Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты азаматтық істер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тарау Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы түсінігі және
түрлері
1.1. Ведомствалық бағыныстылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Ведомствалық бағыныстылықтың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Тарау Ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы
2.1. Соттарға талап қоюшылық, ерекше талап қоюшымен жүргізілетін істердің
және ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы..
2.2. Істердің аралық соттарға ведомствалық
бағыныстылығы ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстанда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға шешімнің
конституциялық бекітілуі сапалы заңдардың қабылдануын, құқықты жоғары
деңгейде қолдануды, соттардың жүйелі түрде және қатесіз жұмыс істеуін, сот
беделінің айрықшалығын тануды талап етеді.
Қазақстанда сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық
сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер болды.
Ведомствалық бағыныстылық-бұл құқық туралы даудың немесе басқа заңды
істерді белгілі бір органның қарап шешуіне жататындығы, яғни істің нақты
бір органға бағыныстылығы.
Ведомствалық бағыныстылық жеке және көпше болып 2-ге бөлінеді.
Жеке ведомствалық бағыныстылық дегеніміз - белгілі категориялы
істердің тек бір ғана юрисдикция органдарда қарап шешілу мүмкіндігінің
болуы.
Көпше ведомствалық бағыныстық дегеніміз - кейбір категориялы істердің
бірнеше юрисдикция органдарында қарап шешілуі.
Дипломдық жұмыстың нәтижесі азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын
қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық
қатынастың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз
етудің тиімді құралы болуы тиіс.
Аталған міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың,
адвокаттардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі азаматтық істер бойынша бұйрық арқылы
іс жүргізу және сот бұйрығын жүзеге асыру кезінде пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу
ғылымына тән құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен
тұжырымдамалар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты азаматтық істер бойынша сот
төрелігін іске асыру барысында сот пен іске қатысушылардың арасында
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының маңызын,
құқық қорғаудың соттық нысанының басымдылығын, құқық нормаларының оларды
тәжірибеде қолданумен тығыз байланыстылығын студенттердің түсінуі,
студенттерге құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік
институттар мен ұғымдар: азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні,
азаматтық процестің соттың сот төрелігін жүзеге асыру бойынша қызметі
екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, процестің сатылары
туралы яғни азаматтық іс жүргізу құқығы зерттейтін құқықтық ұғымдар мен
категориялар туралы құқықтық түсініктерді қалыптастыру.
Бұл дипломдық жұмыстың міндеті: құқықтың қажетті қайнар көздерімен,
құқық саласының өзекті мәселелерімен таныстыру, маңызды заң актілерін және
Қазақстан қатысатын азаматтық сот ісін жүргізуді реттейтін, азаматтық іс
жүргізу нормалары бар халықаралық шарттарды меңгерту, азаматтық іс жүргізу
құқығының принциптерін білу, әрбір іс жүргізу нормасының мағынасын, оның
нақты мазмұнын дәл ұғыну, соттың және азаматтық процеске қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері туралы, оларға қойылатын құқықтық және
адамгершілік талаптар туралы нақты түсінікті орнықтыру.
1. Тарау Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы түсінігі және
түрлері
1.1 Ведомствалық бағыныстылықтың түсінігі
Азаматтық-құқықтық даулар әртүрлі органдарда қарап шешіледі. Мысалы:
мемлекеттік сот органдарында, аралық соттарда, келісім комиссияларында,
өкілетті және атқарушы органдарда, нотариалды органдарда т.б. Осыған орай
азаматтық құқықты қорғау нысаны:
- Соттық тәртіппен
- Соттық емес тәртіппен (қоғамдық, нотариалды, әкімшілік тәртіпте) жүзеге
асады.
Жоғарыда аталған органдардың әрқайсысы жүргізілуі заңмен белгіленген
азаматтық-құқықтық дауларды қарайды және шешеді.
Талап арыз немесе арыз сотқа келіп түскенде арызда қойылған талаптар
сотта қаралып шешілуге жататынын немесе басқа юрисдикция органдарының
қарауына жататынын сот алдын-ала анықтауы, яғни азаматтық істердің
ведомствалық бағыныстылығын анықтауы тиіс.
Ведомствалық бағыныстылық-бұл құқық туралы даудың немесе басқа заңды
істерді белгілі бір органның қарап шешуіне жататындығы, яғни істің нақты
бір органға бағыныстылығы.
Ведомствалық бағыныстылық жеке және көпше болып 2-ге бөлінеді.
Жеке ведомствалық бағыныстылық дегеніміз - белгілі категориялы істердің
тек бір ғана юрисдикция органдарда қарап шешілу мүмкіндігінің болуы.
Көпше ведомствалық бағыныстық дегеніміз - кейбір категориялы істердің
бірнеше юрисдикция органдарында қарап шешілуі.
Көпше ведомствалық бағыныстылықтың өзі бірнеше түрлерге бөлінеді:
А) Альтернативті
Б) Шартты
В) Императивті
Альтернативті ведомствалық бағыныстық - бұзылған құқық пен заңмен
қорғалатын мүддесін қорғау мақсатында субъектінің қай органға шағымдану
мүмкіндігін таңдау еркіндігі , мысалы: Әкімшілік құқықбұзушылық туралы код.
655- бабының 3-тармағы бойынша әкімшілік органдар мен лауазымды тұлғалардың
қаулыларына келіспеген жағдайда әкімшілік қаулы шығарған органдардан жоғары
тұрған органға немесе сот органына шағымдануға болады деп көрсетілген.
Шарттық ведомствалық бағыныстылық-дауласушы тараптардың өзара келісімі
бойынша істі қай органның қарап шешуіне беруі. Мысалы: АІЖК 25- бабы
бойынша сотқа бағынысты мүліктік дау, оған заң актілерінде тыйым салынбаса
тараптардың келісімі бойынша аралық соттың қарауына берілуі мүмкін.
Императивті ведомствалық бағыныстылық- бірнеше юрисдикциялық органдарда
қатысты азаматтық істердің белгілі бір жүйелілікті сақтай отырып қарап
шешілуі. Мысалы: 1999 ж 16 шілдеде қабылданғанған “ҚР паттенттік заңы”
бойынша патент беруге қарсылық білдірілген шешімдерге патент алушы
апелляциялық советке шағым беруі тиіс. Апелляциялық советтің шешімімен
келіспеген жағдайда шешімді алған күннен бастап 6 айдан кешіктірмей сотқа
шағымдауға болады делінген. (32-ст)
Азаматтық істер мәні бойынша сот органдарында қарап шешілуге жататын
болса бұл істер сот органдарына ведомствалық бағынысты болып табылады.
Егер бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды және заңмен
қорғалатын мүдделерді қорғау АІЖК-де және басқа заңдарға сәйкес өзгеше сот
тәртібімен жүзеге асырылмаса, оларды қорғау туралы істерді соттар азаматтық
сот ісін жүргізу тәртібімен қарайды.
Сот құзіретіне талап істерді қарап шешу үшін азаматтық, отбасылық, еңбек,
әкімшілік, қаржы, тұрғын үй, жер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан туындайтын дауларды қарап шешу кіреді.
Соттар ерекше талап өндірісі бойынша АІЖК-ң 25-29-тарауларында көзделген
істерді қарап шешеді.
Соттар ерекше өндіріс бойынша АІЖК-ң 31-39- тарауларында көзделген
істерді қарайды.
Соттар АІЖК-ң 140- бабында көрсетілген даусыз талаптарды бұйрық өндірісі
тәртібіне қарайды.
Сонымен бірге соттар шетел субъектілерінің және ұйымдарының қатысуымен
болатын істерді егер халықаралық шарттарда және ҚР заңдарында өзгеше
көзделмесе қарайды.
Заң бойынша соттың құзіретіне жатқызылған басқада істер сотқа бағынысты
болады.
ҚР-да қолданылып жүрген заңдар, бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың
бір формасы ретінде аралық соттарды қарастырады.
Азаматтық кодекстің 9- бабының 1-тармағында және АІЖК-ң 25-бабында
азаматтық құқықтарды қорғау сот арқылы және аралық сот арқылы жүзеге
асырылады деп көрсетілген.
АІЖК-ң 170-бабының 4-тармағы бойынша судья істі сотта қарауға әзірлеу
жөніндегі іс-әрекеттерді жүргізгенде тараптарға дауды шешу үшін олардың
аралық сотқа жүгіну құқықтарының бар екендігін түсіндіреді.
Аралық соттардың құрылу тәртібі және олардың қызметі, сондай-ақ
шешімдерінің орындалуының тәртібі ҚР 2004 жылғы 28 желтоқсанында
қабылданған Аралық соттар туралы заңымен реттеледі. Аралық соттарда істі
қараудың мәні құқыққатынасында түсуші нақты тараптардың арасындағы дауды
қарауды және шешуді үшінші бір тұлғаға сеніп тапсыру болып табылады.
Аралық сот өндірісінде мүліктік сипаттағы азаматтық-құқықтық даулар
қаралады, сондықтан аралық сот өндірісі талаптық өндіріс болып табылады.
Аралық сот өндірісінде жалпы талаптық өндіріске тән талап қою, қарсы талап
қою, талапкер мен жауапкердің процеске қатысуы сияқты әрекеттер жасалады.
Аралық соттар-мемлекеттік соттарға ведомствалық бағынысты кез-келген
мүлікті дауларды тараптардың келісімімен (егер заңдармен тыйым салынбаған
жағдайда) қарап шеше алады.
Аралық сотта қарап шешуге болмайтын заң актілеріне мыналар жатады:
- Банкроттық туралы заң (3 –б. заңды тұлғаларды банкрот деп тану сотпен
бекітіледі деп көрсетілген)
- Еңбек тур заң (11-тарауында еңбек даулары келісім комиссиясымен немесе
сот тәртібімен шешіледі деп көрсетілген)
Неке және отбасы тур заң (7- б бойынша неке отбасылық қатынастар сотпен,
мемлекет органдарымен қамқоршы және қорғаншы органдармен шешіледі делінген)
оған ерлі зайыптылардың мүліктерінің шарттық режимі бойынша ортақ мүлікті
бөлу кірмейді.
ҚР аралық соттар тұрақты жұмыс істейтін аралық сот немесе нақты дауды
шешуге арналған аралық сот түрінде құрылуы мүмкін. Аралық сот дауларды ҚР
Конституциясына, заңдарына және өзгеде нормативтік құқықтық актілеріне
сәйкес қарайды.
Бұйрық өндірісі – бұл қарызды немесе борышты сот бұйрыығын шығару арқылы
өндірісін алу тәртібі.
АІЖК 139 бабына сәйкес сот бұйрығы дегеніміз-өндірістік алушының ақша
сомаларын немесе мүліктерді өндіріп алуы үшін, өндірп алушыны немесе
борышкерді олардың түсініктемелерін тыңдау үшін сотқа шақырмай-ақ және
сотта істі қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша арыз берушінің яғни өндіріп
алушының арзы негізінде шығарылатын судьяның актісі.
Бұйрық өндірісіндегі азаматтық істер қарағанда жылдан әрі жеңіл шешілуге
жататды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің негізі, мазмұны және тәртібі АІЖК
13 тарауында 139 баппен 149 баптар аралығында көрсетілген.
Бұйрық өндірісінде іс жүргізу шет мемлекеттерде яғни Германия, Франция
елдерінде көп уақыттар бойы кеңінен қолданылып келген. Ал Россия
империясының Азаматтық іс жүргізу жарғысына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ
басында сот өндірсіндегі істерді тездету және жеңілдету мақсатында даусыз
істерді қарауға байланысты толықтырулар мен өзгертулер енгізілген. 80
жылдардың ортасында алимент өндіру жөніндегі істер толығымен бұйрық
өндірісінде қаралуға жататыны анықтлады. Отандық және шет елдік
тәжірбелерді есепке ала отырып азаматтық істерді сотта қарау мерзімін
қысқарту мақсатында Россия азаматтық іс жүргізу заңдарында борышты немесе
қарызды өндіру сот бұйрығын шығару арқылы қарау нормалары яғни ҚР АІЖ
заңында “Бұйрық өндірісі„ жаңаан қосылған тарау болып табылады. Бұрын
қолданылған ескі заңдарда Азаматтық сот өндірісінің 3 түрлі болатын болса,
1999 жылғы 1 шілденден бастап күшіне енген АІЖК сот өндірісінің 4 түрі
“Бұйрық өндірісі„ енгізііледі.
Қ.Р Конституциясының 13-бабының 2-тармағында және АІЖК-ң 8- бабында
көрсетілгендей әрбір азамат бұзылған немесе даулы конституциялық
құқықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы.
Соттық қорғалуға құқық ҚР-ң сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
конституциялық заңының нормаларына сәйкес:
- Әркімге мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе
оларды шектейтін кез-келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарына сот арқылы
қорғалуға кепілдік беріледі.
- Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай
отырып құзіретті тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар мен
шағымдарды басқа ешқандай органның лауазымды немесе өзге де адамдардың
қарауына немесе бақылауға алуына болмайды. Судья ҚР –да сот билігін жүзеге
асырушы лауазымды тұлға .
Өз құзіретін жүзеге асыруы кезінде қойған талаптары барлық мемлекеттік
органдар мен олардың лауазымды тұлғасына және жеке, заңды тұлғаларға
міндетті т.б.
Сот жүйесі және соттың мәртебесі туралы заңнын 3-бабы 3 –тарамағы сәйкес
сотың талаптарын орындамаған тұлғаларға заңда көзделген жауапкершілік
көзделеді деп көрсетілген .
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтауы тиіс.
Әділшілікпен сот актісін шығаруды қамтамасыз ету үшін заң сотқа қарсылық
білдіру құқығы негіздерін қарастырған. Ол АІЖК-ң 40,43 –бабында көзделеген
Субъективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау нысаны дегеніміз-құқықты
қорғау жолында құзіретті органдардың белгілі әрекеттер жасауы, яғни нақты
мән-жайларды бекіту құқық нормаларын қолдану, құқық қорғау тәсілін анықтау
және шешім шығару.
Азаматтық құқықтарды қорғау ҚР заңды актілерінде қарастырылған белгілі
тәсілдер арқылы жүзеге асады. Оларға:
1) Соттық (мемлекеттік соттар)
2) Қоғамдық (келісім комиссиялары)
3) Нотариалдық
4) Әкімшілік (өкілетті және атқару органдары)
5) Өзін-өзі қорғау тәсілдері жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқық саласы ретінде –азаматтық істер бойынша
сот төрелігін жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарды реттейтін жүйелермен
құқықтық нормалар жиынтығы.
АІЖҚ-ң пәні-азаматтық істерді қорғау және шешу барысында, сондай-ақ
шығарылған сот актілерін орындау негізінде сот пен іске қатысушылар
арасында пайда болған қоғамдық қатынастар.
АІЖҚ-ы - азаматтық істер бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық
қатынастарды императивті- диспозивті тәсілмен реттейді.
Императивті тәсіл АІЖ құқыққатынасының субъектілерінің, яғни іске
қатысушы тұлғалардың құқықтық жағдайының заңда белгіленген тәртіппен
шектелуі. Сот өзіне тиісті құзіретке ие мемлекеттік билік ету органы б.т.
Сондықтан соттың немесе судьяның іске қатысты талаптары, хабарлаулары басқа
да тапсырмалары іске қатысушылар үшін міндетті. Сондықтан азаматтық іс
жүргізу қатынастары билік ету және бағыну қатынастарымен сипатталады.
Ал диспозитивті тәсіл керісінше субъектілердің әрекеттерінің еріктілігіне
бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу тәртіп бойынша мүдделі тұлғаның талап арыз жазуы
арқылы қозғалады, яғни құқық туралы даудың субъектілеріне байланысты, ал
сот өз бастамасымен азаматтық істі қозғауға құқы жоқ.
АІЖК-ң жүйесі –азаматтық сот өндірісі саласында қоғамдық қатынастырды
реттейтін процессуалдық құқық нормаларының реттелген жиынтығы.
Іс жүргізу жүйесі 2-ге бөлінеді:
а) Жалпы бөлім
б) Ерекше бөлім
Жалпы бөлімінде сот өндірісінің жалпы ережелері сипатталады. Оған АІЖК-ң
1 бөлімі “Жалпы ережелер” кіреді. Олар:
- АІЖ заңдары
- Сот өндірісінің міндеттері мен қағидалары
- Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы
- Азаматтық істердің соттылығы
- Соттық құрамы және қарсылық білдіру
- Іске қатысушы тұлғалар
- Сотта өкілдік ету
- Дәлелдемелер және дәлелдеу
- Соттық шығындар
- Мәжбүрлеу шаралары
- Іс жүргізу мерзімдері
- Сот хабарлары мен шақырулары
Ерекше бөлімнің нормалары процестің жеке сатыларын қамтиды. Оған АІЖК 2,
3, 4, 5- бөлімдері кіреді.
- 1 инстанцияда азаматтық істерді қарау.
- Сот қаулыларын қайта қарау.
- Жайылған сот ісін қайта қалпына келтіру.
- Атқару өндірісі.
Азаматтық сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың
тәртібі, яғни материалдық-құқықтық табиғаты бір-біріне сәйкес келетін,
белгілі бір шеңберге кіретін азаматтық істерді бірінші инстанцияда заңда
бекітілген тәртіппен қарап шешу. Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты
азаматтық істер. Азаматтық сот өндірісінің міндеттері кодекстің 5-бабында
көзделген, онда азаматтар мен ұйымдардың даулы құқықтарын, бостандығын,
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту,
құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады делінген. Азаматтық істердің
жекелеген топтары қозғалуына, қаралуына, немесе шешілуіне байланысты бір-
бірінен ажыратылады және өздеріне тән ерекшеліктері болады.Осыған
байланысты сот өндірісі ҚР АІЖК-де мынандай 4 топқа бөлінген:
1. Бұйрық арқылы іс жүргізу
2. Талап арқылы іс жүргізу
3. Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
4. Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап
борышкер болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады.
Сондықтан да талап өндірісінің ережелері азаматтық сот өндірісіндегі жалпы
ережелер болып танылады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу арқылы қозағалады.
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық
құқықтық қатынастардан туындаған істер қаралып шешілетіні белгілі. Талап
өндірісінде қаралатын істердің барлығы азаматтық-құқықтық даулардың яғни,
құқық туралы даудың бар болуы мен сипатталады. Құқық жөніндегі даудың
негізі- құқықтың бұзылуы немесе құқықтық бұзылу қаупінің болуы.
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән белгілер:
1.Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
2.Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында
басталған істер бойынша істің қаралуы және шешілуі; Дауласушы тараптарға
заң бірдей іс жүргізу мүмкіндіктерін береді.
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана
отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары,
дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз
қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері
бар.
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз емес
арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау
мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап
мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік
келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке
көрсетілген.
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған
Ерекше өндірісте іс қаралғанда АІЖК 31-39 тарауларындағы толықтырулар мен
ерекшеліктерді қоспағанда талап өндірісінің жалпы тәртібі қолданылады.
Ерекше өндірістің ерекшеліктері болып саналады:
1. Іс бойынша тарап ретінде талапкер және жауапкер емес. Тек 1 тарап
арызданушы ғана қатысады және үшінші тұлғалар іске тартылмайды.
2. Ерекше өндірісте талап өндірісіне тән институттар, атап айтқанда
жауапкердің талапты мойындауы, талаптан бас тарту, бітімгершілік
келісіміне келу, қарсы талап қою сияқты әрекеттер қолданылмайды.
3. Істі қозғау құралы ретінде талап арыз емес арыз немесе шағым
беріледі.
4. Ерекше өндірісте аумақтық соттылықтың жалпы ережелері бойынша емес
әр категориялы іске әртүрлі соттылық белгіленеді және салыстырмалы,
шарттық, өзара байланысты істердің соттылығы ережелері
қолданылмайды.
Ерекше өндіріс бойынша қаралатын істердің өзіндік жалпы ерекшеліктерінен
бөлек қаралатын түрлі істердің әрқайсысының сотта қарау тәртібінің арнайы
ерекшеліктері қарастырылған.
Ерекше өндіріс-азаматтық сот өндірісінің жеке бір түрі ретінде белгілі
шеңбердегі азаматтық істердің тізбесін қамтиды. Ерекше өндірісте қаралатын
азаматтық істердің тізбесі АІЖК-ң 289-бабында анық көрсетілген.
Іс ж үргізудің сатылары түпкілікті бір мақсатқа жету үшін белгіленген
іс жүргізу әрекеттерін біріктіретін сот өндірісінің бөлімі немесе этап.
Азаматтық іс жүргізу келесі сатыларға бөлінеді.
1. І инстанциядағы сот өндірісі: істі қозғау, істерді соттарда қарауға
әзірлеу, сотта істі қарау. Сотта істі қарау немесе соттық талқылау шешім
шығарумен немесе қортынды ұйғарым шығарумен аяқталады.
2. Апелляциялық инстанцияда істерді қарау, яғни апелляциялық шағым беру
немесе наразылық келтіру арқылы заңды күшіне енбеген сот актілерін жоғарғы
сот инстанциясында мәні бойынша қайта қарау.
3. Қадағалау сатысы, яғни заңды күшіне енген сот актілерін арнаулы соттық
қадағалау инстанцияда қайта қарау.
4. Заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан ашылған мән- жайлар бойынша
қайта қарау.
5. Орындау өндірісі - атқару органдары арқылы сот шешімдерімен актілерін
мәжбүрлеу арқылы орындау.
Процестің әрбір сатысы белгілі бағытқа ие болады және бір мақсатқа жету
арқылы аяқталады бірақ әрбір азаматтық іс процестің бүкіл сатысынан өтуі
міндетті емес. Мыс: іс бойынша апелляциялық шағым берілмесе немесе
мүжбүрлеп орындату қажеттігі туындамаса І- инстанцияда іс қаралғаннан кейін
аяқталады.
1.2 Ведомствалық бағыныстылықтың түрлері
Ведомствалық бағыныстылық-бұл құқық туралы даудың немесе басқа заңды
істерді белгілі бір органның қарап шешуіне жататындығы, яғни істің нақты
бір органға бағыныстылығы.
Ведомствалық бағыныстылық жеке және көпше болып 2-ге бөлінеді.
Жеке ведомствалық бағыныстылық дегеніміз - белгілі категориялы істердің
тек бір ғана юрисдикция органдарда қарап шешілу мүмкіндігінің болуы.
Көпше ведомствалық бағыныстық дегеніміз - кейбір категориялы істердің
бірнеше юрисдикция органдарында қарап шешілуі.
Көпше ведомствалық бағыныстылықтың өзі бірнеше түрлерге бөлінеді:
А) Альтернативті
Б) Шартты
В) Императивті
Альтернативті ведомствалық бағыныстық - бұзылған құқық пен заңмен
қорғалатын мүддесін қорғау мақсатында субъектінің қай органға шағымдану
мүмкіндігін таңдау еркіндігі , мысалы: Әкімшілік құқықбұзушылық туралы код.
655- бабының 3-тармағы бойынша әкімшілік органдар мен лауазымды тұлғалардың
қаулыларына келіспеген жағдайда әкімшілік қаулы шығарған органдардан жоғары
тұрған органға немесе сот органына шағымдануға болады деп көрсетілген.
Шарттық ведомствалық бағыныстылық-дауласушы тараптардың өзара келісімі
бойынша істі қай органның қарап шешуіне беруі. Мысалы: АІЖК 25- бабы
бойынша сотқа бағынысты мүліктік дау, оған заң актілерінде тыйым салынбаса
тараптардың келісімі бойынша аралық соттың қарауына берілуі мүмкін.
Сот бұйрығы шығарылатын талаптар заңды көрсететін арнайы ережелерде, сот
өндірісінің жалпы ережелерімен ретеледі.
Бұйрық өндірісінде бір тарап арыз беруші (кредитор) болса, екінші тарап
борышқор болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Сот бұйрығы мына жағдайларда шығарылады, егер:
1. Талап нотариатта куәландырылған мәмлілерге неізделсе .
2. Талап жазбаша мәмілелерге негізделсе және оны жауапкер таныса;
3. Талап төленбеген вексельге немесе акцептің болмауына негізделсе.
4. Егер әкеліктің белгілеуіне қатысы жоқ кәмелетке толмаған балалар үшін
алемент өндіріп алу туралы талап мәлімдеген болса.
5. Азаматтардан салықтар мен міндетті төлемдерді өндіріп алу жөнінде
мәлімделген болса.
6. Қызметкерлерге аударылған, бірақ төленбеген жалақылар мен төлемдерді
өндіріп алу жөніндегі талаптар бойынша.
7. Жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жөнінде шығындарды өндіру
жөнінде , егер ондай талаптарды ішкі істер органдары немесе қаржы
полициясы 8 кепіл беруші борышкерге кепілге салынған затынан өндіріп
алу туралы ломбардтың талабы мәлімделген болса: мәлімдеген болса.
Бұндай талаптар азаматтық, жанұялық, еңбектік және әкімшілік құқықтық
қатынастардан туындайды. Сот бұйрығы –арызда көрсетілген талаптарды
дәлелдейтін жазбаша құжаттарға негізделіп шығарылады.
Бұйрық өндірісінде іс қозғау АІЖК 141-бабында көрсетілгендей мүдделі
тұлғаның жазбаша нысанда сот бұйрығын шығару туралы беруі арқылы
қозағалады. Сот бұйрығын шығару арыз соттылықтың жалпы ережесі сақталына
отырып беріледі. Ол дегеніміз- арыз борышкер азаматтың тұрғылықты жері
немесе борышкер заңды тұлғаның мүлкінің орналасқан жері бойынша сотқа
беріледі. (АІЖК 31-бабы). С ондай-ақ соттылықтың тағы бір түрі арыз
берушінің таңдауы бойынша соттың соттауына жатқызу АІЖК 32-бабы.
Тұрғылықты жері белгісіз борышкерге байланысты арыз бұйрық өндірісінде
қаралмайды.
Арыз тікелей тапсырылады немесе почта арқылы жіберіледі. Арызда:
1. Арыз берілетін соттың атауы
2. Өндіріп алушының аты-жөні , тұрғылықты жері
3. Борышкердің аты-жөні , тұрғылықты жері
4. Арыз берушінің талаптары, оған негізделген мән-жайлар
5. Талапты растайтын құжаттардың тізбесі көрсетіледі.
Мүлікі талап етілген жағдайда арызда осы мүліктің құны көрсетілуі тиіс.
Арызға өндіріп алушының өкілі жазған болса оның өкілі қол қояды. Өкіл
беретін арызға оның өкілеттігін куәландыратын құжат қоса тіркеледі.
АІЖК 143 –бабына сәйкес сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан бас
тарту және қайтару негіздері көзделген.
Оларға:
1. Мәлімделген талап бұйрық өндірісінде қарауға жатпаса
2. Арызда көрсетілген талапты растайтын құжаттар табыс етілмесе.
3. Арызға мемлекеттік баж төленбесе.
4. Сот бұйрығын шығару туралы арыздың нысаны мен формасы сақталмаса АІЖК
141-бабы.
Бұйрық өндірісінде қарауға жататын істердің тізімі заңда тікелей
көрсетілгендіктен, осы істерден басқа азаматтық істер бұйрық өндірісінде
қарауға жатпайды деп есептеліп, арыз қайтарылып беріледі. Арызды
қабылдаудан бас тартудың тағы бір негізі қажетті құжаттардың табыс
етілмеуі. Олардың қатарына заңды фактілерді, және құқықтар мен міндеттерді
куәландыратын жазбаша құжаттар кіреді. Бірақ оның қатарына техникалық
ақпарат тасушы құралдар пленка, дискета, кассеталар кірмейді.
Судья сот бұйрығын, шығару туралы арызды қабылдауға сондай-ақ арыздың
нысаны мен формасы сақталмаса немесе мемлекеттік баж төленбесе арызды
қабылдамауға құқы бар.
Арызды қабылдамаған жағдайда кемшіліктерді жою үшін 3 күн мерзім береді.
Егер арыз беруші сотқа арыздағы кемшіліктерді жойып белгіленген мерзім
ішінде қайта тапсырса арыз алғаш тапсырған күні берілген болып есептеледі.
Ал кері жағдайда судья арызды қабылдаудан бас тарту жөнінде ұйғарым
шығарады.
Судья арызды қабылдаған жағдайда борышкерге 3 күн мерзім ішінде
арызды көрсетілген талап жөнінде хабарлауы тиіс. Сондай-ақ арызды қабылдау
жөніндегі ұйғарымға борышкердің белгілі мерзім ішінде арызға қарсы пікірін
жазуы тиіс екенін көрсетеді. Борышкерге арыздың және тіркелген құжаттардың
көшірмесі жіберіледі.
Арыздың мәні бойынша арыз түскен күннен бастап 3 күн ішінде сот бұйрығын
шығарады. Егер борышкерт сот бұйрығын шығаруға тікелей қарсы болса яғни,
сот бұйрығы негізделген құжаттардың жарамсыз екенін көрсетсе және оны сот
негізді деп тапса сот бғйрығы шығарылмайды. Ондай жағдайда сот бұйрығын
шығарудан бас тарту жөнінде берушінің шағымдануына құқы бар. Арыз беруші
осы талапты талап өндірісі бойынша сотқа қарау ұшін жолдануға құқы бар.
Сот бұйрығы кіріспе және қарар бөлімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде:
1. Бұйрықтың шығарылған уақыты
2. Соттың атауы, бұйрық шығарған судьяның аты-жөні
3. Өндіріп алушының аты-жөні, тұрғылықты жері
4. Борышкердің аты-жөні, тұрғылықты жері
Сот бұйрығының қарар бөлігінде:
1.Өндіріп алуға жататын ақша сомасының мөлшері
2. Тұрақсыздық айыбының мөлшері
3. Борышкерден өндірілетін мемлекеттік баждың мөлшері (өндіріп алушының
немесе жергілікті бюджеттің пайдасына)
4. Сот бұйрығына шағым берудің тәртібі мен мерзімі көрсетіледі.
Сот бұйрығына судья қол қояды. Сот бұрығы борышкерге жіберіледі.
Сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың тәртібі,
яғни материалдық-құқықтық табиғаты бір-біріне сәйкес келетін, белгілі бір
шеңберге кіретін азаматтық істерді бірінші инстанцияда заңда бекітілген
тәртіппен қарап шешу. Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты азаматтық істер.
Азаматтық сот өндірісінің міндеттері кодекстің 5-бабында көзделген, онда
азаматтар мен ұйымдардың даулы құқықтарын, бостандығын, заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың
алдын алу болып табылады делінген. Азаматтық істердің жекелеген топтары
қозғалуына, қаралуына, немесе шешілуіне байланысты бір-бірінен ажыратылады
және өздеріне тән ерекшеліктері болады.Осыған байланысты сот өндірісі ҚР
АІЖК-де мынандай 4 топқа бөлінген:
5. Бұйрық арқылы іс жүргізу
6. Талап арқылы іс жүргізу
7. Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
8. Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап
борышкер болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады.
Сондықтан да талап өндірісінің ережелері азаматтық сот өндірісіндегі жалпы
ережелер болып танылады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу арқылы қозағалады.
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық
құқықтық қатынастардан туындаған істер қаралып шешілетіні белгілі. Талап
өндірісінде қаралатын істердің барлығы азаматтық-құқықтық даулардың яғни,
құқық туралы даудың бар болуы мен сипатталады. Құқық жөніндегі даудың
негізі- құқықтың бұзылуы немесе құқықтық бұзылу қаупінің болуы.
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән белгілер:
1.Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
2.Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында
басталған істер бойынша істің қаралуы және шешілуі; Дауласушы тараптарға
заң бірдей іс жүргізу мүмкіндіктерін береді.
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана
отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары,
дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз
қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері
бар.
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз емес
арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау
мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап
мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік
келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке
көрсетілген.
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған
2.Тарау Ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы
2.1 Соттарға талап қоюшылық, ерекше талап қоюшымен жүргізілетін істердің
және ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы
Азаматтық істер мәні бойынша сот органдарында қарап шешілуге жататын
болса бұл істер сот органдарына ведомствалық бағынысты болып табылады.
Егер бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды және заңмен
қорғалатын мүдделерді қорғау АІЖК-де және басқа заңдарға сәйкес өзгеше сот
тәртібімен жүзеге асырылмаса, оларды қорғау туралы істерді соттар азаматтық
сот ісін жүргізу тәртібімен қарайды.
Сот құзіретіне талап істерді қарап шешу үшін азаматтық, отбасылық, еңбек,
әкімшілік, қаржы, тұрғын үй, жер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан туындайтын дауларды қарап шешу кіреді.
Соттар ерекше талап өндірісі бойынша АІЖК-ң 25-29-тарауларында көзделген
істерді қарап шешеді.
Соттар ерекше өндіріс бойынша АІЖК-ң 31-39- тарауларында көзделген
істерді қарайды.
Соттар АІЖК-ң 140- бабында көрсетілген даусыз талаптарды бұйрық өндірісі
тәртібіне қарайды.
Сонымен бірге соттар шетел субъектілерінің және ұйымдарының қатысуымен
болатын істерді егер халықаралық шарттарда және ҚР заңдарында өзгеше
көзделмесе қарайды.
Заң бойынша соттың құзіретіне жатқызылған басқада істер сотқа бағынысты
болады.
Сот бұйрығын шығару тәртібі заңды көрсететін арнайы ережелерде, сот
өндірісінің жалпы ережелерімен ретеледі. Оған, істердің сотылығы,
ведомствалық бағыныстылығы, іс жүргізу мерзімдері, т.б. жатады.
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап
борышкер болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Сот бұйрығы мына жағдайларда шығарылады, егер:
8. Талап нотариатта куәландырылған мәмлілерге неізделсе .
9. Талап жазбаша мәмілелерге негізделсе және оны жауапкер таныса;
10. Талап төленбеген вексельге немесе акцептің болмауына негізделсе.
11. Егер әкеліктің белгілеуіне қатысы жоқ кәмелетке толмаған балалар үшін
алемент өндіріп алу туралы талап мәлімдеген болса.
12. Азаматтардан салықтар мен міндетті төлемдерді өндіріп алу жөнінде
мәлімделген болса.
13. Қызметкерлерге аударылған, бірақ төленбеген жалақылар мен төлемдерді
өндіріп алу жөніндегі талаптар бойынша.
14. Жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жөнінде шығындарды өндіру
жөнінде , егер ондай талаптарды ішкі істер органдары немесе қаржы
полициясы 8 кепіл беруші борышкерге кепілге салынған затынан өндіріп
алу туралы ломбардтың талабы мәлімделген болса: мәлімдеген болса.
Бұндай талаптар азаматтық, жанұялық, еңбектік және әкімшілік құқықтық
қатынастардан туындайды. Сот бұйрығы –арызда көрсетілген талаптарды
дәлелдейтін жазбаша құжаттарға негізделіп шығарылады.
Бұйрық өндірісінде іс қозғау АІЖК 141-бабында көрсетілгендей мүдделі
тұлғаның жазбаша нысанда сот бұйрығын шығару туралы беруі арқылы
қозағалады. Сот бұйрығын шығару арыз соттылықтың жалпы ережесі сақталына
отырып беріледі. Ол дегеніміз- арыз борышкер азаматтың тұрғылықты жері
немесе борышкер заңды тұлғаның мүлкінің орналасқан жері бойынша сотқа
беріледі. (АІЖК 31-бабы). С ондай-ақ соттылықтың тағы бір түрі арыз
берушінің таңдауы бойынша соттың соттауына жатқызу АІЖК 32-бабы.
Тұрғылықты жері белгісіз борышкерге байланысты арыз бұйрық өндірісінде
қаралмайды.
Арыз тікелей тапсырылады немесе почта арқылы жіберіледі. Арызда:
6. Арыз берілетін соттың атауы
7. Өндіріп алушының аты-жөні , тұрғылықты жері
8. Борышкердің аты-жөні , тұрғылықты жері
9. Арыз берушінің талаптары, оған негізделген мән-жайлар
10. Талапты растайтын құжаттардың тізбесі көрсетіледі.
Мүлікі талап етілген жағдайда арызда осы мүліктің құны көрсетілуі тиіс.
Арызға өндіріп алушының өкілі жазған болса оның өкілі қол қояды. Өкіл
беретін арызға оның өкілеттігін куәландыратын құжат қоса тіркеледі.
АІЖК 143 –бабына сәйкес сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан бас
тарту және қайтару негіздері көзделген.
Оларға:
5. Мәлімделген талап бұйрық өндірісінде қарауға жатпаса
6. Арызда көрсетілген талапты растайтын құжаттар табыс етілмесе.
7. Арызға мемлекеттік баж төленбесе.
8. Сот бұйрығын шығару туралы арыздың нысаны мен формасы сақталмаса АІЖК
141-бабы.
Бұйрық өндірісінде қарауға жататын істердің тізімі заңда тікелей
көрсетілгендіктен, осы істерден басқа азаматтық істер бұйрық өндірісінде
қарауға жатпайды деп есептеліп, арыз қайтарылып беріледі. Арызды
қабылдаудан бас тартудың тағы бір негізі қажетті құжаттардың табыс
етілмеуі. Олардың қатарына заңды фактілерді, және құқықтар мен міндеттерді
куәландыратын жазбаша құжаттар кіреді. Бірақ оның қатарына техникалық
ақпарат тасушы құралдар пленка, дискета, кассеталар кірмейді.
Судья сот бұйрығын, шығару туралы арызды қабылдауға сондай-ақ арыздың
нысаны мен формасы сақталмаса немесе мемлекеттік баж төленбесе арызды
қабылдамауға құқы бар.
Арызды қабылдамаған жағдайда кемшіліктерді жою үшін 3 күн мерзім береді.
Егер арыз беруші сотқа арыздағы кемшіліктерді жойып белгіленген мерзім
ішінде қайта тапсырса арыз алғаш тапсырған күні берілген болып есептеледі.
Ал кері жағдайда судья арызды қабылдаудан бас тарту жөнінде ұйғарым
шығарады.
Судья арызды қабылдаған жағдайда борышкерге 3 күн мерзім ішінде
арызды көрсетілген талап жөнінде хабарлауы тиіс. Сондай-ақ арызды қабылдау
жөніндегі ұйғарымға борышкердің белгілі мерзім ішінде арызға қарсы пікірін
жазуы тиіс екенін көрсетеді. Борышкерге арыздың және тіркелген құжаттардың
көшірмесі жіберіледі.
Арыздың мәні бойынша арыз түскен күннен бастап 3 күн ішінде сот бұйрығын
шығарады. Егер борышкерт сот бұйрығын шығаруға тікелей қарсы болса яғни,
сот бұйрығы негізделген құжаттардың жарамсыз екенін көрсетсе және оны сот
негізді деп тапса сот бғйрығы шығарылмайды. Ондай жағдайда сот бұйрығын
шығарудан бас тарту жөнінде берушінің шағымдануына құқы бар. Арыз беруші
осы талапты талап өндірісі бойынша сотқа қарау ұшін жолдануға құқы бар.
Сот бұйрығы кіріспе және қарар бөлімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде:
5. Бұйрықтың шығарылған уақыты
6. Соттың атауы, бұйрық шығарған судьяның аты-жөні
7. Өндіріп алушының аты-жөні, тұрғылықты жері
8. Борышкердің аты-жөні, тұрғылықты жері
Сот бұйрығының қарар бөлігінде:
1.Өндіріп алуға жататын ақша сомасының мөлшері
2. Тұрақсыздық айыбының мөлшері
3. Борышкерден өндірілетін мемлекеттік баждың мөлшері (өндіріп алушының
немесе жергілікті бюджеттің пайдасына)
4. Сот бұйрығына шағым берудің тәртібі мен мерзімі көрсетіледі.
Сот бұйрығына судья қол қояды. Сот бұрығы борышкерге жіберіледі.
АІЖК-ң 21-бабының 1-тармағына сәйкес сот азаматтық істер бойынша сот
актілерін шешімдер, ұйғарымдар, қаулылар мен бұйрықтар нысанында
қабылдайды.
Сот актісі дегеніміз жалпы белгілері бір-бірімен ұқсас азаматтық істер
бойынша қабылданатын төрт түрлі іс жүргізу құжаты.
Сот актілерінің жалпы белгілері.
- Құқық нормалары негізінде шығарылады.
- Нақты жағдайларға байланысты бір мәрте қолданылады.
- Арнайы акт-құжат болып табылады.
Сот актілерінің басқа құқық қорғау актілерінен айырмашылығы:
1.Әділсот органы шығарады
2.Тараптардың және үшінші тұлғалардың құқықтары мен мүддесін қорғау
мақсатында шығарылады.
3.Белгілі жүйелікті яғни құрылымды соқтай отырып, шығарылады.
4.ҚР территориясында тұратын бүкіл заңды және жеке тұлғаларға міндетті
болып табылады.
Актіні шығаратын сот инстанциясының түрлеріне байланысты сот актілерін:
а) Ι сот инстанциясы шығаратын сот шешімі, ұйғарымы, сот бұйрықтары.
б) Апелляциялық және қадағалау сот инстанциялары шығаратын сот қаулылары
деп бөлуге болады.
Сот шешімінің мәні және маңызы, түрлері, құрлымы, мазмұны
Сот шешімі дегеніміз-соттың мемлекет атынан шығаратын (соттық талқылау
нәтижесінде) нақты субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бекітетін,
барлық азаматтар мен ұйымдар үшін заңдық күші бар құқық қолдану актісі.
Сот шешімінің маңызын оның атқаратын функциясына қарап байқауға болады.
1. Құқық қорғау функциясы(правозащитная)
2. Реттеу функциясы (Регулятивная)
3. Тәрбиелеу функциясы (Воспитательная)
Сот шешімдері талап арыздың түріне байланысты:
- Мәжбүрлеу немесе орындау туралы.
- Мойындату немесе бекіту туралы.
- Өзгерту немесе конститутитивтік болуы мүмкін.
Талап істерді сотта талқылудың түріне байланысты шешімдерді:
а) Жай шешімдер
б) Сырттай шешімдер деп бөлеміз.
Сот шешімдерін реквизиттеріне байланысты:
а) қысқартылған шешім (кіріспе, дәлелдеу, қарар бөліктерінен тұрады)
б) толық шешім деп бөлеміз (кіріспе, сипаттау, дәлелдеу, қарар
бөліктерінен тұрады.)
АІЖК-ң 221- бабында сот шешімінің мазмұны көрсетілген.
Шешім ҚР-ң атынан шығарылады.
Шешім кіріспе, сипаттау, дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұрады.
Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім шығарылған уақыт пен орын, шешім шығарған
соттың атауы; соттың құрамы; сот отырысының хатшысы; сот приставы;
тараптар; іске қатысушы басқа адамдар және өкілдер, даудың нысанасы мен
мәлімделген талап көрсетіледі.
Шешімнің сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын, жауапкердің
наразылығын және іске қатысушы басқа адамдардың түсініктемелерін қамтуға
тиіс.
Шешімнің дәлелдеу бөлігінде істің сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар мен
міндеттер туралы соттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері; сот
қабылдамай тастаған белгілі бір дәлелдемелердің негіздері, және сот
басшылыққа алған заңдар көрсетіледі. Жауапкер талап қоюды мойындаған
жағдайда дәлелдеу бөлігінде талап қоюдың танылғаны және оны соттың
қабылдағаны ғана көрсетілуі мүмкін.
Шешімнің қарар бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап
қоюдан толық немесе оның бір бөлігінен бас тарту туралы сот қорытындысын,
сот шығындарының бөлінуін, шешімге шағым беру мерзімдері мен тәртібін
көрсетуді сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.
Шешім жазбаша нысанда жасалынады және оған судья қол қояды.
Азаматтық істерді шешудің кейбір ерекшеліктері сот шешімінде орын алуы
тиіс. АІЖК-і кейбір жекелеген істер бойынша шығарылатын сот шешімдерінің
мазмұнын қарастырады. Мысалы: АІЖК-ң 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228-
баптары.
Кез-келген құқық қолдау актісі сияқты сот шешімі де белгілі талаптарға
сай болуы тиіс.
АІЖК-ң 218- бабына сәйкес шешім заңды және негізді болуы тиіс.
Материалдық және процессуалдық құқық нормаларын тиісті түрде қолдана
отырып шығарылған шешімдер заңды шешім болып таблады.
Іс үшін маңызы бар мән-жайлар жан-жақты зерттеліп, және сот белгіленген
іс үшін маңызы бар мән-жайлардың дәлелденуі сонымен бірге сот шешімінде
баяндалған қорытындлардың істің мән-жайына сәйкес келуі сот шешімінің
негізділігін айқындайды.
Оданда бөлек сот шешіміне төмендегідей талап қойылады.
1.Шешім толық болуы тиіс, яғни талап арызда көрсетілген барлық талаптарға
сот шешімінде жауаптар көрініс табуы тиіс.
2.Шешім түсінікті болуы тиіс, яғни шешімнің мазмұны сауатты және анық болуы
керек.
3. Шешімнің мазмұны (ренвизиттері) заңға сәйкес болуы тиіс.
Қосымша шешім.
Іс жөнінде шешім жарияланғаннан кейін шешім шығарған соттың оны жоюға
немесе өзгертуге құқығы жоқ. Сот өз бастамшылығымен немесе іске
қатысушылардың арызы бойынша шешімде жіберілген қате жазулар мен
арифметикалық қателерді түзете алады. Түзетулер енгізу туралы мәселе сот
отырысында шешіледі. Іске қатысушы адамдарға сот отырысының уақыты мен орны
туралы хабарланады, алайда олардың келмеуі түзетулер енгізу туралы мәселені
қарауға кедергі болмайды. Шешімге түзетулер енгізу туралы сот ұйғарымына
жеке шағым жасалуы немесе наразылық келтірілуі мүмкін.
АІЖК-ң 231- бабына сәйкес іс бойынша шығарылған сот шешімі толық болмаса,
дәл сол азаматтық іс бойынша екінші, яғни қосымша шешім шығарылады. Қосымша
шешім негізгі шешімнің ажырамас бөлігі болып танылады. Іс бойынша шешімге
қаулы қабылдаған сот іске қатысушы адамдардың өтініші бойынша немесе өз
бастамасымен қосымша шешім шығару үшін заң талабына сай мынандай үш
негізді қарастырады:
- Іске қатысушылар ұсынған дәлелдемелер мен берген түсініктемелер
бойынша негізгі шешімде түпкілікті жауап болмаса,
- Шешімде алып берілуге тиіс ақша немесе мүлік мөлшері немесе жауапкер
жасауға тиіс әрекет көрсетілмесе,
- Сот шығындары туралы мәселені сот шешпесе.
Қосымша шешім шығару туралы мәселе шешім орындалатын мерзімнің шегінде
қойылуы мүмкін. Мәселе сот отырысында қаралғаннан кейін сот қосымша шешім
шығарады. Қосымша шешімге негізгі шешіммен бірге немесе бөлек
апелляциялық немесе қадағалау сот сатысына шағым берілуі мүмкін. . Іске
қатысушы адамдарға сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарланады,
алайда олардың келмеуі қосымша шешім шығару туралы мәселені қарауға
кедергі болмайды.
Қосымша шешім шығарудан бас тарту туралы соттың ұйғарымына жеке шағым,
наразылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тарау Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы түсінігі және
түрлері
1.1. Ведомствалық бағыныстылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Ведомствалық бағыныстылықтың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Тарау Ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы
2.1. Соттарға талап қоюшылық, ерекше талап қоюшымен жүргізілетін істердің
және ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы..
2.2. Істердің аралық соттарға ведомствалық
бағыныстылығы ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстанда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға шешімнің
конституциялық бекітілуі сапалы заңдардың қабылдануын, құқықты жоғары
деңгейде қолдануды, соттардың жүйелі түрде және қатесіз жұмыс істеуін, сот
беделінің айрықшалығын тануды талап етеді.
Қазақстанда сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық
сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер болды.
Ведомствалық бағыныстылық-бұл құқық туралы даудың немесе басқа заңды
істерді белгілі бір органның қарап шешуіне жататындығы, яғни істің нақты
бір органға бағыныстылығы.
Ведомствалық бағыныстылық жеке және көпше болып 2-ге бөлінеді.
Жеке ведомствалық бағыныстылық дегеніміз - белгілі категориялы
істердің тек бір ғана юрисдикция органдарда қарап шешілу мүмкіндігінің
болуы.
Көпше ведомствалық бағыныстық дегеніміз - кейбір категориялы істердің
бірнеше юрисдикция органдарында қарап шешілуі.
Дипломдық жұмыстың нәтижесі азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын
қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық
қатынастың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз
етудің тиімді құралы болуы тиіс.
Аталған міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың,
адвокаттардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі азаматтық істер бойынша бұйрық арқылы
іс жүргізу және сот бұйрығын жүзеге асыру кезінде пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу
ғылымына тән құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен
тұжырымдамалар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты азаматтық істер бойынша сот
төрелігін іске асыру барысында сот пен іске қатысушылардың арасында
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының маңызын,
құқық қорғаудың соттық нысанының басымдылығын, құқық нормаларының оларды
тәжірибеде қолданумен тығыз байланыстылығын студенттердің түсінуі,
студенттерге құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік
институттар мен ұғымдар: азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні,
азаматтық процестің соттың сот төрелігін жүзеге асыру бойынша қызметі
екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, процестің сатылары
туралы яғни азаматтық іс жүргізу құқығы зерттейтін құқықтық ұғымдар мен
категориялар туралы құқықтық түсініктерді қалыптастыру.
Бұл дипломдық жұмыстың міндеті: құқықтың қажетті қайнар көздерімен,
құқық саласының өзекті мәселелерімен таныстыру, маңызды заң актілерін және
Қазақстан қатысатын азаматтық сот ісін жүргізуді реттейтін, азаматтық іс
жүргізу нормалары бар халықаралық шарттарды меңгерту, азаматтық іс жүргізу
құқығының принциптерін білу, әрбір іс жүргізу нормасының мағынасын, оның
нақты мазмұнын дәл ұғыну, соттың және азаматтық процеске қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері туралы, оларға қойылатын құқықтық және
адамгершілік талаптар туралы нақты түсінікті орнықтыру.
1. Тарау Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы түсінігі және
түрлері
1.1 Ведомствалық бағыныстылықтың түсінігі
Азаматтық-құқықтық даулар әртүрлі органдарда қарап шешіледі. Мысалы:
мемлекеттік сот органдарында, аралық соттарда, келісім комиссияларында,
өкілетті және атқарушы органдарда, нотариалды органдарда т.б. Осыған орай
азаматтық құқықты қорғау нысаны:
- Соттық тәртіппен
- Соттық емес тәртіппен (қоғамдық, нотариалды, әкімшілік тәртіпте) жүзеге
асады.
Жоғарыда аталған органдардың әрқайсысы жүргізілуі заңмен белгіленген
азаматтық-құқықтық дауларды қарайды және шешеді.
Талап арыз немесе арыз сотқа келіп түскенде арызда қойылған талаптар
сотта қаралып шешілуге жататынын немесе басқа юрисдикция органдарының
қарауына жататынын сот алдын-ала анықтауы, яғни азаматтық істердің
ведомствалық бағыныстылығын анықтауы тиіс.
Ведомствалық бағыныстылық-бұл құқық туралы даудың немесе басқа заңды
істерді белгілі бір органның қарап шешуіне жататындығы, яғни істің нақты
бір органға бағыныстылығы.
Ведомствалық бағыныстылық жеке және көпше болып 2-ге бөлінеді.
Жеке ведомствалық бағыныстылық дегеніміз - белгілі категориялы істердің
тек бір ғана юрисдикция органдарда қарап шешілу мүмкіндігінің болуы.
Көпше ведомствалық бағыныстық дегеніміз - кейбір категориялы істердің
бірнеше юрисдикция органдарында қарап шешілуі.
Көпше ведомствалық бағыныстылықтың өзі бірнеше түрлерге бөлінеді:
А) Альтернативті
Б) Шартты
В) Императивті
Альтернативті ведомствалық бағыныстық - бұзылған құқық пен заңмен
қорғалатын мүддесін қорғау мақсатында субъектінің қай органға шағымдану
мүмкіндігін таңдау еркіндігі , мысалы: Әкімшілік құқықбұзушылық туралы код.
655- бабының 3-тармағы бойынша әкімшілік органдар мен лауазымды тұлғалардың
қаулыларына келіспеген жағдайда әкімшілік қаулы шығарған органдардан жоғары
тұрған органға немесе сот органына шағымдануға болады деп көрсетілген.
Шарттық ведомствалық бағыныстылық-дауласушы тараптардың өзара келісімі
бойынша істі қай органның қарап шешуіне беруі. Мысалы: АІЖК 25- бабы
бойынша сотқа бағынысты мүліктік дау, оған заң актілерінде тыйым салынбаса
тараптардың келісімі бойынша аралық соттың қарауына берілуі мүмкін.
Императивті ведомствалық бағыныстылық- бірнеше юрисдикциялық органдарда
қатысты азаматтық істердің белгілі бір жүйелілікті сақтай отырып қарап
шешілуі. Мысалы: 1999 ж 16 шілдеде қабылданғанған “ҚР паттенттік заңы”
бойынша патент беруге қарсылық білдірілген шешімдерге патент алушы
апелляциялық советке шағым беруі тиіс. Апелляциялық советтің шешімімен
келіспеген жағдайда шешімді алған күннен бастап 6 айдан кешіктірмей сотқа
шағымдауға болады делінген. (32-ст)
Азаматтық істер мәні бойынша сот органдарында қарап шешілуге жататын
болса бұл істер сот органдарына ведомствалық бағынысты болып табылады.
Егер бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды және заңмен
қорғалатын мүдделерді қорғау АІЖК-де және басқа заңдарға сәйкес өзгеше сот
тәртібімен жүзеге асырылмаса, оларды қорғау туралы істерді соттар азаматтық
сот ісін жүргізу тәртібімен қарайды.
Сот құзіретіне талап істерді қарап шешу үшін азаматтық, отбасылық, еңбек,
әкімшілік, қаржы, тұрғын үй, жер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан туындайтын дауларды қарап шешу кіреді.
Соттар ерекше талап өндірісі бойынша АІЖК-ң 25-29-тарауларында көзделген
істерді қарап шешеді.
Соттар ерекше өндіріс бойынша АІЖК-ң 31-39- тарауларында көзделген
істерді қарайды.
Соттар АІЖК-ң 140- бабында көрсетілген даусыз талаптарды бұйрық өндірісі
тәртібіне қарайды.
Сонымен бірге соттар шетел субъектілерінің және ұйымдарының қатысуымен
болатын істерді егер халықаралық шарттарда және ҚР заңдарында өзгеше
көзделмесе қарайды.
Заң бойынша соттың құзіретіне жатқызылған басқада істер сотқа бағынысты
болады.
ҚР-да қолданылып жүрген заңдар, бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың
бір формасы ретінде аралық соттарды қарастырады.
Азаматтық кодекстің 9- бабының 1-тармағында және АІЖК-ң 25-бабында
азаматтық құқықтарды қорғау сот арқылы және аралық сот арқылы жүзеге
асырылады деп көрсетілген.
АІЖК-ң 170-бабының 4-тармағы бойынша судья істі сотта қарауға әзірлеу
жөніндегі іс-әрекеттерді жүргізгенде тараптарға дауды шешу үшін олардың
аралық сотқа жүгіну құқықтарының бар екендігін түсіндіреді.
Аралық соттардың құрылу тәртібі және олардың қызметі, сондай-ақ
шешімдерінің орындалуының тәртібі ҚР 2004 жылғы 28 желтоқсанында
қабылданған Аралық соттар туралы заңымен реттеледі. Аралық соттарда істі
қараудың мәні құқыққатынасында түсуші нақты тараптардың арасындағы дауды
қарауды және шешуді үшінші бір тұлғаға сеніп тапсыру болып табылады.
Аралық сот өндірісінде мүліктік сипаттағы азаматтық-құқықтық даулар
қаралады, сондықтан аралық сот өндірісі талаптық өндіріс болып табылады.
Аралық сот өндірісінде жалпы талаптық өндіріске тән талап қою, қарсы талап
қою, талапкер мен жауапкердің процеске қатысуы сияқты әрекеттер жасалады.
Аралық соттар-мемлекеттік соттарға ведомствалық бағынысты кез-келген
мүлікті дауларды тараптардың келісімімен (егер заңдармен тыйым салынбаған
жағдайда) қарап шеше алады.
Аралық сотта қарап шешуге болмайтын заң актілеріне мыналар жатады:
- Банкроттық туралы заң (3 –б. заңды тұлғаларды банкрот деп тану сотпен
бекітіледі деп көрсетілген)
- Еңбек тур заң (11-тарауында еңбек даулары келісім комиссиясымен немесе
сот тәртібімен шешіледі деп көрсетілген)
Неке және отбасы тур заң (7- б бойынша неке отбасылық қатынастар сотпен,
мемлекет органдарымен қамқоршы және қорғаншы органдармен шешіледі делінген)
оған ерлі зайыптылардың мүліктерінің шарттық режимі бойынша ортақ мүлікті
бөлу кірмейді.
ҚР аралық соттар тұрақты жұмыс істейтін аралық сот немесе нақты дауды
шешуге арналған аралық сот түрінде құрылуы мүмкін. Аралық сот дауларды ҚР
Конституциясына, заңдарына және өзгеде нормативтік құқықтық актілеріне
сәйкес қарайды.
Бұйрық өндірісі – бұл қарызды немесе борышты сот бұйрыығын шығару арқылы
өндірісін алу тәртібі.
АІЖК 139 бабына сәйкес сот бұйрығы дегеніміз-өндірістік алушының ақша
сомаларын немесе мүліктерді өндіріп алуы үшін, өндірп алушыны немесе
борышкерді олардың түсініктемелерін тыңдау үшін сотқа шақырмай-ақ және
сотта істі қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша арыз берушінің яғни өндіріп
алушының арзы негізінде шығарылатын судьяның актісі.
Бұйрық өндірісіндегі азаматтық істер қарағанда жылдан әрі жеңіл шешілуге
жататды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің негізі, мазмұны және тәртібі АІЖК
13 тарауында 139 баппен 149 баптар аралығында көрсетілген.
Бұйрық өндірісінде іс жүргізу шет мемлекеттерде яғни Германия, Франция
елдерінде көп уақыттар бойы кеңінен қолданылып келген. Ал Россия
империясының Азаматтық іс жүргізу жарғысына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ
басында сот өндірсіндегі істерді тездету және жеңілдету мақсатында даусыз
істерді қарауға байланысты толықтырулар мен өзгертулер енгізілген. 80
жылдардың ортасында алимент өндіру жөніндегі істер толығымен бұйрық
өндірісінде қаралуға жататыны анықтлады. Отандық және шет елдік
тәжірбелерді есепке ала отырып азаматтық істерді сотта қарау мерзімін
қысқарту мақсатында Россия азаматтық іс жүргізу заңдарында борышты немесе
қарызды өндіру сот бұйрығын шығару арқылы қарау нормалары яғни ҚР АІЖ
заңында “Бұйрық өндірісі„ жаңаан қосылған тарау болып табылады. Бұрын
қолданылған ескі заңдарда Азаматтық сот өндірісінің 3 түрлі болатын болса,
1999 жылғы 1 шілденден бастап күшіне енген АІЖК сот өндірісінің 4 түрі
“Бұйрық өндірісі„ енгізііледі.
Қ.Р Конституциясының 13-бабының 2-тармағында және АІЖК-ң 8- бабында
көрсетілгендей әрбір азамат бұзылған немесе даулы конституциялық
құқықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы.
Соттық қорғалуға құқық ҚР-ң сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
конституциялық заңының нормаларына сәйкес:
- Әркімге мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де
адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген
құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе
оларды шектейтін кез-келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарына сот арқылы
қорғалуға кепілдік беріледі.
- Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай
отырып құзіретті тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар мен
шағымдарды басқа ешқандай органның лауазымды немесе өзге де адамдардың
қарауына немесе бақылауға алуына болмайды. Судья ҚР –да сот билігін жүзеге
асырушы лауазымды тұлға .
Өз құзіретін жүзеге асыруы кезінде қойған талаптары барлық мемлекеттік
органдар мен олардың лауазымды тұлғасына және жеке, заңды тұлғаларға
міндетті т.б.
Сот жүйесі және соттың мәртебесі туралы заңнын 3-бабы 3 –тарамағы сәйкес
сотың талаптарын орындамаған тұлғаларға заңда көзделген жауапкершілік
көзделеді деп көрсетілген .
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтауы тиіс.
Әділшілікпен сот актісін шығаруды қамтамасыз ету үшін заң сотқа қарсылық
білдіру құқығы негіздерін қарастырған. Ол АІЖК-ң 40,43 –бабында көзделеген
Субъективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау нысаны дегеніміз-құқықты
қорғау жолында құзіретті органдардың белгілі әрекеттер жасауы, яғни нақты
мән-жайларды бекіту құқық нормаларын қолдану, құқық қорғау тәсілін анықтау
және шешім шығару.
Азаматтық құқықтарды қорғау ҚР заңды актілерінде қарастырылған белгілі
тәсілдер арқылы жүзеге асады. Оларға:
1) Соттық (мемлекеттік соттар)
2) Қоғамдық (келісім комиссиялары)
3) Нотариалдық
4) Әкімшілік (өкілетті және атқару органдары)
5) Өзін-өзі қорғау тәсілдері жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқық саласы ретінде –азаматтық істер бойынша
сот төрелігін жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарды реттейтін жүйелермен
құқықтық нормалар жиынтығы.
АІЖҚ-ң пәні-азаматтық істерді қорғау және шешу барысында, сондай-ақ
шығарылған сот актілерін орындау негізінде сот пен іске қатысушылар
арасында пайда болған қоғамдық қатынастар.
АІЖҚ-ы - азаматтық істер бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық
қатынастарды императивті- диспозивті тәсілмен реттейді.
Императивті тәсіл АІЖ құқыққатынасының субъектілерінің, яғни іске
қатысушы тұлғалардың құқықтық жағдайының заңда белгіленген тәртіппен
шектелуі. Сот өзіне тиісті құзіретке ие мемлекеттік билік ету органы б.т.
Сондықтан соттың немесе судьяның іске қатысты талаптары, хабарлаулары басқа
да тапсырмалары іске қатысушылар үшін міндетті. Сондықтан азаматтық іс
жүргізу қатынастары билік ету және бағыну қатынастарымен сипатталады.
Ал диспозитивті тәсіл керісінше субъектілердің әрекеттерінің еріктілігіне
бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу тәртіп бойынша мүдделі тұлғаның талап арыз жазуы
арқылы қозғалады, яғни құқық туралы даудың субъектілеріне байланысты, ал
сот өз бастамасымен азаматтық істі қозғауға құқы жоқ.
АІЖК-ң жүйесі –азаматтық сот өндірісі саласында қоғамдық қатынастырды
реттейтін процессуалдық құқық нормаларының реттелген жиынтығы.
Іс жүргізу жүйесі 2-ге бөлінеді:
а) Жалпы бөлім
б) Ерекше бөлім
Жалпы бөлімінде сот өндірісінің жалпы ережелері сипатталады. Оған АІЖК-ң
1 бөлімі “Жалпы ережелер” кіреді. Олар:
- АІЖ заңдары
- Сот өндірісінің міндеттері мен қағидалары
- Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы
- Азаматтық істердің соттылығы
- Соттық құрамы және қарсылық білдіру
- Іске қатысушы тұлғалар
- Сотта өкілдік ету
- Дәлелдемелер және дәлелдеу
- Соттық шығындар
- Мәжбүрлеу шаралары
- Іс жүргізу мерзімдері
- Сот хабарлары мен шақырулары
Ерекше бөлімнің нормалары процестің жеке сатыларын қамтиды. Оған АІЖК 2,
3, 4, 5- бөлімдері кіреді.
- 1 инстанцияда азаматтық істерді қарау.
- Сот қаулыларын қайта қарау.
- Жайылған сот ісін қайта қалпына келтіру.
- Атқару өндірісі.
Азаматтық сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың
тәртібі, яғни материалдық-құқықтық табиғаты бір-біріне сәйкес келетін,
белгілі бір шеңберге кіретін азаматтық істерді бірінші инстанцияда заңда
бекітілген тәртіппен қарап шешу. Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты
азаматтық істер. Азаматтық сот өндірісінің міндеттері кодекстің 5-бабында
көзделген, онда азаматтар мен ұйымдардың даулы құқықтарын, бостандығын,
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту,
құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады делінген. Азаматтық істердің
жекелеген топтары қозғалуына, қаралуына, немесе шешілуіне байланысты бір-
бірінен ажыратылады және өздеріне тән ерекшеліктері болады.Осыған
байланысты сот өндірісі ҚР АІЖК-де мынандай 4 топқа бөлінген:
1. Бұйрық арқылы іс жүргізу
2. Талап арқылы іс жүргізу
3. Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
4. Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап
борышкер болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады.
Сондықтан да талап өндірісінің ережелері азаматтық сот өндірісіндегі жалпы
ережелер болып танылады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу арқылы қозағалады.
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық
құқықтық қатынастардан туындаған істер қаралып шешілетіні белгілі. Талап
өндірісінде қаралатын істердің барлығы азаматтық-құқықтық даулардың яғни,
құқық туралы даудың бар болуы мен сипатталады. Құқық жөніндегі даудың
негізі- құқықтың бұзылуы немесе құқықтық бұзылу қаупінің болуы.
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән белгілер:
1.Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
2.Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында
басталған істер бойынша істің қаралуы және шешілуі; Дауласушы тараптарға
заң бірдей іс жүргізу мүмкіндіктерін береді.
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана
отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары,
дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз
қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері
бар.
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз емес
арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау
мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап
мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік
келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке
көрсетілген.
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған
Ерекше өндірісте іс қаралғанда АІЖК 31-39 тарауларындағы толықтырулар мен
ерекшеліктерді қоспағанда талап өндірісінің жалпы тәртібі қолданылады.
Ерекше өндірістің ерекшеліктері болып саналады:
1. Іс бойынша тарап ретінде талапкер және жауапкер емес. Тек 1 тарап
арызданушы ғана қатысады және үшінші тұлғалар іске тартылмайды.
2. Ерекше өндірісте талап өндірісіне тән институттар, атап айтқанда
жауапкердің талапты мойындауы, талаптан бас тарту, бітімгершілік
келісіміне келу, қарсы талап қою сияқты әрекеттер қолданылмайды.
3. Істі қозғау құралы ретінде талап арыз емес арыз немесе шағым
беріледі.
4. Ерекше өндірісте аумақтық соттылықтың жалпы ережелері бойынша емес
әр категориялы іске әртүрлі соттылық белгіленеді және салыстырмалы,
шарттық, өзара байланысты істердің соттылығы ережелері
қолданылмайды.
Ерекше өндіріс бойынша қаралатын істердің өзіндік жалпы ерекшеліктерінен
бөлек қаралатын түрлі істердің әрқайсысының сотта қарау тәртібінің арнайы
ерекшеліктері қарастырылған.
Ерекше өндіріс-азаматтық сот өндірісінің жеке бір түрі ретінде белгілі
шеңбердегі азаматтық істердің тізбесін қамтиды. Ерекше өндірісте қаралатын
азаматтық істердің тізбесі АІЖК-ң 289-бабында анық көрсетілген.
Іс ж үргізудің сатылары түпкілікті бір мақсатқа жету үшін белгіленген
іс жүргізу әрекеттерін біріктіретін сот өндірісінің бөлімі немесе этап.
Азаматтық іс жүргізу келесі сатыларға бөлінеді.
1. І инстанциядағы сот өндірісі: істі қозғау, істерді соттарда қарауға
әзірлеу, сотта істі қарау. Сотта істі қарау немесе соттық талқылау шешім
шығарумен немесе қортынды ұйғарым шығарумен аяқталады.
2. Апелляциялық инстанцияда істерді қарау, яғни апелляциялық шағым беру
немесе наразылық келтіру арқылы заңды күшіне енбеген сот актілерін жоғарғы
сот инстанциясында мәні бойынша қайта қарау.
3. Қадағалау сатысы, яғни заңды күшіне енген сот актілерін арнаулы соттық
қадағалау инстанцияда қайта қарау.
4. Заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан ашылған мән- жайлар бойынша
қайта қарау.
5. Орындау өндірісі - атқару органдары арқылы сот шешімдерімен актілерін
мәжбүрлеу арқылы орындау.
Процестің әрбір сатысы белгілі бағытқа ие болады және бір мақсатқа жету
арқылы аяқталады бірақ әрбір азаматтық іс процестің бүкіл сатысынан өтуі
міндетті емес. Мыс: іс бойынша апелляциялық шағым берілмесе немесе
мүжбүрлеп орындату қажеттігі туындамаса І- инстанцияда іс қаралғаннан кейін
аяқталады.
1.2 Ведомствалық бағыныстылықтың түрлері
Ведомствалық бағыныстылық-бұл құқық туралы даудың немесе басқа заңды
істерді белгілі бір органның қарап шешуіне жататындығы, яғни істің нақты
бір органға бағыныстылығы.
Ведомствалық бағыныстылық жеке және көпше болып 2-ге бөлінеді.
Жеке ведомствалық бағыныстылық дегеніміз - белгілі категориялы істердің
тек бір ғана юрисдикция органдарда қарап шешілу мүмкіндігінің болуы.
Көпше ведомствалық бағыныстық дегеніміз - кейбір категориялы істердің
бірнеше юрисдикция органдарында қарап шешілуі.
Көпше ведомствалық бағыныстылықтың өзі бірнеше түрлерге бөлінеді:
А) Альтернативті
Б) Шартты
В) Императивті
Альтернативті ведомствалық бағыныстық - бұзылған құқық пен заңмен
қорғалатын мүддесін қорғау мақсатында субъектінің қай органға шағымдану
мүмкіндігін таңдау еркіндігі , мысалы: Әкімшілік құқықбұзушылық туралы код.
655- бабының 3-тармағы бойынша әкімшілік органдар мен лауазымды тұлғалардың
қаулыларына келіспеген жағдайда әкімшілік қаулы шығарған органдардан жоғары
тұрған органға немесе сот органына шағымдануға болады деп көрсетілген.
Шарттық ведомствалық бағыныстылық-дауласушы тараптардың өзара келісімі
бойынша істі қай органның қарап шешуіне беруі. Мысалы: АІЖК 25- бабы
бойынша сотқа бағынысты мүліктік дау, оған заң актілерінде тыйым салынбаса
тараптардың келісімі бойынша аралық соттың қарауына берілуі мүмкін.
Сот бұйрығы шығарылатын талаптар заңды көрсететін арнайы ережелерде, сот
өндірісінің жалпы ережелерімен ретеледі.
Бұйрық өндірісінде бір тарап арыз беруші (кредитор) болса, екінші тарап
борышқор болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Сот бұйрығы мына жағдайларда шығарылады, егер:
1. Талап нотариатта куәландырылған мәмлілерге неізделсе .
2. Талап жазбаша мәмілелерге негізделсе және оны жауапкер таныса;
3. Талап төленбеген вексельге немесе акцептің болмауына негізделсе.
4. Егер әкеліктің белгілеуіне қатысы жоқ кәмелетке толмаған балалар үшін
алемент өндіріп алу туралы талап мәлімдеген болса.
5. Азаматтардан салықтар мен міндетті төлемдерді өндіріп алу жөнінде
мәлімделген болса.
6. Қызметкерлерге аударылған, бірақ төленбеген жалақылар мен төлемдерді
өндіріп алу жөніндегі талаптар бойынша.
7. Жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жөнінде шығындарды өндіру
жөнінде , егер ондай талаптарды ішкі істер органдары немесе қаржы
полициясы 8 кепіл беруші борышкерге кепілге салынған затынан өндіріп
алу туралы ломбардтың талабы мәлімделген болса: мәлімдеген болса.
Бұндай талаптар азаматтық, жанұялық, еңбектік және әкімшілік құқықтық
қатынастардан туындайды. Сот бұйрығы –арызда көрсетілген талаптарды
дәлелдейтін жазбаша құжаттарға негізделіп шығарылады.
Бұйрық өндірісінде іс қозғау АІЖК 141-бабында көрсетілгендей мүдделі
тұлғаның жазбаша нысанда сот бұйрығын шығару туралы беруі арқылы
қозағалады. Сот бұйрығын шығару арыз соттылықтың жалпы ережесі сақталына
отырып беріледі. Ол дегеніміз- арыз борышкер азаматтың тұрғылықты жері
немесе борышкер заңды тұлғаның мүлкінің орналасқан жері бойынша сотқа
беріледі. (АІЖК 31-бабы). С ондай-ақ соттылықтың тағы бір түрі арыз
берушінің таңдауы бойынша соттың соттауына жатқызу АІЖК 32-бабы.
Тұрғылықты жері белгісіз борышкерге байланысты арыз бұйрық өндірісінде
қаралмайды.
Арыз тікелей тапсырылады немесе почта арқылы жіберіледі. Арызда:
1. Арыз берілетін соттың атауы
2. Өндіріп алушының аты-жөні , тұрғылықты жері
3. Борышкердің аты-жөні , тұрғылықты жері
4. Арыз берушінің талаптары, оған негізделген мән-жайлар
5. Талапты растайтын құжаттардың тізбесі көрсетіледі.
Мүлікі талап етілген жағдайда арызда осы мүліктің құны көрсетілуі тиіс.
Арызға өндіріп алушының өкілі жазған болса оның өкілі қол қояды. Өкіл
беретін арызға оның өкілеттігін куәландыратын құжат қоса тіркеледі.
АІЖК 143 –бабына сәйкес сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан бас
тарту және қайтару негіздері көзделген.
Оларға:
1. Мәлімделген талап бұйрық өндірісінде қарауға жатпаса
2. Арызда көрсетілген талапты растайтын құжаттар табыс етілмесе.
3. Арызға мемлекеттік баж төленбесе.
4. Сот бұйрығын шығару туралы арыздың нысаны мен формасы сақталмаса АІЖК
141-бабы.
Бұйрық өндірісінде қарауға жататын істердің тізімі заңда тікелей
көрсетілгендіктен, осы істерден басқа азаматтық істер бұйрық өндірісінде
қарауға жатпайды деп есептеліп, арыз қайтарылып беріледі. Арызды
қабылдаудан бас тартудың тағы бір негізі қажетті құжаттардың табыс
етілмеуі. Олардың қатарына заңды фактілерді, және құқықтар мен міндеттерді
куәландыратын жазбаша құжаттар кіреді. Бірақ оның қатарына техникалық
ақпарат тасушы құралдар пленка, дискета, кассеталар кірмейді.
Судья сот бұйрығын, шығару туралы арызды қабылдауға сондай-ақ арыздың
нысаны мен формасы сақталмаса немесе мемлекеттік баж төленбесе арызды
қабылдамауға құқы бар.
Арызды қабылдамаған жағдайда кемшіліктерді жою үшін 3 күн мерзім береді.
Егер арыз беруші сотқа арыздағы кемшіліктерді жойып белгіленген мерзім
ішінде қайта тапсырса арыз алғаш тапсырған күні берілген болып есептеледі.
Ал кері жағдайда судья арызды қабылдаудан бас тарту жөнінде ұйғарым
шығарады.
Судья арызды қабылдаған жағдайда борышкерге 3 күн мерзім ішінде
арызды көрсетілген талап жөнінде хабарлауы тиіс. Сондай-ақ арызды қабылдау
жөніндегі ұйғарымға борышкердің белгілі мерзім ішінде арызға қарсы пікірін
жазуы тиіс екенін көрсетеді. Борышкерге арыздың және тіркелген құжаттардың
көшірмесі жіберіледі.
Арыздың мәні бойынша арыз түскен күннен бастап 3 күн ішінде сот бұйрығын
шығарады. Егер борышкерт сот бұйрығын шығаруға тікелей қарсы болса яғни,
сот бұйрығы негізделген құжаттардың жарамсыз екенін көрсетсе және оны сот
негізді деп тапса сот бғйрығы шығарылмайды. Ондай жағдайда сот бұйрығын
шығарудан бас тарту жөнінде берушінің шағымдануына құқы бар. Арыз беруші
осы талапты талап өндірісі бойынша сотқа қарау ұшін жолдануға құқы бар.
Сот бұйрығы кіріспе және қарар бөлімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде:
1. Бұйрықтың шығарылған уақыты
2. Соттың атауы, бұйрық шығарған судьяның аты-жөні
3. Өндіріп алушының аты-жөні, тұрғылықты жері
4. Борышкердің аты-жөні, тұрғылықты жері
Сот бұйрығының қарар бөлігінде:
1.Өндіріп алуға жататын ақша сомасының мөлшері
2. Тұрақсыздық айыбының мөлшері
3. Борышкерден өндірілетін мемлекеттік баждың мөлшері (өндіріп алушының
немесе жергілікті бюджеттің пайдасына)
4. Сот бұйрығына шағым берудің тәртібі мен мерзімі көрсетіледі.
Сот бұйрығына судья қол қояды. Сот бұрығы борышкерге жіберіледі.
Сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың тәртібі,
яғни материалдық-құқықтық табиғаты бір-біріне сәйкес келетін, белгілі бір
шеңберге кіретін азаматтық істерді бірінші инстанцияда заңда бекітілген
тәртіппен қарап шешу. Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты азаматтық істер.
Азаматтық сот өндірісінің міндеттері кодекстің 5-бабында көзделген, онда
азаматтар мен ұйымдардың даулы құқықтарын, бостандығын, заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың
алдын алу болып табылады делінген. Азаматтық істердің жекелеген топтары
қозғалуына, қаралуына, немесе шешілуіне байланысты бір-бірінен ажыратылады
және өздеріне тән ерекшеліктері болады.Осыған байланысты сот өндірісі ҚР
АІЖК-де мынандай 4 топқа бөлінген:
5. Бұйрық арқылы іс жүргізу
6. Талап арқылы іс жүргізу
7. Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
8. Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап
борышкер болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады.
Сондықтан да талап өндірісінің ережелері азаматтық сот өндірісіндегі жалпы
ережелер болып танылады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу арқылы қозағалады.
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық
құқықтық қатынастардан туындаған істер қаралып шешілетіні белгілі. Талап
өндірісінде қаралатын істердің барлығы азаматтық-құқықтық даулардың яғни,
құқық туралы даудың бар болуы мен сипатталады. Құқық жөніндегі даудың
негізі- құқықтың бұзылуы немесе құқықтық бұзылу қаупінің болуы.
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән белгілер:
1.Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
2.Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында
басталған істер бойынша істің қаралуы және шешілуі; Дауласушы тараптарға
заң бірдей іс жүргізу мүмкіндіктерін береді.
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана
отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары,
дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз
қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері
бар.
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз емес
арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау
мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап
мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік
келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке
көрсетілген.
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған
2.Тарау Ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы
2.1 Соттарға талап қоюшылық, ерекше талап қоюшымен жүргізілетін істердің
және ерекше жүргізілетін істердің ведомствалық бағыныстылығы
Азаматтық істер мәні бойынша сот органдарында қарап шешілуге жататын
болса бұл істер сот органдарына ведомствалық бағынысты болып табылады.
Егер бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды және заңмен
қорғалатын мүдделерді қорғау АІЖК-де және басқа заңдарға сәйкес өзгеше сот
тәртібімен жүзеге асырылмаса, оларды қорғау туралы істерді соттар азаматтық
сот ісін жүргізу тәртібімен қарайды.
Сот құзіретіне талап істерді қарап шешу үшін азаматтық, отбасылық, еңбек,
әкімшілік, қаржы, тұрғын үй, жер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан туындайтын дауларды қарап шешу кіреді.
Соттар ерекше талап өндірісі бойынша АІЖК-ң 25-29-тарауларында көзделген
істерді қарап шешеді.
Соттар ерекше өндіріс бойынша АІЖК-ң 31-39- тарауларында көзделген
істерді қарайды.
Соттар АІЖК-ң 140- бабында көрсетілген даусыз талаптарды бұйрық өндірісі
тәртібіне қарайды.
Сонымен бірге соттар шетел субъектілерінің және ұйымдарының қатысуымен
болатын істерді егер халықаралық шарттарда және ҚР заңдарында өзгеше
көзделмесе қарайды.
Заң бойынша соттың құзіретіне жатқызылған басқада істер сотқа бағынысты
болады.
Сот бұйрығын шығару тәртібі заңды көрсететін арнайы ережелерде, сот
өндірісінің жалпы ережелерімен ретеледі. Оған, істердің сотылығы,
ведомствалық бағыныстылығы, іс жүргізу мерзімдері, т.б. жатады.
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап
борышкер болып табылады. Тарптар ретінде іске ұйымдар немсе жеке азаматтар
қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот
өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Сот бұйрығы мына жағдайларда шығарылады, егер:
8. Талап нотариатта куәландырылған мәмлілерге неізделсе .
9. Талап жазбаша мәмілелерге негізделсе және оны жауапкер таныса;
10. Талап төленбеген вексельге немесе акцептің болмауына негізделсе.
11. Егер әкеліктің белгілеуіне қатысы жоқ кәмелетке толмаған балалар үшін
алемент өндіріп алу туралы талап мәлімдеген болса.
12. Азаматтардан салықтар мен міндетті төлемдерді өндіріп алу жөнінде
мәлімделген болса.
13. Қызметкерлерге аударылған, бірақ төленбеген жалақылар мен төлемдерді
өндіріп алу жөніндегі талаптар бойынша.
14. Жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жөнінде шығындарды өндіру
жөнінде , егер ондай талаптарды ішкі істер органдары немесе қаржы
полициясы 8 кепіл беруші борышкерге кепілге салынған затынан өндіріп
алу туралы ломбардтың талабы мәлімделген болса: мәлімдеген болса.
Бұндай талаптар азаматтық, жанұялық, еңбектік және әкімшілік құқықтық
қатынастардан туындайды. Сот бұйрығы –арызда көрсетілген талаптарды
дәлелдейтін жазбаша құжаттарға негізделіп шығарылады.
Бұйрық өндірісінде іс қозғау АІЖК 141-бабында көрсетілгендей мүдделі
тұлғаның жазбаша нысанда сот бұйрығын шығару туралы беруі арқылы
қозағалады. Сот бұйрығын шығару арыз соттылықтың жалпы ережесі сақталына
отырып беріледі. Ол дегеніміз- арыз борышкер азаматтың тұрғылықты жері
немесе борышкер заңды тұлғаның мүлкінің орналасқан жері бойынша сотқа
беріледі. (АІЖК 31-бабы). С ондай-ақ соттылықтың тағы бір түрі арыз
берушінің таңдауы бойынша соттың соттауына жатқызу АІЖК 32-бабы.
Тұрғылықты жері белгісіз борышкерге байланысты арыз бұйрық өндірісінде
қаралмайды.
Арыз тікелей тапсырылады немесе почта арқылы жіберіледі. Арызда:
6. Арыз берілетін соттың атауы
7. Өндіріп алушының аты-жөні , тұрғылықты жері
8. Борышкердің аты-жөні , тұрғылықты жері
9. Арыз берушінің талаптары, оған негізделген мән-жайлар
10. Талапты растайтын құжаттардың тізбесі көрсетіледі.
Мүлікі талап етілген жағдайда арызда осы мүліктің құны көрсетілуі тиіс.
Арызға өндіріп алушының өкілі жазған болса оның өкілі қол қояды. Өкіл
беретін арызға оның өкілеттігін куәландыратын құжат қоса тіркеледі.
АІЖК 143 –бабына сәйкес сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан бас
тарту және қайтару негіздері көзделген.
Оларға:
5. Мәлімделген талап бұйрық өндірісінде қарауға жатпаса
6. Арызда көрсетілген талапты растайтын құжаттар табыс етілмесе.
7. Арызға мемлекеттік баж төленбесе.
8. Сот бұйрығын шығару туралы арыздың нысаны мен формасы сақталмаса АІЖК
141-бабы.
Бұйрық өндірісінде қарауға жататын істердің тізімі заңда тікелей
көрсетілгендіктен, осы істерден басқа азаматтық істер бұйрық өндірісінде
қарауға жатпайды деп есептеліп, арыз қайтарылып беріледі. Арызды
қабылдаудан бас тартудың тағы бір негізі қажетті құжаттардың табыс
етілмеуі. Олардың қатарына заңды фактілерді, және құқықтар мен міндеттерді
куәландыратын жазбаша құжаттар кіреді. Бірақ оның қатарына техникалық
ақпарат тасушы құралдар пленка, дискета, кассеталар кірмейді.
Судья сот бұйрығын, шығару туралы арызды қабылдауға сондай-ақ арыздың
нысаны мен формасы сақталмаса немесе мемлекеттік баж төленбесе арызды
қабылдамауға құқы бар.
Арызды қабылдамаған жағдайда кемшіліктерді жою үшін 3 күн мерзім береді.
Егер арыз беруші сотқа арыздағы кемшіліктерді жойып белгіленген мерзім
ішінде қайта тапсырса арыз алғаш тапсырған күні берілген болып есептеледі.
Ал кері жағдайда судья арызды қабылдаудан бас тарту жөнінде ұйғарым
шығарады.
Судья арызды қабылдаған жағдайда борышкерге 3 күн мерзім ішінде
арызды көрсетілген талап жөнінде хабарлауы тиіс. Сондай-ақ арызды қабылдау
жөніндегі ұйғарымға борышкердің белгілі мерзім ішінде арызға қарсы пікірін
жазуы тиіс екенін көрсетеді. Борышкерге арыздың және тіркелген құжаттардың
көшірмесі жіберіледі.
Арыздың мәні бойынша арыз түскен күннен бастап 3 күн ішінде сот бұйрығын
шығарады. Егер борышкерт сот бұйрығын шығаруға тікелей қарсы болса яғни,
сот бұйрығы негізделген құжаттардың жарамсыз екенін көрсетсе және оны сот
негізді деп тапса сот бғйрығы шығарылмайды. Ондай жағдайда сот бұйрығын
шығарудан бас тарту жөнінде берушінің шағымдануына құқы бар. Арыз беруші
осы талапты талап өндірісі бойынша сотқа қарау ұшін жолдануға құқы бар.
Сот бұйрығы кіріспе және қарар бөлімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде:
5. Бұйрықтың шығарылған уақыты
6. Соттың атауы, бұйрық шығарған судьяның аты-жөні
7. Өндіріп алушының аты-жөні, тұрғылықты жері
8. Борышкердің аты-жөні, тұрғылықты жері
Сот бұйрығының қарар бөлігінде:
1.Өндіріп алуға жататын ақша сомасының мөлшері
2. Тұрақсыздық айыбының мөлшері
3. Борышкерден өндірілетін мемлекеттік баждың мөлшері (өндіріп алушының
немесе жергілікті бюджеттің пайдасына)
4. Сот бұйрығына шағым берудің тәртібі мен мерзімі көрсетіледі.
Сот бұйрығына судья қол қояды. Сот бұрығы борышкерге жіберіледі.
АІЖК-ң 21-бабының 1-тармағына сәйкес сот азаматтық істер бойынша сот
актілерін шешімдер, ұйғарымдар, қаулылар мен бұйрықтар нысанында
қабылдайды.
Сот актісі дегеніміз жалпы белгілері бір-бірімен ұқсас азаматтық істер
бойынша қабылданатын төрт түрлі іс жүргізу құжаты.
Сот актілерінің жалпы белгілері.
- Құқық нормалары негізінде шығарылады.
- Нақты жағдайларға байланысты бір мәрте қолданылады.
- Арнайы акт-құжат болып табылады.
Сот актілерінің басқа құқық қорғау актілерінен айырмашылығы:
1.Әділсот органы шығарады
2.Тараптардың және үшінші тұлғалардың құқықтары мен мүддесін қорғау
мақсатында шығарылады.
3.Белгілі жүйелікті яғни құрылымды соқтай отырып, шығарылады.
4.ҚР территориясында тұратын бүкіл заңды және жеке тұлғаларға міндетті
болып табылады.
Актіні шығаратын сот инстанциясының түрлеріне байланысты сот актілерін:
а) Ι сот инстанциясы шығаратын сот шешімі, ұйғарымы, сот бұйрықтары.
б) Апелляциялық және қадағалау сот инстанциялары шығаратын сот қаулылары
деп бөлуге болады.
Сот шешімінің мәні және маңызы, түрлері, құрлымы, мазмұны
Сот шешімі дегеніміз-соттың мемлекет атынан шығаратын (соттық талқылау
нәтижесінде) нақты субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бекітетін,
барлық азаматтар мен ұйымдар үшін заңдық күші бар құқық қолдану актісі.
Сот шешімінің маңызын оның атқаратын функциясына қарап байқауға болады.
1. Құқық қорғау функциясы(правозащитная)
2. Реттеу функциясы (Регулятивная)
3. Тәрбиелеу функциясы (Воспитательная)
Сот шешімдері талап арыздың түріне байланысты:
- Мәжбүрлеу немесе орындау туралы.
- Мойындату немесе бекіту туралы.
- Өзгерту немесе конститутитивтік болуы мүмкін.
Талап істерді сотта талқылудың түріне байланысты шешімдерді:
а) Жай шешімдер
б) Сырттай шешімдер деп бөлеміз.
Сот шешімдерін реквизиттеріне байланысты:
а) қысқартылған шешім (кіріспе, дәлелдеу, қарар бөліктерінен тұрады)
б) толық шешім деп бөлеміз (кіріспе, сипаттау, дәлелдеу, қарар
бөліктерінен тұрады.)
АІЖК-ң 221- бабында сот шешімінің мазмұны көрсетілген.
Шешім ҚР-ң атынан шығарылады.
Шешім кіріспе, сипаттау, дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұрады.
Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім шығарылған уақыт пен орын, шешім шығарған
соттың атауы; соттың құрамы; сот отырысының хатшысы; сот приставы;
тараптар; іске қатысушы басқа адамдар және өкілдер, даудың нысанасы мен
мәлімделген талап көрсетіледі.
Шешімнің сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын, жауапкердің
наразылығын және іске қатысушы басқа адамдардың түсініктемелерін қамтуға
тиіс.
Шешімнің дәлелдеу бөлігінде істің сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар мен
міндеттер туралы соттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері; сот
қабылдамай тастаған белгілі бір дәлелдемелердің негіздері, және сот
басшылыққа алған заңдар көрсетіледі. Жауапкер талап қоюды мойындаған
жағдайда дәлелдеу бөлігінде талап қоюдың танылғаны және оны соттың
қабылдағаны ғана көрсетілуі мүмкін.
Шешімнің қарар бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап
қоюдан толық немесе оның бір бөлігінен бас тарту туралы сот қорытындысын,
сот шығындарының бөлінуін, шешімге шағым беру мерзімдері мен тәртібін
көрсетуді сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.
Шешім жазбаша нысанда жасалынады және оған судья қол қояды.
Азаматтық істерді шешудің кейбір ерекшеліктері сот шешімінде орын алуы
тиіс. АІЖК-і кейбір жекелеген істер бойынша шығарылатын сот шешімдерінің
мазмұнын қарастырады. Мысалы: АІЖК-ң 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228-
баптары.
Кез-келген құқық қолдау актісі сияқты сот шешімі де белгілі талаптарға
сай болуы тиіс.
АІЖК-ң 218- бабына сәйкес шешім заңды және негізді болуы тиіс.
Материалдық және процессуалдық құқық нормаларын тиісті түрде қолдана
отырып шығарылған шешімдер заңды шешім болып таблады.
Іс үшін маңызы бар мән-жайлар жан-жақты зерттеліп, және сот белгіленген
іс үшін маңызы бар мән-жайлардың дәлелденуі сонымен бірге сот шешімінде
баяндалған қорытындлардың істің мән-жайына сәйкес келуі сот шешімінің
негізділігін айқындайды.
Оданда бөлек сот шешіміне төмендегідей талап қойылады.
1.Шешім толық болуы тиіс, яғни талап арызда көрсетілген барлық талаптарға
сот шешімінде жауаптар көрініс табуы тиіс.
2.Шешім түсінікті болуы тиіс, яғни шешімнің мазмұны сауатты және анық болуы
керек.
3. Шешімнің мазмұны (ренвизиттері) заңға сәйкес болуы тиіс.
Қосымша шешім.
Іс жөнінде шешім жарияланғаннан кейін шешім шығарған соттың оны жоюға
немесе өзгертуге құқығы жоқ. Сот өз бастамшылығымен немесе іске
қатысушылардың арызы бойынша шешімде жіберілген қате жазулар мен
арифметикалық қателерді түзете алады. Түзетулер енгізу туралы мәселе сот
отырысында шешіледі. Іске қатысушы адамдарға сот отырысының уақыты мен орны
туралы хабарланады, алайда олардың келмеуі түзетулер енгізу туралы мәселені
қарауға кедергі болмайды. Шешімге түзетулер енгізу туралы сот ұйғарымына
жеке шағым жасалуы немесе наразылық келтірілуі мүмкін.
АІЖК-ң 231- бабына сәйкес іс бойынша шығарылған сот шешімі толық болмаса,
дәл сол азаматтық іс бойынша екінші, яғни қосымша шешім шығарылады. Қосымша
шешім негізгі шешімнің ажырамас бөлігі болып танылады. Іс бойынша шешімге
қаулы қабылдаған сот іске қатысушы адамдардың өтініші бойынша немесе өз
бастамасымен қосымша шешім шығару үшін заң талабына сай мынандай үш
негізді қарастырады:
- Іске қатысушылар ұсынған дәлелдемелер мен берген түсініктемелер
бойынша негізгі шешімде түпкілікті жауап болмаса,
- Шешімде алып берілуге тиіс ақша немесе мүлік мөлшері немесе жауапкер
жасауға тиіс әрекет көрсетілмесе,
- Сот шығындары туралы мәселені сот шешпесе.
Қосымша шешім шығару туралы мәселе шешім орындалатын мерзімнің шегінде
қойылуы мүмкін. Мәселе сот отырысында қаралғаннан кейін сот қосымша шешім
шығарады. Қосымша шешімге негізгі шешіммен бірге немесе бөлек
апелляциялық немесе қадағалау сот сатысына шағым берілуі мүмкін. . Іске
қатысушы адамдарға сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарланады,
алайда олардың келмеуі қосымша шешім шығару туралы мәселені қарауға
кедергі болмайды.
Қосымша шешім шығарудан бас тарту туралы соттың ұйғарымына жеке шағым,
наразылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz