай, Ноғайлы, қалмақ, ындыс-қалмақ, қызылбас, ерсары - этнонимдерін, Он сан байтақ болсын жер, Орманбет бидің өлген жер квинтэссенциясын алып отырмыз. Жырдың өзі тұтасымен Ноғайлы жұртына қатысты тарихи дерекке айналып, оны тақырыпқа берілген Қырымның қырық батыры атауымен түйіңдейді.
Қырымның қырық батыры деп аталатын ноғайлы жыры бұл аса құнды мұра, келер ұрпақтың салалы жемісі. Жыр тек ноғайлы жыры емес сонымен қатар қазақ халқының аты аңызға айналған батырлары аталады. Қырымның қырық батыры эпостық жыр. Жырдың көлемі Илиада мен Одиссеядан бірнеше есе үлкен. Жыр Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан жазылып алынған. Мұрын жырауға бұл жыр Абыл арқылы жеткен деген деректер бар. Бірақ Абыл ақын дүниеден өткен шақта төрт бес жаста болған. Осыған сай Мұрын бұл жырды Нұрым, Қашағандар арқылы естіген десек те болады. Мұрын Сыпара жырау мектебінің өкілі. Бірқарат зерттеушілер Қырық батыр отыздан аса батырды қамтитын жиырма сегіз жырдан тұрады деп жазады. В.Жирмунский де осы пікірге сүйене отырып қырық батырды суреттейтін жиырма сегіз жыр деп пікір білдірген. Ә.Қоңыратбаев отыздан аса батырды бейнелейтін жиырма алты жыр деген. Қырық батыр қырық бір батырды қамтитын отыз алты жырдан тұрады. Шоқан Уәлиханов қазақ эпостарының туу тарихын Алтын Орда дәуірімен байланыстырған. С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайылов секілді ғалымдар пікірлері Шоқан ойын одан әрі дамыа, одан әрі тереңдете түскендей. Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллиннің Қырымның қырық батыр эпосындағы кейіпкерлердің көпшілігі Алтын Орданың ыдырау, Қырым хандығының орнауы кезіндегі адамдар екендігі туралы пікірлер назар аудартарлық. Қырық батыр жырына Қырым сөзінің қоса айтылуы да, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин жоғарыда айтылған Алтын Орданың ыдырау, Қырым хандығының орнауы кезіндегі оқиғалар деп ойлаймыз деп көрсетеді. Қырық батыр жырларында ноғай, қазақ батырларының қалмақ, қызылбас, ындыс қалмақтар басқыншылығынан елін, жерін, халқын қорғау, халықты қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай ұлан ғайыр даланы аман есен сақтап қалу міндеті батырларымыздың санасында мықтап сақталған еді. Батыр деген атқа лайық өз ерліктерін көрсете білген.
Қырық батыр құрамындағы жырлар бір дәуірде, бір мезгілде туа салмаған, олар әр заманның туындылары. Қырымның қырық батыры аталатын жыр ноғайлы жыры деп аталатыны анық. Осы ноғай, нохой деген сөз моңғолша ит деген сөз, тайпалардың шығуы тегіне меңзейтін қасиетті тотемдердің бірі. [2, 15б.] Ал қазақ халқының тотемдік түсінігінде қасқыр, бөрі түсінігі кең мағынада қолданылады. Бұл жерден біз ноғай мен қазақ халқының арасынан ұқсатықты байқауға болады. Соның негізінде ноғайлы жырлары мен қазақ халқының жырларын, яғни батырлық жырларды бөліп қарастыруға болмайды. Енді осы ноғайлы жыры деп аталатын жырға келер болсақ, "Қырық батыр" топтамасына енген Ноғайлы жырларын сақтап, кейінгіге жеткізуде Маңғыстау жырау-жыршыларының қызметі айрықша. Бұл жыр неліктен тек Маңғыстауда сақталған деген сұрақ туындайды әрине бұл хақ. Жырдың Маңғыстауда сақталуына байланысты бұл Қырымның қырық батыры оқиғасының көпшілігі осы Маңғыстау жерінде өткен деген пайымдауға келуге болады. Маңғыстаудың мағынасының өзінде де мың қыстыстау сөзіне шыққан деген деректер бар бұл дегеніміз мың жұрт келіп мың жұрт кеткен деп те көрсетіледі кейбір деректерде. Енді бұл жырларды жырлаушыларға тоқталар болсақ, оны Сыпыра, Абыл, Нұрым және Мұрын жырау жырлаған. Соңғы кездері бұл тізімге Нұрпейіс Байғанин де жырлаған деген пікірлер айтылып жүр. Нұрпейіс Едіге, Орақ Мамай, Қарасай Қазиды жатқа айтқан. Ал, Мұрын жырау Сеңгірбекұлы "Алатайлы Аңшыбай ұрпақтары", "Қарадөң ұрпақ - тары" және "Құлыншақ", "Ақжонасұлы Ер Кеңес", "Жаңбыршы", "Телағыс", "Оғыз батырлар - ды" Нұрым Шыршығ - ұлұлынан, "Қыдырбай ұрпағы Қобыланды", "Шынтасұлы Төрехан", "Әмет батыр", "Алау батыр", "Ер Көкше", "Ер Қосай", "Асан Қайғы", "Абат батыр", "Тоған батыр", "Манашы батыр", "Тұяқбай батыр", "Айсаұлы Ахмет", "Қарғабойлы Қазтуған", "Көрұғлы" жырларын Қашағаннан үйрендім деген. Бұлар Сыпыра жырау мектебін жалғастырушылар еді.
"Қырымның қырық батыры" туралы жыр қырық тараудан тұрады, оның әрқайсысы жеке-жеке батырларға арналған. Сонымен Қырымның қырық батыры жырын үш циклге бөлеміз:
1. Аңшыбай батырдың ұрпақтары: Аңшыбай, Парпария, Едіге батыр, Нұрадан, Мұсахан, Орақ - Мамай, Қарасай - Қази.
2. Қарадөң батырдың ұрпақтары: Қарадөң, Жұбаныш, Сүйініш, Ер Бегіс, Көгіс, Тегіс, Тама.
3. Жеке батырлар: Ақжонасұлы Ер Кеңес, Манашы ұлы Тұяқбай, Қыдырбайұлы Қобыланды, Айсаның ұлы Ахмет, Алау батыр, Шынтемірұлы Төрехан, Қосай батыр, Телағыс, Абат, Тоғай, Асан қайғы, Әмет батыр, Көкше батыр, Қазтуған, Көрұғлы Сұлтан. [3, 535б.]
Аталған жырлар циклінде бір батыр екінші батыр - дың ұрпағы болып жырланатынын жырдан толық аңғаруға болады. Сондық - тан қырық батыр жайлы жырлардың жиынтығы - тегі мен ком - позициялық құры - лымы жағынан өзара тығыз байла - нысты. "Қырымның қырық батыры" ту - ра - лы жыр деп аталатын жыр - лар жиын - тығы өзінің құрылысы жағынан қырғыз - дың белгілі "Манасын" еске түсіретін, бірақ көлемі бойынша одан екі есе үлкен, қалыпқа түскен тұтас бір мә - дени дүние. Аталған мұра көлемі жағынан Шығыстың ұлы туындысы - "Мың бір түннің" өзін кейінге қалдырады. Бұл жырлардың мазмұны, сюжеті мен композициясы ерекше назар аударуға лайық. Шет жерлік басқыншылардың ша - буылынан елін қорғаған батырлар ерлігі әр жырда да жырланады. Батыр мұнда халқының қорғаны, жат жұрт езгісінен азат етуші қаһарманы ретінде көрсетіледі. Ержүректілік, әділдік, ақылдылық, туған халқына деген махаббат секілді қасиеттер оларға тән болып келеді...
Қырымның қырық батырын жырлаушыларға тоқталар болсақ жырды толықтай жатқа білген Мұрын Сеңгірбекұлы. Мұрын - Маңғыстау өлкесі, Бозашы түбегінде 1859 жылы өмірге келген. Мұрының ілкі аты Тілеген. Туысқаны Иса Әділханов: Мұрекем ұзын бойлы, ат жақты, сұйық шоқша сақалды, қапсағай қараторы, мұрынды кісі еді. Содан жұрт оны Мұрын деп атап кетіпті. [9, 211-212б.] Жыраудың кіндік қаны тамған жер - Иткелді суы. "Мекенімді сұрасаң, Бозашы деген түбекте, Иткелді судың басы еді" деп басталатын жыраудың Нұрыммен кездесудегі толғау жыры бұған куә. Кейде Қоңырорпада туған деген нұсқасы да кездеседі. Байырғы тұрғындардың бекіте түсуіне қарағанда, "Иткелді" атауы бертінде "Қоңырорпаға" айналған. Бүгінгі ұрпақ Қоңырорпаға тоқтауда. Әлемдік маңызы бар халқымыздың қымбатты қазынасы Қырымның қырық батырының жасақталуына нендей әсер етті. Сала - сала батырлық жырларды дамыта, жетілдіре, бір жүйеге келтіріп жырлаған ұлы жыршы қалай пайда болды? Мұның екі себебі бар: әлеуметтік тарихи жағдай әсері, о заманнан Мұрнға дейін ұласып келген дәстүрлі жыраулық, жыршылық орта ықпалы. [9, 212б.]
Ұлы жырау қазақ қоғамының басынан өткен тарихи оқиғалардан әбден құлағдар боп өскен. Ал XІX ғасыр белесінде Маңғыстау өлкесі, Орта Азия, Қазақстан аумақтарын қамтыған қоғамдық өмірдің күнгейі мен беткейі жыраудың жан-жүрегінен, ақыл-ойынан өтіп, қорытынды жасалған. Міне, осындай дүниежүзілік тарихи орта Мұрын жыраудың да азамат, ақын, күрескер ретінде қалыптасу ортасы болған. Бірақ, жырау естіп білгендерін бір құлағына кіргізіп, екінші құлағынан шығарып салушы жай ғана көптің бірі емес бірегейі бола білген жырау. Ол бұларды ақыл елегінен өткізіп, ақылына ақыл қосуға ұмтылған. Сол арқылы ұлы Абайдың "Болмасаң да ұқсап бағына" жүгініп, абыз аталарға ұқсап бағуға ұмтылған. [3] Ұмтылып қана қоймай, сонымен қатар жырға жаңа леп, жаңа нұсқа қосумен ерекшеленеді.
"Қырымның қырық батыры" туралы эпопеялық туындысы Мұрынның бүкіл өмірі бойы төккен терінің, үздіксіз твор - честволық ізденісінің жемісі. Ғасырлар бойы қырық бір батыр туралы жыр ел аузында шашыраңқы күйде айтылып келсе, аса дарынды тұлға болмаса, қырық бір жыр поэмалардың бәрін біртұтас эпопеялық шығарма деңгейіне жеткізу мүмкін емес еді. Міне, осындай аса күрделі де жауапты міндетті орындау Мұрын Сеңгірбекұлының үлесіне тиді.
"Қырымның қырық батыры" атадан-балаға ұласып келе жатқаны белгілі және өте көлемді жырлар топтамасының негізін салған Сыпыра жырау болғаны айтылады. Бұл пікірлер негізсіз емес десек те болады. Қыпшақ елінде XІV ғасырда болған араб саяхатшысы Ибн Батута қалдырған жазбалардың бірінде Жайық бойындағы Сарайшық қаласында қарт жырау тұрғанын көрсет - кен. Академик Әлкей Марғұланның пікірінше, Сарай - шықта тұрған жырау осы Сыпыра жырау болуы керек. Ол өмірінің бірқатарын Маңғыстауда өткізіп, кейін Сарайшыққа қоныс тепкен. Оның өмір сүру дәуірі мен мекеніне қарағанда, но - ғай - лардың сол Жем мен Жайық, Үстірт пен Маңғыстау маңында болғандығын ескерсек, осы ұлы жырау ноғайлы жыр - ларының негізін салушылардың бірі - Сы - пыра жырау болуы әбден ықтимал [3, 11б. ]
"Қырымның қырық батыры" туралы жырларда Сыпыра жырау абыз ата бейнесінде суреттеліп отырады. Бұл - баба жырауға деген терең алғыс сезімі болса керек. Көне ноғайлы жырларын, "Қырымның қырық батырын" Сыпыра жыраудан кейін оның талантты шәкірт - терінің үлесі бар ғаламат туынды десе бо - лар. Ондай дарынды шәкірттер қатарына көне Маңғыстаудың, Атырау өлкесінің ақиық ақын-жыраулары Абыл, Қалнияз, Мұрат, Нұрым, Қашаған, т.б. жататыны талас туғызбайды. Ал жыр сүлейлерінің шығар - маларындағы көркемдік өрнектер Мұрын жыраудың туындыларында айқын байқалады. Мұрын Сеңгірбекұлының әдебиеттегі осы тұстағы орны мынада: атам заманнан бері келе жатқан, Абыл, Маралбай, Есенбек, Қуан, Көшелек, Жаскілең, т.б. ақындар жырлап, бұлардан қалған сала-сала батырлық жырларды өмір бойы топтап біріктіріп, желі-желі жүйемен өрбітіп, "Қырымның қырық батыры" күйіне, біртұтас дүние деңгейіне жеткізе білуінде. Сонысымен Мұрын Сеңгір - бекұлы - қайталанбас тұлға, со - нысымен қырық батыр -- жыраудың қырық батыры.
Мұрын жыраудың мұрасына көз салсақ, батырлықтың әкеден балаға ауысып отыратын жалғастығын байқаймыз. Аңшыбай, Қарадөң батыр ұрпақтары туралы жырлар - осы жалғастық дәстүрінің айқын айғағы. Бәлкім, аталмыш қаһармандар дұшпанның аз-көптігін есепке алмай, мыңға жалғыз аттанған, жекпе-жектерде күш сынасып, қан төгіскен батырлар емес, ел басын ұйыстырып, іргені жауға бермеген кемел көсемдер, қолбасы серкелер болуы мүмкін. Эпосқа арқау болған Ноғайлы билері майдан кешкен батырлар емес, ел ұстап, ләшкер жүргізген көсемдер болғаны ақиқат. Ер Тоған Ноғайлының қырық батыры санатына еніп, ел қорғаған ардақты ер, әртүрлі жырларда жауға сес, кие ретінде аты аталып отырғанмен, кеңейтіле жырлағаны "Асан Қайғы, Ер Тоған, Абат" дастаны. Ол Ноғайлы жырларының бұлақ бастауы "Едіге" эпосында Жемдегі Бөкенбайды мекен еткен. Ер Тоған жортуылда жүргенде елін қалмақ шауып, Мақпал сұлуды тұтқындап кеткені туралы хабар жеткенде Едіге іле-шала атқа қонып, жесірді айырып алады. Асылы, Ноғайлы тақырыбын толғаған Дешті Қыпшақ жыраулары батырлардың өмір сүрген уақытына онша мән бермей, өзі баяғыда өлгенмен, ел жебеген рухы бүгінгідей тірі даңқты батырлардың есімін әртүрлі жырларға сыналап енгізіп отырған. Бұл кейінгі жырау-жыршыларының қоспасы болуы да мүмкін. Атақты батырлардың дабыралы даңқы қалып, істері мен өмір сүрген кезеңі көмескіленген соң, хронология дегенге онша мән бермеген сыңайлы.
Мұрын Сеңгірбеков түркі халық - та - рының бірнеше тілін меңгерген. Мысалы, түркімен халқының "Көроғлы" атты кө - лемді дастанын сол халықтың өздері таң - дай қағып тыңдайтын деңгейде орындап отырған. Араб елінің Рамуз патшасы және Ысырау (Қысырау) патша - сы туралы әйгілі "Оғыз" жырларын жақ - сы білген және тамаша орындаған. Өкініш - ке орай, бұл соңғы үшеуі жырау - дың мұражай қор - ларында кездеспей келеді. Жалғыз бұлар емес. Айталық, Мұрын жырау 1949 жылғы 8 тамызда академияға өз өмірбаянының толығырақ нұсқасын жіберген. Осы хатқа жырау өзі білетін мұралардың тізімін қосқан. Олар мыналар:
1. "Қырымның қырық батыры" туралы әңгімелер мен жырлар;
2. Түркіменнің "Көроғлы батыр" туралы жыр, әңгіме;
3. Араб елінің Рамуз патшасы, Ысырау (Қысырау) патшасы туралы жыр- әңгімелер;
4. Бұрын Маңғыстауды жайлаған "Жеті жұрт" туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz