Экономикалық өсудің кейнстік модельдері
МАКРОЭКОНОМИКА ПӘНІНЕН ДӘРІСТІК КОНСПЕКТІ
ДӘРІС 1. МАКРОЭКОНОМИКА ПӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Дәрістің мақсаты: макроэкономиканың пәнін, мақсаттары мен әдістерін анықтау және макроэкономикалық талдаудың түпкілікті мәселелерін анықтау
1. Макроэкономика экономикалық теорияның бөлімі ретінде: тууы мен негізгі мәселелері
2. Макроэкономикалық талдаудың пәні мен үлгілері
1. Макроэкономика экономикалық теорияның бөлімі ретінде: тууы мен негізгі мәселелері
Макроэкономика - ұлттық экономиканың қызмет етуі біртұтастық ретінде оқытылатын экономикалық теорияның бөлімі.
Экономикалық теорияның барлық бөлімдері біртұтас түсініктемелік аппаратқа ие, бірақ оны әртүрлі теориялардың аспектілерін талдау үшін қолданады.
Макроэкономика экономикалық теорияның басқа бөлімдерімен - жалпы экономикалық теория және мкроэкономикамен тығыз байланысты
Макроэкономика экономикалық теориядағы сияқты сондай түсініктемелік аппаратты пайдаланады, бірақ олардың себеп-салдарлық байланыстарын емес, функционалдық байланыстарын қарастырады.
Микроэкономика сияқты макроэкономика да экономикалық субъектілердің тәртібінің логикасын үйретеді, бірақ микроэкономикадан айырмашылығы ол бұл тәртіптерді жіктемейді, белгілі бір экономикалық субъектінің сәйкестендірілген тәртібі ретінде барлық субъектілердің тәртібін оқып-үйретеді.
Экономика ғылыми бағыт ретін ертеде пайда болған. Макроэкономика - экономикалық теорияның жас бөлімі , ХХ ғасырдың 30-шы жылдары пайда болған. Макроэкономиканың негізін ағылшын экономисі, мемлекеттік қызметкер, публицист Джон Мейнард Кейнс (1883 -- 1946) қалады. 1936 жылы оның басты еңбегі Ақша, пайыз және жұмыспен қамтудың жалпы теориясы жарық көрді, онда ол кейнсиандық қағидалар мен негізгі жағдайларды қалыптастырды.
Д.М.Кейнстің негізгі идеяларына келесілерді жатқызамыз:
1. жиынтық сұраныс жиынтық ұсыныстан жоғары. Жиынтық сұрансытан өндірістегі жұмыспен қамту байланысты, ал жұмыпен қамтудан - өндіріс көлемі байланысты;
2. экономиканың тұрақты дамуы мен жұмыспен қамту мәселелерін шешуге мүмкіндігі бар нарықтық механизм жоқ, онда мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туады;
3. экономикаға эмердженділік қасиеті тиесілі (толығымен алғандағы экономикалық жүйелердің белгілері мен мінезді қасиеттерінің оның жеке элементтерінің қасиеттеріне сәйкес келмеуі). Мысалы, бережливость парадоксы - экономикаға инвестицияланбайтын жинақ жұмыспен қамту мен табыстың төмендеуіне алып келеді, ең соңында жинақтың төмендеуіне.
Мароэкономика курсында қарастырылатын басты мәселелер санына келесілерді жатқызамыз: Ұлттық нарықтардың қызмет ету ерекшеліктерін оқып-үйрену; Тұрақты экономикалық өсу заңдылықтарын зерттеу; Инфляция, дефляция және жұмыссыздықтың өзара әсерлерін оқып-үйрену; Экономиканың ақша және нақты секторларының өзара әрекеттерін талдау; Циклдік экономикалық дамудың әртүрлі аспектілерін ашу,Ұлттық және шетелдік нарықтардың өзара әрекеттерін аныұтау; Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының тиімділік пен нәтижеліліктің теориялық негіздерін анықтау және оның әрекеттерінің тигізетін әсерлерін бағалау.
Бұл мәселерді шешу тәсілдері макроэкономикалық теорияның әртүрлі бағыттарының өкілдерінде әртүрлі. Оны анықтаудың кейнстік бағыты, монетаристік, неокейнстік және неоклассикалық бағыттары бар.
2. Макроэкономикалық талдаудың пәні мен үлгілері
Макроэкономика - экономиканы толығымен оқытатын ғылым , яғни экономикалық жүйені толығымен дамыту мен іс-әрекеттерін зерттейді.
Макроэкономика - тұрақты экономикалық өсу, ресурстарды толық қамтамасыз ету, инфляция деңгейін төмендету және төлемдік баланс тпеңдігі шарттарын қамтамасыз ету көзқарасы жағынан біртұтастық ретінде экономиканың тәртіптерін оқытатын экономикалық ғылым. Экономикалық өсу халық пен технологиялық үрдістің өсуі сияқтя салыстырмалы тұрақты факторлардың әрекеттерінің нәтижесі болып табылады. Ұзақмерзімді перспективада бұл факторлардың динамикасы өндірістің потенциалды көлемінің динамикасын анықтайды.
Макроэкономикалық талдаудың екі түрі болады:
позитивті макроэкономика (нақты құбылыстарды суреттейді және олардың өзара байланыстарын оқып-үйретеді);
нормативті макроэкономика (қандай аспектілерді қолданған дұрыс екенін белгілейді).Қарастырып отырған мақсаттарына байланысты макроэкономика әртүрлі әдістер мен құралдарды қолданады. Макроэкономиканың негізгі құралдарына жататындар:
жоғары және өспелі ұлттық табыстың деңгейі;
жоғары жұмыспен қамтылу;
тұрақты немесе жай өспелі баға деңгейлері.
Макроэкономика негізгі мақсаттарына жету кезінде салықтық-бюджетті, ақша-несиелік, сыртқыэкономикалық, сауда саясаттарын және табыстар саясатын қолданады.
Макроэкономика экономикалық теорияда қолданылатын жалпы әдістерді пайдаланады: ғылыми абстракция, талдау мен синтез, тарихи және логикалық тәсілдер, жүйелі-функциялық талдау, экономикалық-математикалық үлгілеу, нормативті және позитивті тәсілдер. Бұл әдістерді қолданудың ерекшеліктерін макроэкономиканың негізін қалаушы арнайы әдісі - агрегациялау анықтайды. Агрегациялау әдісі неғұрлым ортақ, жиынтық көрсеткіштерді алу мақсатымен біртекті көрсеткіштерді біріктіруді көрсетеді. агрегациялау әдісін қолдану экономиканы біртұтас ретінде қарастыру қажеттілігімен түсіндіріледі.
Микроэкономикаға қарағанда макроэкономика өзінің талдауында агрегацияланған көрсеткіштерді қолданады, олар экономиканың қозғалысын біртұтас ретінде мінездейді: ЖІӨ (жеке фирмалардың шығарымы емес), бағалардың орташа деңгейлері (нақты тауарлардың бағасы емес), пайыздың нарықтық ставкасы (жеке банктің пайыздық ставкасы емес), инфляцияның, жұмыспен қамтудың, жұмыссыздықтың деңгейлері және т.с.с. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер нақты ЖҰӨ-нің (жиынтық ұлттық өнім) өсу қарқыны, инфляция қарқыны және жұмыссыздық деңгейі.
Макроэкономикалық үлгілер олардың арасындағы функционалды өзара байланыстарын анықтау мақсатымен әртүрлі экономикалық құбылыстар мен процестердің ресмилендірілген (логикалық, графикалық және алгебралық) суреттемелерін көрсетеді. кез-келген үлгі (теория, теңдік, график және т.с.с.) нақтылықтың қысқартылған, абстрактілі көрінісі болып таблады, өйткені барлық әралуан нақты бөлшектер зерттеу жүргізу кезінде толығымен көңілге бір уақытта алынуы мүмкін емес. Сондықтан да бір макроэкономикалық үлгі абсолөтті, жалпы көлемді, сарқылмалы емес. Ол нақты уақыт аралығында нақты елге бағытталған дұрыс жауаптардың бірлігін бермейді. Бірақта мұндай жалпыланған үлгінің көмегімен жұмыспен қамту, инфляцияның, инвестицияның, тұтынудың, пайыздық ставканың, валюталық бағамның және басқа да ішкі (эндогендік) экономикалық айнымалылар деңгейлерінің динамикаларын басқарудың балама әдістерінің кешені, үлгінің шешілуі нәтижесінде белгіленетін ықтималды мәндер анықталады. Үлгіден тыс анықталатын деңгейлердің сыртқы (экзогендік) айнымалылар ретінде үкіметтің фискалды саясатының негізгі құралдары мен Орталық банктің монетарлы саясаатының - мемлекеттік шығындар, салықтар мен ақша массасы деңгейлеріндегі өзгерістер жиі қарастырылады.
Үлгілерде параметрлердің екі тобы қолданылады: экзогенді (үлгінің құрылған уақытында белгілі); эндогенді (үлгіні талдау процесі кезінде анықталуы қажет).
Бақылау сұрақтары:
Макроэкономика пәнінің объектісі мен субъектілері.
Макроэкономикада қолданылатын математикалық модельдердің маңызы қандай?
Макроэкономикалық айналым моделін түсіндіріңіз.
Эндогендік және экзогендік айнымалы дегеніміз не?
Тесттер:
1. Макроэкономика пәнінің анықтамасын беріңіз:
А) Төлем балансының тепе - теңдігін, инфляция деңгейінің төмендеуін және тұрақты экономикалық өсу жағдайын зерттейтін экономикалық ғылымның саласы
Ә) Қоғамдағы шектеулі игіліктер мен қызметтерді тұтыну және олардың қалыптасуын зерттейтін ғылым
Б) Кәсіпорын мен фирмаларға байланысты экономикалық және шаруашылық қатынастарының байланысын қарастыратын ғылымның саласы
В) Жеке мүдделерді зерттейтін ғылым
Г) Жеке ұсынысты зерттейтін ғылым
2. Макроэкономика зерттемейді:
А) елдің тұтас экономикалық жағдайын;
Ә) жалпы ұлттық өнімді;
Б) жиынтық сұраныс пен ұсыныстың, жұмыстылық пенжұмыссыздықтың, инфляцияның және с.с. т.б. өзара байланысын;
В) жеке фирманың өнім шығарылымын;
Г) экономикалық өсуді.
3. Макроэкономика - бұл:
А) Экономиканы біртұтас жүйе ретінде зерттейтін ғылым.
Ә) Экономиканың даму заңдылықтарын адам, отбасы және кәсіпорын деңгейінде зерттейтін экономикалық теорияның бір бөлімі.
Б) Ресурстар мен өндіріс факторларының шектеулі жағдайында адамдардың іс-әрекетін зерттейтін ғылым.
В) Экономикалық ойдың даму кезеңдерін зерттейтін ғылым.
Г) Негізгі экономикалық заңдар мен категориялармен таныстыратын экономикалық теорияның бір бөлімі.
4. Макроэкономика нені оқытады:
А) Жалпы экономиканы;
Ә) Тұтынушылар іс - әрекетінің теориясын;
Б) Фирманың экономикасын;
В) Игіліктер нарығын.
Г) Өндіріс факторлары нарығын;
5. Төменде атап өткеннің қайсысын макроэкономика зерттемейді:
А) инфляция факторлары;
Ә) Дженерал Моторс пен Фордтың салыстырмалы нарық улесі;
Б) елдегі өндіріс көлемінің өсуі;
В) АҚШ мен Жапонияның арасында экспорт пен импорттың көлемдерін;
Г) соңғы жылда жұмыссыздық деңгейін.
ДӘРІС 2,3. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР.
Дәрістің мақсаты: ұлттық экономика субъектілері арасындағы өзара байланыстарды және оның дамуына негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің тигізетін әсерлерін түсіндіру.
1. Негізгі макроэкономикалық ағымдар мен көрсеткіштер
2. Негізгі макроэкономикалық субъектілер және олардың өзара байланыстарының жүйесі
1. Негізгі макроэкономикалық ағымдар мен көрсеткіштер
Барлық негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді екіге бөлуге болады: ағымдық көрсеткіштер және қорлық көрсеткіштер.
Мұндай бөлудің негізінде уақыттағы сандық көрсеткіштердің өзгеруі жатыр. Ағымдар уақыт бірлігіндегі ресурстардың қозғалу жылдамдығын көрсетеді. қорлар нақты уақытта экономикадағы бар нәрселердің санын анықтайды. Айналымдағы табыстар мен шығындардың қозғалысын ағым ретінде қарастырады, ал экономикадағы ақшалар саны - қор олып есептеледі.
Ағымдық көрсеткіштердің санына жататындар: диынтық шығару (ЖШ), жиынтық ішкі өнім (ЖІӨ), жиынтық ұлттық өнім (ЖҰӨ), таза ұлттық өнім ( ТҰӨ), ұлттық табыс (ҰТ), қолда бар табыс, соныменен қатар тұтынуға шығындар, жинақтар, инвестициялар, мемлекеттік сатып алу, салықтар, экспорт, импорт және басқалары.
Жиынтық қоғамдық өнім белгілі бір уақыт аралығындағы белгілі бір елдің экономикасында шығарылған барлық тауарлар мен қызметтердің құнынан, сонымен қатар аралық өнімдерден (әрі қарай өңдеу үшін қолданылатын тауарлар) тұрады.
ЖІӨ - барлық өндірішілермен белгілі бір уақыт аралығында елде өндірілген соңғы тауарлар мен қызметтердің жиынтық анрықтық құнын көрсететін көрсеткіш.
ЖҰӨ - тек елдің ішінде ғана емес, соныменен бірге шетелде де белгілі бір елдің азаматтарының меншігінде болған өндіріс факторларымен шығарылған белгілі бір уақыт аралығындағы (бір жылдағы) экономикада өндірілген соңғы тауарлар мен қызметтердің жиынтық анрықтық құны.
ЖІӨ-ді үш тәсілмен есептеуге болады:қосымша құн, шығын және табыс бойынша
1. Өндірістік әдіс (қосымша құн бойынша) - соңғы өнімді өндірудің соңғы кезеңінде қосылатын құндарды қосу. Қосымша құндардың сомасы соңғы тауарлар мен қызметтердің құндарына тең.
2. Бухгалтерлік баланстағы сияқты, ҰЕШ (ұлттық есептеу шоты) шығындар бөлігі табыстарға тең болуы керек. Басқаша айтқанда, нарықтық қатынастардың кез-келген субъектісі (үй шаруашылықтары, фирмалар немесе мемлекет) табыс алуға болатын нәрсені алуға ғана шығын шығара алады. яғни:
C+I+G+NE=ЖІӨ=C+S+P+R+i+T+A
Бұл теңдіктің сол жағы, шығындық жағы, келесідей компоненттерден тұрады:
С (consumption) - тұтынуға үй шаруашылықтарының шығындары, оған азық-түлік өнімдеріне, киімге, тұрғын үйге төлемдер, әртүрлі қызметтер, ұзақ уақыт қолданылатын тауарлар, демалысқа және т.б. жұмсалатын шығындар жатады; бірақ тұрғын үйлерді сатып алуға және салуға кеткен шығындар кірмейді, өйткені олар инвестициялық шығындарға кіреді;
I (investment) - фирмалардың инвестициялық шығындары, яғни олардың машиналарды, шикізатты, құрылысқа жұмсаған шығындары;
G (government) - тауарлар, қызметтер және инвестицияны сатып алуға мемлекеттік шығындар;
NE (net export) - таза экспорт, яғни сыртқысауда балансының сальдосы, ол экспорт пен импорт арасындағы айырмашылықты көрсетеді. егер де экспорт импорттан жоғары болатын болса, онда оңды сальдо құрылады, егер де керісінше болса, онда теріс сальдо қалыптасады.
Инвестицияның жалпы және таза түрлері бар. Жиынтық инвестиция таза инвестициялар мен амортизациялық аударымнан тұрады. Егер де жалпы инвестицияның жалпы сомасынан өндірі үрдісі кезінде тозған машиналар мен механизмдерді қалпына келтіруге жұмсаған соманы алып тастасақ, яғни өзіндік амортизациялық аударымды, онда қалған бөлігі таза инвестицияны құрады.
Теңдіктің оң жағы, табыстық бөлігі құралады:
C+S - халықтың тұтынуына және қор жинауына кететін өзіндік қызметінің нәтижелері мен еңбек ақысы түріндегі табыстары; P (profit) - корпорация пайдасы;R (rent) - рента немесе жалгерлік төлем түріндегі табыстары;i (investment) - жинақтары бойынша пайыздық ставка;
T (tax) - кәсіпкерлік қызметке салықтар, өйткені ол құралдар фирмалардан алынады да, мемлекеттің табысына көшеді;A (amortization) - амортизациялық аударымдар, фирманың табысынан қайтадан тұтынылған өндіріс құрал-жабдықтардың орнын толтыруға өндіру үрдісіне қайта түсетін.
Басқа сөзбен айтқанда, табыстар бойынша есептеу әдісі бойынша - жұмысшылардың еңбек ақысы, пайданың барлық түрлері, ренталық табыстар, амортизациялақ аударымдар мен жанама салықтар қосылады.
ЖІӨ көрсеткішіне бағалар деңгейінің өзгеруі әсерін тигізеді, яғни ЖІӨ-нің номиналды және нақты түрлері айрықшаланады.
Ағымдағы нарықтық бағалармен есептелетін ЖІӨ номиналды деп аталады, ал тұрақты бағалармен есептелетін ЖІӨ - нақты ЖІӨ деп аталады. Өйткені нақты ЖІӨ-ге бағалар деңгейі әсерін тигізбейді, бұл көрсеткіш тауарлар мен қызметтердің физикалық көлемінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Нақты ЖІӨ = Номиналды ЖІӨ Баға индексі
Ағымдағы жылғы бағалар индексі = Ағымдағы жылғы бағаларбазистік жылдағы бағалар * 100%.
Номиналды ЖІӨ-ді нақты мәнінен айналдыру үшін екі индекс қолданылады: тұтынушылар бағасының индексі (ТБИ) және ЖІӨ дефляторы (Р). Номиналды және нақты ЖІӨ арасындағы өзара тәуелділікті келесі формуламен көрсетуге болады:
ЖІӨ дефляторы = Номиналды ЖІӨ Нақты ЖІӨ
ТБИ - ін анықтау үшін тұтынушылар қоржыны түсінігі қолданылады, оған 300-ге жуық неғұрлым кеңінен қолданылатын тауарлар аты кіреді:
Тұтынушылар бағасының индексі = Тұтынушылар қоржынының ағымдағы құны осы қоржынның базалық жылдағы құны.
Нақты ЖІӨ -ді келесідей түрде көрсетуге болады:
Нақты ЖІӨ = Номиналды ЖІӨ ТБИ
ТБИ мен ЖІӨ дефляторының арасындағы айырмашылық келесіден көрінеді:
-ЖІӨ дефляторы өзгермелі тауарлар жинағы үшін есептеледі және ПАше индексі болып табылады, ал ТБИ өзгермейтін тауарлар жинағы үшін есептеледі және Ласпейрес индексі деп аталады;
-ЖІӨ дефляторы экономикада өндірілген өнімдер мен қызметтер аттарының барлық тізімі бойынша бағалардың өзгеруін көрсетеді, ал ТБИ тек тұтыну тауарларының бағасының ғана өсуін көрсетеді;
-ЖІӨ дефляторы ұлттық факторлармен өндірілген өнімдерге ьағаның өзгеруін көрсетеді, ал ТБИ импорттық тауарларға бағаның өзгеруін есепке алады;
-ЖІӨ дефляторы өндірілген тауарлар құрылымындағы өзгерістер есепке алынады, ал ТБИ есепке алмайды.
Номиналды ЖІӨ деңгейіне екі фактор әсерін тигізеді: тауарлар мен қызметтер өндірісінің көлемінің нақты өсуі мен бағалардың ауытқуы. ЖІӨ дефляторы тауарлар мен қызметтер өндіруге бағаның өзгеруін есепке алмай-ақ, ЖІӨ мәнін алуға мүмкіндік береді.
Нақты ЖҰӨ = номиналды ЖҰӨ ЖҰӨ дефляторы
Дефлятор (бағалар индексі) номиналды және нақты ЖІӨ арасындағы айырмашылықты көрсетеді, инфляция немесе дефляция деңгейлерін суреттеу үшін қолданылады. ТБИ көмегімен номиналды ЖІӨ-ді немесе ЖІӨ дефляторын түзету бұл көрсеткішті жыл сайын салыстыруға мүмкіндік береді.
ҰЕШ-ның келесі көрсеткіші таза ішкі өнім (ТІӨ). ТІӨ - бұл амортизациялық аударымдардан тазартылған ЖІӨ, яғни өндіру сферасында қалған инвестициялық тауарлар құнынан. ТІӨ халықтың тұтынуына және таза инвестицияларға кететін ЖІӨ құнының деңгейлерін бейнелейді:
ТҰӨ = ЖҰӨ - А
ҰТ келесідей түрде есептеледі:
ҰТ = ТҰӨ - Бизнестегі жанама салықтар.
Мұндағы: бизнеске жанама салықтар - қосымша құнға салық, акциздік алымдар, импорттық баж салығы және т.с.с.
Өзіндік табысты (ӨТ) анықтау үшін ҰТ деңгейінен келесілерді алып тастау қажет:
-азаматтардың әлеуметтік сақтандырылуына жарналар;
-мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке фирмалардың пайдасына салықтар;
-кәсіпорындар мен фирмалардың шотында қалған пайда (бөлінбеген пайда);
және қосу керек:
+дивидендтер+ трансферттік төлемдер+ алынған пайыздар.
Өзіндік табыс (ӨТ) - алынатын, бірақ өз еңбектерімен таппаған табыстарды көрсетеді, өйткені оған трансферттік төлемдер кіреді.
ӨТ = ҰТ - әлеуметтік сақтандыру жарналары - корпорацияның бөлінбеген пайдасы - пайдаға салық + Трансферттік төлемдер + дивидендтер + пайыздар.
Егер де ӨТ-тан азаматтардың төлейтін жеке салықтарын алып тастасақ (мысалы, табыс салығы), онда өзіндік орнықтырылған табысты (ӨОТ) аламыз - тұрғындардың билігінде болатын табысты айтамыз. ӨОТ тұтынушылар шығындары және өзіндік жинақ нысанында болады.
ӨОТ = ӨТ -- Дербес салықтар.
Ұлттық байлық - белгілі бір уақытта қоғамның билігінде болатын материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы.
2. Негізгі макроэкономикалық субъектілер және олардың өзара байланыстарының жүйесі
Макроэкономикада төрт экономикалық субъектіні бөліп көрсетуге болады: үй шаруашылықтары, фирмалар, мемлекет және сыртқыэкономикалық сектор.
Үй шаруашылықтары - нарықтық өнімдерді негізгі тұтынушылар өндіріс факторларының - еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік мүмкінділіктің иелері боолып табылады. Олар оған сәйкестендірілген факторлық табыстар алады, оның бір бөлігін олар тұтынады да, қалған бөлігін жинақтауға жібереді.
Фирмалар, өз алдына, игіліктер мен қызметтер нарығына өнімдерді жеткізеді, оларға эквивалент ретінде ақша алады. Бұл нарықтағы негізгі тұтынушылар үй шаруашылқтары болып табылады. Соныменен бірге, фирмалар өндіріс факторларына сұранысты туғызады және өздерінің құралдарын инвестициялай отырып, үй шаруашылқтарының жинақтарында инвестициялайды.
Мемлекет әртүрлі ұйымдар түрінде үй шаруашылықтарына салықтар арқылы әрекет етеді, олар оны азаматтардың жеке табыстарынан алады, өз жағынан мемлекет оларды зейнетақы, шәкіртақы, ақысыз дәрігерлік көмек және білім беру арқылы әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. Экономикалық субъектілер арасындағы өзара байланыстар жүйесі айналым үлгісінде бейнеленеді. Айналым үлгісінің үш түрі бар: а) мемлекеттің қатысуынсыз жабық үлгі; б) мемлекеттің қатысуымен жабық үлгі; в) шетелдік сектордың қатысуымен ашық экономика.
Мемлекеттің қатысуынсыз жабық үлгі фирмалар мен үй шаруашылықтары арасындағы өзара байланысты игіліктер, еңбек, қаржы нарықтары арқылы бейнелейді (сурет 1).
Игіліктер нарығы
Фирмалар
Қаржы нарығы
Үй шаруашылығы
Еңбек нарығы
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
Ұлттық есеп жүйесіндегі негізгі көрсеткіштерге сипаттама беріңіз.
Жалпы ішкі өнім мен жалпы ұлттық өнім арасында қандай айырмашылық бар?
Жалпы ішкі өнім қалай есептеледі?
Жалпы ішкі өнімнің құрамына кірмейтін шығындарды атаңыз.
Аралық және ақырғы өнім дегеніміз не?
Трансферттік төлемдерді түсіндіріңіз.
Номиналды және нақты ЖІӨ ұғымын түсіндіріңіз, олардың арасындағы байланысты көрсетіңіз.
Тесттік сұрақтар:
1. Төмендегіден басқа шығын компоненттері ЖІӨ-ді шығындар бойынша есептеу кезінде қосылады:
а) таза инвестициялар
ә) үй шаруашылықтарының ұзақ мерзімде қолданатын заттарды сатып алуға жұмсаған шығындары
б) мұғалімдердің зейнетақысы
в) тұтынылған негізгі капиталдың құны.
2. Жанұяның қала сыртынан жаңа үй сатып алуы төмендегінің құрамында көрсетіледі:
а) таза экспорттың
ә) мемлекеттік шығындардың
б) инвестициялық шығындардың
в) ұзақ мерзім қолданатын тұтыну таурларын сатып алу шығындарының.
3. Мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алу шығындарына қайсысы кірмейді:
а) мемлекеттік мекемелерді ұстап тұру шығындары
ә) денсаулық сақтау саласындағы бюджеттік ұйымдардың дәрігерлерінің еңбекақысы
б) жаңа мемлекеттік мектептер құрылысына жұмсалған шығындар
в) жұмыссыздық бойынша жәрдемақы шығындары.
4. ЖІӨ-ді есептеу кезінде оның құнына еңгізілмейді:
а) үй шаруасындағы қызметкер әйелдің қызметі
ә) жеке формада жұмыс жасайтын адвокаттың қызметі
б) фирманың тауарлық- материалдық запастарының өсуі
в) үй шаруашылығы мүшелерінің бір-біріне үйді жинау және үй жабдықтарын жөндеу
бойынша қызметтер.
5. Мемлекеттік трансферттерге жатпайтындар:
а) балаларға берілетін ай сайынғы жәрдемақылар
ә) жұмыссыздық бойынша жәрдемақылылар
б) дәрі-дәрмек алуға жұмсалған дотациялар мен жеңілдіктер
в) жаңа емхана құрылысына жұмсалған мемлекеттік шығындар.
6. Төмендегінің қайсысы үй шаруашылығының қолда бар табысының бөлігі болып табылады, бірақ жалпы ұлттық табысты есептеуде ескерілмейді:
а) тұтынылған негізгі капитал құны
ә) дивидент түрінде төленген пайданың бөлігі
б) мемлекеттік қызметкерлердің зейнетақысы
в) жалдамалы жұмысшының жалақысы.
ДӘРІС 4. Ұлттық табысты өндіру және бөлу. Экономикалық өсу.
Дәрістің мақсаты: ұлттық табысты өндіріс факторлары бойынша бөлу және экономикалық өсу факторлары мен модельдерімен таныстыру.
1. Экономикалық өсудің түсінігі мен факторлары.
2. Экономикалық өсудің кейнстік модельдері.
3. Солоудың өсу моделі..
1. Экономикалық өсудің түсінігі мен факторлары. Өндірістің өсу ұзақ уақытта салыстырмалы түрде тұрақты болады. Экономикалық өсуді жиынтық сұраныс көлемінің, дәлірек айтқанда, потенциалды өндіріс көлемінің динамикасының ұзақ мерзімдік аспектісі ретінде қарастыруға болады.
Экономикалық өсу дегеніміз - экономикадағы нақты табыстың (жалпы ұлттық табыстың, жалпы ішкі өнімнің немесе ұлттық табыстың) артуы, сонымен қатар жан басына шаққандағы нақты өндіріс көлемінің өсуі.
Экономикалық өсуді есептеу үшін жалпы немесе жан басына шаққандағы нақты өндіріс көлемінің абсолютті өсімі және өндірістің өсу қарқыны көрсеткіштері қолданылады:
∆Уt= Уt-1 немесе Уt= ∆Уt Уt-1, мұндағы t - уақыт индексі
Егер экономикалық өсу қосымша ресурстарды тарту есебінен жүзеге асырылса және қоғамдағы орташа еңбек өнімділігін өзгертпесе, ол экстенсивті экономикалық өсу деп аталады. Ал интенсивті өсу жетілдірілген өндіріс факторлары мен технологиясын қолданумен байланысты, яғни ресурстар нарығының көлемін арттыру есебінен емес, олардың қайтарымдылығын арттыру есебінен жүзеге асады. Интенсивті өсу халықтың әл-аухатының көтерілуіне негіз болады.
Экономикалық өсуге әсер ететін факторларды да экстенсивті және интенсивті деп аталатын топтарға бөледі. Экстенсивті факторларға капитал көлемі мен еңбек шығындарының өсуін жатқызады. Ал интенсивті факторларға технологиялық прогресс, өндіріс ауқымынан болатын үнемдеу, жұмысшылардың кәсіби және білім деңгейлерінің көтерілуі, өндірісті басқаруды жетілдіру, заңнаманы жақсарту т.с.с. Кей кезде экономикалық өсудің жеке факторы ретінде жиынтық сұранысты қарастырды.
Ресурстардың шектеулігі және экологиялық шектеулер, өндірісті кеңейтумен байланысты әлеуметтік шығындардың өсуі, үкіметтің тиімсіз саясаты салдарымен экономикалық өсу тежелуі мүмкін.
2. Экономикалық өсудің кейнстік модельдері. Кез-келген модельдер секілді экономикалық өсу модельдері де нақты экономикалық процестерді график, теңдеу түрінде көрсететін абстракталы құрал болып табылады.
Экономикалық өсу модельдерінің көбінде нақты өндіріс көлемінің өсуі негізгі факторлар - капитал мен еңбектің әсерінен орын алады деп есептеледі. "Еңбек" сыртқы әсерлердің салдарынан көп өзгере қоймайды, ал капитал шамасын инвестициялық саясат арқылы өзгертуге болады. Капитал қоры амортизацияның шамасына азайып, таза инвестиция саласына артып отырады. Экономикалық өсу халықтың әл-аухатын жақсартатын болғандықтан, оны сандық жағынан бағалау тұтыну динамикасын бағалау арқылы жүргізіп отырады.
ХХғ. 40 жылдарының аяғында қарапайым кейнстік өсу моделі болып табылатын Е. Домардың моделі ұсынылды. Өндіріс технологиясы бұл модельде В. Леонтьевтің өндірістік функциясы арқылы беріледі. Е. Домар моделінің алғышарттары келесідей:
артық еңбек ұсыныстың болуы;бағаның тұрақтылығы;амортизацияның болмауы;жинақтау нормасының тұрақты болуы;өндірістің капиталдан тәуелді болуы;
1930 жылы Р.Ф. Харрод экономикалық өсудің арнайы моделін ұсынды. Ол инвестиция функциясын эндогенді айнымалы деп есептеді. Оның моделі акселератор принципі мен кәсіпкерлердің күтіміне (болжамына) негізделген. Акселератор принципіне сәйкес, табыстың өсуі капитал салымдарын пропорционалды түрде азайтады және керісінше.
Р. Харрод айналысқа өсудің "кепілдеме берілген" қарқыны және өсудің "табиғи" қарқыны деп аталатын ұғымдағы енгізді. "Кепілдеме берілген" өсу қарқыны тұсында кәсіпкердің күтімі ( болжамы) орындалады:
Егер кәсіпкер жоспарланған нақты өсу қарқыны "кепілдеме берілген" өсу қарқынының деңгейінен ауытқыса, экономикадағы теңдестік бұзыла бастайды.
Өсудің "табиғи" қарқыны дегеніміз - белсенді халықтың өсуі мен техникалық прогресс нәтижесінде болатын ең жоғарғы қарқын. Бұл қарқын тұсында еңбек пен капитал жұмыспен қамтылады.
Көбінесе, жоғарыдағы екі модель біріктіріліп, Харрод - Домар моделі деп аталады. Бұл модель экономикалық өсуге қатысты төмендегідей қатысты қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
-экономикалық өсудің қарқыны жинақтауға деген шекті бейімділікпен анықталады;
-динамикалық тепе-теңдік толық жұмыспен қамтылу жағдайында әрекет ете алады.
Е. Домар мен Р. Харрод модельдері 1920-1950 жылдары экономикалық өсудің нақты процестерін сипаттады, ал одан кейінгі бақылаулар (1950-1970 ж.ж.) үшін Р.Солоудың неоклассикалық моделі кең қолданылды.
3. Солоудың өсу моделі.. Неоклассика мектебінің өкілі Роберт Солоу экономикалық өсуге қатысты еңбегі үшін экономика саласы бойынша 1987 жылы Нобель сыйлығын алған. Ол В. Леонтьевтің өндірістік функциясының орнына Кобб-Дугластың өндірістік функциясын қолданды. Кобб-Дугластың өндірістік функциясында капитал мен жұмыс күші субститут факторлар болып табылады. Аталған шарт - Солоу моделінің басты алғышарты. Моделдің басқа да алғышарттарына төмендегілер жатады:
капиталдың кемімелі шекті өнімділігі;өндіріс ауқымынан болатын тұрақты қайтарым;амортизация нормасының тұрақтылығы.
Р. Солоу қормен қаруланудың теңдестік деп аталатын ұғымды енгізді. Қормен қаруланудың теңдестік деңгейі дегеніміз - инвестиция амортизацияға тең болғандағы капитал қорының көлемі.
Солоу моделінде капиталмен қарулану деңгейі мен өндіріс көлемін анықтайтын фактор жинақтау нормасы болып табылады. Жинақтау нормасы жоғары елдерде көп жинақталады, сәйкесінше сол елдердегі капиталмен қарулану көлемі де жоғары болады, ал бұл жан басына шаққандағы жоғары табысты қамтамасыз етеді. Экономиканың үздіксіз өсуінің себептері ретінде халық санының өсуі, техникалық прогресс болып табылады.
Р. Солоу өз моделінде жинақтаудың алтын ережесін ұсынды. Бұл ережеге сәйкес, капиталдың кетуі (амортизация) қолда бар капитал арқылы құрылған шекті өнімнен артық болмауы керек. Яғни кеткен капиталдың көлемі инвестициялауға деген шекті бейімділіктен артып кетпеуі тиіс. Алтын ереже тұтыну үшін тиімді капиталмен қарулану деңгейін көрсетеді. Ол жоғары деңгейлі сұранысы бар экономиканың тұрақты жағдайын қалыптастыру үшін қажетті капитал қорын анықтайды.
Р. Солоу моделі қазіргі экономикалық өсу теориясындағы үздік модель болып табылады. Алайда, оның кемшіліктері де жоқ емес. Олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады:
-модельдің тек ұзақ мерзім үшін қолданылуы;
-модельдеу барысында өсуді шектейтін кейбір ресурстық, экономикалық, әлеуметтік шығындардың ескерілмеуі;
-өндіріс фактоларының капитал мен еңбектен басқа факторларының ескерілмеуі.
Өзін - өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1)Экономикалық өсу деген не?
2)Экономикалық өсімнің экстенсивті және интенсивті типтерінің мәні неде? Экономикалық өсімнің интенсивті типінің басымдылықтары неден тұрады?
3)Экономикалық өсімді реттеудің мемлекеттік саясатындағы кейнсиандық, неокейнсиандық және неоклассикалық бағыттардың айырмашылықтары мен мәні қандай?
4)Экономикалық өсім мен өмір сапасы арасындағы өзара байланыс неден тұрады?
5)Жапониядағы жылдам экономикалық өсімді қандай құрылымдық алға жылжулар қамтамасыз етті?
6)Тұрақты экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін Қазақстанға қандай құрылымдық өзгерістер қажет?
7)Харрод пен Домар экономикалық өсім модельдерінің мәні неде?
Тесттер:
1.Экономикалық өсіудің индустриалдық сатысы немен сипатталады:
А) ҒТП дамуымен, тірі еңбкті заттықпен алмастыру;
В) ҒТП болмауы, халықтың өсуімен еңбекке қабілетті халықтың толық жұмыс бастылығымен;
С) халықтың өсуімен;
D) өндіріс факторларының өзара алмасуымен;
Е) жинақ қоры нормасының жоғарлауымен.
2.Р.Солоу моделіндегі тепе-тең экономикалық өсудің тұрақты сипаты немен қамтамасыз етіледі:
А) халықтың өсуімен;
В) жинақ қоры нормасының жоғарлауымен;
С) өндіріс факторларының өзара алмасуымен;
D) ҒТП;
Е) жинақ қоры нормасының төмендеуімен.
3.Экономикалық өсудің моделінде:
A)Экономикалық белсенділіктің ауытқу себептері және толық жұмыс бастылықпен динамикалық тепе-теңдіктің келісуін қамтамсыз ететін факторларды ашады;
B)мемлекеттің талап етушілері қандай жағдайда фирманың планымен келісетінің түсіндіріңіз
C)экономиканың тұрақты тепе-тең өсу траекториясынан ауытқу себептерін көрсетеді.
D)фискалды саясаттың қолдану мүмкінділігі қарастырылады.
E) үкіметтің өзінің шаруашылық субьектілері алдындағы борыштар мәселесі қарастырылады.
4.Экономикалық өсудің неоклассикалық моделі неде негізделген:
A) жоспарланған қор жинау мен жоспарланаған инвестиция теңдігіне;
B) еңбек ақы және пайда арасында табысты бөлу әдісіне;
С) агрегатталған өндірістік қызметті зерттеудегі факторлық тәсілдеріне;
D) жиынтық сұранысқа қатысты кәсіпкерлердің күтіміне;
E) бәсекеге.
5.Р.Солоудың өсім моделінде не көрсетілмейді:
А) экономикалық саясаттың халықтың өмір сүру дәрежесіне әсері
B) экономикалық саясаттың ЖҰӨ нақты өсім динамикасына әсері;
C) халықтың өсім қарқыны ЖҰӨ-не әсері;
D) технологиялық процестің ЖҰӨ-нің қарқынына әсері;
Е) сұрақтарды микро дәрежеде қарастыру;
ДӘРІС 5. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАР, ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, ИНФЛЯЦИЯ.
Дәріс жоспары:
1. Экономикалық цикл және макроэкономикалық динамика.
2. Жұмыссыздық пен оның формалары.
3. Инфляция және оның себептері.
1. Экономикалық цикл және макроэкономикалық динамика. Жұмысбастылық, өндіріс және инфляция деңгейлерінің белгілі бір уақыт сайын ауытқып тұруы экономикалық цикл деп аталады. Циклділіктің себептеріне автономдық инвестициялардың белгілі бір уақыт сайын бәсеңдеуі, мультипликаторлық әсердің әлсіреуі, ақша массасы көлемінің ауытқуы т.с.с. жатқызуға болады.
Экономикалық циклдің барысында теңдестік бұзылып, экономикалық динамиканың орташа көрсеткіштері ауытқиды. Тұрақсыздықтың неғұрлым анық белгілерінің қатарына инфляция мен жұмыссыздықты жатқызуға болады.Ресурстардың жүз пайыздық жұмыспен қамтылуы мүмкін емес. Сондықтан да экономикалық теорияда өндірістік қуатылықтардың жалпы көлемінің 10-20 %-ының ғана жұмыспен жүктелмеуін ресурстардың жұмыспен толық қамтылуы (толық жұмысбастылық) деп аталады. Ресурстардың жұмыспен толық қамтылуы тұсында өндірілген өндіріс көлемі потенциалды жалпы ішкі өнім (немесе экономикалық әлеует) деп аталады.
Нақты өндіріс көлемінің потенциалды деңгейден ауытқуы төмендегі көрсеткіш арқылы анықталады: ЖІӨауыт = ,мұндағы У- нақты өндіріс көлемі, У*- потенциалды өндіріс көлемі.
Экономикалық циклдің сатыларына төмендегілер жатады:
экспансия немесе өсу сатысы; құлдырау немесе дағдарыс сатысы; депрессия сатысы; өрлеу сатысы.
ЖІӨ
шың
шың
Құлдыраудың төменгі нүктесі
Жылдар
экономикалық цикл
ЖІӨ
шың
шың
Құлдыраудың төменгі нүктесі
Жылдар
экономикалық цикл
1-сурет
Қазіргі нарық жағдайындағы циклге әсер ететін негізгі факторларға төмендегілерді жатқызуға болады:
а) нарықтың монополиялық құрылымы;
ә) экономиканы мемлекеттік реттеу;
б) ғылыми-техникалық прогресс;
в) өндірісті жаһандандыру (глобализациялау, интернационалдандыру) процесі.
2. Жұмыссыздық пен оның формалары. Еңбектің халықаралық ұйымының анықтамасына сәйкес, жұмыссыздардың қатарына кәмелетке толған, бірақ жұмыста жоқ, дәл осы уақытта жұмысқа жарамсыз және қарастырылған уақытта белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген адамдар жатады.
Жұмыссыздар мен жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны елдің жұмыс күшін құрайды.
Жұмысы бар және толық емес жұмыс күшімен немесе аптасымен қамтамасыз етілген адамдар жұмысбастылардың (жұмыспен қамтылғандардың) қатарына жатады. Жұмысы жоқ және белсенде түрде жұмыс іздемейтіндер жұмыс күшінің қатарынан кеткендер деп есептеледі. Олардың құрамына оқушылар, зейнеткерлер, үйлері жоқ адамдар, үй шаруасындағы әйелдер, жұмыстан күндерін үзгендер, абақтыда отырғандар, психиатриялық ауруы бар адамдар кіреді.
Елдегі жұмыссыздық деңгейі жұмыссыздардың санын жұмыс күшінің санына бөлу арқылы анықталады;
U= * 100 %
Экономистер жұмыссыздықтың үш түрін қарастырады: фрикциондық, құрылымдық және циклдік.
Фрикциондық жұмыссыздық адамдардың бір аймақтан басқа бір аймаққа көшуімен, мамандығының ауысуымен, оқуымен, бала күтуімен байланысты орын алады. Оны, кейде өз еркімен болатын жұмыссыздық деп атайды.
Жұмыссыздықтың күрделі нысандарының бірі - құрылымдық (технологиялық) жұмыссыздық. Ол жұмыс күшіне деген сұраныс пен еңбек ұсынысының сәйкес келмеуінің нәтижесінде пайда болады.
Экономикада тек фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздықтың орын алуын экономисттер табиғи жұмыссыздық деп атады. Табиғи жұмыссыздық потенциялды ЖІӨ көлеміне сәйкес келеді.
Циклдік жұмыссыздық нақты жұмыссыздық деңгейімен жұмыссыздықтың табиғи деңгейі арқылы анықталады: U-U* Циклдік жұмыссыздықтың орын алуы өндірістік ресурстардың толық қолданылмай отырғандығын дәлелдейді. Бұл кезде нақты өндіріс көлемі потенциалды деңгейден кіші болады. Циклдік жұмыссыздық пен ЖІӨ арасындағы байланысты Оукен заңы арқылы түсінуге болады.
= − β (U-U*)
Мұндағы, У-нақты өндіріс көлемі
У*-потенциалды өндіріс көлемі
U-нақты жұмыссыздық
U*-табиғи жұмыссыздық
β- Оукен саны, ол эмпирикалық жолмен анықталады.
3. Инфляция және оның себептері. Макроэкономикалық тұрақсыздықтың нысандарының бірі - инфляция. Инфляция дегеніміз - экономикадаға орташа баға деңгейінің тұрақты өсу тенденциясы. Инфляция тұсында кейбір тауардың бағасы баяу, кейбіреуінікі тез өсуі, ал енді бірінікі өзгеріссіз қалуы мүмкін.
Орташа баға деңгейінің салыстырмалы өзгерісі инфляция деңгейі деп аталады. Ол төмендегі формуламен есептеледі:
PI=
Мұндағы Р- ағымдық жылдағы бағаның орташа деңгейі
Р-1- өткен жылдағы бағаның орташа деңгейі
Айқын инфляция баға деңгейінің ұзақ уақыт бойы өсуінен байқалады. Ал жасырын инфляция тұсында тауарлар мен қызметтердің тапшылығы күшейеді. Нарықтық экономикада инфляция айқын сипатта, ал әкімшілік жүйеде жасырын сипатта болады.
Айқын инфляция сұраныс инфляциясы және шығындар инфляциясы формасын да қабылдауы мүмкін.
Сұраныс инфляциясы жиынтық сұраныс нақты өндіріс көлемінен артып кеткен жағдайда орын алады. Оның қалыптасуына себепкер тұтынушы болғандықтан, бұл инфляцияны тұтынушы инфляциясы деп те атайды. Оған алғаш рет кейнстік талдауда зерттеу жасалынған. Сұраныс инфляциясының қалыптасуына ақша массасының өсуі, мемлекеттік шығындардың және жеке инвистицияның артуы, ақша айналысы жылдамдығының көбеюі, инфляциялық күту т.с.с. әсер етеді.
Ал шығындар инфляциясы өнім бірлігіне жұмсалатын орташа шығындардың көтерілуі және жиынтық ұсыныстың төмендеуі салдарынан туындайды. Инфляцияның бұл түрі- стагфляция, яғни инфляция мен жұмыссыздықтың қатар өсуіне әкеледі.
Инфляция күтілетін немесе болжанылмаған сипатта болуы мүмкін. Күтілетін инфляция тұсында табыс алушы инфляцияның теріс салдарының алдын-алу немесе төмендету үшін шара қолданады.
Болжанылмаған инфляция тұрақты табыстардың барлық түрін азайтады, номиналды табыстары орташа бағаға қарағанда тез өсетін экономикалық агенттерді субсидиялайды. Бұл инфляция тұсында қарызын қайтарушылар ұтады, ал кредиторлар ұтылады.
Инфляция макроэкономикалық құбылыс болғандықтан онымен күресу мемлекеттің күшімен жүргізіледі. Инфляциямен күресу- оны шектеу, тұрақты деңгейде ұстап тұру деген сөз. Мемлекеттің инфляциямен күресудегі басты шаралары төмендегілерге бағытталуы тиіс:
ақша массасын азайту;
есептік ставканы арттыру;
міндетті резервтер нормасын көтеру;
мемлекеттік шығындарды қысқарту;
салық жүйесін жетілдіру және бюджетке түсетін салық түсімдерін арттыру.
Дегенмен, бұл шаралардың жүргізілуі әрдайым тиімді бола бермейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық циклдің себептері қандай?
2. Экономикалық циклдің сатыларын және оларға тән экономикалық жағдайларды атаңыз.
3. Жұмыссыздардың және жұмысбастылардың қатарына кімдерді жатқызуға болады?
4. Жұмыссыздықтың қандай түрі қоғам үшін неғұрлым қауіпті?
5. Жұмыссыздықпен күресу жолдары қандай?
6. Инфляция дегеніміз не және оның қандай түрлерін білесіз?
7. Инфляциямен күресу шараларын атаңыз.
8. Инфляция мен жұмыссыздық арасында қандай байланыс бар?
9. Жұмыссыздық пен ЖІӨ арасындағы байланысты түсіндіріңіз.
10.Оукен заңын түсіндіріңіз
тесттер:
1. Төмендегілердің қайсысы құрылымдық жұмыссыздықтың көлемін қысқарта алады:
а) жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны арттыру
ә) корпорацияға салынатын салықтарды арттыру
б) кәсіби жағынан қайта дайындау бойынша мемлекеттік бағдарламалар
в) минималды жалақы көлемін арттыру
г) ақша массасын қысқарту.
2. Егер үкіметтің мақсаты экономикадағы жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендету болса, төменде көрсетілгеннен басқа макроэкономикалық саясат шаралары парламентте мақұлданады:
а) жұмыссыздық бойынша жәрдемақы деңгейін көтеру
ә) мемлекеттің жұмыспен қамту қызметінің әрекет етуі
б) кәсіби жағынан қайта дайындаудың мемлекеттік бағдарламасын енгізу
в) жаңа жұмыс орындарын тез табатын адамдар үшін жұмыссыздық бойынша сақтандырудың бонустық бағдарламасын енгізу
г) жоғарыдағы шаралардың бәрі жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің өсуіне жағдай жасайды.
3. Төмендегілердің қайсысының шығындар инфляциясына қатысы жоқ:
а) жұмысбастылық пен өндірістің өсуі
ә) жалақының қарқынды өсуі
б) ұсыныс сілкінісі
в) пайыздық ставканың өсуі
г) өнім бірлігіне келетін шығындардың өсуі.
4. Жоспарланбаған инфляциядан кімдер аз зардап шегеді:
а) тұрақты номиналды табыс алатын адамдар
ә) баға деңгейікөтерілуіне қарағанда номиналды табыстары баяу өсетін адамдар
б) ақшалай жинақтары бар адамдар
в) баға арзан болған кезде қарыз алған адамдар
г) ә) және в) жауаптары ғана дұрыс.
5. Төмендегінің арасынан дұрыс емес жауапты табыңыз:
а) инфляцияның деңгейінің тұрақты өсуі тұсында адамдар баға деңгейінің көтерілуін үнемі күтеді
ә) жұмысшылар мен фирмалардың үкімет пен Орталық Банктің саясатына қатысты күтімдері жалақы көлеміне әсер етуі мүмкін
б) экономиканың Филлипс қисығының бойымен төмен қарай жылжуы, оның жоғары қарай жылжуына қарағанда баяу жүреді
в) жұмыссыздық өсе бастағаннан-ақ баға мен инфляция қарқыны тез түседі.
6. Жұмыс істегісі келетін, бірақ үміттерін үзіп, жұмыс іздеуін тоқтатқан адамдар:
а) фрикциондық жұмыссыздық құрамында есептеледі
ә) күтілетін жұмыссыздық құрамында есептеледі
б) жұмыс күші құрамында есептелмейді
в) заңға сәйкес жәрдемақы алады.
ДӘРІС 6. Ұзақ және қысқа мерзімді кезеңдердегі нарықтық тепе-теңдіктің макроэкономикалық модельдері. AD-AS моделі
Дәріс жоспары:
1. Жиынтық сұраныс және оны анықтаушы факторлар.
2. Жиынтық ұсыныстың классикалық және кейнстік модельдері.
3. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс моделіндегі макроэкономикалық тепе-теңдік.
1. Жиынтық сұраныс және оны анықтаушы факторлар. AD - AS моделі жиынтық өндіріс пен экономикадағы баға деңгейіндегі ауытқуды, олардың өзгеру себептері мен салдарын анықтауға мүмкіндік береді.
Ұлттық экономика макроэкономика жағдайында жалғыз жиынтық фирмадан тұратын біртұтас нарық ретінде қарастырылады. Жиынтық сұраныс - экономикада өндірілген ақырғы тауарлар мен қызметтерге жұмсалған барлық шығындардың сомасы. Жиынтық сұраныс негізгі төрт компоненттен тұрады:
- тауарлар мен қызметтерге деген тұтынушылылар сұранысы (С)
- фирмалардың инвестициялық сұранысы (І)
- мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алу шығындары (G)
- таза экспорт (Хп)
Жиынтық сұраныстың көп бөлігін жеке тұтыну шығындары алады. Жиынтық сұраныс AD әрпімен белгіленеді. AD қисығы үй шаруашылық, бизнес, үкімет және шетелдің жиынтық шығындарының баға деңгейінің өзгерісінен тәуелділігін көрсетеді.
AD қисығының теріс көлбеулігі төмендегі маңызды әсерлермен түсіндіріледі:
- пайыздық ставка әсерімен; - нақты байлықтың әсерімен; - импорттық тауарларды сатып алу әсерімен.
Р
Р
AD
У
У
Р
Р
AD
У
У
1-сурет
Пайыздық ставканың әсері баға деңгейінің өндіріс көлеміне пайыздық ставка арқылы әсер ететіндігін көрсетеді. Егер ел ішінде баға өссе, пайыздық ставка көтеріледі. Өйткені ақшаға сұраныс артады. Бірақ пайыздық ставка өскен сайын инвестиция (І) төмендейді. Сонымен қатар пайыздық ставка артқан сайын тұтыну несиесінің ставкасы өсетіндіктен тұтынушы сұранысы (С) да төмендейді. Демек, баға өскен сайын ЖІӨ-нің нақты көлемі кемиді және керісінше.
Нақты байлықтың әсері төмендегі жағдайда көрінеді. Нарықтық экономикада үй шаруашылықтарының байлығы, негізінен, әр түрлі қаржылық активтер (акция, облигация, мерзімді шот) түрінде болады. Мысалы, индивидтің 100$ номиналдағы облигациясы болсын.Баға 2 есе өссе, осы облигациямен берілген нақты табыс та 2 есеге кемиді. Нақты байлық төмендесе, тұтынушы сұранысы азаяды. Яғни бағаның өсуі сұранысты азайтады.
Импорттық тауарларды сатып алу әсері - баға өскен жағдайда сатып алушы отандық тауарларды импорттық өнімдермен ауыстыруға тырысатындығынан көрінеді. Нәтижесінде отандық тауарға жиынтық сұраныс азаяды.
Бағалық емес фактордың әсерін біржақты талдауға болмайды. Мемлекеттік шығындардың өсуі жиынтық сұранысты арттырады. Бірақ бұл шығындардың орнын қаржыландыру үшін мемлекет облигация шығарып ақша нарығындағы ресурстардың бөлігін өзіне қайтып алады. Бұл жеке сектор тарапынан пайыздық ставканы арттырады. Нәтижесінде қымбат тауарларды алу мүмкіндігі азаяды.
2. Жиынтық ұсыныстың классикалық және кейнстік модельдері. Жиынтық ұсыныс - экономикалық жүйеде белгілі бір баға деңгейінде өндірілген нақты өнім көлемі. Макроэкономикада жиынтық ұсыныс қисығы микроэкономикадағыдан ерекшеленеді.
Жиынтық ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторлар: технологиядағы, ресурстар бағасындағы, салық салудағы өзгерістер.
Р
AS
У
Р
AS
У
Жиынтық ұсыныс қисығы осыған сәйкес үш бөліктен тұрады:
а) горизонтальді немесе кейнстік; б) аралық; в) вертикальді немесе классикалық.
Кейнстік мектеп қысқа мерзімдегі уақыт аралығын зерттеген. Қысқа мерзімде барлық өндіріс факторлары толық қолданылмайды. Мысалы, өндіріс қуаттылықтары, шикізат, жұмыс күші өндіріс процесіне толық қатыспайды. Белгілі бір көлемге дейін (У) өндірістің өсуі бағаны өзгертпейді. Кейіннен өндірісті арттыру үшін бос өндіріс факторлары өндіріске тартылады. Оларды қолдану шығындарды арттыратындықтан, баға біртіндеп өседі.
Классикалық мектеп ұзақ мерзімдегі экономиканы зерттейді. Бұл кезде барлық өндіріс факторлары өндіріске тартылады. Өндіріс көлемі максималды мәнге (У*) жетеді. Бұл потенциалды өндіріс деп аталады. Қысқа мерзімде номиналды шамалар - баға, номиналды пайыздық ставка, номиналды жалақы баяу өзгереді. Сондықтан олар тұрақты шамалар болып табылады. Ал нақты шамалар - өндіріс, жұмысбастылық, нақты пайыздық ставка тез өзгереді. Олар икемді шамалар деп аталады. Ал ұзақ мерзімде, керісінше, номиналды шамалар тез, ал нақты шамалар баяу өзгереді.
Классикалық модель бойынша төменгі жағдайлар орындалады:
- өндіріс көлемі бағаға емес, тек өндіріс факторларының саны мен технологияға тәуелді;
- технология мен өндіріс факторлары баяу өзгереді; - экономика толық жұмысбастылық жағдайда болады;
- баға, номиналды жалақы тез өзгереді; - LRAS вертикаль түрде болады.
Р
Р2
Р1
LRAS
АD2
AD1
У*
У
Р
Р2
Р1
LRAS
АD2
AD1
У*
У
4-сурет
Кейнстік модель бойынша төменгі жағдайлар орындалады:
* экономика өндіріс факторлары толық жұмыспен қамтылмаған жағдайда қызмет етеді.
* баға, номиналды жалақы тұрақты болады.
* нақты шамалар тез өзгереді.
* SRAS горизонталь болады
P
P
E
E
P[1]
P[1]
AD
AD
E2
E2
E1
E1
SRAS
SRAS
AD1
AD1
У[*]
У[*]
У1
У1
У2
У2
У
У
Егер экономикадағы ақша массасы өссе, жиынтық сұраныс артады. Сұраныстың өсуі өндірісті арттырады. Қысқа мерзімде баға өзгеріссіз қалады. Бірақ қосымша өндіріс факторларын қолдану шығындарды арттырғандықтан баға өседі. Бұған бос ресурстардың болмауы да әсер етеді. Нәтижесінде ұзақ мерзімдік теңдестік қалыптасады Жиынтық сұраныс азайған жағдайда Храповик әсері орын алады.
P
С
AD2
В
SRAS
LRAS
P
А
AD1
У
У[*]
P
С
AD2
В
SRAS
LRAS
P
А
AD1
У
У[*]
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың күрт өзгеруі сілкініс деп аталады. Сұраныс тарапынан сілкініс ақша ұсынысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДӘРІС 1. МАКРОЭКОНОМИКА ПӘНІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Дәрістің мақсаты: макроэкономиканың пәнін, мақсаттары мен әдістерін анықтау және макроэкономикалық талдаудың түпкілікті мәселелерін анықтау
1. Макроэкономика экономикалық теорияның бөлімі ретінде: тууы мен негізгі мәселелері
2. Макроэкономикалық талдаудың пәні мен үлгілері
1. Макроэкономика экономикалық теорияның бөлімі ретінде: тууы мен негізгі мәселелері
Макроэкономика - ұлттық экономиканың қызмет етуі біртұтастық ретінде оқытылатын экономикалық теорияның бөлімі.
Экономикалық теорияның барлық бөлімдері біртұтас түсініктемелік аппаратқа ие, бірақ оны әртүрлі теориялардың аспектілерін талдау үшін қолданады.
Макроэкономика экономикалық теорияның басқа бөлімдерімен - жалпы экономикалық теория және мкроэкономикамен тығыз байланысты
Макроэкономика экономикалық теориядағы сияқты сондай түсініктемелік аппаратты пайдаланады, бірақ олардың себеп-салдарлық байланыстарын емес, функционалдық байланыстарын қарастырады.
Микроэкономика сияқты макроэкономика да экономикалық субъектілердің тәртібінің логикасын үйретеді, бірақ микроэкономикадан айырмашылығы ол бұл тәртіптерді жіктемейді, белгілі бір экономикалық субъектінің сәйкестендірілген тәртібі ретінде барлық субъектілердің тәртібін оқып-үйретеді.
Экономика ғылыми бағыт ретін ертеде пайда болған. Макроэкономика - экономикалық теорияның жас бөлімі , ХХ ғасырдың 30-шы жылдары пайда болған. Макроэкономиканың негізін ағылшын экономисі, мемлекеттік қызметкер, публицист Джон Мейнард Кейнс (1883 -- 1946) қалады. 1936 жылы оның басты еңбегі Ақша, пайыз және жұмыспен қамтудың жалпы теориясы жарық көрді, онда ол кейнсиандық қағидалар мен негізгі жағдайларды қалыптастырды.
Д.М.Кейнстің негізгі идеяларына келесілерді жатқызамыз:
1. жиынтық сұраныс жиынтық ұсыныстан жоғары. Жиынтық сұрансытан өндірістегі жұмыспен қамту байланысты, ал жұмыпен қамтудан - өндіріс көлемі байланысты;
2. экономиканың тұрақты дамуы мен жұмыспен қамту мәселелерін шешуге мүмкіндігі бар нарықтық механизм жоқ, онда мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туады;
3. экономикаға эмердженділік қасиеті тиесілі (толығымен алғандағы экономикалық жүйелердің белгілері мен мінезді қасиеттерінің оның жеке элементтерінің қасиеттеріне сәйкес келмеуі). Мысалы, бережливость парадоксы - экономикаға инвестицияланбайтын жинақ жұмыспен қамту мен табыстың төмендеуіне алып келеді, ең соңында жинақтың төмендеуіне.
Мароэкономика курсында қарастырылатын басты мәселелер санына келесілерді жатқызамыз: Ұлттық нарықтардың қызмет ету ерекшеліктерін оқып-үйрену; Тұрақты экономикалық өсу заңдылықтарын зерттеу; Инфляция, дефляция және жұмыссыздықтың өзара әсерлерін оқып-үйрену; Экономиканың ақша және нақты секторларының өзара әрекеттерін талдау; Циклдік экономикалық дамудың әртүрлі аспектілерін ашу,Ұлттық және шетелдік нарықтардың өзара әрекеттерін аныұтау; Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының тиімділік пен нәтижеліліктің теориялық негіздерін анықтау және оның әрекеттерінің тигізетін әсерлерін бағалау.
Бұл мәселерді шешу тәсілдері макроэкономикалық теорияның әртүрлі бағыттарының өкілдерінде әртүрлі. Оны анықтаудың кейнстік бағыты, монетаристік, неокейнстік және неоклассикалық бағыттары бар.
2. Макроэкономикалық талдаудың пәні мен үлгілері
Макроэкономика - экономиканы толығымен оқытатын ғылым , яғни экономикалық жүйені толығымен дамыту мен іс-әрекеттерін зерттейді.
Макроэкономика - тұрақты экономикалық өсу, ресурстарды толық қамтамасыз ету, инфляция деңгейін төмендету және төлемдік баланс тпеңдігі шарттарын қамтамасыз ету көзқарасы жағынан біртұтастық ретінде экономиканың тәртіптерін оқытатын экономикалық ғылым. Экономикалық өсу халық пен технологиялық үрдістің өсуі сияқтя салыстырмалы тұрақты факторлардың әрекеттерінің нәтижесі болып табылады. Ұзақмерзімді перспективада бұл факторлардың динамикасы өндірістің потенциалды көлемінің динамикасын анықтайды.
Макроэкономикалық талдаудың екі түрі болады:
позитивті макроэкономика (нақты құбылыстарды суреттейді және олардың өзара байланыстарын оқып-үйретеді);
нормативті макроэкономика (қандай аспектілерді қолданған дұрыс екенін белгілейді).Қарастырып отырған мақсаттарына байланысты макроэкономика әртүрлі әдістер мен құралдарды қолданады. Макроэкономиканың негізгі құралдарына жататындар:
жоғары және өспелі ұлттық табыстың деңгейі;
жоғары жұмыспен қамтылу;
тұрақты немесе жай өспелі баға деңгейлері.
Макроэкономика негізгі мақсаттарына жету кезінде салықтық-бюджетті, ақша-несиелік, сыртқыэкономикалық, сауда саясаттарын және табыстар саясатын қолданады.
Макроэкономика экономикалық теорияда қолданылатын жалпы әдістерді пайдаланады: ғылыми абстракция, талдау мен синтез, тарихи және логикалық тәсілдер, жүйелі-функциялық талдау, экономикалық-математикалық үлгілеу, нормативті және позитивті тәсілдер. Бұл әдістерді қолданудың ерекшеліктерін макроэкономиканың негізін қалаушы арнайы әдісі - агрегациялау анықтайды. Агрегациялау әдісі неғұрлым ортақ, жиынтық көрсеткіштерді алу мақсатымен біртекті көрсеткіштерді біріктіруді көрсетеді. агрегациялау әдісін қолдану экономиканы біртұтас ретінде қарастыру қажеттілігімен түсіндіріледі.
Микроэкономикаға қарағанда макроэкономика өзінің талдауында агрегацияланған көрсеткіштерді қолданады, олар экономиканың қозғалысын біртұтас ретінде мінездейді: ЖІӨ (жеке фирмалардың шығарымы емес), бағалардың орташа деңгейлері (нақты тауарлардың бағасы емес), пайыздың нарықтық ставкасы (жеке банктің пайыздық ставкасы емес), инфляцияның, жұмыспен қамтудың, жұмыссыздықтың деңгейлері және т.с.с. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер нақты ЖҰӨ-нің (жиынтық ұлттық өнім) өсу қарқыны, инфляция қарқыны және жұмыссыздық деңгейі.
Макроэкономикалық үлгілер олардың арасындағы функционалды өзара байланыстарын анықтау мақсатымен әртүрлі экономикалық құбылыстар мен процестердің ресмилендірілген (логикалық, графикалық және алгебралық) суреттемелерін көрсетеді. кез-келген үлгі (теория, теңдік, график және т.с.с.) нақтылықтың қысқартылған, абстрактілі көрінісі болып таблады, өйткені барлық әралуан нақты бөлшектер зерттеу жүргізу кезінде толығымен көңілге бір уақытта алынуы мүмкін емес. Сондықтан да бір макроэкономикалық үлгі абсолөтті, жалпы көлемді, сарқылмалы емес. Ол нақты уақыт аралығында нақты елге бағытталған дұрыс жауаптардың бірлігін бермейді. Бірақта мұндай жалпыланған үлгінің көмегімен жұмыспен қамту, инфляцияның, инвестицияның, тұтынудың, пайыздық ставканың, валюталық бағамның және басқа да ішкі (эндогендік) экономикалық айнымалылар деңгейлерінің динамикаларын басқарудың балама әдістерінің кешені, үлгінің шешілуі нәтижесінде белгіленетін ықтималды мәндер анықталады. Үлгіден тыс анықталатын деңгейлердің сыртқы (экзогендік) айнымалылар ретінде үкіметтің фискалды саясатының негізгі құралдары мен Орталық банктің монетарлы саясаатының - мемлекеттік шығындар, салықтар мен ақша массасы деңгейлеріндегі өзгерістер жиі қарастырылады.
Үлгілерде параметрлердің екі тобы қолданылады: экзогенді (үлгінің құрылған уақытында белгілі); эндогенді (үлгіні талдау процесі кезінде анықталуы қажет).
Бақылау сұрақтары:
Макроэкономика пәнінің объектісі мен субъектілері.
Макроэкономикада қолданылатын математикалық модельдердің маңызы қандай?
Макроэкономикалық айналым моделін түсіндіріңіз.
Эндогендік және экзогендік айнымалы дегеніміз не?
Тесттер:
1. Макроэкономика пәнінің анықтамасын беріңіз:
А) Төлем балансының тепе - теңдігін, инфляция деңгейінің төмендеуін және тұрақты экономикалық өсу жағдайын зерттейтін экономикалық ғылымның саласы
Ә) Қоғамдағы шектеулі игіліктер мен қызметтерді тұтыну және олардың қалыптасуын зерттейтін ғылым
Б) Кәсіпорын мен фирмаларға байланысты экономикалық және шаруашылық қатынастарының байланысын қарастыратын ғылымның саласы
В) Жеке мүдделерді зерттейтін ғылым
Г) Жеке ұсынысты зерттейтін ғылым
2. Макроэкономика зерттемейді:
А) елдің тұтас экономикалық жағдайын;
Ә) жалпы ұлттық өнімді;
Б) жиынтық сұраныс пен ұсыныстың, жұмыстылық пенжұмыссыздықтың, инфляцияның және с.с. т.б. өзара байланысын;
В) жеке фирманың өнім шығарылымын;
Г) экономикалық өсуді.
3. Макроэкономика - бұл:
А) Экономиканы біртұтас жүйе ретінде зерттейтін ғылым.
Ә) Экономиканың даму заңдылықтарын адам, отбасы және кәсіпорын деңгейінде зерттейтін экономикалық теорияның бір бөлімі.
Б) Ресурстар мен өндіріс факторларының шектеулі жағдайында адамдардың іс-әрекетін зерттейтін ғылым.
В) Экономикалық ойдың даму кезеңдерін зерттейтін ғылым.
Г) Негізгі экономикалық заңдар мен категориялармен таныстыратын экономикалық теорияның бір бөлімі.
4. Макроэкономика нені оқытады:
А) Жалпы экономиканы;
Ә) Тұтынушылар іс - әрекетінің теориясын;
Б) Фирманың экономикасын;
В) Игіліктер нарығын.
Г) Өндіріс факторлары нарығын;
5. Төменде атап өткеннің қайсысын макроэкономика зерттемейді:
А) инфляция факторлары;
Ә) Дженерал Моторс пен Фордтың салыстырмалы нарық улесі;
Б) елдегі өндіріс көлемінің өсуі;
В) АҚШ мен Жапонияның арасында экспорт пен импорттың көлемдерін;
Г) соңғы жылда жұмыссыздық деңгейін.
ДӘРІС 2,3. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР.
Дәрістің мақсаты: ұлттық экономика субъектілері арасындағы өзара байланыстарды және оның дамуына негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің тигізетін әсерлерін түсіндіру.
1. Негізгі макроэкономикалық ағымдар мен көрсеткіштер
2. Негізгі макроэкономикалық субъектілер және олардың өзара байланыстарының жүйесі
1. Негізгі макроэкономикалық ағымдар мен көрсеткіштер
Барлық негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді екіге бөлуге болады: ағымдық көрсеткіштер және қорлық көрсеткіштер.
Мұндай бөлудің негізінде уақыттағы сандық көрсеткіштердің өзгеруі жатыр. Ағымдар уақыт бірлігіндегі ресурстардың қозғалу жылдамдығын көрсетеді. қорлар нақты уақытта экономикадағы бар нәрселердің санын анықтайды. Айналымдағы табыстар мен шығындардың қозғалысын ағым ретінде қарастырады, ал экономикадағы ақшалар саны - қор олып есептеледі.
Ағымдық көрсеткіштердің санына жататындар: диынтық шығару (ЖШ), жиынтық ішкі өнім (ЖІӨ), жиынтық ұлттық өнім (ЖҰӨ), таза ұлттық өнім ( ТҰӨ), ұлттық табыс (ҰТ), қолда бар табыс, соныменен қатар тұтынуға шығындар, жинақтар, инвестициялар, мемлекеттік сатып алу, салықтар, экспорт, импорт және басқалары.
Жиынтық қоғамдық өнім белгілі бір уақыт аралығындағы белгілі бір елдің экономикасында шығарылған барлық тауарлар мен қызметтердің құнынан, сонымен қатар аралық өнімдерден (әрі қарай өңдеу үшін қолданылатын тауарлар) тұрады.
ЖІӨ - барлық өндірішілермен белгілі бір уақыт аралығында елде өндірілген соңғы тауарлар мен қызметтердің жиынтық анрықтық құнын көрсететін көрсеткіш.
ЖҰӨ - тек елдің ішінде ғана емес, соныменен бірге шетелде де белгілі бір елдің азаматтарының меншігінде болған өндіріс факторларымен шығарылған белгілі бір уақыт аралығындағы (бір жылдағы) экономикада өндірілген соңғы тауарлар мен қызметтердің жиынтық анрықтық құны.
ЖІӨ-ді үш тәсілмен есептеуге болады:қосымша құн, шығын және табыс бойынша
1. Өндірістік әдіс (қосымша құн бойынша) - соңғы өнімді өндірудің соңғы кезеңінде қосылатын құндарды қосу. Қосымша құндардың сомасы соңғы тауарлар мен қызметтердің құндарына тең.
2. Бухгалтерлік баланстағы сияқты, ҰЕШ (ұлттық есептеу шоты) шығындар бөлігі табыстарға тең болуы керек. Басқаша айтқанда, нарықтық қатынастардың кез-келген субъектісі (үй шаруашылықтары, фирмалар немесе мемлекет) табыс алуға болатын нәрсені алуға ғана шығын шығара алады. яғни:
C+I+G+NE=ЖІӨ=C+S+P+R+i+T+A
Бұл теңдіктің сол жағы, шығындық жағы, келесідей компоненттерден тұрады:
С (consumption) - тұтынуға үй шаруашылықтарының шығындары, оған азық-түлік өнімдеріне, киімге, тұрғын үйге төлемдер, әртүрлі қызметтер, ұзақ уақыт қолданылатын тауарлар, демалысқа және т.б. жұмсалатын шығындар жатады; бірақ тұрғын үйлерді сатып алуға және салуға кеткен шығындар кірмейді, өйткені олар инвестициялық шығындарға кіреді;
I (investment) - фирмалардың инвестициялық шығындары, яғни олардың машиналарды, шикізатты, құрылысқа жұмсаған шығындары;
G (government) - тауарлар, қызметтер және инвестицияны сатып алуға мемлекеттік шығындар;
NE (net export) - таза экспорт, яғни сыртқысауда балансының сальдосы, ол экспорт пен импорт арасындағы айырмашылықты көрсетеді. егер де экспорт импорттан жоғары болатын болса, онда оңды сальдо құрылады, егер де керісінше болса, онда теріс сальдо қалыптасады.
Инвестицияның жалпы және таза түрлері бар. Жиынтық инвестиция таза инвестициялар мен амортизациялық аударымнан тұрады. Егер де жалпы инвестицияның жалпы сомасынан өндірі үрдісі кезінде тозған машиналар мен механизмдерді қалпына келтіруге жұмсаған соманы алып тастасақ, яғни өзіндік амортизациялық аударымды, онда қалған бөлігі таза инвестицияны құрады.
Теңдіктің оң жағы, табыстық бөлігі құралады:
C+S - халықтың тұтынуына және қор жинауына кететін өзіндік қызметінің нәтижелері мен еңбек ақысы түріндегі табыстары; P (profit) - корпорация пайдасы;R (rent) - рента немесе жалгерлік төлем түріндегі табыстары;i (investment) - жинақтары бойынша пайыздық ставка;
T (tax) - кәсіпкерлік қызметке салықтар, өйткені ол құралдар фирмалардан алынады да, мемлекеттің табысына көшеді;A (amortization) - амортизациялық аударымдар, фирманың табысынан қайтадан тұтынылған өндіріс құрал-жабдықтардың орнын толтыруға өндіру үрдісіне қайта түсетін.
Басқа сөзбен айтқанда, табыстар бойынша есептеу әдісі бойынша - жұмысшылардың еңбек ақысы, пайданың барлық түрлері, ренталық табыстар, амортизациялақ аударымдар мен жанама салықтар қосылады.
ЖІӨ көрсеткішіне бағалар деңгейінің өзгеруі әсерін тигізеді, яғни ЖІӨ-нің номиналды және нақты түрлері айрықшаланады.
Ағымдағы нарықтық бағалармен есептелетін ЖІӨ номиналды деп аталады, ал тұрақты бағалармен есептелетін ЖІӨ - нақты ЖІӨ деп аталады. Өйткені нақты ЖІӨ-ге бағалар деңгейі әсерін тигізбейді, бұл көрсеткіш тауарлар мен қызметтердің физикалық көлемінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Нақты ЖІӨ = Номиналды ЖІӨ Баға индексі
Ағымдағы жылғы бағалар индексі = Ағымдағы жылғы бағаларбазистік жылдағы бағалар * 100%.
Номиналды ЖІӨ-ді нақты мәнінен айналдыру үшін екі индекс қолданылады: тұтынушылар бағасының индексі (ТБИ) және ЖІӨ дефляторы (Р). Номиналды және нақты ЖІӨ арасындағы өзара тәуелділікті келесі формуламен көрсетуге болады:
ЖІӨ дефляторы = Номиналды ЖІӨ Нақты ЖІӨ
ТБИ - ін анықтау үшін тұтынушылар қоржыны түсінігі қолданылады, оған 300-ге жуық неғұрлым кеңінен қолданылатын тауарлар аты кіреді:
Тұтынушылар бағасының индексі = Тұтынушылар қоржынының ағымдағы құны осы қоржынның базалық жылдағы құны.
Нақты ЖІӨ -ді келесідей түрде көрсетуге болады:
Нақты ЖІӨ = Номиналды ЖІӨ ТБИ
ТБИ мен ЖІӨ дефляторының арасындағы айырмашылық келесіден көрінеді:
-ЖІӨ дефляторы өзгермелі тауарлар жинағы үшін есептеледі және ПАше индексі болып табылады, ал ТБИ өзгермейтін тауарлар жинағы үшін есептеледі және Ласпейрес индексі деп аталады;
-ЖІӨ дефляторы экономикада өндірілген өнімдер мен қызметтер аттарының барлық тізімі бойынша бағалардың өзгеруін көрсетеді, ал ТБИ тек тұтыну тауарларының бағасының ғана өсуін көрсетеді;
-ЖІӨ дефляторы ұлттық факторлармен өндірілген өнімдерге ьағаның өзгеруін көрсетеді, ал ТБИ импорттық тауарларға бағаның өзгеруін есепке алады;
-ЖІӨ дефляторы өндірілген тауарлар құрылымындағы өзгерістер есепке алынады, ал ТБИ есепке алмайды.
Номиналды ЖІӨ деңгейіне екі фактор әсерін тигізеді: тауарлар мен қызметтер өндірісінің көлемінің нақты өсуі мен бағалардың ауытқуы. ЖІӨ дефляторы тауарлар мен қызметтер өндіруге бағаның өзгеруін есепке алмай-ақ, ЖІӨ мәнін алуға мүмкіндік береді.
Нақты ЖҰӨ = номиналды ЖҰӨ ЖҰӨ дефляторы
Дефлятор (бағалар индексі) номиналды және нақты ЖІӨ арасындағы айырмашылықты көрсетеді, инфляция немесе дефляция деңгейлерін суреттеу үшін қолданылады. ТБИ көмегімен номиналды ЖІӨ-ді немесе ЖІӨ дефляторын түзету бұл көрсеткішті жыл сайын салыстыруға мүмкіндік береді.
ҰЕШ-ның келесі көрсеткіші таза ішкі өнім (ТІӨ). ТІӨ - бұл амортизациялық аударымдардан тазартылған ЖІӨ, яғни өндіру сферасында қалған инвестициялық тауарлар құнынан. ТІӨ халықтың тұтынуына және таза инвестицияларға кететін ЖІӨ құнының деңгейлерін бейнелейді:
ТҰӨ = ЖҰӨ - А
ҰТ келесідей түрде есептеледі:
ҰТ = ТҰӨ - Бизнестегі жанама салықтар.
Мұндағы: бизнеске жанама салықтар - қосымша құнға салық, акциздік алымдар, импорттық баж салығы және т.с.с.
Өзіндік табысты (ӨТ) анықтау үшін ҰТ деңгейінен келесілерді алып тастау қажет:
-азаматтардың әлеуметтік сақтандырылуына жарналар;
-мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке фирмалардың пайдасына салықтар;
-кәсіпорындар мен фирмалардың шотында қалған пайда (бөлінбеген пайда);
және қосу керек:
+дивидендтер+ трансферттік төлемдер+ алынған пайыздар.
Өзіндік табыс (ӨТ) - алынатын, бірақ өз еңбектерімен таппаған табыстарды көрсетеді, өйткені оған трансферттік төлемдер кіреді.
ӨТ = ҰТ - әлеуметтік сақтандыру жарналары - корпорацияның бөлінбеген пайдасы - пайдаға салық + Трансферттік төлемдер + дивидендтер + пайыздар.
Егер де ӨТ-тан азаматтардың төлейтін жеке салықтарын алып тастасақ (мысалы, табыс салығы), онда өзіндік орнықтырылған табысты (ӨОТ) аламыз - тұрғындардың билігінде болатын табысты айтамыз. ӨОТ тұтынушылар шығындары және өзіндік жинақ нысанында болады.
ӨОТ = ӨТ -- Дербес салықтар.
Ұлттық байлық - белгілі бір уақытта қоғамның билігінде болатын материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы.
2. Негізгі макроэкономикалық субъектілер және олардың өзара байланыстарының жүйесі
Макроэкономикада төрт экономикалық субъектіні бөліп көрсетуге болады: үй шаруашылықтары, фирмалар, мемлекет және сыртқыэкономикалық сектор.
Үй шаруашылықтары - нарықтық өнімдерді негізгі тұтынушылар өндіріс факторларының - еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік мүмкінділіктің иелері боолып табылады. Олар оған сәйкестендірілген факторлық табыстар алады, оның бір бөлігін олар тұтынады да, қалған бөлігін жинақтауға жібереді.
Фирмалар, өз алдына, игіліктер мен қызметтер нарығына өнімдерді жеткізеді, оларға эквивалент ретінде ақша алады. Бұл нарықтағы негізгі тұтынушылар үй шаруашылқтары болып табылады. Соныменен бірге, фирмалар өндіріс факторларына сұранысты туғызады және өздерінің құралдарын инвестициялай отырып, үй шаруашылқтарының жинақтарында инвестициялайды.
Мемлекет әртүрлі ұйымдар түрінде үй шаруашылықтарына салықтар арқылы әрекет етеді, олар оны азаматтардың жеке табыстарынан алады, өз жағынан мемлекет оларды зейнетақы, шәкіртақы, ақысыз дәрігерлік көмек және білім беру арқылы әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. Экономикалық субъектілер арасындағы өзара байланыстар жүйесі айналым үлгісінде бейнеленеді. Айналым үлгісінің үш түрі бар: а) мемлекеттің қатысуынсыз жабық үлгі; б) мемлекеттің қатысуымен жабық үлгі; в) шетелдік сектордың қатысуымен ашық экономика.
Мемлекеттің қатысуынсыз жабық үлгі фирмалар мен үй шаруашылықтары арасындағы өзара байланысты игіліктер, еңбек, қаржы нарықтары арқылы бейнелейді (сурет 1).
Игіліктер нарығы
Фирмалар
Қаржы нарығы
Үй шаруашылығы
Еңбек нарығы
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
Ұлттық есеп жүйесіндегі негізгі көрсеткіштерге сипаттама беріңіз.
Жалпы ішкі өнім мен жалпы ұлттық өнім арасында қандай айырмашылық бар?
Жалпы ішкі өнім қалай есептеледі?
Жалпы ішкі өнімнің құрамына кірмейтін шығындарды атаңыз.
Аралық және ақырғы өнім дегеніміз не?
Трансферттік төлемдерді түсіндіріңіз.
Номиналды және нақты ЖІӨ ұғымын түсіндіріңіз, олардың арасындағы байланысты көрсетіңіз.
Тесттік сұрақтар:
1. Төмендегіден басқа шығын компоненттері ЖІӨ-ді шығындар бойынша есептеу кезінде қосылады:
а) таза инвестициялар
ә) үй шаруашылықтарының ұзақ мерзімде қолданатын заттарды сатып алуға жұмсаған шығындары
б) мұғалімдердің зейнетақысы
в) тұтынылған негізгі капиталдың құны.
2. Жанұяның қала сыртынан жаңа үй сатып алуы төмендегінің құрамында көрсетіледі:
а) таза экспорттың
ә) мемлекеттік шығындардың
б) инвестициялық шығындардың
в) ұзақ мерзім қолданатын тұтыну таурларын сатып алу шығындарының.
3. Мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алу шығындарына қайсысы кірмейді:
а) мемлекеттік мекемелерді ұстап тұру шығындары
ә) денсаулық сақтау саласындағы бюджеттік ұйымдардың дәрігерлерінің еңбекақысы
б) жаңа мемлекеттік мектептер құрылысына жұмсалған шығындар
в) жұмыссыздық бойынша жәрдемақы шығындары.
4. ЖІӨ-ді есептеу кезінде оның құнына еңгізілмейді:
а) үй шаруасындағы қызметкер әйелдің қызметі
ә) жеке формада жұмыс жасайтын адвокаттың қызметі
б) фирманың тауарлық- материалдық запастарының өсуі
в) үй шаруашылығы мүшелерінің бір-біріне үйді жинау және үй жабдықтарын жөндеу
бойынша қызметтер.
5. Мемлекеттік трансферттерге жатпайтындар:
а) балаларға берілетін ай сайынғы жәрдемақылар
ә) жұмыссыздық бойынша жәрдемақылылар
б) дәрі-дәрмек алуға жұмсалған дотациялар мен жеңілдіктер
в) жаңа емхана құрылысына жұмсалған мемлекеттік шығындар.
6. Төмендегінің қайсысы үй шаруашылығының қолда бар табысының бөлігі болып табылады, бірақ жалпы ұлттық табысты есептеуде ескерілмейді:
а) тұтынылған негізгі капитал құны
ә) дивидент түрінде төленген пайданың бөлігі
б) мемлекеттік қызметкерлердің зейнетақысы
в) жалдамалы жұмысшының жалақысы.
ДӘРІС 4. Ұлттық табысты өндіру және бөлу. Экономикалық өсу.
Дәрістің мақсаты: ұлттық табысты өндіріс факторлары бойынша бөлу және экономикалық өсу факторлары мен модельдерімен таныстыру.
1. Экономикалық өсудің түсінігі мен факторлары.
2. Экономикалық өсудің кейнстік модельдері.
3. Солоудың өсу моделі..
1. Экономикалық өсудің түсінігі мен факторлары. Өндірістің өсу ұзақ уақытта салыстырмалы түрде тұрақты болады. Экономикалық өсуді жиынтық сұраныс көлемінің, дәлірек айтқанда, потенциалды өндіріс көлемінің динамикасының ұзақ мерзімдік аспектісі ретінде қарастыруға болады.
Экономикалық өсу дегеніміз - экономикадағы нақты табыстың (жалпы ұлттық табыстың, жалпы ішкі өнімнің немесе ұлттық табыстың) артуы, сонымен қатар жан басына шаққандағы нақты өндіріс көлемінің өсуі.
Экономикалық өсуді есептеу үшін жалпы немесе жан басына шаққандағы нақты өндіріс көлемінің абсолютті өсімі және өндірістің өсу қарқыны көрсеткіштері қолданылады:
∆Уt= Уt-1 немесе Уt= ∆Уt Уt-1, мұндағы t - уақыт индексі
Егер экономикалық өсу қосымша ресурстарды тарту есебінен жүзеге асырылса және қоғамдағы орташа еңбек өнімділігін өзгертпесе, ол экстенсивті экономикалық өсу деп аталады. Ал интенсивті өсу жетілдірілген өндіріс факторлары мен технологиясын қолданумен байланысты, яғни ресурстар нарығының көлемін арттыру есебінен емес, олардың қайтарымдылығын арттыру есебінен жүзеге асады. Интенсивті өсу халықтың әл-аухатының көтерілуіне негіз болады.
Экономикалық өсуге әсер ететін факторларды да экстенсивті және интенсивті деп аталатын топтарға бөледі. Экстенсивті факторларға капитал көлемі мен еңбек шығындарының өсуін жатқызады. Ал интенсивті факторларға технологиялық прогресс, өндіріс ауқымынан болатын үнемдеу, жұмысшылардың кәсіби және білім деңгейлерінің көтерілуі, өндірісті басқаруды жетілдіру, заңнаманы жақсарту т.с.с. Кей кезде экономикалық өсудің жеке факторы ретінде жиынтық сұранысты қарастырды.
Ресурстардың шектеулігі және экологиялық шектеулер, өндірісті кеңейтумен байланысты әлеуметтік шығындардың өсуі, үкіметтің тиімсіз саясаты салдарымен экономикалық өсу тежелуі мүмкін.
2. Экономикалық өсудің кейнстік модельдері. Кез-келген модельдер секілді экономикалық өсу модельдері де нақты экономикалық процестерді график, теңдеу түрінде көрсететін абстракталы құрал болып табылады.
Экономикалық өсу модельдерінің көбінде нақты өндіріс көлемінің өсуі негізгі факторлар - капитал мен еңбектің әсерінен орын алады деп есептеледі. "Еңбек" сыртқы әсерлердің салдарынан көп өзгере қоймайды, ал капитал шамасын инвестициялық саясат арқылы өзгертуге болады. Капитал қоры амортизацияның шамасына азайып, таза инвестиция саласына артып отырады. Экономикалық өсу халықтың әл-аухатын жақсартатын болғандықтан, оны сандық жағынан бағалау тұтыну динамикасын бағалау арқылы жүргізіп отырады.
ХХғ. 40 жылдарының аяғында қарапайым кейнстік өсу моделі болып табылатын Е. Домардың моделі ұсынылды. Өндіріс технологиясы бұл модельде В. Леонтьевтің өндірістік функциясы арқылы беріледі. Е. Домар моделінің алғышарттары келесідей:
артық еңбек ұсыныстың болуы;бағаның тұрақтылығы;амортизацияның болмауы;жинақтау нормасының тұрақты болуы;өндірістің капиталдан тәуелді болуы;
1930 жылы Р.Ф. Харрод экономикалық өсудің арнайы моделін ұсынды. Ол инвестиция функциясын эндогенді айнымалы деп есептеді. Оның моделі акселератор принципі мен кәсіпкерлердің күтіміне (болжамына) негізделген. Акселератор принципіне сәйкес, табыстың өсуі капитал салымдарын пропорционалды түрде азайтады және керісінше.
Р. Харрод айналысқа өсудің "кепілдеме берілген" қарқыны және өсудің "табиғи" қарқыны деп аталатын ұғымдағы енгізді. "Кепілдеме берілген" өсу қарқыны тұсында кәсіпкердің күтімі ( болжамы) орындалады:
Егер кәсіпкер жоспарланған нақты өсу қарқыны "кепілдеме берілген" өсу қарқынының деңгейінен ауытқыса, экономикадағы теңдестік бұзыла бастайды.
Өсудің "табиғи" қарқыны дегеніміз - белсенді халықтың өсуі мен техникалық прогресс нәтижесінде болатын ең жоғарғы қарқын. Бұл қарқын тұсында еңбек пен капитал жұмыспен қамтылады.
Көбінесе, жоғарыдағы екі модель біріктіріліп, Харрод - Домар моделі деп аталады. Бұл модель экономикалық өсуге қатысты төмендегідей қатысты қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
-экономикалық өсудің қарқыны жинақтауға деген шекті бейімділікпен анықталады;
-динамикалық тепе-теңдік толық жұмыспен қамтылу жағдайында әрекет ете алады.
Е. Домар мен Р. Харрод модельдері 1920-1950 жылдары экономикалық өсудің нақты процестерін сипаттады, ал одан кейінгі бақылаулар (1950-1970 ж.ж.) үшін Р.Солоудың неоклассикалық моделі кең қолданылды.
3. Солоудың өсу моделі.. Неоклассика мектебінің өкілі Роберт Солоу экономикалық өсуге қатысты еңбегі үшін экономика саласы бойынша 1987 жылы Нобель сыйлығын алған. Ол В. Леонтьевтің өндірістік функциясының орнына Кобб-Дугластың өндірістік функциясын қолданды. Кобб-Дугластың өндірістік функциясында капитал мен жұмыс күші субститут факторлар болып табылады. Аталған шарт - Солоу моделінің басты алғышарты. Моделдің басқа да алғышарттарына төмендегілер жатады:
капиталдың кемімелі шекті өнімділігі;өндіріс ауқымынан болатын тұрақты қайтарым;амортизация нормасының тұрақтылығы.
Р. Солоу қормен қаруланудың теңдестік деп аталатын ұғымды енгізді. Қормен қаруланудың теңдестік деңгейі дегеніміз - инвестиция амортизацияға тең болғандағы капитал қорының көлемі.
Солоу моделінде капиталмен қарулану деңгейі мен өндіріс көлемін анықтайтын фактор жинақтау нормасы болып табылады. Жинақтау нормасы жоғары елдерде көп жинақталады, сәйкесінше сол елдердегі капиталмен қарулану көлемі де жоғары болады, ал бұл жан басына шаққандағы жоғары табысты қамтамасыз етеді. Экономиканың үздіксіз өсуінің себептері ретінде халық санының өсуі, техникалық прогресс болып табылады.
Р. Солоу өз моделінде жинақтаудың алтын ережесін ұсынды. Бұл ережеге сәйкес, капиталдың кетуі (амортизация) қолда бар капитал арқылы құрылған шекті өнімнен артық болмауы керек. Яғни кеткен капиталдың көлемі инвестициялауға деген шекті бейімділіктен артып кетпеуі тиіс. Алтын ереже тұтыну үшін тиімді капиталмен қарулану деңгейін көрсетеді. Ол жоғары деңгейлі сұранысы бар экономиканың тұрақты жағдайын қалыптастыру үшін қажетті капитал қорын анықтайды.
Р. Солоу моделі қазіргі экономикалық өсу теориясындағы үздік модель болып табылады. Алайда, оның кемшіліктері де жоқ емес. Олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады:
-модельдің тек ұзақ мерзім үшін қолданылуы;
-модельдеу барысында өсуді шектейтін кейбір ресурстық, экономикалық, әлеуметтік шығындардың ескерілмеуі;
-өндіріс фактоларының капитал мен еңбектен басқа факторларының ескерілмеуі.
Өзін - өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1)Экономикалық өсу деген не?
2)Экономикалық өсімнің экстенсивті және интенсивті типтерінің мәні неде? Экономикалық өсімнің интенсивті типінің басымдылықтары неден тұрады?
3)Экономикалық өсімді реттеудің мемлекеттік саясатындағы кейнсиандық, неокейнсиандық және неоклассикалық бағыттардың айырмашылықтары мен мәні қандай?
4)Экономикалық өсім мен өмір сапасы арасындағы өзара байланыс неден тұрады?
5)Жапониядағы жылдам экономикалық өсімді қандай құрылымдық алға жылжулар қамтамасыз етті?
6)Тұрақты экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін Қазақстанға қандай құрылымдық өзгерістер қажет?
7)Харрод пен Домар экономикалық өсім модельдерінің мәні неде?
Тесттер:
1.Экономикалық өсіудің индустриалдық сатысы немен сипатталады:
А) ҒТП дамуымен, тірі еңбкті заттықпен алмастыру;
В) ҒТП болмауы, халықтың өсуімен еңбекке қабілетті халықтың толық жұмыс бастылығымен;
С) халықтың өсуімен;
D) өндіріс факторларының өзара алмасуымен;
Е) жинақ қоры нормасының жоғарлауымен.
2.Р.Солоу моделіндегі тепе-тең экономикалық өсудің тұрақты сипаты немен қамтамасыз етіледі:
А) халықтың өсуімен;
В) жинақ қоры нормасының жоғарлауымен;
С) өндіріс факторларының өзара алмасуымен;
D) ҒТП;
Е) жинақ қоры нормасының төмендеуімен.
3.Экономикалық өсудің моделінде:
A)Экономикалық белсенділіктің ауытқу себептері және толық жұмыс бастылықпен динамикалық тепе-теңдіктің келісуін қамтамсыз ететін факторларды ашады;
B)мемлекеттің талап етушілері қандай жағдайда фирманың планымен келісетінің түсіндіріңіз
C)экономиканың тұрақты тепе-тең өсу траекториясынан ауытқу себептерін көрсетеді.
D)фискалды саясаттың қолдану мүмкінділігі қарастырылады.
E) үкіметтің өзінің шаруашылық субьектілері алдындағы борыштар мәселесі қарастырылады.
4.Экономикалық өсудің неоклассикалық моделі неде негізделген:
A) жоспарланған қор жинау мен жоспарланаған инвестиция теңдігіне;
B) еңбек ақы және пайда арасында табысты бөлу әдісіне;
С) агрегатталған өндірістік қызметті зерттеудегі факторлық тәсілдеріне;
D) жиынтық сұранысқа қатысты кәсіпкерлердің күтіміне;
E) бәсекеге.
5.Р.Солоудың өсім моделінде не көрсетілмейді:
А) экономикалық саясаттың халықтың өмір сүру дәрежесіне әсері
B) экономикалық саясаттың ЖҰӨ нақты өсім динамикасына әсері;
C) халықтың өсім қарқыны ЖҰӨ-не әсері;
D) технологиялық процестің ЖҰӨ-нің қарқынына әсері;
Е) сұрақтарды микро дәрежеде қарастыру;
ДӘРІС 5. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАР, ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, ИНФЛЯЦИЯ.
Дәріс жоспары:
1. Экономикалық цикл және макроэкономикалық динамика.
2. Жұмыссыздық пен оның формалары.
3. Инфляция және оның себептері.
1. Экономикалық цикл және макроэкономикалық динамика. Жұмысбастылық, өндіріс және инфляция деңгейлерінің белгілі бір уақыт сайын ауытқып тұруы экономикалық цикл деп аталады. Циклділіктің себептеріне автономдық инвестициялардың белгілі бір уақыт сайын бәсеңдеуі, мультипликаторлық әсердің әлсіреуі, ақша массасы көлемінің ауытқуы т.с.с. жатқызуға болады.
Экономикалық циклдің барысында теңдестік бұзылып, экономикалық динамиканың орташа көрсеткіштері ауытқиды. Тұрақсыздықтың неғұрлым анық белгілерінің қатарына инфляция мен жұмыссыздықты жатқызуға болады.Ресурстардың жүз пайыздық жұмыспен қамтылуы мүмкін емес. Сондықтан да экономикалық теорияда өндірістік қуатылықтардың жалпы көлемінің 10-20 %-ының ғана жұмыспен жүктелмеуін ресурстардың жұмыспен толық қамтылуы (толық жұмысбастылық) деп аталады. Ресурстардың жұмыспен толық қамтылуы тұсында өндірілген өндіріс көлемі потенциалды жалпы ішкі өнім (немесе экономикалық әлеует) деп аталады.
Нақты өндіріс көлемінің потенциалды деңгейден ауытқуы төмендегі көрсеткіш арқылы анықталады: ЖІӨауыт = ,мұндағы У- нақты өндіріс көлемі, У*- потенциалды өндіріс көлемі.
Экономикалық циклдің сатыларына төмендегілер жатады:
экспансия немесе өсу сатысы; құлдырау немесе дағдарыс сатысы; депрессия сатысы; өрлеу сатысы.
ЖІӨ
шың
шың
Құлдыраудың төменгі нүктесі
Жылдар
экономикалық цикл
ЖІӨ
шың
шың
Құлдыраудың төменгі нүктесі
Жылдар
экономикалық цикл
1-сурет
Қазіргі нарық жағдайындағы циклге әсер ететін негізгі факторларға төмендегілерді жатқызуға болады:
а) нарықтың монополиялық құрылымы;
ә) экономиканы мемлекеттік реттеу;
б) ғылыми-техникалық прогресс;
в) өндірісті жаһандандыру (глобализациялау, интернационалдандыру) процесі.
2. Жұмыссыздық пен оның формалары. Еңбектің халықаралық ұйымының анықтамасына сәйкес, жұмыссыздардың қатарына кәмелетке толған, бірақ жұмыста жоқ, дәл осы уақытта жұмысқа жарамсыз және қарастырылған уақытта белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген адамдар жатады.
Жұмыссыздар мен жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны елдің жұмыс күшін құрайды.
Жұмысы бар және толық емес жұмыс күшімен немесе аптасымен қамтамасыз етілген адамдар жұмысбастылардың (жұмыспен қамтылғандардың) қатарына жатады. Жұмысы жоқ және белсенде түрде жұмыс іздемейтіндер жұмыс күшінің қатарынан кеткендер деп есептеледі. Олардың құрамына оқушылар, зейнеткерлер, үйлері жоқ адамдар, үй шаруасындағы әйелдер, жұмыстан күндерін үзгендер, абақтыда отырғандар, психиатриялық ауруы бар адамдар кіреді.
Елдегі жұмыссыздық деңгейі жұмыссыздардың санын жұмыс күшінің санына бөлу арқылы анықталады;
U= * 100 %
Экономистер жұмыссыздықтың үш түрін қарастырады: фрикциондық, құрылымдық және циклдік.
Фрикциондық жұмыссыздық адамдардың бір аймақтан басқа бір аймаққа көшуімен, мамандығының ауысуымен, оқуымен, бала күтуімен байланысты орын алады. Оны, кейде өз еркімен болатын жұмыссыздық деп атайды.
Жұмыссыздықтың күрделі нысандарының бірі - құрылымдық (технологиялық) жұмыссыздық. Ол жұмыс күшіне деген сұраныс пен еңбек ұсынысының сәйкес келмеуінің нәтижесінде пайда болады.
Экономикада тек фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздықтың орын алуын экономисттер табиғи жұмыссыздық деп атады. Табиғи жұмыссыздық потенциялды ЖІӨ көлеміне сәйкес келеді.
Циклдік жұмыссыздық нақты жұмыссыздық деңгейімен жұмыссыздықтың табиғи деңгейі арқылы анықталады: U-U* Циклдік жұмыссыздықтың орын алуы өндірістік ресурстардың толық қолданылмай отырғандығын дәлелдейді. Бұл кезде нақты өндіріс көлемі потенциалды деңгейден кіші болады. Циклдік жұмыссыздық пен ЖІӨ арасындағы байланысты Оукен заңы арқылы түсінуге болады.
= − β (U-U*)
Мұндағы, У-нақты өндіріс көлемі
У*-потенциалды өндіріс көлемі
U-нақты жұмыссыздық
U*-табиғи жұмыссыздық
β- Оукен саны, ол эмпирикалық жолмен анықталады.
3. Инфляция және оның себептері. Макроэкономикалық тұрақсыздықтың нысандарының бірі - инфляция. Инфляция дегеніміз - экономикадаға орташа баға деңгейінің тұрақты өсу тенденциясы. Инфляция тұсында кейбір тауардың бағасы баяу, кейбіреуінікі тез өсуі, ал енді бірінікі өзгеріссіз қалуы мүмкін.
Орташа баға деңгейінің салыстырмалы өзгерісі инфляция деңгейі деп аталады. Ол төмендегі формуламен есептеледі:
PI=
Мұндағы Р- ағымдық жылдағы бағаның орташа деңгейі
Р-1- өткен жылдағы бағаның орташа деңгейі
Айқын инфляция баға деңгейінің ұзақ уақыт бойы өсуінен байқалады. Ал жасырын инфляция тұсында тауарлар мен қызметтердің тапшылығы күшейеді. Нарықтық экономикада инфляция айқын сипатта, ал әкімшілік жүйеде жасырын сипатта болады.
Айқын инфляция сұраныс инфляциясы және шығындар инфляциясы формасын да қабылдауы мүмкін.
Сұраныс инфляциясы жиынтық сұраныс нақты өндіріс көлемінен артып кеткен жағдайда орын алады. Оның қалыптасуына себепкер тұтынушы болғандықтан, бұл инфляцияны тұтынушы инфляциясы деп те атайды. Оған алғаш рет кейнстік талдауда зерттеу жасалынған. Сұраныс инфляциясының қалыптасуына ақша массасының өсуі, мемлекеттік шығындардың және жеке инвистицияның артуы, ақша айналысы жылдамдығының көбеюі, инфляциялық күту т.с.с. әсер етеді.
Ал шығындар инфляциясы өнім бірлігіне жұмсалатын орташа шығындардың көтерілуі және жиынтық ұсыныстың төмендеуі салдарынан туындайды. Инфляцияның бұл түрі- стагфляция, яғни инфляция мен жұмыссыздықтың қатар өсуіне әкеледі.
Инфляция күтілетін немесе болжанылмаған сипатта болуы мүмкін. Күтілетін инфляция тұсында табыс алушы инфляцияның теріс салдарының алдын-алу немесе төмендету үшін шара қолданады.
Болжанылмаған инфляция тұрақты табыстардың барлық түрін азайтады, номиналды табыстары орташа бағаға қарағанда тез өсетін экономикалық агенттерді субсидиялайды. Бұл инфляция тұсында қарызын қайтарушылар ұтады, ал кредиторлар ұтылады.
Инфляция макроэкономикалық құбылыс болғандықтан онымен күресу мемлекеттің күшімен жүргізіледі. Инфляциямен күресу- оны шектеу, тұрақты деңгейде ұстап тұру деген сөз. Мемлекеттің инфляциямен күресудегі басты шаралары төмендегілерге бағытталуы тиіс:
ақша массасын азайту;
есептік ставканы арттыру;
міндетті резервтер нормасын көтеру;
мемлекеттік шығындарды қысқарту;
салық жүйесін жетілдіру және бюджетке түсетін салық түсімдерін арттыру.
Дегенмен, бұл шаралардың жүргізілуі әрдайым тиімді бола бермейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық циклдің себептері қандай?
2. Экономикалық циклдің сатыларын және оларға тән экономикалық жағдайларды атаңыз.
3. Жұмыссыздардың және жұмысбастылардың қатарына кімдерді жатқызуға болады?
4. Жұмыссыздықтың қандай түрі қоғам үшін неғұрлым қауіпті?
5. Жұмыссыздықпен күресу жолдары қандай?
6. Инфляция дегеніміз не және оның қандай түрлерін білесіз?
7. Инфляциямен күресу шараларын атаңыз.
8. Инфляция мен жұмыссыздық арасында қандай байланыс бар?
9. Жұмыссыздық пен ЖІӨ арасындағы байланысты түсіндіріңіз.
10.Оукен заңын түсіндіріңіз
тесттер:
1. Төмендегілердің қайсысы құрылымдық жұмыссыздықтың көлемін қысқарта алады:
а) жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны арттыру
ә) корпорацияға салынатын салықтарды арттыру
б) кәсіби жағынан қайта дайындау бойынша мемлекеттік бағдарламалар
в) минималды жалақы көлемін арттыру
г) ақша массасын қысқарту.
2. Егер үкіметтің мақсаты экономикадағы жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендету болса, төменде көрсетілгеннен басқа макроэкономикалық саясат шаралары парламентте мақұлданады:
а) жұмыссыздық бойынша жәрдемақы деңгейін көтеру
ә) мемлекеттің жұмыспен қамту қызметінің әрекет етуі
б) кәсіби жағынан қайта дайындаудың мемлекеттік бағдарламасын енгізу
в) жаңа жұмыс орындарын тез табатын адамдар үшін жұмыссыздық бойынша сақтандырудың бонустық бағдарламасын енгізу
г) жоғарыдағы шаралардың бәрі жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің өсуіне жағдай жасайды.
3. Төмендегілердің қайсысының шығындар инфляциясына қатысы жоқ:
а) жұмысбастылық пен өндірістің өсуі
ә) жалақының қарқынды өсуі
б) ұсыныс сілкінісі
в) пайыздық ставканың өсуі
г) өнім бірлігіне келетін шығындардың өсуі.
4. Жоспарланбаған инфляциядан кімдер аз зардап шегеді:
а) тұрақты номиналды табыс алатын адамдар
ә) баға деңгейікөтерілуіне қарағанда номиналды табыстары баяу өсетін адамдар
б) ақшалай жинақтары бар адамдар
в) баға арзан болған кезде қарыз алған адамдар
г) ә) және в) жауаптары ғана дұрыс.
5. Төмендегінің арасынан дұрыс емес жауапты табыңыз:
а) инфляцияның деңгейінің тұрақты өсуі тұсында адамдар баға деңгейінің көтерілуін үнемі күтеді
ә) жұмысшылар мен фирмалардың үкімет пен Орталық Банктің саясатына қатысты күтімдері жалақы көлеміне әсер етуі мүмкін
б) экономиканың Филлипс қисығының бойымен төмен қарай жылжуы, оның жоғары қарай жылжуына қарағанда баяу жүреді
в) жұмыссыздық өсе бастағаннан-ақ баға мен инфляция қарқыны тез түседі.
6. Жұмыс істегісі келетін, бірақ үміттерін үзіп, жұмыс іздеуін тоқтатқан адамдар:
а) фрикциондық жұмыссыздық құрамында есептеледі
ә) күтілетін жұмыссыздық құрамында есептеледі
б) жұмыс күші құрамында есептелмейді
в) заңға сәйкес жәрдемақы алады.
ДӘРІС 6. Ұзақ және қысқа мерзімді кезеңдердегі нарықтық тепе-теңдіктің макроэкономикалық модельдері. AD-AS моделі
Дәріс жоспары:
1. Жиынтық сұраныс және оны анықтаушы факторлар.
2. Жиынтық ұсыныстың классикалық және кейнстік модельдері.
3. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс моделіндегі макроэкономикалық тепе-теңдік.
1. Жиынтық сұраныс және оны анықтаушы факторлар. AD - AS моделі жиынтық өндіріс пен экономикадағы баға деңгейіндегі ауытқуды, олардың өзгеру себептері мен салдарын анықтауға мүмкіндік береді.
Ұлттық экономика макроэкономика жағдайында жалғыз жиынтық фирмадан тұратын біртұтас нарық ретінде қарастырылады. Жиынтық сұраныс - экономикада өндірілген ақырғы тауарлар мен қызметтерге жұмсалған барлық шығындардың сомасы. Жиынтық сұраныс негізгі төрт компоненттен тұрады:
- тауарлар мен қызметтерге деген тұтынушылылар сұранысы (С)
- фирмалардың инвестициялық сұранысы (І)
- мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алу шығындары (G)
- таза экспорт (Хп)
Жиынтық сұраныстың көп бөлігін жеке тұтыну шығындары алады. Жиынтық сұраныс AD әрпімен белгіленеді. AD қисығы үй шаруашылық, бизнес, үкімет және шетелдің жиынтық шығындарының баға деңгейінің өзгерісінен тәуелділігін көрсетеді.
AD қисығының теріс көлбеулігі төмендегі маңызды әсерлермен түсіндіріледі:
- пайыздық ставка әсерімен; - нақты байлықтың әсерімен; - импорттық тауарларды сатып алу әсерімен.
Р
Р
AD
У
У
Р
Р
AD
У
У
1-сурет
Пайыздық ставканың әсері баға деңгейінің өндіріс көлеміне пайыздық ставка арқылы әсер ететіндігін көрсетеді. Егер ел ішінде баға өссе, пайыздық ставка көтеріледі. Өйткені ақшаға сұраныс артады. Бірақ пайыздық ставка өскен сайын инвестиция (І) төмендейді. Сонымен қатар пайыздық ставка артқан сайын тұтыну несиесінің ставкасы өсетіндіктен тұтынушы сұранысы (С) да төмендейді. Демек, баға өскен сайын ЖІӨ-нің нақты көлемі кемиді және керісінше.
Нақты байлықтың әсері төмендегі жағдайда көрінеді. Нарықтық экономикада үй шаруашылықтарының байлығы, негізінен, әр түрлі қаржылық активтер (акция, облигация, мерзімді шот) түрінде болады. Мысалы, индивидтің 100$ номиналдағы облигациясы болсын.Баға 2 есе өссе, осы облигациямен берілген нақты табыс та 2 есеге кемиді. Нақты байлық төмендесе, тұтынушы сұранысы азаяды. Яғни бағаның өсуі сұранысты азайтады.
Импорттық тауарларды сатып алу әсері - баға өскен жағдайда сатып алушы отандық тауарларды импорттық өнімдермен ауыстыруға тырысатындығынан көрінеді. Нәтижесінде отандық тауарға жиынтық сұраныс азаяды.
Бағалық емес фактордың әсерін біржақты талдауға болмайды. Мемлекеттік шығындардың өсуі жиынтық сұранысты арттырады. Бірақ бұл шығындардың орнын қаржыландыру үшін мемлекет облигация шығарып ақша нарығындағы ресурстардың бөлігін өзіне қайтып алады. Бұл жеке сектор тарапынан пайыздық ставканы арттырады. Нәтижесінде қымбат тауарларды алу мүмкіндігі азаяды.
2. Жиынтық ұсыныстың классикалық және кейнстік модельдері. Жиынтық ұсыныс - экономикалық жүйеде белгілі бір баға деңгейінде өндірілген нақты өнім көлемі. Макроэкономикада жиынтық ұсыныс қисығы микроэкономикадағыдан ерекшеленеді.
Жиынтық ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторлар: технологиядағы, ресурстар бағасындағы, салық салудағы өзгерістер.
Р
AS
У
Р
AS
У
Жиынтық ұсыныс қисығы осыған сәйкес үш бөліктен тұрады:
а) горизонтальді немесе кейнстік; б) аралық; в) вертикальді немесе классикалық.
Кейнстік мектеп қысқа мерзімдегі уақыт аралығын зерттеген. Қысқа мерзімде барлық өндіріс факторлары толық қолданылмайды. Мысалы, өндіріс қуаттылықтары, шикізат, жұмыс күші өндіріс процесіне толық қатыспайды. Белгілі бір көлемге дейін (У) өндірістің өсуі бағаны өзгертпейді. Кейіннен өндірісті арттыру үшін бос өндіріс факторлары өндіріске тартылады. Оларды қолдану шығындарды арттыратындықтан, баға біртіндеп өседі.
Классикалық мектеп ұзақ мерзімдегі экономиканы зерттейді. Бұл кезде барлық өндіріс факторлары өндіріске тартылады. Өндіріс көлемі максималды мәнге (У*) жетеді. Бұл потенциалды өндіріс деп аталады. Қысқа мерзімде номиналды шамалар - баға, номиналды пайыздық ставка, номиналды жалақы баяу өзгереді. Сондықтан олар тұрақты шамалар болып табылады. Ал нақты шамалар - өндіріс, жұмысбастылық, нақты пайыздық ставка тез өзгереді. Олар икемді шамалар деп аталады. Ал ұзақ мерзімде, керісінше, номиналды шамалар тез, ал нақты шамалар баяу өзгереді.
Классикалық модель бойынша төменгі жағдайлар орындалады:
- өндіріс көлемі бағаға емес, тек өндіріс факторларының саны мен технологияға тәуелді;
- технология мен өндіріс факторлары баяу өзгереді; - экономика толық жұмысбастылық жағдайда болады;
- баға, номиналды жалақы тез өзгереді; - LRAS вертикаль түрде болады.
Р
Р2
Р1
LRAS
АD2
AD1
У*
У
Р
Р2
Р1
LRAS
АD2
AD1
У*
У
4-сурет
Кейнстік модель бойынша төменгі жағдайлар орындалады:
* экономика өндіріс факторлары толық жұмыспен қамтылмаған жағдайда қызмет етеді.
* баға, номиналды жалақы тұрақты болады.
* нақты шамалар тез өзгереді.
* SRAS горизонталь болады
P
P
E
E
P[1]
P[1]
AD
AD
E2
E2
E1
E1
SRAS
SRAS
AD1
AD1
У[*]
У[*]
У1
У1
У2
У2
У
У
Егер экономикадағы ақша массасы өссе, жиынтық сұраныс артады. Сұраныстың өсуі өндірісті арттырады. Қысқа мерзімде баға өзгеріссіз қалады. Бірақ қосымша өндіріс факторларын қолдану шығындарды арттырғандықтан баға өседі. Бұған бос ресурстардың болмауы да әсер етеді. Нәтижесінде ұзақ мерзімдік теңдестік қалыптасады Жиынтық сұраныс азайған жағдайда Храповик әсері орын алады.
P
С
AD2
В
SRAS
LRAS
P
А
AD1
У
У[*]
P
С
AD2
В
SRAS
LRAS
P
А
AD1
У
У[*]
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың күрт өзгеруі сілкініс деп аталады. Сұраныс тарапынан сілкініс ақша ұсынысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz