Желінсаулардың асқынулары
Жоспар:
І. Кіріспе
3
ІІ. Негізгі бөлім
4
1.Әдебиетке шолу
5
2. Желінсаулар. Таралуы. Желінсаулардың этиологиясы мен жіктелуі
8
2.1.Желінсаулардың асқынулары
14
2.2.Желін гангренасы
14
2.3.Желінсаулардың соңы
17
3.Желінсауды анықтаудың негізгі принциптері
18
4.Емдеу
19
5.Желінсаулардың алдын алу шаралары
20
6.Іріңді.катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
21
7.Іріңді.катаральды желінсаудың клиникалық белгілері
8.Диагноз және қолданылатын емдік шаралар
24
ІІІ. Қорытынды
32
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
33
Тәжірибелік жұмыс
34
І.Кіріспе
2.Желінсау (сүт бездерінің қабынуы mastitis) - механикалық, термиялық, химиялық факторлар әсірінің натижесінен дамиды. Желінсау сауын сиырда жылдың қай мезгілінде болмасын кейде тіпті сиыр суалған кезде де кездеседі, әсіресе сиыр төлдегеннен кейінгі алғашқы күндерінде байқалады.Сиырлардың желінсау ауруы кең тараған және сүт өндірушілерге үлкен экономикалық нұқсан келтіретін залал, бұл нұқсан негізінен қажетті сүт мөлшерінің алынбауынан, оның сапасының төмендеуінен, сиырлардың уақытынан бұрын жарамсыз деп танылуынан, жаңа туылған бұзаулардың ауруларға жиі шалдығуынан және оларды емдеуге жұмсалатын шығындардан т.с.с. жинақталады. Сиырлар арасында желінсаудың кең таралуы мен оның малшаруашылығына тигізетін зор экономикалық кесірі қазіргі ветеринариялық ғылым алдына аталған мәселені шешу мен бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуды міндеттейді.Желінсауға шалдыққан сиырларда лактация кезеңінде сауын деңгейі 150- 200 килограммға төмендейді. Желінсаумен ауру сиырлардың сүтінде патогенді микроорганизмдер мен метаболизмнің уыттық өнімдері болады, әрине бұл оның адамдар тағамы мен бұзаулар азығы ретінде қолданылуын жарамсыз етеді. Желінсаумен ауырып шығу өзге акушерлік-гинекологиялық аурулар мен бедеулік пайда болуының себепші факторы болатыны мәлім. Желінсау сүт безінің әртүрлі функционалдық кезеңдерінде байқалуы ықтимал, дегенмен лактация кезеңінде ауруға шалдығу пайызы жоғары да қауіпті болатындығы дәлелденген. Желінсауларды диагностикалау мақсатында каталаза, редуктаза мен лизоцимды анықтау жиі қолданылып жатады. Алайда сиырлардың өзге аурулары кезінде сүттің ферменттік белсенділігі зерттелмеген деп айтуға толық негіз бар.
Ауру сиырлардың организмінде ферменттік реакциялар өзгерісін зерттеу маңызды себебі олардың көмегімен клиникалық белгілерді уақытынан бұрын аңғарып, клиникалық желінсауды дәлелдеу мүмкіндігі туындалады.
Желінсаудың байқалуында басты рөл патогенді және шартты патогенді микрофлора үлесіне келеді.
Қазіргі уақытта желінсаудың тиімді терапиясы ретінде антимикробтық препараттарды интрацистерналды енгізуге, оның мөлшерлемесі, енгізу мерзімдері, ретіне қатысты біркелкі тұщымды ой пікір қалыптаспаған.
Қазіргі уақытта отандық дәрі-дәрмек өндірушілері мен көршілес Ресейде жоғары тиімді, ыңғайлы дайын дәрілік заттар шығарылмайтыны қынжылтады.
Осы аталған мәліметтерге орай сиырлардың сірі желінсауының этиологиясын, диагностикасын, емдік әдістерін құру олардын салыстырмалы түріндегі тиімділігін анықтау аса өзекті мәселе екендігін тағы бір баса атағымыз келеді, аталған патологияны емдеу үшін жаңа кешенді құрамында пролангирленген диоксидин, липосомалды гентамицин, нитокс-200, мамифорт, мастисепт сықпамайы енгізелген кешенді ем қолдану болашағы бар тәрізді болап көрінді.
Өзіндік қорғаныс факторларымен қатар көптеген өзіндік емес факторлар да организмнің қорғаныс реакцияларына белсенді түрде қатынасатыны мәлім.
Мұнымен қатар, организмдегі иммунологиялық өзгерістерді зерттеу, желінсауларды алдын алуға бағытталатын шаралардың жалпы организмнің иммунологиялық күйіне тигізетін әсерін зерттеу де үлкен қызығушылық тудырады.
Сонымен, біз өз алдымызға сиырлардың сірі желінсауын диагностикалаудың жаңа әдістерімен қарастыра отырып, аталған кеселдің алдын алу бойынша жасалатын шараларға сараптау жасап, тиімді жолын таңдап, шаруашылыққа нақтылы ұсыныстар жасау бойынша зерттеу жұмыстарын өткізуді мақсат етіп, мәселелер қойдық [1].
1.Әдеби шолу
Еліміздегі ірі қара шаруашылығында желінсау ауруының таралу маңызы Қазіргі кезде еліміздің тәуелсіздігін дамытып, экономикасын жоғары деңгейлерге жеткізу мақсатында мал шаруашылығының алатын орыны зор, сонымен қатар Қазақстан бүкіл әлемдік сауда ұйымына мүше болуды көздеуде. Бұл жоғары сапалы тауарлар мен өнімдер шығарылуын қажет етері сөзсіз. Ал мал бастарын көбейтіп, сүт өнімділігін жоғарылатуды тежеуші мәселелердің бірі сиырлардың акушерлік-гинекологиялық аурулары, оның ішінде желінсаулар. Көптеген авторлардың пайымдауынша сиыр желінсаулары айтарлықтай дамып, 2-5 тен 10-55%-ға дейінгі шаманы қамтиды. Клиникалық белгілері айқын түрде өтетін желін қабынулары мен жасырын түрде өтетіндердің орта есеппен алғандағы қатынасы 1:2-2:5 құрайды [2, 7]. Қазіргі уақытта желінсаудың табиғатта кездесетін барлық түрлерін емдеудің орасан көп түрлері бар, оларды айыру, анықтау тұрғысында көптеген еңбектер жазылған. Кез келген ауруды диагностикалаудың басты мақсаты оны бірден ауру жануар маңында орындалуын көздейтіні белгілі. Оған бірқатар химиялық әдістер жатады. Иммундық және фагоцитарлық белсенділік жағдайы желінсаулардың, әсіресе бастапқы кезеңдерінде пайда болуының хабарламашы-көрсеткіші болады, диагностикалау кезінде соматикалық жасушалар саны, сүттің рН-ы, тұндырылуы тәрізді әдістер міндетті түрде орындалуы керек [9]. Тағы бір айта кететін жайт, жасырын желінсаулардың шамамен 10-15%-ның емделмей қалатыны туралы деректер көптеп ұшырасады, ал бұған кейбір анықталынбай қалған (уақыт, күш, жабдық-жадығат, қаражат т.б.) жағдайларға орай, емделінбей қалған сиыр бастарын қосса бұл сандық мәліметтің жоғары болары хақ! Көптеген жағдайларда сиырлардың жасырын желінсауларын емдеу мақсатында антибиотиктер терапиясы қолданылады, ал бұл ем, өкінішке орай сүт тұтынушыларын уытты-аллергиялық кеселдерге шалдығуға әкеліп соғуы ықтимал. Сонымен қатар, айта кететін, баршаға түсінікті қарапайым жайт, қабыну барысының дамуына ықпал ететін көрініс жануар организмінің дұрыс азықтандырмау, пайдаланбау, түрлі жарақаттарға шалдығуына орай әлсірейтіндігі. Осы кезде, бірқатар авторлар деректері бойынша, айқын лейкопения, бүйрекүсті бездері белсенділігінің төмендеуі, сиырлар организмінің иммундібиохимиялық реактивтілігінің әлсіреулері орын алады [8, 9]. Сонымен қатар, кез-келген қабыну кезінде, белсенді биогенді аминдер деңгейі, әсіресе гистамин деңгейінің күрт өсуі байқалады. Ауру жануарлар қанында гистамин деңгейінің жоғарылауы, лимфоциттердің Т-супрессорлық қызметін белсендірте түседі, ал бұл жануар организмінің иммунді реактивтілігін бәсеңдетеді деп атайды M. Plaut et all.2000. Организмнің ішкі ортасына бөгде ақпараттағы белгілері бар заттар түсуі оның құрылымдық және химиялық құрамының бұзу қауіпін туғызады. Ішкі ортаның сандық және сапалық тұрақтылығының, яғни гомеостазының, сақталуы барлық организмдегі жүйелердің өздігінен реттелуі салдарынан қамтылады [10]. Иммунитет - гомеостаз белгіленуін білдіретін шамалар қатарына жатады. Иммунитет құралуына барша организм ат салысады, ондағы қорғаныс реакциялары өзара тығыз байланыста болады. Өзіндік қорғаныс факторларымен қатар көптеген өзіндік емес факторлар да организмнің қорғаныс реакцияларына белсенді түрде қатынасады. Міне, осы иммунологиялық өзгерістерді зерттеу, кейіннен қолданылатын емнің жалпы организмнің иммунологиялық күйіне түзетімдік әсер етуі үлкен қызығушылық тудыратыны баршаға мәлім жәйт, сонымен қатар зерттеушілердің ойы экология тұрғысынан таза, емдік тиімділігі басым ем түрлерін жасауға бағышталған. Тіршілік әлемінің дамуы жануарлар тобының жеке бір дамыған тобы - сүт қоректілердің пайда болуына әкеліп соқтырды. Ал бұл топтың ерекше қасиеті аналықтарында арнайы сүт безінің болуы. Сүт безінің басты қызметі - өз ұрпағын қоректендіру [1, 11, 12]. Адамдардың ғасырлар бойы дамуы кезінде жануарларды өзіне бағындыруы (доместикация) арқасында сүт безі ұрпағын қоректендіру қызметтілігімен қатар адам үшін аса бағалы қорек көзі - сүт өндіру қызметін де атқара бастады. Ғылымның қазіргі деңгейдегі дамуы сүт сауу үрдісін, қызмет орындаушы мүше - сүт безі мен сүт бөлінуіне ықпал ететін орталық нерв және нейро - эндокрин жүйелерінің қатысуымен өтетін, күрделі жүйе екенін тағы дәлелдеді. Сауын үрдісі қызметінің бұзылуы сүт безінің және оның қызметін қадағалайтын механизмдердің патологиясына байланысты өтеді. Соңғы жылдары сүт безі патологияларына айтарлықтай еңбектер арналған [3, 6, 13]. Ветеринария мамандарына нақты сүт безі мүшелерінің кеселдері үлкен кесірін тигізуде. Желінсау сүт безі патологиясының негізгі түрі болып саналады, ал оның таралу жиілігі әр түрлі авторлардың деректері бойынша алуан түрлі. Бірқатар авторлардың деректеріне сүйенетін болсақ Латвияның кейбір шаруашылықтарында жылына сиырлардың 20 %-ы желінсауға шалдығады. MatiIIa (1995) сиырлардың жасына, сауын мерзіміне қарамастан желінсауға шалдығуы 25-тен 50%-ға дейінгі шаманы қамтитынын атайды.ToIIe (1917), Сіеske, ViIgoen (1974) тәрізді авторлар сауын сиырларында созылмалы желінсаулардың жалпы зерттеген фермалардағы табынның 40%-ын құрғанын көрсеткен [14]. Клиникалық бақылаулар мен әдеби деректер талдауы желінсаулардың сауын мерзімі мен қайта өндіру кезеңдеріне тікелей байланысты екендігін көрсетеді. Н.И. Полянцевтің (1983) зерттеулерінде сауын сиырларының 18% суалым кезінде желінсауға ұшырайтыны байқалады. Желінсау індетін тану Е.А. Курьянов және басқаларының (1983) еңбектерінде жақсы зерттелінген. Олар суалым кезінде желінсау сиырлардың 6,7 % - да дамығанын анықтаған. Ал төлдеуге дейінгі және төлдеуден кейінгі кезеңдерде желінсаулар 28,4 % - ға дейін өседі екен [1, 3, 15]. Көптеген авторлардың (1984) деректері бойынша суалым кезінде желінсау 20,1 % -нан анықталған, айта кетерлігі алғашқы 10 - күн ішінде желінсау сиырлардың 7,2 % -да байқалған. Қырым түбегінің кейбір шаруашылықтарындағы жүргізілген зерттеулер кезінде желінсауды жалпы табындағы сиырлардың 20 % анықтаған. Ғалымдардың деректері бойынша Ленинград облысы бойынша орта есеппен алғанда желінсаулар сиырлардың 27 % -ын құраған. Ж.Қ. Қоспақов пен Ж.Д. Маусымбаевтардың (1990) деректері бойынша Қазақстандағы желінсау таралу деңгейі 5 - тен 30 % -ға дейінгі аралықты құрайды. Желінсаулар сиырларды әсіресе машинамен саууға іріктеген кезде желін көлемін, үрпі аумағы мен орнығуын, сүт бөлу уақытын ескермегенде байқалады. Желінсаулардың таралуына соғылу, жаралану, желін ұлпасына микрофлора енуі (стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы т.б.), түрлі ауруларда мал ағзасының уыттануы, шу түспеуі, мен төлдеуден кейінгі эндометриттер, қора-жайлардың антисанитарлық жағдайы, толық бағамды азықтандырмаулар т.б. ықпалын тигізеді [7, 9, 16]. Кейде желінсаулар сиырлардың аусыл, туберкулез немесе басқа жұқпалы ауруларға шалдығуына байланысты дамиды. Желіннің індеттенуі төсеніш арқылы немесе желінді жуып-шаю кезінде қолданылатын заттар, сауын аппараты арқылы өтуі мүмкін. Микробтар жатырға, желінге, өзге жыныс жолдарына түрлі аурулар кезінде қан арқылы түсе алады. Өзге гинекологиялық патологиялармен қатар, желінсауларды түспей қалған шу қалдықтары, азықтық уланулар кезіндегі қан мен лимфаға түскен уыттар да тудыра алады. Желінсаулардың пайда болу жиілігімен сиырлардың гормоналдық жағдайындағы байланысты табуға ізденістер жасап баққан. Өз тәжірибелерінде ғалымдар үш табындағы сиырларда, үш жыл бойы 497 желінсауды келесі тәртіпте тіркеген: төлдеуден кейінгі алғашқы айда 87 (16,1%), төлдеуден кейінгі 31-күннен буаздылыққа дейінгі 30-күнге дейін 288 (56,6%), 31-күннен буаздылықтың 120-шы күніне дейін 83 (16,7%), буаздылықтың 4-ші айынан төлдеуге дейін 44 (11%) болған. Біршама ғалымдардың деректері бойынша сиырлардың басым көпшілігі (82 %) желінсаумен сауын мерзімінің алғашқы 5- айында, яғни сүттің ең көп өндірілуі кезінде ауырған. Тәулігіне көп сүт беретін (11-ден 29 кг-нан жоғарыға дейін) сиырлар, өнімділігі төмен сиырлардан көрі желінсауға көбірек шалдығады [7, 17]. Мәселен, тәулігіне 5-кг сүт беретін сиырлардың ауруға шалдығуы 1,6 %, ал 11-20 кг беретін сиырларда 13-16 % болады. Қоздырушы түрі мен тітіркендіргіш әсердің ұзақтығына, ауру үрдісі кезіндегі мал ағзасының резистенттілігіне байланысты сүт безінде өтіп жатқан қабыну үрдістерін екі негізгі түрге - клиникасы айқын және жасырын ағымда (субклиникалық) өтетін деп бөледі. Тюмень облысында жасырын желінсаулардың орта есеппен 13,7 % сиырларда болатынын анықтаған, ал суалу кезінде олар 11,1 - 40,6 % сиырларда тіркеген. Сүт өндіру кезінде сиырлар жасырын желінсауға жиі шалдығатынын анықтаған (37 % ). Кейбір ғалымдар өздерінің зерттеулерінде сиырлардың жасырын желінсауға көп (37,6 % ) шалдығатынын атап өткен [14, 18]. Қазiргі уақытқа дейін сиыр желінінің ауруға шалдығу себебі туралы мәселе көптеген дау-дамайлар тудыруда. Бірқатар ғалымдардың пайымдауынша желінсаулар көптеген әрі түрлі себептерден пайда болып дамиды, яғни полиэтиологиялы болып табылады. Желiнсау дамуы көптеген себептерге байланысты. Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша бұл себептерді екі негізгі топқа жинақтауға болады: біріншісі - сыртқы орта әсері, ал екіншісі - тұқым қуалаушылық немесе малдардың ауруға бейімділігі. Осы себептердің басым көпшілігін бірінші топқа жатқызу қажет. Бұлардың ішіндегі негізгілері: сиырларды машинамен сауу тәртібінің бұзылуы, жоғары деңгейдегі қысым, қысым жиілігінің ұлғаюы, сауын аспаптарын тым көп ұстау немесе уақытынан бұрын қосу [9, 10, 12, 19].
2.Желіннің жалпы құрылым принципі
Желін - сүттің түзілуін және бөлінін қамтамасыз ететін көпіршікті-түтікше безді орган. Сырт жағынан ол жұқа серпімді терімен қапталған. Желін май және тер бздері болмайтын, түгі жоқ терімен қапталған емдермен бітеді. Терінің астынан желінді құрсақтың сыртқы шандырының жалғасы болып табылатын беткей шандыр (фасция) қаптайды да, желіннің төменгі жағында ол терең шандырға (дәнекер ұлпалы жұқа қабыққа) айналады. Желіннің оң және сол бөліктерінің арасында серпімді дәнекер ұлпаның екі қабат қатпарынан тұратын аралық аспа байлам болады. желіннің астыңғы жағында ол ішкі фасцияға айналып, желіннің бүйіріне қарай тарамданады. Желіннің бүйір фасцияларын аралық аспа байламмен көптеген дәнекер ұлпалық перделер жалғастырады. Бұл перделер желінді белгілі бір пішінде ұстайды. Аралық аспа байлам желінді көтере демеп тұрады.
Сурет 1 - Сиыр желінінің көлденең қиындысының бейнесі
А -- желіннің көлденең қиындысының бейнесі; Б -- безді артқы бөлігі; В -- ірі шығару өзегі; 1 -- тері; 2 -- сытрқы фасция; 3 -- терең фасция; 4 -- іліп тұратын байлам; 5 -- строма; 6 -- соңғы бөліктер; 7 -- ұсақ шығару өзектері; 8 -- сүт жолдары; 9 -- паренхима; 10 -- сүт цистернасы; 11 -- үрпі арнасы; 12 -- үрпі төңірегіндегі тегіс бұлшық ет торшалары; 13 -- сақиналы бұлшық еттер; 14 -- тегіс бұлышқ ет байламдары; 15 -- соңғы бөлімнің шығару өзектері миоэпителийі; 16 -- жүйкелер; 16а -- жүйке талшықтары; 17 -- артерия және оның тармағы, бездің соңғы бөлігінде; 18 -- желін венасы; 18а -- үрпінің веналық өрімі; 19 -- сүт элементтері; 20 -- миоэпителий; 21 -- шығу өзектері эпителийі.
Барлық малда желіннің құрылым принципі бірдей. Желіннің безді ұлпасы алвеолалар жиынтығынан құралған. Пішіні жағынан олар сопақша құрылым. Алвеолалар негіздік мембрана бетінде орналасқан безді эпителийдің бір қабат торшаларынан құралған. Олардың іші қуыс, сыртынан дәнекер ұлпалы қабықпен қапталған [2].
Альвеолалар топтаса келіп бөлімдер, ал олар өз кезегінде біріге отырып бөліктер құрайды. Аталған құрылымдар нәзік дәнекер ұлпамен қапталады. Альвеолалардан жалпақ эпителиймен астарланған жіңішке бірінші реттік өзекшелер басталады. Бұл өзекшелер тоғыса келе желін бөліктерінің өзектерін, олар - желін бөліктерінің арнасын (сүт арнасын) құрайды. Олардың диаметрі бірте-бірте кеңейе береді. Сүт арналарынаң бірігуі нәтижесінде сүт жолдары пайда болады.5-20 сүт жолдары желінні төменгі жағында орналасқан қуысқа - желін цистернасына ашылады.
Қуыс желіндік және емдік бөлімдерге бөлінеді. Сиырдың желіндік қуысының сыйымдылығы 2 литрге, ал ем қуысының мөлшері емнің көлеміне байланысты ауытқып отырады да, кейде 50 мл жетеді. Ем қуысы желін қуысынан көлденең қатпармен бөлінеді. Сүт жолдары мен желін қуысы екі қабат цилиндр пішінді эпителийден құралған кілегейлі қабықпен астарланған. Қуыстың кілегейлі қабығында көптеген қатпарлар болады.
Ем қуысы көп қабатты жалпақ эпителиймен астарланған ем арнасымен жалғасады. Оның ұзындығы сиырда 0,5-1,4 см шамасында. Бұл арнаның ем ұшында ашылған жерін үрпі деп атайды. Ем арнасы кілегейлі қабық қатпарымен жабылып жатады.
Желін альвеолалары сырт жағынан моэпителийлік торшалармен қапталған. Миоэпителийлік торшалар сүт өзектерінің бойында да орналасады. Жіңішке өзектер қабырғасында бойлай орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары, ал кеңірек өзектер қабырғасында бойлай және көлденең орналасқан ет талшықтары болады. Сүт өзектері сағасында көлденең бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары қысқыш (сфинктер) тәрізді буылтық құрайды.
Ем бойында да көлденең, сәулелі және аралас бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет қабаттары болады. Көлденең бағытта орналасқан ет талшықтары ем арнасы тұссында жақсы дамиды да, сфинктер құрайды.
Жалқы немесе егіз төлдейтін жануарларда (сиыр, қой, ешкі, түйе, бие) шапта орналасқан 1-2 жұп без ғана дамиды. Ал көп төлді жануарларда (шошқа, ит, мысық, кеміргіштер) 10-16 без дамиды да, олар жұп құрап үйектің екі жағын ала тізбектеле орналасады.
Ем саны без санымен сәкес болады. мысалы: сиырда 4 без және соған сәйкес 4 ем болады; қой мен ешкіде 2 без, 2 ем; мегежінде 12-16 без дәл сонша ем. Дегенмен, бұл ережеден ауытқұлар да кездеседі. Мәселен, биеде 4 без дамығанымен 2 ем болады, бірақ әр без өзектері сол емдерге жеке-жеке ашылады да, әр емде екіден үрпі болады.
Сурет - 2 Желін құрылысының айырмашылықтары
А - ұсақ күйіс қайыратын малдар, Б - ІҚМ, В - жылқы 1 -- безді бөлігі; 2 -- шығару өзектері; 3 -- сүт цистернасы; 4 -- үрпі өзегі.
Сиыр желіні үш жұп бездің бірігуі нәтижесінде пайда болады. Ол бездердің тек алдыңғы екеуі ғана өсіп-жетіледі де, артқы жұбы дамымай қалады. Желіннің артқы екі бөлігінің сыйымдылығынан көбірек болады. желінде сүт ем түбінде орналасқан мықты қысқыш ет көмегімен сақталады. Сүттің желінде сақталуына сүт өзектерінің құрылым ерекшеліктері, олардың желін бөліктері мен бөлімшелерін бөліп тұратын дәнекер ұлпалы перделердің жағдайына байланысты кеңейіп-тарылып отыруы, мүмкіндік береді [4].
Желінде сыртқы жыныстық және аралықтық артериялар көптеген қан тамырлар тармағын түзеді. Желін альвеолалары мен жіңішке өзекшелер сыртында артериолалар, капиллярлар және лимфа капиллярларының торы орналасады. Желін ертерияларымен қатарласа веналар орын тебеді де, олар өзара көпіршелермен жалғасады. Ем веналарында тұйық өсінділер кездеседі.
Вена қаны желіннен екі жолмен - сыртқы жыныстық және құрсақтың тері астылық венасы арқылы, ағып шығады. Желін ұлпасынан сөл ішкі лимфа тамырлары, ал желін терісі мен емдерден - беткейлік лимфа тамырлары арқылы ағады. Сүтті сиырларда вена жүйесі өте жақсы дамыған.
Желіннің безді ұлпасы сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүййкелермен жүйкеленеді. Орталыққа бағытталған тітіркеністің көпшілігі сезімтал түйіндерге осы сыртқы ұрықтық жүйке арқылы өтеді. Желінге баратын симпатикалық жүйкелер бел мен құйымшақтық түйіндерден шығады. Олар аталған сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүйкелер құрамына енеді.
Ем түбінде сезімтал жүйке талшықтары үлкен өрімдер түзеді және осы аймақта көтеген биологиялық белсенді нүктелер (ББН) пайда болады. Соңғы құрылымдардың маңызы әлі анықталған жо. Биологиялық белсенді нүктелер қан тамырлары мен жүйке ұштарынан құралған. ББН-г ауырсыну әсеріне сезімталдық, оттегіні көп сіңіргіштік, жақсы электр өткізгіштік қасиеттері тән. ББН-лер аймағында гомеостазды реттеуде маңызды рөл атқаратын шырлы торшалар топтасады. Бұл торшалар гепарин, гистамин, гиолурон қышқылы, серотонин түзу нәтижесінде зат алмасу процесіне, синапстар өткізгіштіген ықпал етіп, биологиялық реттегіш қызметін атқарады. ББН-дің бұл қасиеттерін желіннің түрлі ауруларын, соның ішінде желінсауды емдеуге пайдалануға болады (М.Г. Якубов).
Сурет 3 - Желін жүйкелері
1 - сезімтал жүйке ұштары; 2 - сыртқы ұрықтық жүйкенің төменгі тармақтары; 3 - шап асты жүйке; 4 - сыртқы ұрықтық жүйке; 5 - бірінші белл омыртқа; 6 - құйымшақ омыртқалар.
Желін қызметі ас қорыту, қан және лимфа айналым, тыныс алу жүйелері мен көптеген ішкі секреция бздерінің жұмысымен тығыз байланысты. Сүттің алғы заттары ас қорыту жүйесінде пайда болып, қан арқылы бүкіл ағзаға таралады да, желінге жеткізіледі. Күйісті малдар үшін сүт түзу процесінде мес қарында түзілетін ыдырау өнімдерінің маңызы зор. Қарында микробиологиялық процесстер нәтижесінде пайда болған ұшпалы май қышқылдары тек энергия көзі ретінде ғана емес, сүт майын түзу үшін пайдаланылады.
Мес қарын қабырғасыда ұшпалы май қышқылдарының алмасуы нәтижесінде сірке және майлы қышқылдардың біраз мөлшері кетонды заттарға (ацетон, ацетон-сірке, бета-оксимай қышқылы) айналады. Кетонды заттар негізінен бауырда түзіледі. Желін мен бүйрек ұлпаларына да кетонды заттар түзу қабілеті тән. Кетонды заттар қалыпты алмасу өнімдері ретінде дененің бауырдан басқа ұлпаларының барлығында энергия көзі болып пайдаланылады. Бета-май қышқылы сүт майының алғы затының бірі болып табылады.
Сау мал қанының құрамында 2-9 мг, сүтнде 3-8, ал зәрінде 9-18 мг кетонды заттар болады. қандағы кетонды заттардың 60-85 пайызын бета-оксимай қышқылы құрайды. Сүт пен зәр құрамында ацетон және ацетон-сірке қышқылының концентрациясы көбейіп, олардың бета-оксимай қышқылына қатынасы тиісінше, 1:2 және 1:1 шамасында сақталады [15].
2.Желінсаулар. Таралуы. Желінсаулардың этиологиясы мен жіктелуіЖелінсау (сүт бездерінің қабынуы mastitis) - механикалық, термиялық, химиялық факторлар әсірінің натижесінен дамиды.Желінсау сауын сиырда жылдың қай мезгілінде болмасын кейде тіпті сиыр суалған кезде де кездеседі, әсіресе сиыр төлдегеннен кейінгі алғашқы күндерінде байқалады.Себебі: Үрпі соғылуынан, жарақаттанудан, желін тканіне микробтар (стрептококк, стафилококк т.б.) енуден, желіндегі микробтардың ауру жұқтыру қабілетінің күшеюінен, ішек қарын аурулары салдарынан, уланудан, сауын стакандарының лас болуы, желінді лас сумен жуу, сиырды мезгілінде саумау, сауған кезде сүтін сарықпау, сауын аппаратының дұрыс жұмыс істемеуі, вакуум тәртібінің бұзылуы, стакандарды ұзақ ұстау, желінге салқын тігізу, малды дүрыс азықтандырмау, сапасыз азық беру осының бәрі желінсауға әкеп соғады. А.П.Студенцов желінсауларды, олардың қабыну үрдістеріне байланысты бөледі.
А.П.Студенцов бойынша желінсаулар жіктелуі.
1.Сірі (сулы) желінсау.
2.Катаральды желінсау.
а) Сүт жолдарының және цистернаның катары.
б) Альвеолар катары.
3. Фибриндық желінсау.
4. Ірінді желінсау.
а) ірінді-катаральдық желінсау
б) желіннің абсцессі
в) желіннің флегмонасы
5.Геморрагиялық желінсау
6.Өзіндік желінсау
а) желін аусылы
б) желін актиномикозы
в) желін туберкулезі
желіннің асқынулары:
А. Желін индурациясы
Б. Желін гангренасы
Барлық органдардағыдай желінде қабыну үрдісінің барлық классикалық түрлері дамиды. Бұдан басқа ерекше процесстердамуы мүмкін. Мысалы, аусыл, туберкулез, актиномикоз және басқада жұқпалы ауру қоздырғыштары әсерінен болатын желінсау түрлері.Бұл үрдістерді тек желіннің қабынуы ғана деп қарауға болмайды. Осыны ескере отырып А.П.Студенцов оларды айрықша желінсаулар деп атаған.Желінсаулар үш түрде өтеді: жіті (10 күнге дейін), жітілеу (үш аптаға дейін) және созылмалы (үш аптадан көп)В.Г.Васильев (1996) желінсауларды себептеріне байланысты жіктеу кезінде, оларды келесі топтарға бөлуді ұсынады.Туа біткен - желін даму кезіндегі аномалиясы мен кемшілігі. Бұл жағдайда табынды селекциялық жұмыстардың мәліметтері бойынша құрады (желіннің және үрпінің сауын аппаратына сәйкесі).
- Кәрілік жасының ұлғаюына байланысты организмнің және желін резистентілігінің төмендеуі. Сиырлар 15-20 жасар кезінде желінсауға жиі ұшырайды, сондықтан оларды осы кезде табыннан шығару қажет.
- Симптоматикалық - әр түрлі аурулар әсерінен (туберкулез, актиномикоз)болатын. Желінсаудың алдын алу үшін, ауруларды жоюда белсенді шара қолдану керек.
- Алиментарлық азықтандырудағы қате жіберушіліктен. Толық емес рационға витаминдік затар, тұздар жетіспейтін микроэлементтер қосады.
- Ауа райына байланысыты (климаттық) сыртқы ортаның колайсыз факторлары. Мал қораның пайдалану кезінде кемшіліктерін жою.
- Эксплуатациялық өмалдарды пайдалану ережесінің бұзылуы.
Кесте 1 - Желінсауды басқа аурулардан ажырату
№
Қабыну үрдісінің клиникалық белгілері
Дистамин немесе мастидинге реакциясы
Тұндыру арқылы тексеру
Бактериологиялық зерттеу
Қорытныды диагноз
1
+
+
+
+
Желінсау
2
+
Желіннің тітіркенуі
3
+
Микроб тасығыш мал
4
Дені сау мал
2.1.Желінсаулардың асқынуы.
Желін индурациясы сүт бездерінің интерстициалды дәнекер тканьімен өсуі және бір мезгілде паренхима атрофиясының байқалуы.
2.2.Желін гангренасы - желінсаудың асқынуы. Кейде ауру іріңді инфекцияның қан жүйесі, галактогенді жол арқылы сүт безіне енуінен дамиды.
Клиникалық белгілері. Желін терісі бетінде тығыз аурсынатын көк қызыл түсті ошақтар пайда болады. Уақыт өткеннен кейін зақымданған жерлердің тканьдері ыдырайды да, олардың орнына ихорозды экссудатты ганренозды ойық жаралар пайда болады.
2.3.Желінсаулардың соңы.
А.П.Студенцов бойынша желінсауағымы мен соңы ауруқоздырғышының патогендік қасиетінен ғана емес, организмнің барлық жағдайына байланысты.
Желінсаулардың түрлеріне байланысты ауру соңы да, әртүрлі болады. Ауру сірі желінсау түрінде өтсе, онда процесс 7-10 күн ішінде шешілуі мүмкін. Сірі желінсау асқынуында, ол сірі катаралды немесе сірі фибринозды желінсауға ауысады.
Катаралды желінсау әдетте қолайлы өтеді, уақытында емдесе 5-7 күн аралығында мал жазылады. Қолайсыз ағымында және желінсауға шалдыққан малды емдегенде бұл ауру созылмалы түріне, кейіннен желін атрофиясына айналады және дәнекер ткань өсуі орын алады.Фибринозды желінсау кезінде болжау күмәнді, өйткені патологиялық үрдіс ішкі органдардың метастаздарымен желін гангренасына немесе ошақтың дамуымен асқынады. Мал жазылғаннан кейін сүт безінде бірнеше немесе көп мөлшерде түйіршіктер қалып қояды. Сүт өнімділігі бұрынғы қалпына толық келмейді.Іріңді желінсау- ауру малды дер кезінде анықтап, емдеген жағдайда болжау колайлы. Созылмалы ағымында желін тканьдерінде қайтпайтын өзгерістер пайда болады.Желін абсцессінде сүт безі бұрынғы қалпына келмейді, болжау күмәнді, өйткені мұндай іріңді қабыну түрінде сүт жолдары облитерацияға және желін паренхимасы атрофиясына ұшырайды, септикопиемия, бүйрек, бауыр метастаздары дамуы мүмкін.Желін флегмонасында аурудың соңы күмәнді, кейде желін флегмонасы сепсис түрінде өтеді.Геморрагиялық желінсау - егер де патологиялық үрдіс жергілікті қабынумен шектелсе, ауырған мал 7-10 күнде жазылады. Желін аусылы - үрдіс желін терісімен шектелсе, онда ауру қолайлы деп саналады: егер де сүт жолдары мен желін паренхимасы қабынса, онда бұл жағдайда сүт өнімділігі бұрынғы қалпына келмейді.Желін туберкулезі мен актиномикозы. Ауру көп жағдайда малдың өлуімен аяқталады.Желінсау асқынулары (желін индурациясы, гангренасы) - ауру қолайсыз аяқталады. Ауырған мал септицимиядан өледі.
3.Желінсауларды анықтаудың негізгі принциптері. Желінсауды анықтаудың негізгі принциптеріне орай желін жағдайының клиникалық белгілеріне қарап, олар нашар байқалса клиникалық зерттеулермен қатар лабораторлық зерттеулердің нәтижесіне қарап диагноз қояды. Лабораторлық зерттеулерді жүргізгенде сүтті 5%-ды димастин ерітіндісімен, 2% және 10%-ды мастидин ерітінділерімен, тұнба реакциясымен желінсауға тексереді. Әдетте, сүтте екі көрсеткішанықталады - сүттің рН-ы және соматикалық клеткалар саны. Сүт рН-ын анықтау үшін индикаторлық тесттар (бромтимол көгі, розол қышқылы), ал соматикалық клеткаларды анықтау үшін жоғарыда аталып кеткен реакциялар қолданылады. Профессор Т.Ж. Әбдірахманов (1997) желінсаудың жасырын түрін анықтау мақсатында жаңа диагностикалық тест-диагмаст ұсынды. Диагмаст арқылы зерттелетін сүтте екі көрсеткіш, атап айтқанда соматикалық клеткалар саны және сүттің рН-ын бір мезгілде анықтауға болады.
Тест басқа қолданылатын диагностикумдарға қарағанда өзіндік, жасырын ауру мал санын көбірек анықтайды.
4.Желінсауларды емдеу. Сүт безіне қандай ссебептер әсер етпесе де қабыну дамуының механизмдері біркелкі болып қала береді. Осы кезде нервтер тітіркенуі мен өткізгіштігі бұзылады, лимфо- және гемодинамикалық бұзылулар дамиды, гипертониялар, гиперосмиялар мен гиперонкиялар пайда болады, гистамин, ацетилхолин, аденозинүшфосфорлық және аденил қышқылдары жинақталады, каталаза, гиалуронидаза тағы басқа ферменттер жоғарылайды. Сүт безінде байқалынып жататын осы және өзге өзгерістер жалғыз антибактериалды заттар қолданылуы арқылы жойылуы мүмкін емес. Сүт безі қызметін қалпына келтіру күрделі нейротамырлық қатынастар мен трофиканы қалыптастру арқылы ғана мүмкін.
Желінсаулардың патогенетикалық терапиясы. Нейротамырлық реакцияларды қалыптастыру үшін новокаин пайдаланылады. Егер желінсау кезінде қайтымсыз іріңді ыдыраулар, некроздар, гангрена, атрофия немесе желін индурациясы түріндегі ауыр көріністер орын алмаса новокаин жақсы әсерін білдіреді. Ең қарапайым емдеу тәсілі 0,5-0,1% новакаин ерітінідісін арасына 12 сағат салып желінішіне 100-150 мл мөлшерінде енгізу болып табылады. Д.Д.Логвинов өзі құрастырған қысқа новакаин блокадасы әдісін қолдана отырып жақсы нәтижелерге қол жеткізген. Егу үшін резеңке түтікшемен жалғастырылған ұзын иньекциялық инесі бар шприц қолданылады. Инені артынан желін негізі мен құрсақ қабырғасы аралығында ортаңғы сызықтан ауру желін бөлігіне 1-2 см алып енгізеді де тілерсек буынына бағыттап 8-12 см тереңдікке бағыттайды. 0,5% новокаин ерітіндісін 150-200 мл мөлшерінде егеді. Қойларға 0,25% новокаин ерітінідісін 40-50 имл мөлшерінде алдынан, ешкілерге желіннің артынан егеді. Мегежіндерде желіннің әр зақымдалған бөлігі нервілерін жеке-жеке 0,25% новокаин ерітіндісімен 20-40 мл мөлшерінде енгізеді. Қажетті жағдайда блокадаларды 48-96 сағаттан соң қайталайды. 1% новокаин ерітіндісін құрсақ қолқа тамырына Д.Д.Логвинов әдісі бойынша енгізу оң нәтиже береді. 1% новокаин ерітіндісін 100-150 мл мөлшерінде интрвенозды арасына 24-48 сағат салып егу жақсы нәтиже береді. Сірі желінсаулы жануарлар 2-3 тәуліктен соң, катаралды желінсауы барлар 4-5 тәуліктен соң, фибринозды 6 тәуліктен соң, іріңді-катаралды 5, геморрагиялық 6 тәуліктен соң сауығады.
Антибиотиктерапиясы Желінсау ағымы көбіне микробтармен асқынады. Осы кезде антибиотиктер терапиясын пайдаланған жөн. Тиімді антибиотиктер таңдауы үшін патогенді микрофлора түрі мен оның препаратқа сезімталдығын анықтау керек. Желінсаудың жіті ағымында бұлшық етке антибиотиктерді (пенициллин, стрептомицин, бициллин, эритромицин т.б.) 1 кг салмағына 3-5 мың ӨБ егеді. Сонымен қатар антибиотиктерді қиылыстырып енгізу ұсынылады (пенициллин + стрептомицин, пенициллин + эритромицин, тетрациклин + неомицин т.б.). Желініші енгізілімдері үшін қиылыстырылған препараттар ұсынылады: мастицид, мастисан т.б. Желінсау емі ретінде тиімді препарат пенерсин, ол кешенді антибиотиктерден, кортизоннан және бояғыш заттардан тұрады, соңғысы дәрінің сүтпен шығу мерзімдерін айқындауға мүмкіндік береді. Аталған препараттарды 3 тәулік бойы күніне 1-2 рет енгізеді. Жалқаяқ көп мөлшерде бөлінуі кезінде желінішіне антибиотиктер енгізу тиімсіз, сондықтан ауру желін ширегіне 1% стрептоцид, 1:1000-3000 қатынасында этакридин лактат, 1:5000 қатынасында фурацилин, 2-5% иихтиол ерітіндісі, 1-5% норсульфазол ерітіндісі, 1-2% натрий гидрокарбонаты ерітіндісі енгізіледі. Емдеу барысында ауру бөлік секреттері жойылады. Желініші енгізілулерінен кейін нұсқамаға сәйкес сүттерін жарамсыздандырады: 100 мың ӨБ пенициллин енгізгенде 48 сағат бойы, 100-500 мың ӨБ стрептомицин енгізгенде 7 тәулік бойы жарамсыз деп танылады.
Сульфаниламидті терапия Әсері ұзартылған сульфаниламид препараттары жоғары терапиялық әсерге ие (сульфапиридазин, сульфадиметоксин, сульфамонометоксин, салазопиридазин, фтазин т.б.).
В.Г.Васильев желінсаудың әр түрлерінде келесі емдік қоспаны қолдануды ұсынған: новокаин - 0,5 г, гексаметилентетрамин - 10 г, калий йодиді - 1 г, окситоцин 10 ӨБ, су 100 мл-ге дейін. Қоспаны 60-120 мл мөлшерінде желіннің зақымдалған бөлігінің дәнекерұлапалы шеліне үш жерден егеді. Ұзындығы 12 см инені ортаңғы сагиталды және сегменталды желін беткейлері қиылысуы орынында ауру желінге қаратып, 0,5-1 см алып егеді. Осы қоспаны окситоцинсіз интрацистерналды түрлі желінсаулар кезінде пайдалануға болады.
Суалым кезінде емдеу. Көптеген микробқа қарсы препараттар сүт арқылы ұзақ уақыт шығарылады, сол себептен оларды лактация уақытында қолдану тиімсіз. Осы мақсатта арнайы желініші енгізілетін препараттар құрастырылған (мастицид-2, прополис линименті т.б.). Апромаст, гелиомаст тәрізді препараттарды соңғы сауын күні бір мәрте немесе суалымның алғашқы 3 күнінде егеді. Емді болжамды бұзаулаудан 30 тәулік кешіктірмей жасаған дұрыс.
5.Желінсаулардың алдын алу шаралары. Желінсау ауруларының алдын алу бірнеше кешендік шаралардан, ең бастысы малдарды дұрыс күту мен асыраудан, сауын орындарының жағдайына, тағы басқа шаралардан тұрады. Барлық малдардың аналық түрлерінде сүт безі патологиясы көбіне сүт беру мезгілінде кездеседі. Төлдерін өсіру үшін (еметін мезгіл) қолданылатын аналық малдарда желінсаулар сирек кездеседі. Сүтті көп беретін малдарда желінсау себептері болып оларды дұрыс саумау есептелінеді. Сондықтан осы ауруды болдырмау үшін, сиырды дұрыс сауу қажет. Сиырларды сауын аппараты арқылы сауу кезінде сауыншылар теория мен тәжіребелік жағынан осы жұмысқа жақсы дайындалған болуы керек. Егер шаруашылықта дайындалған кадрлар болмаса сиырларды сауын аппараты арқылы саууға көшірудің қажеті болмайды. Жұмысқа таза халаттағы, қолдары таза және медициналық тексеруден өткен сауыншылар жіберіледі.
Сиырды сауын аппараты арқылы сауу үшін оны ең алдымен сүт беру үрдісіне дұрыс дайындау қажет. Сауын аппараты арқылы саууға сау сиырларды жібереді.
Сиыр бұзаулағаннан кейін 7-10 күн өткесін сауын аппараты арқылы саууды бастаған жөн. Сауар алдында сиыр желінің 48-520С-ға дейін жылытылған таза сумен жуады, сосын желінінің астыңғы жағын және үрпілерін 0,5%-дық дезмол ерітіндісінде суланған орамалмен сүртеді, содан кейін әр үрпісінен сүттің бірінші тамшыларын жеке ыдысқа сауып алады, өйткені оларда көп мөлшерде микробтар болады. Осыдан кейін желінге 20-30 секундтай массаж жасайды да үрпілеріне алдын ала жылы суға немесе 2%-ды хлорамин ерітіндісінде жылытылған сауын стакандарын кигізеді. Әдетте, сиырдың сүт беру үрдісі 4 минутке, кей жағдайда 10 минутқа созылады.
Үрпісі төмен салбыраған, үрпілерінде сүйелдері, жаралары бар, үрпі жолы қабынған сиырларды сауын аппараты арқылы саууға болмайды. Сауу кезіндегі ең негізгі мақсат желінді сүттен мүлдем босату. Кейбір сиырларды сауын аппаратымен сауғаннан кейін желіндерін қолмен сауып сүттен босату керек. Сауып болғаннан кейін стакандарды үрпілерден абайлап алады. Сауу үрдісі кезінде вакуум көрсеткішін жоғарылатпау керек, егер оның көрсеткіші әдеттегі қалыптан жоғары болса онда ол желінсаудың пайда болуына әкеп соғады.
Желіні қабынған сиырды басқа малдардан бөледі, сосын оны қолмен саууға көшіреді. Ең алдымен, үрпілерін сүттен босатады, содан кейін қабынған үрпілерін сауады. Осы үрпілерден шыққан сүтті залалсыздандырып жояды, ал ыдысты дезинфекциялайды. Адамдар үшін желінсау ішіндегі ең кауіптісі - іріңді-қатаральды желінсаумен ауырған сиыр сүті. Мұндай сиыр сүтін адамдар әсіресе балалар ішкенде, ішек қарын жолының функциясы бұзылады. Желінсаумен ауырған сиырлардың төсенішін, зәрін мұқият залалсыздандырады.
Желінсаудан және желіннің басқа да ауруынан сақтандыру.
Малды желін ауруларынан сақтау үшін 1) организмнің физиологиялық мұқтажын ескере отырып, оны дүрыс азықтандыру, зат алмасу процессінің бұзылуына, малдың азықтан улануына жол бермеу; 2) малды бағып күтудің гигиеналық ережелерін сақтау, серуенге шығару, едені мен қабырғасы жоқ қораға жатқызбау, желінінен ірің ағып жүрген малды оқшаулау, мал қораларын дер кезінде дәрілеп, микробтан арылту (дезинфекциялау): 3) сиырды дер кезінде (бұзаулауына 50-60 күн қалғанда) суалту.
6.Іріңді-катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
Іріңді-катаральды желінсау деп - іріңдеткіш микрофлораның қатынасуымен өтетін, желіннің сүтті жолдары мен алвеолдардың қабынуын айтады.
Іріңді-катаральды мастит, желінге сыртқы ортадан сүтті канал арқылы немесе енетін патогенді микрофлораның ықпалымен немесе сүтті қойма мен өзектердегі вирулентті микробтардың күшеюінің нәтижесінде пайда болады. Айрықша жиі маститті стрептококкалар пайда болғыздырады. Жекелеген сиыр отарларында стрептококкалы маститтің этиологиясы жоғарыөнімдік сиырлардың 62-64%-ын қамтып, кең етек алады. Іріңді-катаральді мастит стафилоккалар, іріңді және ішек таяқшаларының ықпалымен де жиі пайда болады.
Маститтің қоздырғыш-бактериялармен қатар туберкулез, бруцеллез, аусыл, шешек секілді арнаулы инфекциялар мен Аткиномицет, Аспергиллюс, Мукор, Кандид және тағы да басқа тұқымына жататын қарапайым саңырауқұлақшалар да болуы мүмкін.
Мал шаруашылығы мен ветеринариядағы антибиотикатарды зерттеудегі микозды шығу тегіндегі маститтердің таралуы.
Ауру қоздырушылар сыртқы ортадан үрпі каналы арқылы енетін галактогенді жол негізгі рөлді атқарады. Бұған желін терісінің микроорганизмдерге бай болуы қолайлы жағдай жасайды. Микрофлораның негізгі көзі болып, ластанған төсеме, еден, ағынды астау, желінді жуған кездегі су мен оны сүртуге қолданатын сүлгі, сауушылардың кір қолдары, нашар күйдегі сауу аппараттары және де үрпі терісі мен үрпі каналының тесігімен тікелей жанасатын басқа да заттар болуы мүмкін [6].
Үрпі арқыла желіннің инфекциялану еден мен төсеменің үстіне қағанақтың кідіруі, эндометриттар, жатырдың субинволюциясы, жыныс органдарынан шыққан патологиялық бөлінулер түсуі кезінде, мастит кезіндегі экссудаттар, алғашқы сүт сауу жерге бағыттылған кезде, ашылған абцесстердің жаралары мен тілімдерінде іріңнің болуы әсіресе жоғары болады.
Үрпі каналы арқылы микробтардың ішке енуіне үрпі қысқыштарының босауы, тұрақсыз сауу, тас желіндік кезінде катетерді үрпіде ұзақ уақытқа қалдыру арқылы катетеризация ережелерінің бұзылуы, сонымен қатар үрпі каналының тарылуы мен бітелуі, туғаннан кейінгі талықсу кезіндегі асептика мен антисептика ережелерін бұзу арқылы жеоінге көп мөлшерде ауаның өткізілуі, сауу кезіндегі желінді қатты тарту секілді әрекеттер жақсы жағдай жасайды. Сауу кезінде үрпі ұшында болған бактериялардың желінге механикалық тасымалдау жүзеге асуы мүмкін. Бұл сауу аппарты дұрыс орнатылмаған кезде болады. Сүт безіне микробтардың галактогенді түрде енуі кезінде бір ширек қана зақымданады.
Микрофлораның патогенді ерекшеліктерінің қалыптасуы мен жұқпалы маститтің пайда болуы үшін итермелеуші шарттар қажет. Бұл шарттар жануарларды толымсыз азықтандыру, күтім мен асыраудың нашар болуы, желінді аса суытып жіберу, толымсыз және тұрақсыз сауу, сиырларды дұрыс кіргізбеу, мал тұратын және мал жайылатын жерлердегі санитарлық нормалардың сақталмауы, саууға арналған стақандардың кір болуы, желінді жуу процесі салқын және кір сумен өткізілу секілді жағдайлар мен жануар ағзасының және желін тіндерінің қорғаныш факторларын және сүттің бактериостатикалық қасиеттерін төмендететін жағдайлар орын алған кезде болады [14].
Патогенезі. Желінсауды қоздырғыш микробтар қан арқылы басқа органдардан келіп түскенде қабыну үрдісі желінді түгелдей қамтуы мүмкін, әрі өте ауыр өтеді. Егер де инфекция лимфогенді жолмен тараған болса, патологиялық үрдіс тері асты ұлпасы мен альвеола аралық дәнекер ұлпадан серозды желінсау ретінде басталып, кейіннен желінсаудан флегмонаға ауысады.
Инфекция лактогенді жолмен өткенде немесе цистернада бұрыннан болған сапрофитті микрофлора өзінің уыттылығынын көрсете бастаса, қабыну үрдісі цистерна мен сүт жолдарының, одан кейін альвеолдардың кілегейлі қабатының қабынуымен сипатталады. Әдетте мұндай жағдайда қабыну үрдісі желіннің бір ширегімен ғана шектеледі.
Желінсау кезінде патологиялық үрдіс бір түрден екінші түрге тез ауысып, өте жылдам өзгеріп дамып отырады. Басқа органдағыдай мұнда қан да қан айналу үрдісі бұзылып, қан тамырдларының тығыздығы нашарланатындықтан әрі тамыр ішіндегі қысым күшейгендіктен қанның сұйық бөлігі тамыр сыртындағы дәнекер ұлпаға біртіндеп шыға бастайды, сол жерде лейкоциттер жиналады, ұлпаның қалыпты жағдайдағы биохимиялық үрдістері бұзылады, онкотикалық және осмостық қысым көтеріледі, жүйке талшықтары қысылады. Сөйтіп қабыну үрдісінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
3
ІІ. Негізгі бөлім
4
1.Әдебиетке шолу
5
2. Желінсаулар. Таралуы. Желінсаулардың этиологиясы мен жіктелуі
8
2.1.Желінсаулардың асқынулары
14
2.2.Желін гангренасы
14
2.3.Желінсаулардың соңы
17
3.Желінсауды анықтаудың негізгі принциптері
18
4.Емдеу
19
5.Желінсаулардың алдын алу шаралары
20
6.Іріңді.катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
21
7.Іріңді.катаральды желінсаудың клиникалық белгілері
8.Диагноз және қолданылатын емдік шаралар
24
ІІІ. Қорытынды
32
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
33
Тәжірибелік жұмыс
34
І.Кіріспе
2.Желінсау (сүт бездерінің қабынуы mastitis) - механикалық, термиялық, химиялық факторлар әсірінің натижесінен дамиды. Желінсау сауын сиырда жылдың қай мезгілінде болмасын кейде тіпті сиыр суалған кезде де кездеседі, әсіресе сиыр төлдегеннен кейінгі алғашқы күндерінде байқалады.Сиырлардың желінсау ауруы кең тараған және сүт өндірушілерге үлкен экономикалық нұқсан келтіретін залал, бұл нұқсан негізінен қажетті сүт мөлшерінің алынбауынан, оның сапасының төмендеуінен, сиырлардың уақытынан бұрын жарамсыз деп танылуынан, жаңа туылған бұзаулардың ауруларға жиі шалдығуынан және оларды емдеуге жұмсалатын шығындардан т.с.с. жинақталады. Сиырлар арасында желінсаудың кең таралуы мен оның малшаруашылығына тигізетін зор экономикалық кесірі қазіргі ветеринариялық ғылым алдына аталған мәселені шешу мен бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуды міндеттейді.Желінсауға шалдыққан сиырларда лактация кезеңінде сауын деңгейі 150- 200 килограммға төмендейді. Желінсаумен ауру сиырлардың сүтінде патогенді микроорганизмдер мен метаболизмнің уыттық өнімдері болады, әрине бұл оның адамдар тағамы мен бұзаулар азығы ретінде қолданылуын жарамсыз етеді. Желінсаумен ауырып шығу өзге акушерлік-гинекологиялық аурулар мен бедеулік пайда болуының себепші факторы болатыны мәлім. Желінсау сүт безінің әртүрлі функционалдық кезеңдерінде байқалуы ықтимал, дегенмен лактация кезеңінде ауруға шалдығу пайызы жоғары да қауіпті болатындығы дәлелденген. Желінсауларды диагностикалау мақсатында каталаза, редуктаза мен лизоцимды анықтау жиі қолданылып жатады. Алайда сиырлардың өзге аурулары кезінде сүттің ферменттік белсенділігі зерттелмеген деп айтуға толық негіз бар.
Ауру сиырлардың организмінде ферменттік реакциялар өзгерісін зерттеу маңызды себебі олардың көмегімен клиникалық белгілерді уақытынан бұрын аңғарып, клиникалық желінсауды дәлелдеу мүмкіндігі туындалады.
Желінсаудың байқалуында басты рөл патогенді және шартты патогенді микрофлора үлесіне келеді.
Қазіргі уақытта желінсаудың тиімді терапиясы ретінде антимикробтық препараттарды интрацистерналды енгізуге, оның мөлшерлемесі, енгізу мерзімдері, ретіне қатысты біркелкі тұщымды ой пікір қалыптаспаған.
Қазіргі уақытта отандық дәрі-дәрмек өндірушілері мен көршілес Ресейде жоғары тиімді, ыңғайлы дайын дәрілік заттар шығарылмайтыны қынжылтады.
Осы аталған мәліметтерге орай сиырлардың сірі желінсауының этиологиясын, диагностикасын, емдік әдістерін құру олардын салыстырмалы түріндегі тиімділігін анықтау аса өзекті мәселе екендігін тағы бір баса атағымыз келеді, аталған патологияны емдеу үшін жаңа кешенді құрамында пролангирленген диоксидин, липосомалды гентамицин, нитокс-200, мамифорт, мастисепт сықпамайы енгізелген кешенді ем қолдану болашағы бар тәрізді болап көрінді.
Өзіндік қорғаныс факторларымен қатар көптеген өзіндік емес факторлар да организмнің қорғаныс реакцияларына белсенді түрде қатынасатыны мәлім.
Мұнымен қатар, организмдегі иммунологиялық өзгерістерді зерттеу, желінсауларды алдын алуға бағытталатын шаралардың жалпы организмнің иммунологиялық күйіне тигізетін әсерін зерттеу де үлкен қызығушылық тудырады.
Сонымен, біз өз алдымызға сиырлардың сірі желінсауын диагностикалаудың жаңа әдістерімен қарастыра отырып, аталған кеселдің алдын алу бойынша жасалатын шараларға сараптау жасап, тиімді жолын таңдап, шаруашылыққа нақтылы ұсыныстар жасау бойынша зерттеу жұмыстарын өткізуді мақсат етіп, мәселелер қойдық [1].
1.Әдеби шолу
Еліміздегі ірі қара шаруашылығында желінсау ауруының таралу маңызы Қазіргі кезде еліміздің тәуелсіздігін дамытып, экономикасын жоғары деңгейлерге жеткізу мақсатында мал шаруашылығының алатын орыны зор, сонымен қатар Қазақстан бүкіл әлемдік сауда ұйымына мүше болуды көздеуде. Бұл жоғары сапалы тауарлар мен өнімдер шығарылуын қажет етері сөзсіз. Ал мал бастарын көбейтіп, сүт өнімділігін жоғарылатуды тежеуші мәселелердің бірі сиырлардың акушерлік-гинекологиялық аурулары, оның ішінде желінсаулар. Көптеген авторлардың пайымдауынша сиыр желінсаулары айтарлықтай дамып, 2-5 тен 10-55%-ға дейінгі шаманы қамтиды. Клиникалық белгілері айқын түрде өтетін желін қабынулары мен жасырын түрде өтетіндердің орта есеппен алғандағы қатынасы 1:2-2:5 құрайды [2, 7]. Қазіргі уақытта желінсаудың табиғатта кездесетін барлық түрлерін емдеудің орасан көп түрлері бар, оларды айыру, анықтау тұрғысында көптеген еңбектер жазылған. Кез келген ауруды диагностикалаудың басты мақсаты оны бірден ауру жануар маңында орындалуын көздейтіні белгілі. Оған бірқатар химиялық әдістер жатады. Иммундық және фагоцитарлық белсенділік жағдайы желінсаулардың, әсіресе бастапқы кезеңдерінде пайда болуының хабарламашы-көрсеткіші болады, диагностикалау кезінде соматикалық жасушалар саны, сүттің рН-ы, тұндырылуы тәрізді әдістер міндетті түрде орындалуы керек [9]. Тағы бір айта кететін жайт, жасырын желінсаулардың шамамен 10-15%-ның емделмей қалатыны туралы деректер көптеп ұшырасады, ал бұған кейбір анықталынбай қалған (уақыт, күш, жабдық-жадығат, қаражат т.б.) жағдайларға орай, емделінбей қалған сиыр бастарын қосса бұл сандық мәліметтің жоғары болары хақ! Көптеген жағдайларда сиырлардың жасырын желінсауларын емдеу мақсатында антибиотиктер терапиясы қолданылады, ал бұл ем, өкінішке орай сүт тұтынушыларын уытты-аллергиялық кеселдерге шалдығуға әкеліп соғуы ықтимал. Сонымен қатар, айта кететін, баршаға түсінікті қарапайым жайт, қабыну барысының дамуына ықпал ететін көрініс жануар организмінің дұрыс азықтандырмау, пайдаланбау, түрлі жарақаттарға шалдығуына орай әлсірейтіндігі. Осы кезде, бірқатар авторлар деректері бойынша, айқын лейкопения, бүйрекүсті бездері белсенділігінің төмендеуі, сиырлар организмінің иммундібиохимиялық реактивтілігінің әлсіреулері орын алады [8, 9]. Сонымен қатар, кез-келген қабыну кезінде, белсенді биогенді аминдер деңгейі, әсіресе гистамин деңгейінің күрт өсуі байқалады. Ауру жануарлар қанында гистамин деңгейінің жоғарылауы, лимфоциттердің Т-супрессорлық қызметін белсендірте түседі, ал бұл жануар организмінің иммунді реактивтілігін бәсеңдетеді деп атайды M. Plaut et all.2000. Организмнің ішкі ортасына бөгде ақпараттағы белгілері бар заттар түсуі оның құрылымдық және химиялық құрамының бұзу қауіпін туғызады. Ішкі ортаның сандық және сапалық тұрақтылығының, яғни гомеостазының, сақталуы барлық организмдегі жүйелердің өздігінен реттелуі салдарынан қамтылады [10]. Иммунитет - гомеостаз белгіленуін білдіретін шамалар қатарына жатады. Иммунитет құралуына барша организм ат салысады, ондағы қорғаныс реакциялары өзара тығыз байланыста болады. Өзіндік қорғаныс факторларымен қатар көптеген өзіндік емес факторлар да организмнің қорғаныс реакцияларына белсенді түрде қатынасады. Міне, осы иммунологиялық өзгерістерді зерттеу, кейіннен қолданылатын емнің жалпы организмнің иммунологиялық күйіне түзетімдік әсер етуі үлкен қызығушылық тудыратыны баршаға мәлім жәйт, сонымен қатар зерттеушілердің ойы экология тұрғысынан таза, емдік тиімділігі басым ем түрлерін жасауға бағышталған. Тіршілік әлемінің дамуы жануарлар тобының жеке бір дамыған тобы - сүт қоректілердің пайда болуына әкеліп соқтырды. Ал бұл топтың ерекше қасиеті аналықтарында арнайы сүт безінің болуы. Сүт безінің басты қызметі - өз ұрпағын қоректендіру [1, 11, 12]. Адамдардың ғасырлар бойы дамуы кезінде жануарларды өзіне бағындыруы (доместикация) арқасында сүт безі ұрпағын қоректендіру қызметтілігімен қатар адам үшін аса бағалы қорек көзі - сүт өндіру қызметін де атқара бастады. Ғылымның қазіргі деңгейдегі дамуы сүт сауу үрдісін, қызмет орындаушы мүше - сүт безі мен сүт бөлінуіне ықпал ететін орталық нерв және нейро - эндокрин жүйелерінің қатысуымен өтетін, күрделі жүйе екенін тағы дәлелдеді. Сауын үрдісі қызметінің бұзылуы сүт безінің және оның қызметін қадағалайтын механизмдердің патологиясына байланысты өтеді. Соңғы жылдары сүт безі патологияларына айтарлықтай еңбектер арналған [3, 6, 13]. Ветеринария мамандарына нақты сүт безі мүшелерінің кеселдері үлкен кесірін тигізуде. Желінсау сүт безі патологиясының негізгі түрі болып саналады, ал оның таралу жиілігі әр түрлі авторлардың деректері бойынша алуан түрлі. Бірқатар авторлардың деректеріне сүйенетін болсақ Латвияның кейбір шаруашылықтарында жылына сиырлардың 20 %-ы желінсауға шалдығады. MatiIIa (1995) сиырлардың жасына, сауын мерзіміне қарамастан желінсауға шалдығуы 25-тен 50%-ға дейінгі шаманы қамтитынын атайды.ToIIe (1917), Сіеske, ViIgoen (1974) тәрізді авторлар сауын сиырларында созылмалы желінсаулардың жалпы зерттеген фермалардағы табынның 40%-ын құрғанын көрсеткен [14]. Клиникалық бақылаулар мен әдеби деректер талдауы желінсаулардың сауын мерзімі мен қайта өндіру кезеңдеріне тікелей байланысты екендігін көрсетеді. Н.И. Полянцевтің (1983) зерттеулерінде сауын сиырларының 18% суалым кезінде желінсауға ұшырайтыны байқалады. Желінсау індетін тану Е.А. Курьянов және басқаларының (1983) еңбектерінде жақсы зерттелінген. Олар суалым кезінде желінсау сиырлардың 6,7 % - да дамығанын анықтаған. Ал төлдеуге дейінгі және төлдеуден кейінгі кезеңдерде желінсаулар 28,4 % - ға дейін өседі екен [1, 3, 15]. Көптеген авторлардың (1984) деректері бойынша суалым кезінде желінсау 20,1 % -нан анықталған, айта кетерлігі алғашқы 10 - күн ішінде желінсау сиырлардың 7,2 % -да байқалған. Қырым түбегінің кейбір шаруашылықтарындағы жүргізілген зерттеулер кезінде желінсауды жалпы табындағы сиырлардың 20 % анықтаған. Ғалымдардың деректері бойынша Ленинград облысы бойынша орта есеппен алғанда желінсаулар сиырлардың 27 % -ын құраған. Ж.Қ. Қоспақов пен Ж.Д. Маусымбаевтардың (1990) деректері бойынша Қазақстандағы желінсау таралу деңгейі 5 - тен 30 % -ға дейінгі аралықты құрайды. Желінсаулар сиырларды әсіресе машинамен саууға іріктеген кезде желін көлемін, үрпі аумағы мен орнығуын, сүт бөлу уақытын ескермегенде байқалады. Желінсаулардың таралуына соғылу, жаралану, желін ұлпасына микрофлора енуі (стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы т.б.), түрлі ауруларда мал ағзасының уыттануы, шу түспеуі, мен төлдеуден кейінгі эндометриттер, қора-жайлардың антисанитарлық жағдайы, толық бағамды азықтандырмаулар т.б. ықпалын тигізеді [7, 9, 16]. Кейде желінсаулар сиырлардың аусыл, туберкулез немесе басқа жұқпалы ауруларға шалдығуына байланысты дамиды. Желіннің індеттенуі төсеніш арқылы немесе желінді жуып-шаю кезінде қолданылатын заттар, сауын аппараты арқылы өтуі мүмкін. Микробтар жатырға, желінге, өзге жыныс жолдарына түрлі аурулар кезінде қан арқылы түсе алады. Өзге гинекологиялық патологиялармен қатар, желінсауларды түспей қалған шу қалдықтары, азықтық уланулар кезіндегі қан мен лимфаға түскен уыттар да тудыра алады. Желінсаулардың пайда болу жиілігімен сиырлардың гормоналдық жағдайындағы байланысты табуға ізденістер жасап баққан. Өз тәжірибелерінде ғалымдар үш табындағы сиырларда, үш жыл бойы 497 желінсауды келесі тәртіпте тіркеген: төлдеуден кейінгі алғашқы айда 87 (16,1%), төлдеуден кейінгі 31-күннен буаздылыққа дейінгі 30-күнге дейін 288 (56,6%), 31-күннен буаздылықтың 120-шы күніне дейін 83 (16,7%), буаздылықтың 4-ші айынан төлдеуге дейін 44 (11%) болған. Біршама ғалымдардың деректері бойынша сиырлардың басым көпшілігі (82 %) желінсаумен сауын мерзімінің алғашқы 5- айында, яғни сүттің ең көп өндірілуі кезінде ауырған. Тәулігіне көп сүт беретін (11-ден 29 кг-нан жоғарыға дейін) сиырлар, өнімділігі төмен сиырлардан көрі желінсауға көбірек шалдығады [7, 17]. Мәселен, тәулігіне 5-кг сүт беретін сиырлардың ауруға шалдығуы 1,6 %, ал 11-20 кг беретін сиырларда 13-16 % болады. Қоздырушы түрі мен тітіркендіргіш әсердің ұзақтығына, ауру үрдісі кезіндегі мал ағзасының резистенттілігіне байланысты сүт безінде өтіп жатқан қабыну үрдістерін екі негізгі түрге - клиникасы айқын және жасырын ағымда (субклиникалық) өтетін деп бөледі. Тюмень облысында жасырын желінсаулардың орта есеппен 13,7 % сиырларда болатынын анықтаған, ал суалу кезінде олар 11,1 - 40,6 % сиырларда тіркеген. Сүт өндіру кезінде сиырлар жасырын желінсауға жиі шалдығатынын анықтаған (37 % ). Кейбір ғалымдар өздерінің зерттеулерінде сиырлардың жасырын желінсауға көп (37,6 % ) шалдығатынын атап өткен [14, 18]. Қазiргі уақытқа дейін сиыр желінінің ауруға шалдығу себебі туралы мәселе көптеген дау-дамайлар тудыруда. Бірқатар ғалымдардың пайымдауынша желінсаулар көптеген әрі түрлі себептерден пайда болып дамиды, яғни полиэтиологиялы болып табылады. Желiнсау дамуы көптеген себептерге байланысты. Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша бұл себептерді екі негізгі топқа жинақтауға болады: біріншісі - сыртқы орта әсері, ал екіншісі - тұқым қуалаушылық немесе малдардың ауруға бейімділігі. Осы себептердің басым көпшілігін бірінші топқа жатқызу қажет. Бұлардың ішіндегі негізгілері: сиырларды машинамен сауу тәртібінің бұзылуы, жоғары деңгейдегі қысым, қысым жиілігінің ұлғаюы, сауын аспаптарын тым көп ұстау немесе уақытынан бұрын қосу [9, 10, 12, 19].
2.Желіннің жалпы құрылым принципі
Желін - сүттің түзілуін және бөлінін қамтамасыз ететін көпіршікті-түтікше безді орган. Сырт жағынан ол жұқа серпімді терімен қапталған. Желін май және тер бздері болмайтын, түгі жоқ терімен қапталған емдермен бітеді. Терінің астынан желінді құрсақтың сыртқы шандырының жалғасы болып табылатын беткей шандыр (фасция) қаптайды да, желіннің төменгі жағында ол терең шандырға (дәнекер ұлпалы жұқа қабыққа) айналады. Желіннің оң және сол бөліктерінің арасында серпімді дәнекер ұлпаның екі қабат қатпарынан тұратын аралық аспа байлам болады. желіннің астыңғы жағында ол ішкі фасцияға айналып, желіннің бүйіріне қарай тарамданады. Желіннің бүйір фасцияларын аралық аспа байламмен көптеген дәнекер ұлпалық перделер жалғастырады. Бұл перделер желінді белгілі бір пішінде ұстайды. Аралық аспа байлам желінді көтере демеп тұрады.
Сурет 1 - Сиыр желінінің көлденең қиындысының бейнесі
А -- желіннің көлденең қиындысының бейнесі; Б -- безді артқы бөлігі; В -- ірі шығару өзегі; 1 -- тері; 2 -- сытрқы фасция; 3 -- терең фасция; 4 -- іліп тұратын байлам; 5 -- строма; 6 -- соңғы бөліктер; 7 -- ұсақ шығару өзектері; 8 -- сүт жолдары; 9 -- паренхима; 10 -- сүт цистернасы; 11 -- үрпі арнасы; 12 -- үрпі төңірегіндегі тегіс бұлшық ет торшалары; 13 -- сақиналы бұлшық еттер; 14 -- тегіс бұлышқ ет байламдары; 15 -- соңғы бөлімнің шығару өзектері миоэпителийі; 16 -- жүйкелер; 16а -- жүйке талшықтары; 17 -- артерия және оның тармағы, бездің соңғы бөлігінде; 18 -- желін венасы; 18а -- үрпінің веналық өрімі; 19 -- сүт элементтері; 20 -- миоэпителий; 21 -- шығу өзектері эпителийі.
Барлық малда желіннің құрылым принципі бірдей. Желіннің безді ұлпасы алвеолалар жиынтығынан құралған. Пішіні жағынан олар сопақша құрылым. Алвеолалар негіздік мембрана бетінде орналасқан безді эпителийдің бір қабат торшаларынан құралған. Олардың іші қуыс, сыртынан дәнекер ұлпалы қабықпен қапталған [2].
Альвеолалар топтаса келіп бөлімдер, ал олар өз кезегінде біріге отырып бөліктер құрайды. Аталған құрылымдар нәзік дәнекер ұлпамен қапталады. Альвеолалардан жалпақ эпителиймен астарланған жіңішке бірінші реттік өзекшелер басталады. Бұл өзекшелер тоғыса келе желін бөліктерінің өзектерін, олар - желін бөліктерінің арнасын (сүт арнасын) құрайды. Олардың диаметрі бірте-бірте кеңейе береді. Сүт арналарынаң бірігуі нәтижесінде сүт жолдары пайда болады.5-20 сүт жолдары желінні төменгі жағында орналасқан қуысқа - желін цистернасына ашылады.
Қуыс желіндік және емдік бөлімдерге бөлінеді. Сиырдың желіндік қуысының сыйымдылығы 2 литрге, ал ем қуысының мөлшері емнің көлеміне байланысты ауытқып отырады да, кейде 50 мл жетеді. Ем қуысы желін қуысынан көлденең қатпармен бөлінеді. Сүт жолдары мен желін қуысы екі қабат цилиндр пішінді эпителийден құралған кілегейлі қабықпен астарланған. Қуыстың кілегейлі қабығында көптеген қатпарлар болады.
Ем қуысы көп қабатты жалпақ эпителиймен астарланған ем арнасымен жалғасады. Оның ұзындығы сиырда 0,5-1,4 см шамасында. Бұл арнаның ем ұшында ашылған жерін үрпі деп атайды. Ем арнасы кілегейлі қабық қатпарымен жабылып жатады.
Желін альвеолалары сырт жағынан моэпителийлік торшалармен қапталған. Миоэпителийлік торшалар сүт өзектерінің бойында да орналасады. Жіңішке өзектер қабырғасында бойлай орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары, ал кеңірек өзектер қабырғасында бойлай және көлденең орналасқан ет талшықтары болады. Сүт өзектері сағасында көлденең бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары қысқыш (сфинктер) тәрізді буылтық құрайды.
Ем бойында да көлденең, сәулелі және аралас бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет қабаттары болады. Көлденең бағытта орналасқан ет талшықтары ем арнасы тұссында жақсы дамиды да, сфинктер құрайды.
Жалқы немесе егіз төлдейтін жануарларда (сиыр, қой, ешкі, түйе, бие) шапта орналасқан 1-2 жұп без ғана дамиды. Ал көп төлді жануарларда (шошқа, ит, мысық, кеміргіштер) 10-16 без дамиды да, олар жұп құрап үйектің екі жағын ала тізбектеле орналасады.
Ем саны без санымен сәкес болады. мысалы: сиырда 4 без және соған сәйкес 4 ем болады; қой мен ешкіде 2 без, 2 ем; мегежінде 12-16 без дәл сонша ем. Дегенмен, бұл ережеден ауытқұлар да кездеседі. Мәселен, биеде 4 без дамығанымен 2 ем болады, бірақ әр без өзектері сол емдерге жеке-жеке ашылады да, әр емде екіден үрпі болады.
Сурет - 2 Желін құрылысының айырмашылықтары
А - ұсақ күйіс қайыратын малдар, Б - ІҚМ, В - жылқы 1 -- безді бөлігі; 2 -- шығару өзектері; 3 -- сүт цистернасы; 4 -- үрпі өзегі.
Сиыр желіні үш жұп бездің бірігуі нәтижесінде пайда болады. Ол бездердің тек алдыңғы екеуі ғана өсіп-жетіледі де, артқы жұбы дамымай қалады. Желіннің артқы екі бөлігінің сыйымдылығынан көбірек болады. желінде сүт ем түбінде орналасқан мықты қысқыш ет көмегімен сақталады. Сүттің желінде сақталуына сүт өзектерінің құрылым ерекшеліктері, олардың желін бөліктері мен бөлімшелерін бөліп тұратын дәнекер ұлпалы перделердің жағдайына байланысты кеңейіп-тарылып отыруы, мүмкіндік береді [4].
Желінде сыртқы жыныстық және аралықтық артериялар көптеген қан тамырлар тармағын түзеді. Желін альвеолалары мен жіңішке өзекшелер сыртында артериолалар, капиллярлар және лимфа капиллярларының торы орналасады. Желін ертерияларымен қатарласа веналар орын тебеді де, олар өзара көпіршелермен жалғасады. Ем веналарында тұйық өсінділер кездеседі.
Вена қаны желіннен екі жолмен - сыртқы жыныстық және құрсақтың тері астылық венасы арқылы, ағып шығады. Желін ұлпасынан сөл ішкі лимфа тамырлары, ал желін терісі мен емдерден - беткейлік лимфа тамырлары арқылы ағады. Сүтті сиырларда вена жүйесі өте жақсы дамыған.
Желіннің безді ұлпасы сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүййкелермен жүйкеленеді. Орталыққа бағытталған тітіркеністің көпшілігі сезімтал түйіндерге осы сыртқы ұрықтық жүйке арқылы өтеді. Желінге баратын симпатикалық жүйкелер бел мен құйымшақтық түйіндерден шығады. Олар аталған сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүйкелер құрамына енеді.
Ем түбінде сезімтал жүйке талшықтары үлкен өрімдер түзеді және осы аймақта көтеген биологиялық белсенді нүктелер (ББН) пайда болады. Соңғы құрылымдардың маңызы әлі анықталған жо. Биологиялық белсенді нүктелер қан тамырлары мен жүйке ұштарынан құралған. ББН-г ауырсыну әсеріне сезімталдық, оттегіні көп сіңіргіштік, жақсы электр өткізгіштік қасиеттері тән. ББН-лер аймағында гомеостазды реттеуде маңызды рөл атқаратын шырлы торшалар топтасады. Бұл торшалар гепарин, гистамин, гиолурон қышқылы, серотонин түзу нәтижесінде зат алмасу процесіне, синапстар өткізгіштіген ықпал етіп, биологиялық реттегіш қызметін атқарады. ББН-дің бұл қасиеттерін желіннің түрлі ауруларын, соның ішінде желінсауды емдеуге пайдалануға болады (М.Г. Якубов).
Сурет 3 - Желін жүйкелері
1 - сезімтал жүйке ұштары; 2 - сыртқы ұрықтық жүйкенің төменгі тармақтары; 3 - шап асты жүйке; 4 - сыртқы ұрықтық жүйке; 5 - бірінші белл омыртқа; 6 - құйымшақ омыртқалар.
Желін қызметі ас қорыту, қан және лимфа айналым, тыныс алу жүйелері мен көптеген ішкі секреция бздерінің жұмысымен тығыз байланысты. Сүттің алғы заттары ас қорыту жүйесінде пайда болып, қан арқылы бүкіл ағзаға таралады да, желінге жеткізіледі. Күйісті малдар үшін сүт түзу процесінде мес қарында түзілетін ыдырау өнімдерінің маңызы зор. Қарында микробиологиялық процесстер нәтижесінде пайда болған ұшпалы май қышқылдары тек энергия көзі ретінде ғана емес, сүт майын түзу үшін пайдаланылады.
Мес қарын қабырғасыда ұшпалы май қышқылдарының алмасуы нәтижесінде сірке және майлы қышқылдардың біраз мөлшері кетонды заттарға (ацетон, ацетон-сірке, бета-оксимай қышқылы) айналады. Кетонды заттар негізінен бауырда түзіледі. Желін мен бүйрек ұлпаларына да кетонды заттар түзу қабілеті тән. Кетонды заттар қалыпты алмасу өнімдері ретінде дененің бауырдан басқа ұлпаларының барлығында энергия көзі болып пайдаланылады. Бета-май қышқылы сүт майының алғы затының бірі болып табылады.
Сау мал қанының құрамында 2-9 мг, сүтнде 3-8, ал зәрінде 9-18 мг кетонды заттар болады. қандағы кетонды заттардың 60-85 пайызын бета-оксимай қышқылы құрайды. Сүт пен зәр құрамында ацетон және ацетон-сірке қышқылының концентрациясы көбейіп, олардың бета-оксимай қышқылына қатынасы тиісінше, 1:2 және 1:1 шамасында сақталады [15].
2.Желінсаулар. Таралуы. Желінсаулардың этиологиясы мен жіктелуіЖелінсау (сүт бездерінің қабынуы mastitis) - механикалық, термиялық, химиялық факторлар әсірінің натижесінен дамиды.Желінсау сауын сиырда жылдың қай мезгілінде болмасын кейде тіпті сиыр суалған кезде де кездеседі, әсіресе сиыр төлдегеннен кейінгі алғашқы күндерінде байқалады.Себебі: Үрпі соғылуынан, жарақаттанудан, желін тканіне микробтар (стрептококк, стафилококк т.б.) енуден, желіндегі микробтардың ауру жұқтыру қабілетінің күшеюінен, ішек қарын аурулары салдарынан, уланудан, сауын стакандарының лас болуы, желінді лас сумен жуу, сиырды мезгілінде саумау, сауған кезде сүтін сарықпау, сауын аппаратының дұрыс жұмыс істемеуі, вакуум тәртібінің бұзылуы, стакандарды ұзақ ұстау, желінге салқын тігізу, малды дүрыс азықтандырмау, сапасыз азық беру осының бәрі желінсауға әкеп соғады. А.П.Студенцов желінсауларды, олардың қабыну үрдістеріне байланысты бөледі.
А.П.Студенцов бойынша желінсаулар жіктелуі.
1.Сірі (сулы) желінсау.
2.Катаральды желінсау.
а) Сүт жолдарының және цистернаның катары.
б) Альвеолар катары.
3. Фибриндық желінсау.
4. Ірінді желінсау.
а) ірінді-катаральдық желінсау
б) желіннің абсцессі
в) желіннің флегмонасы
5.Геморрагиялық желінсау
6.Өзіндік желінсау
а) желін аусылы
б) желін актиномикозы
в) желін туберкулезі
желіннің асқынулары:
А. Желін индурациясы
Б. Желін гангренасы
Барлық органдардағыдай желінде қабыну үрдісінің барлық классикалық түрлері дамиды. Бұдан басқа ерекше процесстердамуы мүмкін. Мысалы, аусыл, туберкулез, актиномикоз және басқада жұқпалы ауру қоздырғыштары әсерінен болатын желінсау түрлері.Бұл үрдістерді тек желіннің қабынуы ғана деп қарауға болмайды. Осыны ескере отырып А.П.Студенцов оларды айрықша желінсаулар деп атаған.Желінсаулар үш түрде өтеді: жіті (10 күнге дейін), жітілеу (үш аптаға дейін) және созылмалы (үш аптадан көп)В.Г.Васильев (1996) желінсауларды себептеріне байланысты жіктеу кезінде, оларды келесі топтарға бөлуді ұсынады.Туа біткен - желін даму кезіндегі аномалиясы мен кемшілігі. Бұл жағдайда табынды селекциялық жұмыстардың мәліметтері бойынша құрады (желіннің және үрпінің сауын аппаратына сәйкесі).
- Кәрілік жасының ұлғаюына байланысты организмнің және желін резистентілігінің төмендеуі. Сиырлар 15-20 жасар кезінде желінсауға жиі ұшырайды, сондықтан оларды осы кезде табыннан шығару қажет.
- Симптоматикалық - әр түрлі аурулар әсерінен (туберкулез, актиномикоз)болатын. Желінсаудың алдын алу үшін, ауруларды жоюда белсенді шара қолдану керек.
- Алиментарлық азықтандырудағы қате жіберушіліктен. Толық емес рационға витаминдік затар, тұздар жетіспейтін микроэлементтер қосады.
- Ауа райына байланысыты (климаттық) сыртқы ортаның колайсыз факторлары. Мал қораның пайдалану кезінде кемшіліктерін жою.
- Эксплуатациялық өмалдарды пайдалану ережесінің бұзылуы.
Кесте 1 - Желінсауды басқа аурулардан ажырату
№
Қабыну үрдісінің клиникалық белгілері
Дистамин немесе мастидинге реакциясы
Тұндыру арқылы тексеру
Бактериологиялық зерттеу
Қорытныды диагноз
1
+
+
+
+
Желінсау
2
+
Желіннің тітіркенуі
3
+
Микроб тасығыш мал
4
Дені сау мал
2.1.Желінсаулардың асқынуы.
Желін индурациясы сүт бездерінің интерстициалды дәнекер тканьімен өсуі және бір мезгілде паренхима атрофиясының байқалуы.
2.2.Желін гангренасы - желінсаудың асқынуы. Кейде ауру іріңді инфекцияның қан жүйесі, галактогенді жол арқылы сүт безіне енуінен дамиды.
Клиникалық белгілері. Желін терісі бетінде тығыз аурсынатын көк қызыл түсті ошақтар пайда болады. Уақыт өткеннен кейін зақымданған жерлердің тканьдері ыдырайды да, олардың орнына ихорозды экссудатты ганренозды ойық жаралар пайда болады.
2.3.Желінсаулардың соңы.
А.П.Студенцов бойынша желінсауағымы мен соңы ауруқоздырғышының патогендік қасиетінен ғана емес, организмнің барлық жағдайына байланысты.
Желінсаулардың түрлеріне байланысты ауру соңы да, әртүрлі болады. Ауру сірі желінсау түрінде өтсе, онда процесс 7-10 күн ішінде шешілуі мүмкін. Сірі желінсау асқынуында, ол сірі катаралды немесе сірі фибринозды желінсауға ауысады.
Катаралды желінсау әдетте қолайлы өтеді, уақытында емдесе 5-7 күн аралығында мал жазылады. Қолайсыз ағымында және желінсауға шалдыққан малды емдегенде бұл ауру созылмалы түріне, кейіннен желін атрофиясына айналады және дәнекер ткань өсуі орын алады.Фибринозды желінсау кезінде болжау күмәнді, өйткені патологиялық үрдіс ішкі органдардың метастаздарымен желін гангренасына немесе ошақтың дамуымен асқынады. Мал жазылғаннан кейін сүт безінде бірнеше немесе көп мөлшерде түйіршіктер қалып қояды. Сүт өнімділігі бұрынғы қалпына толық келмейді.Іріңді желінсау- ауру малды дер кезінде анықтап, емдеген жағдайда болжау колайлы. Созылмалы ағымында желін тканьдерінде қайтпайтын өзгерістер пайда болады.Желін абсцессінде сүт безі бұрынғы қалпына келмейді, болжау күмәнді, өйткені мұндай іріңді қабыну түрінде сүт жолдары облитерацияға және желін паренхимасы атрофиясына ұшырайды, септикопиемия, бүйрек, бауыр метастаздары дамуы мүмкін.Желін флегмонасында аурудың соңы күмәнді, кейде желін флегмонасы сепсис түрінде өтеді.Геморрагиялық желінсау - егер де патологиялық үрдіс жергілікті қабынумен шектелсе, ауырған мал 7-10 күнде жазылады. Желін аусылы - үрдіс желін терісімен шектелсе, онда ауру қолайлы деп саналады: егер де сүт жолдары мен желін паренхимасы қабынса, онда бұл жағдайда сүт өнімділігі бұрынғы қалпына келмейді.Желін туберкулезі мен актиномикозы. Ауру көп жағдайда малдың өлуімен аяқталады.Желінсау асқынулары (желін индурациясы, гангренасы) - ауру қолайсыз аяқталады. Ауырған мал септицимиядан өледі.
3.Желінсауларды анықтаудың негізгі принциптері. Желінсауды анықтаудың негізгі принциптеріне орай желін жағдайының клиникалық белгілеріне қарап, олар нашар байқалса клиникалық зерттеулермен қатар лабораторлық зерттеулердің нәтижесіне қарап диагноз қояды. Лабораторлық зерттеулерді жүргізгенде сүтті 5%-ды димастин ерітіндісімен, 2% және 10%-ды мастидин ерітінділерімен, тұнба реакциясымен желінсауға тексереді. Әдетте, сүтте екі көрсеткішанықталады - сүттің рН-ы және соматикалық клеткалар саны. Сүт рН-ын анықтау үшін индикаторлық тесттар (бромтимол көгі, розол қышқылы), ал соматикалық клеткаларды анықтау үшін жоғарыда аталып кеткен реакциялар қолданылады. Профессор Т.Ж. Әбдірахманов (1997) желінсаудың жасырын түрін анықтау мақсатында жаңа диагностикалық тест-диагмаст ұсынды. Диагмаст арқылы зерттелетін сүтте екі көрсеткіш, атап айтқанда соматикалық клеткалар саны және сүттің рН-ын бір мезгілде анықтауға болады.
Тест басқа қолданылатын диагностикумдарға қарағанда өзіндік, жасырын ауру мал санын көбірек анықтайды.
4.Желінсауларды емдеу. Сүт безіне қандай ссебептер әсер етпесе де қабыну дамуының механизмдері біркелкі болып қала береді. Осы кезде нервтер тітіркенуі мен өткізгіштігі бұзылады, лимфо- және гемодинамикалық бұзылулар дамиды, гипертониялар, гиперосмиялар мен гиперонкиялар пайда болады, гистамин, ацетилхолин, аденозинүшфосфорлық және аденил қышқылдары жинақталады, каталаза, гиалуронидаза тағы басқа ферменттер жоғарылайды. Сүт безінде байқалынып жататын осы және өзге өзгерістер жалғыз антибактериалды заттар қолданылуы арқылы жойылуы мүмкін емес. Сүт безі қызметін қалпына келтіру күрделі нейротамырлық қатынастар мен трофиканы қалыптастру арқылы ғана мүмкін.
Желінсаулардың патогенетикалық терапиясы. Нейротамырлық реакцияларды қалыптастыру үшін новокаин пайдаланылады. Егер желінсау кезінде қайтымсыз іріңді ыдыраулар, некроздар, гангрена, атрофия немесе желін индурациясы түріндегі ауыр көріністер орын алмаса новокаин жақсы әсерін білдіреді. Ең қарапайым емдеу тәсілі 0,5-0,1% новакаин ерітінідісін арасына 12 сағат салып желінішіне 100-150 мл мөлшерінде енгізу болып табылады. Д.Д.Логвинов өзі құрастырған қысқа новакаин блокадасы әдісін қолдана отырып жақсы нәтижелерге қол жеткізген. Егу үшін резеңке түтікшемен жалғастырылған ұзын иньекциялық инесі бар шприц қолданылады. Инені артынан желін негізі мен құрсақ қабырғасы аралығында ортаңғы сызықтан ауру желін бөлігіне 1-2 см алып енгізеді де тілерсек буынына бағыттап 8-12 см тереңдікке бағыттайды. 0,5% новокаин ерітіндісін 150-200 мл мөлшерінде егеді. Қойларға 0,25% новокаин ерітінідісін 40-50 имл мөлшерінде алдынан, ешкілерге желіннің артынан егеді. Мегежіндерде желіннің әр зақымдалған бөлігі нервілерін жеке-жеке 0,25% новокаин ерітіндісімен 20-40 мл мөлшерінде енгізеді. Қажетті жағдайда блокадаларды 48-96 сағаттан соң қайталайды. 1% новокаин ерітіндісін құрсақ қолқа тамырына Д.Д.Логвинов әдісі бойынша енгізу оң нәтиже береді. 1% новокаин ерітіндісін 100-150 мл мөлшерінде интрвенозды арасына 24-48 сағат салып егу жақсы нәтиже береді. Сірі желінсаулы жануарлар 2-3 тәуліктен соң, катаралды желінсауы барлар 4-5 тәуліктен соң, фибринозды 6 тәуліктен соң, іріңді-катаралды 5, геморрагиялық 6 тәуліктен соң сауығады.
Антибиотиктерапиясы Желінсау ағымы көбіне микробтармен асқынады. Осы кезде антибиотиктер терапиясын пайдаланған жөн. Тиімді антибиотиктер таңдауы үшін патогенді микрофлора түрі мен оның препаратқа сезімталдығын анықтау керек. Желінсаудың жіті ағымында бұлшық етке антибиотиктерді (пенициллин, стрептомицин, бициллин, эритромицин т.б.) 1 кг салмағына 3-5 мың ӨБ егеді. Сонымен қатар антибиотиктерді қиылыстырып енгізу ұсынылады (пенициллин + стрептомицин, пенициллин + эритромицин, тетрациклин + неомицин т.б.). Желініші енгізілімдері үшін қиылыстырылған препараттар ұсынылады: мастицид, мастисан т.б. Желінсау емі ретінде тиімді препарат пенерсин, ол кешенді антибиотиктерден, кортизоннан және бояғыш заттардан тұрады, соңғысы дәрінің сүтпен шығу мерзімдерін айқындауға мүмкіндік береді. Аталған препараттарды 3 тәулік бойы күніне 1-2 рет енгізеді. Жалқаяқ көп мөлшерде бөлінуі кезінде желінішіне антибиотиктер енгізу тиімсіз, сондықтан ауру желін ширегіне 1% стрептоцид, 1:1000-3000 қатынасында этакридин лактат, 1:5000 қатынасында фурацилин, 2-5% иихтиол ерітіндісі, 1-5% норсульфазол ерітіндісі, 1-2% натрий гидрокарбонаты ерітіндісі енгізіледі. Емдеу барысында ауру бөлік секреттері жойылады. Желініші енгізілулерінен кейін нұсқамаға сәйкес сүттерін жарамсыздандырады: 100 мың ӨБ пенициллин енгізгенде 48 сағат бойы, 100-500 мың ӨБ стрептомицин енгізгенде 7 тәулік бойы жарамсыз деп танылады.
Сульфаниламидті терапия Әсері ұзартылған сульфаниламид препараттары жоғары терапиялық әсерге ие (сульфапиридазин, сульфадиметоксин, сульфамонометоксин, салазопиридазин, фтазин т.б.).
В.Г.Васильев желінсаудың әр түрлерінде келесі емдік қоспаны қолдануды ұсынған: новокаин - 0,5 г, гексаметилентетрамин - 10 г, калий йодиді - 1 г, окситоцин 10 ӨБ, су 100 мл-ге дейін. Қоспаны 60-120 мл мөлшерінде желіннің зақымдалған бөлігінің дәнекерұлапалы шеліне үш жерден егеді. Ұзындығы 12 см инені ортаңғы сагиталды және сегменталды желін беткейлері қиылысуы орынында ауру желінге қаратып, 0,5-1 см алып егеді. Осы қоспаны окситоцинсіз интрацистерналды түрлі желінсаулар кезінде пайдалануға болады.
Суалым кезінде емдеу. Көптеген микробқа қарсы препараттар сүт арқылы ұзақ уақыт шығарылады, сол себептен оларды лактация уақытында қолдану тиімсіз. Осы мақсатта арнайы желініші енгізілетін препараттар құрастырылған (мастицид-2, прополис линименті т.б.). Апромаст, гелиомаст тәрізді препараттарды соңғы сауын күні бір мәрте немесе суалымның алғашқы 3 күнінде егеді. Емді болжамды бұзаулаудан 30 тәулік кешіктірмей жасаған дұрыс.
5.Желінсаулардың алдын алу шаралары. Желінсау ауруларының алдын алу бірнеше кешендік шаралардан, ең бастысы малдарды дұрыс күту мен асыраудан, сауын орындарының жағдайына, тағы басқа шаралардан тұрады. Барлық малдардың аналық түрлерінде сүт безі патологиясы көбіне сүт беру мезгілінде кездеседі. Төлдерін өсіру үшін (еметін мезгіл) қолданылатын аналық малдарда желінсаулар сирек кездеседі. Сүтті көп беретін малдарда желінсау себептері болып оларды дұрыс саумау есептелінеді. Сондықтан осы ауруды болдырмау үшін, сиырды дұрыс сауу қажет. Сиырларды сауын аппараты арқылы сауу кезінде сауыншылар теория мен тәжіребелік жағынан осы жұмысқа жақсы дайындалған болуы керек. Егер шаруашылықта дайындалған кадрлар болмаса сиырларды сауын аппараты арқылы саууға көшірудің қажеті болмайды. Жұмысқа таза халаттағы, қолдары таза және медициналық тексеруден өткен сауыншылар жіберіледі.
Сиырды сауын аппараты арқылы сауу үшін оны ең алдымен сүт беру үрдісіне дұрыс дайындау қажет. Сауын аппараты арқылы саууға сау сиырларды жібереді.
Сиыр бұзаулағаннан кейін 7-10 күн өткесін сауын аппараты арқылы саууды бастаған жөн. Сауар алдында сиыр желінің 48-520С-ға дейін жылытылған таза сумен жуады, сосын желінінің астыңғы жағын және үрпілерін 0,5%-дық дезмол ерітіндісінде суланған орамалмен сүртеді, содан кейін әр үрпісінен сүттің бірінші тамшыларын жеке ыдысқа сауып алады, өйткені оларда көп мөлшерде микробтар болады. Осыдан кейін желінге 20-30 секундтай массаж жасайды да үрпілеріне алдын ала жылы суға немесе 2%-ды хлорамин ерітіндісінде жылытылған сауын стакандарын кигізеді. Әдетте, сиырдың сүт беру үрдісі 4 минутке, кей жағдайда 10 минутқа созылады.
Үрпісі төмен салбыраған, үрпілерінде сүйелдері, жаралары бар, үрпі жолы қабынған сиырларды сауын аппараты арқылы саууға болмайды. Сауу кезіндегі ең негізгі мақсат желінді сүттен мүлдем босату. Кейбір сиырларды сауын аппаратымен сауғаннан кейін желіндерін қолмен сауып сүттен босату керек. Сауып болғаннан кейін стакандарды үрпілерден абайлап алады. Сауу үрдісі кезінде вакуум көрсеткішін жоғарылатпау керек, егер оның көрсеткіші әдеттегі қалыптан жоғары болса онда ол желінсаудың пайда болуына әкеп соғады.
Желіні қабынған сиырды басқа малдардан бөледі, сосын оны қолмен саууға көшіреді. Ең алдымен, үрпілерін сүттен босатады, содан кейін қабынған үрпілерін сауады. Осы үрпілерден шыққан сүтті залалсыздандырып жояды, ал ыдысты дезинфекциялайды. Адамдар үшін желінсау ішіндегі ең кауіптісі - іріңді-қатаральды желінсаумен ауырған сиыр сүті. Мұндай сиыр сүтін адамдар әсіресе балалар ішкенде, ішек қарын жолының функциясы бұзылады. Желінсаумен ауырған сиырлардың төсенішін, зәрін мұқият залалсыздандырады.
Желінсаудан және желіннің басқа да ауруынан сақтандыру.
Малды желін ауруларынан сақтау үшін 1) организмнің физиологиялық мұқтажын ескере отырып, оны дүрыс азықтандыру, зат алмасу процессінің бұзылуына, малдың азықтан улануына жол бермеу; 2) малды бағып күтудің гигиеналық ережелерін сақтау, серуенге шығару, едені мен қабырғасы жоқ қораға жатқызбау, желінінен ірің ағып жүрген малды оқшаулау, мал қораларын дер кезінде дәрілеп, микробтан арылту (дезинфекциялау): 3) сиырды дер кезінде (бұзаулауына 50-60 күн қалғанда) суалту.
6.Іріңді-катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
Іріңді-катаральды желінсау деп - іріңдеткіш микрофлораның қатынасуымен өтетін, желіннің сүтті жолдары мен алвеолдардың қабынуын айтады.
Іріңді-катаральды мастит, желінге сыртқы ортадан сүтті канал арқылы немесе енетін патогенді микрофлораның ықпалымен немесе сүтті қойма мен өзектердегі вирулентті микробтардың күшеюінің нәтижесінде пайда болады. Айрықша жиі маститті стрептококкалар пайда болғыздырады. Жекелеген сиыр отарларында стрептококкалы маститтің этиологиясы жоғарыөнімдік сиырлардың 62-64%-ын қамтып, кең етек алады. Іріңді-катаральді мастит стафилоккалар, іріңді және ішек таяқшаларының ықпалымен де жиі пайда болады.
Маститтің қоздырғыш-бактериялармен қатар туберкулез, бруцеллез, аусыл, шешек секілді арнаулы инфекциялар мен Аткиномицет, Аспергиллюс, Мукор, Кандид және тағы да басқа тұқымына жататын қарапайым саңырауқұлақшалар да болуы мүмкін.
Мал шаруашылығы мен ветеринариядағы антибиотикатарды зерттеудегі микозды шығу тегіндегі маститтердің таралуы.
Ауру қоздырушылар сыртқы ортадан үрпі каналы арқылы енетін галактогенді жол негізгі рөлді атқарады. Бұған желін терісінің микроорганизмдерге бай болуы қолайлы жағдай жасайды. Микрофлораның негізгі көзі болып, ластанған төсеме, еден, ағынды астау, желінді жуған кездегі су мен оны сүртуге қолданатын сүлгі, сауушылардың кір қолдары, нашар күйдегі сауу аппараттары және де үрпі терісі мен үрпі каналының тесігімен тікелей жанасатын басқа да заттар болуы мүмкін [6].
Үрпі арқыла желіннің инфекциялану еден мен төсеменің үстіне қағанақтың кідіруі, эндометриттар, жатырдың субинволюциясы, жыныс органдарынан шыққан патологиялық бөлінулер түсуі кезінде, мастит кезіндегі экссудаттар, алғашқы сүт сауу жерге бағыттылған кезде, ашылған абцесстердің жаралары мен тілімдерінде іріңнің болуы әсіресе жоғары болады.
Үрпі каналы арқылы микробтардың ішке енуіне үрпі қысқыштарының босауы, тұрақсыз сауу, тас желіндік кезінде катетерді үрпіде ұзақ уақытқа қалдыру арқылы катетеризация ережелерінің бұзылуы, сонымен қатар үрпі каналының тарылуы мен бітелуі, туғаннан кейінгі талықсу кезіндегі асептика мен антисептика ережелерін бұзу арқылы жеоінге көп мөлшерде ауаның өткізілуі, сауу кезіндегі желінді қатты тарту секілді әрекеттер жақсы жағдай жасайды. Сауу кезінде үрпі ұшында болған бактериялардың желінге механикалық тасымалдау жүзеге асуы мүмкін. Бұл сауу аппарты дұрыс орнатылмаған кезде болады. Сүт безіне микробтардың галактогенді түрде енуі кезінде бір ширек қана зақымданады.
Микрофлораның патогенді ерекшеліктерінің қалыптасуы мен жұқпалы маститтің пайда болуы үшін итермелеуші шарттар қажет. Бұл шарттар жануарларды толымсыз азықтандыру, күтім мен асыраудың нашар болуы, желінді аса суытып жіберу, толымсыз және тұрақсыз сауу, сиырларды дұрыс кіргізбеу, мал тұратын және мал жайылатын жерлердегі санитарлық нормалардың сақталмауы, саууға арналған стақандардың кір болуы, желінді жуу процесі салқын және кір сумен өткізілу секілді жағдайлар мен жануар ағзасының және желін тіндерінің қорғаныш факторларын және сүттің бактериостатикалық қасиеттерін төмендететін жағдайлар орын алған кезде болады [14].
Патогенезі. Желінсауды қоздырғыш микробтар қан арқылы басқа органдардан келіп түскенде қабыну үрдісі желінді түгелдей қамтуы мүмкін, әрі өте ауыр өтеді. Егер де инфекция лимфогенді жолмен тараған болса, патологиялық үрдіс тері асты ұлпасы мен альвеола аралық дәнекер ұлпадан серозды желінсау ретінде басталып, кейіннен желінсаудан флегмонаға ауысады.
Инфекция лактогенді жолмен өткенде немесе цистернада бұрыннан болған сапрофитті микрофлора өзінің уыттылығынын көрсете бастаса, қабыну үрдісі цистерна мен сүт жолдарының, одан кейін альвеолдардың кілегейлі қабатының қабынуымен сипатталады. Әдетте мұндай жағдайда қабыну үрдісі желіннің бір ширегімен ғана шектеледі.
Желінсау кезінде патологиялық үрдіс бір түрден екінші түрге тез ауысып, өте жылдам өзгеріп дамып отырады. Басқа органдағыдай мұнда қан да қан айналу үрдісі бұзылып, қан тамырдларының тығыздығы нашарланатындықтан әрі тамыр ішіндегі қысым күшейгендіктен қанның сұйық бөлігі тамыр сыртындағы дәнекер ұлпаға біртіндеп шыға бастайды, сол жерде лейкоциттер жиналады, ұлпаның қалыпты жағдайдағы биохимиялық үрдістері бұзылады, онкотикалық және осмостық қысым көтеріледі, жүйке талшықтары қысылады. Сөйтіп қабыну үрдісінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz