ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘРТЕБЕСІ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
I ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1. Түркілер дәуіріндегі әйелдің қоғамда алған орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2. Исламның орта ғасырлардағы қазақ қоғамына тигізген әсері мен әйелдің ондағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3 Коммунистік идеологияның қазақ қоғамындағы әйелге деген көзқарасты өзгертуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
II ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІНДЕГІ ӘЙЕЛ АДАМНЫҢ ОРНЫ ... ... ... ... ... ...
33
2.1. Джахилия кезеңіндегі араб даласындағы әйелдің әлеуметтік орны ... ... .
33
2.2. Ислам өркениетіндегі әйел мәртебесі мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... .
38
2.3. Тәуелсіз Қазақстандағы әйелдің әлеуметтік-құқықтық мәртебесі ... ... ... .
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. XXI ғасырға еніп, біз жалпы өркениеттің қалыптасуы мен бекітілу жолдарын және жалпы адамзаттық прогрестегі, атап айтқанда әйелдердің рөлін арттыру жолдарын көбірек түсіне бастадық. Жаңа ойлаудың негізінде қазіргі әлемдегі әйелдің рөлін қарауға мүмкіндік беретін өзге де демократиялық формулалар жасалады. Қазақстан қоғамындағы гендерлік ұғым бұрынғы АҚШ пен еуропалық елдердегідей қалыптасу кезеңінде тұр. Гендерлік теңсіздік, сексизм және кемсітушілік мəселелері бұқаралық ақпарат құралдарында жəне жеке сұхбаттарда үнемі қозғалуда. Қазақстанда бұрынғы Кеңес Одағының басқа елдері секілді нео-патриархатының өркендеген тұсында тұр. Әрине, Қазақстанда орта ғасырдағыдай әйелдерді ұрлап кету дәстүрі азайды (алып қашу), және ұрланған болса, ол қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады. Десе де әлі күнге дейін қыздарды жасырын түрде алып қашу әдеті сақталған. Қазақ қоғамында әйелдер жұмыс істей алады, қоғамдық өмірге қатысады, дауыс береді, некеге қатысты шешімдерді басқарады және карьерист немесе үй шаруасындағы әйел бола ма деген шешімді қабылдай алады. Осыған қарамастан, ғасырлар бойы ислам дінінің әсерінде болған қазақ қоғамында патриархат жүйесі өзін жоймады, ол жаңа заманға бейімделген күйге енді. Әйелдерді кемсітушілік барлық деңгейлерде кездеседі: саясатта, үйде, жұмыста, қоғамдық орындарда. Жыныстық және тұрмыстық зорлық-зомбылық, экономикалық теңсіздік - Қазақстандағы нео-патриархаттың негізгі проблемалары болып табылады. Осы орайда, дипломдық жұмыстағы басты мәселе қазақ халқының мәдениеті мен ислам дініндегі әйел мәселесі шындығында қандай сипатта болды деген сауал төңірегінде өрбиді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан-2050 стратегиялық бағдарламасында отбасының тірегі болған әйел балалары, соның ішінде қыз баласының тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп мән береді. Онда тұңғыш президент: Біз қыздарымызға ертеңгі жар, ана деп қарап, тәрбиелеуіміз керек,-деп айтқан болатын [1]. Бұл әсіресе, бүгінгі жаһандық тәрбие дәстүрлерінің дендеп еніп, ұлттық болмысқа едәуір ықпал етіп отырған заманда өзектілігі артып отыр.
Бұл мәселеге кеңірек тоқталсақ отбасы, ошақ қасының берекесі, ата мен ана, ұл мен қыз секілді құндылықтарды қазақ халқы қашанда қастер тұтқан және қастерлей де бермек. Бұл жерде ата-ананың орның өте жоғары бағалайтын асыл дін - Исламнан дәлел келтірген жөн. Мұхаммед пайғамбардың Ата-ананың балаға бере алатын ең жақсы мұрасы-жақсы өнегелі тәрбиесі деген хадисі бар [2]. Бұл жерде ананың рөлі ерекше маңызды. Қазақ халқы: Әйел күннің шуағынан жралған деп дәріптесе, Алланың пайғамбары Жәннат - аналардың басқан ізінің астында деп әйел қауымды ұлықтаған. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында: Біз әйел затына анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз. Біз ананы қолдап қорғауымыз керек. Мені отбасында әйелдер мені анаға тұрмыстық зорлық зомбылық көрсету жайттарының көбеюі аландатады. Әйелді құрметтемеу деген болмау керек. Бірден айтайын, ондай зорлық зомбылықтың жолы қатаң кесілуі тиіс. Мемлекет әбден асқан жыныстық құлдыққа, әйелге тауар ретінде қарайтын көзқарасқа айрықша қатаң түрде тиым салуға тиіс, - деп ерекше атап көрсетті[3]. Қыз баланы құрметеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшкейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісің, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау ежелгі дәстүр. Жиын-тойларды қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңілерін атымен атамай Еркежан, Шырайлым деп еркелеткен. Орта азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе жердің көркі дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. Қызға қырық үйден тыю деген мақал да осының айғасы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған. Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру, шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған. Қыздарымыздың асыл қасиеті, жан-дүниесі нәзік, адал махаббат иесі болғандығын, дәулетке, байлыққа, жиһазға қызықпағандығын жыр-дастандардан білеміз. Қазақ қыздары махаббат атты асыл сезімді айрықша қастерлеп аялаған. Сүйген адамымен қол ұстасып бірге жүрсе, тіпті қатықсыз қара көже ішсе де бақыттымын деп, өмірге риза болған.
Қыз ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор дәрежеге жетеді. Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.
Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы әрине, әйел ана. Қазақ халқының ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел ана. Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп, деген ұлағкатты сөз осыдан туса керек. Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде сөйлеп, әдет ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас болып келуі бұрыңғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, нұрбике ханым, Айғаным, Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналардан қалған үлгі.
Зерттеудің тақырыбы. Қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесі
Зерттеудің пәні. Қазақ мәдениеті мен Исламдағы әйел болмысына тән сапалар жүйесі.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесің зерттеу, осы жолда тарихи жағдайларды ескеру, олардың ерекшеліктерің қарастыру, арасындағы айырмашылықты көрсету және ұқсас тұстарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері.
қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесіне қатысты зерттеулер мен ғылыми материалдарды жинақтау және талдау;
қазақ халқының және Исламдағы әйел болмысына тән тәрбие ерекшеліктері мен мәдениет сапаларын сипаттау;
ислам дініндегі әйел болмысының қазақ қыздары бойындағы сабақтастығын көрсету;
қазақ мәдениеті мен Исламға тән тәрбие ерекшеліктерін бүгінгі қыз тәрбиесінде ескерудің жолдарын ұсыну;
Қазақ халқының дүниетанымындағы ислам дінінің үйлесуінің тарихи-мәдени, рухани-әлеуметтік, саяси-құқықтық сипаттарын анықтау;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу барасында шетелдік және отандық ғалымдардың ой-пікірлерін талдау, салыстыру арқылы ғылыми нәтижелерге қол жеткізіліп отыр. Ғылыми ақпараттарға теориялық талдау жасау, жүйелеу, салыстыру, топтау, тарихи - педогогикалық деректерге салыстырмалы талдау жасау, бақылау, анкеттеу, сұхбат, әңгімелесу және т.б. зерттеу әдістері қолданылды. Қойылған міндеттер мен мақсаттарды орындау үшін қосалқы келесі әдістерге сүйендік: ситуациялық анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-тарихи, классификациялау, тарихи-логикалық және сипаттап баяндау, хронологиялық-проблемалық әдістері қолданылды. Аталған әдістердің көмегімен қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесіне қатысты ерекше сипаттамалар анықталды. Сонымен бірге, бұл еңбекте бірін - бірі өзара толықтыратын теориялық және эмпирикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу қортындылары исламдағы әйелдің қоғамдағы мәртебесі мен рөлін анықтауда, қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел тақырыбына байланысты туындайтын сауалдарды шешуде, халықтық дүниетаным қалыптарына сүйене отырып, ислам қайнар көздерін нысанға ала отырып, өзіндік заманауи тұжырымдарымен ерекшеленеді. Исламның әйелге қатынасына байланысты туындап отырған қазіргі қоғамдық санадан орын алған орынсыз пікірлерге дұрыс дол көрсету қажеттілікті талап етеді. Рухани азғындау, ұлттық рухани құндылықтардың бағасының түсе бастау, қоғам мен отбасындағы жағымсыз қылықтар, бала тәрбиесіндегі олқылықтар қазіргі заманның өзекті мәселелеріне айналып отыр. Осыған орай, ислам дінінің дені сау қоғам қалыптастырудағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз пайдасын тигізеді.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
I Қазақ ұлтының қалыптасу барысында әйелдің алған орны
Түркілер дәуіріндегі қоғамдағы әйел мәртебесі
Түркі әйелі атқа мініп отырып, жақсы шаба білген, қару қолдануды үйренген, ерлік жасаудан тайынбаған, қамал күзетшісі, уәли, елші де бола алған. Түркілер әйел ананы отбасының құты мен ырысы, ұйытқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы ғалым Лев Гумилев Көне түріктер деген іргелі зерттеуінде Түркілер әйелдерді сал серілердей қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да апа қарындастары қалып қойып, оларға ажал қауіп төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланды. Түркілерде анасының шыққан тегіне айрықша мән берген деп жазған [4, 56б.].
Ежелгі түріктердің отбасыларында әйелдердің жағдайы ерекше болды және оның ерекшелігі өз дәрежесіне байланысты көңіл бөлуді талап етеді. Біз түріктер тарихында исламға дейінгі кезең туралы сөз қозғайын деп отырмыз. Еуразия көшпенділерінің қоғамдық тарихының әр түрлі аспектілерін зерттеу көптеген ғалымдардың назарын өзіне аударады. Ежелгі және орта ғасырлық көшпенділер қоғамында орталық тұлға Еркек-жауынгер болғаны туралы идея болды. Бұл мәлімдеме негізге ие болды және көптеген жазбаша, археологиялық, этнографиялық, иконографиялық және басқа да көздерден ақпараттық тұрғыдан қамтамасыз етіледі. Десе де, соңғы онжылдықта жинақталған материалдар гендерлік тарихтың мұндай көрінісі соншалықты айқын емес екендігін көрсетеді. Осылайша, Скиф - Сармат дәуіріндегі бірқатар ескерткіштердің археологиялық қазбаларының нәтижелері, соның ішінде қоғамда жеткілікті жоғары орын алатын көрнекті әйелдерді жерлеу және олардың әлеуметтік рөлі үй шаруашылығымен шектелмегендігін анық көрсетуде. Зерттеушілердің пікірінше, Орталық Азияның әр түрлі өңірлерінде зерттелген қорғандарда әйелдердің мазарына қойылған заттар еркектердікінен әлдеқайда бай екендігі анықталды. Түрлі тарихи кезеңдердегі көшпенділер қоғамдарындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың әлдеқайда күрделі көрінісін куәландыратын басқа мысалдар бар. Осы бағытта көптеген пікірталас мәселелерін шешу сол қоғамдағы белгілі бір кезеңнің егжей-тегжейлі зерттеуімен байланысты.
Бұл бөлімде біз VI-XIII ғасырлардағы Орта Азиядағы түркі қоғамындағы әйелдердің мәртебесінің ерекшеліктеріне талдау жасаймыз. Орталық Азия көшпенділерінің қоғамында әлсіз жан өкілдері туралы ақпарат екі негізгі дерек көздерінен алынады. Олар жазбаша және археологиялық дереккөздер. Олардың деректері этнографиялық ақпараттармен анық сәйкес келеді. Көптеген сұрақтарға байланысты көрсетілген материалдар ежелгі түріктердің гендерлік тарихын жан-жақты қайта қалпына келтіруге мүмкіндік бере отырып, бір-бірін толықтырады. VI-XI ғасырдағы ежелгі түрік қоғамындағы әйелдердің рөлі мен орны туралы тарихнамада әлеуметтiк құрылымға, әлеуметтiк тәуелдiлiк нысандарына, ежелгi түркi отбасының табиғатына және т.б. байланысты кең ауқымды мәселелер тұрғысынан баяндалады.
Көптеген зерттеушілердің еңбектері ежелгі түріктердегі қоғамдағы әйелдердің салыстырмалы түрде жоғары дәрежеде болуын, бірінші кезекте, оның үй шаруашылығындағы рөлі туралы пікірді атап өтіп, патриархалдық отбасылық қоғамның әлеуметтік терминологиясында матриархияның қалдықтарын, сондай-ақ левират және кішігірім институттарының болуын дәлелдеуге тырысты. Шаруашылықта патриархалдық қоғамда әйелді құл бейнесінде қабылдап, оны ішкі жұмыстар үшін пайдаланудың негізгі нысаны ретінде түсіндіруге негізделген зерттеушілер, отбасылық экономикадағы әйелдердің және қыздардың еңбегін пайдалану туралы айтқан. Әсіресе, ежелгі түріктердің арасында әйелдердің рөлі шаруашылықта ерекше болды [5, 97б.].
Түрік әлеуметтанушысы М. Зия исламға дейінгі түріктердің арасында әйел құрылтай кездесулеріне қатысуға құқығы бар екенін және қаған өз әйелі Хатунмен бірге мемлекеттік шешімдерді қабылдаған деп санайды. Ғалым дәстүрлі отбасының патриархалдық сипатын түріктердің арасында бар екендігін атап өтті. Осындай идеялар сонымен қатар түрік тарихшыларының кейінгі шығармаларында да кездеседі. Олардың қатарына Зеки Валди Тоган мен Максуди Арсалдың шығармаларың қосуға болады.
Қазіргі уақытта көшпенділер қоғамында отбасында негізінен төрт-бес адамнан тұрды деп қарастыруға болады. Ежелгі түріктер арасында полигамияның(көп әйелділіктің) тікелей дерек көзі жоқ. Дегенмен, тіпті Бернштам моңғолдар туралы деректер негізінде, ерлер бірнеше әйелдерің әртүрлі киіз үйге көшірген деген фактіні атап өтті. Моңғолдардан басқа, бұл құбылыс қазақтар арасында белгілі және алтайлықтарда да кездеседі. Бернштам пайымдауынша, әртүрлі киіз үйлерде әйелдерді бөліп ұстау, патриархалдық экономиканы жеке, отбасылық шаруашылықтарға бөлу деп пайымдады. Олардың әрқайсысы жан-жақты басқарылған, яғни әрбір киіз үй әйелдің жауапкершілігіне тиесілі үй шаруашылығымен, бір адамға тиесілі жалпы үй шаруашылығының сегменті болды. Мұндай шара экологиялық жағдайларға тәуелді көшпелілер экономикасының мүліктік жағдайының тұрақсыздығына байланысты, үлкен практикалық маңызға ие деп есептелуі керек. Отбасылық экономикалық аумақтың түрлі бөліктеріндегі игіліктерді бөлу кейбір жергілікті апаттар болған жағдайда мал шаруашылығын сақтау мүмкіндігін арттырды [9, 112б.].
Ежелгі түріктердің әйелдерге құрметпен қарайтыны туралы, Син-Тан-Шу оқиғасында сипаттағандай Се Ли Кағанның ұлы туралы әңгіме бар. Ол анасының соңғы болып тамақ басына келгенде және оның үлесі жеткіліксіз болған кезде, ет жеуден бас тартқан. Бұл Қытай императорын таңқалдырды. Алайда, әйелдердің рөлі үй шаруашылығындағы жұмыспен шектелмеген. Джиу-Тан Шуда солтүстік көшпенділердің әдет-ғұрпы бойынша, хатун әскери жорықтарға қатысады делінген. Түркі әйелдері туралы Ибн әл-Жахиз былай деп жазады: Түркілердің әйелдері ерлердің өзіне және олардың қасиеттеріне сәйкес келеді, олардың жылқылары тек олар үшін ғана бейімделген. Китаб-и Дәдәм Қорқытта үйлену жасына жеткен ұлының әкесі қандай әйелдің қалағанына қатысты сұрағына жауап бергенде, ол былай деп жауап берді: Әке, мен өз орнымнан тұрмай тұрып, ол тұра берсін. Мен әлі күнге дейін жауынгерлік атқа отыра алмадым, ол отырғызсын. Әзірге қантөгістің қайнаған жері гяур халқына бармасам, оны жібере берсем, маған жауларымның басын әкелсін деген. Көптеген куәгерлердің айтуынша, атпен шабу мен садақ ату кезінде көшпенділердегі әйелдер ер адамдардан кем болмаған, кейде әскери жорықтарға қатысқан [9, 137б.].
Алайда, түріктердің көптеген әйелдерінің арасында барлығы бірдей мәртебеге ие болғаны анық емес. Кішігірім отбасы жағдайында ең аз әлеуметтік бірлік ретінде әйелдердің бірі басқаларға қарағанда кейбір артықшылықтарға ие болды. Хошо-Цадид мәтіндерінде хатун атауы тек Билге қағанның анасы, яғни оның әкесінің мұрагерінде болған. Күл-тегинге арналған ескерткіште барлық әйелдердің жартысы кіреді: алдымен, өг-им катон бөлініп, артынан ӛг-ләрім айтылған, яғни әйелдер мәртебесі бойынша ерекшеленген. Орхон мәтіндерінде ана термині көбінесе билеуші qaŋ, әке терминімен бірге қолданылады. Күл-тегін ескерткішіндегі көпше түрінде берілген әйелдер термині ру басының басқа әйелдері дегенді білдіреді. Яғни бір еркектің бірнеше әйелі болғандығын көрсетеді [9, 151б.].
Ежелгі көшпенділер қоғамындағы әйелдер мен ерлердің қызметі моңғолдар мен қазақтардың тұрмысындағы материалдарда айқын көрінеді. Плано Карпини Моңғолияға XIII ғасырдың 40-жылдарында саяхаттап келіп, төмендегідей жазба қалдырды: Әйелдер бәрін жасайды: киім, көйлектер, аяқ киім, етік және барлық былғары бұйымдарың тігеді, олар арбаларды жасайды және оларды жөндейді, түйелерді түйреп, олар барлық істерінде өте жылдам және жедел деген [18]. Өңделмеген терімен жұмыс істеу қазіргі ұғымға сәйкес, бұл тек еркектік, ауыр еңбек, үлкен дене күшін талап етеің жұмыс. Сонымен қатар арбаларды және түйе сөмкелерін жөндеуге де еркекке тән істер. Плано басқа саяхаттаушы Рубрукқа былайша үн қатқан: Әйелдердің міндеті - арбаларды жүргізу, оларға үй салу және оларды жөндеу, сиыр сүтін сауу, сары май және жарма жасау, терілерді өңдеу және оларды тігу. Сондай-ақ, сандалдарды, көйлектерді және басқа да киімдерді тігу. Киіз үйлерді немесе басқа уақытша тұрғындарды көтеріп, бөлшектеу. Көріп отырғанымыздай, әлсіз әйел қолынан келетін жұмыс емес. Күйеуінің жақсы қасиеттері әйелдің жақсы қасиеттерімен танылады. Егер әйелі нашар және ақылсыз болса, әйелінің абыройы болмаса, күйеуің де сонымен таныған! [5].
Көшпенділерге арналған әдемі әйелі бейнесі оғыздардың Бибі-i Дэдем Қорқыт эпосының жинағында жазылған. Ол қамқор әйел үй шаруасындағы әйел: Үйінің тірегі - күйеуі аң аулайтын кезде, ол қонақты тамақтандырады, оған сусын береді, құрметтейді және шығарып салады [6].
Монғолдар мен қазақтардың қоғамындағы еркек мүлде мүлік пен дүниеге ие болмаған, олардың ешқайсысында мүлік жоқ еді. Ішіндегі барша дүние мүлкімен киіз үйлер әйелдерге тиесілі еді. Олар өз күйеулерінен құқықтық жағынан қорғалған, кейде әлемнің көптеген елдеріндегі заманауи әйелдерге қарағанда әлдеқайда көп құқықтарға ие еді. Зерттеушілердің бірі Қырғыз (қазақ) үшін ең жақсы қуаныш - бұл қыздың тууы және бұл қуаныш оның нағыз ықпалды және бай адамдарға үйлендіру себебіне негізделеді [7]. Қызының туылуы ата-анасына әлеуетті пайдасы болса да, кейде шектеулі болды. Оларды жүзеге асыру үшін қызға үйлену керек болды. Қалыңдықтың қалың малы киіз үйден, ер-тоқымнан және барлық жабдықпен, қару-жарақпен, бүйір есікпен, киіммен, кілеммен және басқа заттардан тұратын болуы мүмкін еді [8].
Түркілер әйел ананы отбасының құты мен ырысы, ұйытқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы - ғалым Лев Гумилев "Көне түріктер" деген іргелі зерттеуінде "Түркілер әйелдерді сал серілердей әдейі қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да ордада апа қарындастары қалып қойып, оларға ажал қаупі төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланады... Түркілерде анасының шыққан тегіне айырықша мән берілген"- деп жазған [5-99б.]. Шындығында да қазақта "Жігіттің жақсы болуы нағашысынан" деген сөз бар. Оның түп мәніне үңілсек, ата - бабаларымыз аналарының, жұбайларының қадір - қасиетіне, оның шыққан тегіне ерекше мән берген. Мұның өзі қыз баланың ұрпақ өрбітудегі орнының жоғары, жауапты екендігін танытады
Көшпенділердегі әйелдердің орны мен рөлі негізінен көшпелі экономиканың ерекшеліктері мен көшпенділердің өмірдегі әйелдер мен ерлердің орны туралы ойларымен айқындалады. Әйел үй шаруашылығында орны ауыспас жұмыс күші және үй иесі ретінде есептеліп, үй шаруасы, ана мен бала тәрбиешісі ретінде қарастырылды. Көріп отырғаныңыздай, әйелдің отбасылық қызметі еркектен әлдеқайда көп. Сондықтан кейбір ғалымдардың түркі көшпенділер арасында әйелдер мәртебесін теріс бағалаумен келісуі мүмкін емес. Соңғы зерттеулер мұндай бағалауды сенімді түрде жоққа шығарады [10].
Егер де орта заманғы әйелдерді бейнелейтін ауыз әдебиетінің кейінгі кезеңдеріне көз жүгіртсек, әсіресе түркітілдес халықтарының аңыздарында танымал жеңімпазға ұзату дәстүрі көптеп кездеседі. Бұл тақырып дәстүрлі жалғасын ертедегі аңыздар мен ертегілерден тұратын түрік этностарының эпикалық әңгімелерінде өзінің жалғасын тапты. Аталған әңгімелердің негізгі арқауы батырдың сол замандағы мінсіз әйел болып бейнленген сүйіктісіне қол жеткізу жолындағы күресінен тұрады. Танымал түрік фольклорын зерттеуші В.М. Жирмунский өз заманында батырлар ертегісін ежелгі аңыздармен байланыстырып, ертегіден жалғасын тапқан батырлар эпосына теңеген. Сонымен қатар, бұл эпос өзінің дамуының түрлі сатысында тарихи, себебі түрлі деңгейде тарихи тізбектен тұрады және ерте кезеңді көрсетеді. Оның пайымдауы бойынша, жігіт пен қалыңдықтық арасындағы күрестің себебі сақталған әңгімелер неке қатынасының көне көрінісін айқындайды. Бұл жерде бірінші орынға қалыңдық образы шығып, матриархат дәуіріндегі тұрмыстық қатынас көрінеді. Атақты түрік ақыны, ойшылы, жырауы, Сырдария өзенінің маңындағы даланың тумасы IX ғасырдағы Қорқыт қобызшының атынан жазылған Китаб-и деде Коркут еңбегінде оғыздардың батырлық эпостары және көптеген түркітілдес елдердің аңыздары мен әңгімелері сақталған. Онда ертеректегі халықтың исламға дейінгі әйелдерге қатысты аналық бедел, отбасылық және туыстық қатынастар туралы ырымдар сақталған. Эпостың негізгі арқауы ішкі және сыртқы жауға қарсы күш-жігер беретін, батырға тән ерлік жасауға бағытталған патриоттық сезім туралы ой. Эпос батырлары текті, үлкендерге ізетті, әсіресе анасына, жалпы әйел затына үлкен сый-құрмет көрсететін кейіпте. Батырлық қасиет әйел кейіпкерлерінде де кездесіп жатады. Біраө ана образы шығармада әрдайым ерекше орын алады. Ана мен қалыңдық образы тазалық пен адалдық көрінісі ретінде бейнеленеді. Эпоста анаға деген махаббат суреттеледі. Қазан ханның үйін тонаған душпандар тұтқынға қатарында қырық қыз бар оның үлкен отбасын алады. Тұтқынға Қазан ханның жары Бұрла қатын және Ұрыз ұлы да түседі. Тұтқындар арасынана Қазан ханның әйелін табу үшін, дұшпандар Ұрызды ілгішке іліп, етін қуырып тұтқындарға беруге шешім қабылдайды. Етті жеуден бас тартқан әйел Қазан ханның әйелі болып табылады. Бірақ Ұрыз анасына өзін білдіртуге қарсы болады. Ол анасына: Менің етімді қуыра берсін, қыздар бір тілім жесе, сіз екі тілім жеңіз, бастысы сізді ешкім білмесін. Абайлаңыз!-дейді. Ананың махаббаты туралы Кәтаби әңгімесінде былай делінген: тау гүлінің шырынымен қосылған ананың сүті жігітті құтқарады.
Түрік әйелдерінің образындағы батырлық тақырыбы сақталған топонимдарда көрініс табады. Мәселен Қыз өлген көл аңызында дұшпандардан елін қорғап қалған қыз туралы айтылады. Қыздың дұшпандар басшысымен суға кеткен көлі солай аталып кетті, ал қыздың елінен тартып алыған малды айдаған жер - Мыңжылқы және Түйежайлау деп аталды. Моңғол халқының аңызына зер салсақ, түркі халқының әйелдер образдарындағы ұқсастықты байқауға болады. Бұл байланыс түрік және моңғол аңыздарындағы көне мотивтердің сақталуымен анықталады. Көп жағдайда әйелдер персонаждары қоғамда матриархалды идеологияның көрінісі іспетті үлкен күшке ие батыр қыздар образында. Немесе әйелдер образы бақсылықпен байланысып, бақсы рухында көрсетіледі. Әйел образының көнелігі жануарлар кейпінде де көрініс табады. Мәселен, Алдын даңғыны батырдың жары құс образында көріне білсе, Бора-Шээлей қоянға айналады, алтынбасты тұрпан болатын Онгун-Чечен әйелдер табиғатының екінші түрін ашса, бір жағынан, түркі халықтарының тотемге табынатын дүниетанымын көрсетеді. Түріктердің генеалогиялық аңызы бойынша ана көкбөріден тараған. Бұл тотем көрінісі Қобыланды эпосында бар, Құртқа-басты кейіпкер әйелі. Түрік аңызындағы өзге тотем ол-аққу. Алтайдың күмәнді халқы өзін аққудан тараған халықпыз деп есептейді. Қазақтарда да осындай аңыз бар. Ол былай өрбиді. Бірде ерте заманда өмір сүрген Қалша батыр ұрыста жеңіліп, әскерінен айрылып қалады. Өзі де жараланып көмекке мұқтаж болады. Өлім аузында жатқанда, аққу құсы ұшып келіп, батырға тұмсығымен су беріп, шипалы көлге жетуге көмектеседі. Ол жерде Қалша батыр ауруынан айығып, аққудың сұлу қыз екеніне көз жеткізеді. Көп ұзамай олар үйленіп, ұрпақтары қазақ деп аталады. Қалша батыр мен аққудың ұлдары-Бекарыс, Ақарыс, Жанарыс қазақтың үш жүзіне: Ұлы, Орта, Кішіге басшылық етеді. Әйелдердің түрік аңызындағы ана, келін, әпке, жар образдары көпқырлығымен танылады. Егер де түвин аңызындағы Алдын даңғыны (Ай-хун херелдиг Алдын дангына аудармасында Ай мен күн шуағын шашатын Алтын даңғына) қазақ аңыздарындағы батырлан әйелдерінің образымен салыстырсақ, ұқсастық табу оңай. Әдетте әйелдер ерекше қаситеке ие: көріпкел болып, жоғарғы әлемнің өкілдері құстарға айнала алады. Қамқоршы және құтқарушы роліндегі бұл батыр әйелдер ежелгі құдайлармен байланысты-ошақ иесі және көк құтқарушысы болып суреттеледі. Айта кетуіміз керек, әйелдер образы ерте дәуірдегі тотемикалық аңыздар кейіпкерлерімен түркі халықтарының рухани мәдениетінде үлкен орынға ие, матриархат дәстүрімен тығыз байланысты.
1.2. Қазақ хандығы тұсындағы әйел мәселесі және исламның қазақ қоғамына әсері
Дәстүрлі дала мәдениетінде қазақ әйелдері өздерінің отбасылық қана емес, қоғам мүшесі ретіндегі әлеуетін өнер-білім саласында, сондай-ақ, қоғам кайраткерлері ретінде көрсетіп, өзін-өзі дамытуға мүмкіндігі болды. Қазақы ортада қара бастан гөрі отбасылық мүдденің жоғары тұруы әйелдердің қоғамдық-әлеуметтік белсенділігіне кедергі болған жоқ: өнер саласында атағы кең жұртқа жайылған белгілі әншілер, ақындар, майталман күйшілер болды. Тарихта болған Болған ана, Домалақ ана, Дарабоз ана, Қарқабат ана, Қызай ана, Найман ана, Ұлпан аналар - рулы елдің бүтіндігіне қызмет еткен қайраткер тұлғалар болса, Қарқабат, Абақ, Қызай т.б. аналар рулы елдің ұранына айналып, сол рудың атына негіз болды[11].
Отбасылық салт-дәстүрлерді, қазақилық этнос құндылықтарын сақтап қалатын, дәстүрлі мінез-құлық тәртібіне және қазіргі заманғы өмір тәртібіне деген ұмтылысты үйлесімді түрде біріктіретін әйелдер болып есептеледі. Ұлттық дәстүрлерге сүйенер болсақ қазақ әйелі ең алдымен ана, оның басты мақсаты - балаларды дүниеге әкелу, оларды тәрбиелеу, сонымен қатар, ол күйеуінің барлық жақсы іс-әрекеттерінде оған қолдау көрсетіп, отбасында тыныштық пен бейбітшілікті сақтау болып табылады. Ал отбасынан бағалы не болуы мүмкін? Қазақ қоғамы үшін - отбасы, отан бірінші дәрежелі құндылықтар ретінде есептелінеді және рулық микрокосмос түрі, тұрақтылық пен әл-ауқат кепілі болып табылады.
Жасы ұлғайған сайын әйелдердің әлеуметтік рөлі өзгерді. Әйел өмір бойы бірнеше әлеуметтік рөл атқарады, кейде бір мезгілде бір неше рөлде болды. Әйел - ана, адал жар, әпке және қыз... Белгілі бір жасқа жеткенде ол келесі жас тобына кіреді: әйелдің отбасы мүшелеріне, оның айналасындағы адамдарға деген құқықтары мен міндеттеріне және басқалардың әйелге деген көзқарасына өзгерістер енгізіледі. Қазақ қоғамында әйелдің өміріндегі маңызды кезеңдерді белгілеу қиын. Әр қадам маңызды. Бірақ, егер біз қазақ мәдениетіндегі әйелдердің рөлі туралы идеядан бастасақ, онда кез-келген әйелдің өміріндегі маңызды сәттер ретінде үйлену және баланың туылуы деп атауымызға болады. Дәстүр бойынша, қыз бала кезінен некеге дайындалып, оған лайықты әйелдің мінез-құлық нормаларын үйреніп, қыздың отбасының мәртебесі белгісі ретінде қарастырылып отыр. Алғашқы баланың туылуы әрқашан жас келіншектің көптеген ұрпақтардың анасы болу қабілетін дәлелі ретінде бағаланды. Дәстүр бойынша көптеп дүниеге келген ұрпақ рудың тірі қалу кепілі болды. Әрбір келесі әлеуметтік топқа көшу арнайы рәсіммен белгіленді. Зерттеушілер бұл әдет-ғұрыптарды өмірлік циклдік әдет-ғұрып деп атайды. Бұл тақырып дәстүрлі тәсілдің ерекшелігін өте жақсы көрсетеді - адамның өміріндегі әр қадам ата-бабалардың дәстүрлері, аға буынның тілегі арқылы бағалануы керек.
Қазақ әйелдерінің шебер шабандоздар екенін және ерлермен қоса соғыс алаңында соғысқанын білеміз. Олар сондай-ақ кез келген адаммен еркін сөйлесуге үйренді, күшті және епті болу үшін жаттықан да. Қыздар ер балалармен музыкалық, жырлық жарыстарда, айтыста бәсекелестікке түскен және физикалық тұрғыда шыдамдылық танытып, өзін қорғай алған. Қыздар ұлдармен бірге ат жарыстарына қатысқан. Қыздар жыртқыш құстармен аң аулап, 14-15 жасында олар жабайы жылқыларды ұстап, оларды жаттықтырған. Шежірелер бізге ерлерге дау айтудан қорықпаған танымал қыз-батырлар туралы әңгімелерді ашады. Әйелдердің жекпе жек жарыстары көрермендердің көңілі үшін емес, ерлер арасындағы жекпе-жекке қарағанда, кем түспей, кейде драмалық оқиғаларға толы болған. Ауызша халық шығармашылығының туындылары бізге қыз-жауынгерлер - қару-жарақпен шайқасуға қабілетті, әдемі шабандоздар кейпінде бейнеленген, олар қажет болған жағдайда өздерін және отбасыларын қорғауға, ерлерімен бірге жаумен шайқасқа түсіп және жеңіп шығуға көмектескен.
Мұндай қызға үйлену оңай емес еді - күйеу жігіт қалыңдыққа деген өз құқықтарын дәлелдеуіне тура келген. Ол ат жарыстарында, садақпен атуда, күресте жарысқа түскен. Жиі қалыңдық өзінің болашақ жарымен күресуге дейін барғандығы туралы аңыздар бар. Бірақ жеңімпаз бағалы сыйлықты күткен болатын - некеден кейін, қыздар күйеулерінің дана кеңесшілері мен балаларының нәзік анасы, және адал әйелдері болды. Өкінішке орай, этнографиялық шындық аңызға айналған батырларға ұқсайтын әйел жауынгерлерді білмейді, алайда амазонизмнің жаңғырығы дәстүрлі киімдерде және қазақ қыздары мен әйелдерінің мінез-құлқынан көруіміз мүмкін.
Қазақ мәдениеті толығымен әйелге ана, адал жар, әпке, қыз ретінде құрметке толы. Осы орайда, қазақ мәдениетіндегі әйелдердің беделін төмендететін дәстүр бар ма? деген сұрақ туындауы мүмкін. Еуропалық адам үшін қыздарды алып қашу әдет-ғұрыптары қазақ әйелдерінің кемсітушілік позициясының квинтэссенциясы болды. Бірақ бұл қазақ дәстүрлері тұрғысынан қалай болмақ? Сұрақ күрделі және біркелкі емес. Қыздар әрдайым үйлену тойын күтеді. Басқа халықтар сияқты қазақтар да адам тағдырының құдай тарапынан жазылғанына сенеді. Екі адамның неке одағы тағдырдың алдында, тіпті туылғанға дейін алдын ала тағайындалған деп есептеледі. Халықта: Өмірде үш нәрсені алдын-ала белгілеу мүмкін емес: некенің кіммен болатындығы, туылған баланың жынысы және өлім уақыты. Целибат қазақ хандығында әрдайым сотталып, күнәлар үшін Құдайдың жазасы деп есептелді. Бірақ әрбір қыз үйлену тойынан кейін ата-анасының үйін тастап, кейде жүздеген шақырымға жаңа отбасына кететінін біледі. Ешкім де жас келінге жаңа ата-анасы мен туысқандары қалай қарайтындығың болжай алмайды. Сондықтан, тағдырдың тақырыбы әйелдердің, әсіресе некеге алып салты бойынша түскендердің сөздерінде жиі естіледі. Десе де, қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп, табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалын елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне, рухани болмысына игі ықпалын тигізген.
Сондықтан да халқымыз қыздарына төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып өсірген. Ерке қыз, иманды әйел, қасиетті ана солардан шыққан. Қазақтың батыл қыздары, ақын қыздары, ақылды қыздары ұлтты тәрбиеледі. Пәрәнжі-сәтір кимеген, сөйте тұра еркіндік пен есерліктің ара жігін ажырата білген парасатты, тапқыр, төзімді, өнерлі, шашын төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздар қазақта болған. Тар қолтықтан оқ тисе, тартып алар қарындас деп қызға сеніммен арқа сүйеу де тек қазақта. Қыздар тәрбиесі қоғамда рухани құндылықтарды, ұлы мұраттарды иманды және инабатты бәсекемен қалыптастырады. Бұл адамның ішкі түйсігіне өрелі қасиеттерді бойына сіңіре білген жандардан тараған ұрпақ ақыл мен алғырлықтын бүкіл бітім болмысын одан да артығырақ жақтырады. Қызды тәрбиелеу, өсіру, ер жеткізу ең маңызды мәселе. Қыз өсірі, гүл өсіру мен бірдей! Гүлге әлсін-әлсін су құйып, ауа жеткізіп, айналасын арам шөптерден тазартып отыру керек. Мұндай тиянақты күтім болмаса гүл солып қалады. Қыз да сондай. Оған тәлім мен тәрбие, өнер мен өнеге, білім мен мәдениет керек. Қазақта әр ата-ана өз қызын өнегелі етіп өсіруге бар күшін салып отырады. Білген білімін аямайды. Әр қыз өз отбасының тәрбиесімен ұядан ұшып, өмір деген үлкен әлемге қанат қағып жатады. Әрине, бұрын отбасылардың бәрі бірдей білімді болған жоқ. Бірақ қазақ хандығы тұсында өзінің ақыл-ойымен, даналығымен, парасаттылығымен ерекшеленген бізге белгілі көптеген әйелдер бар. Солардың кейбіреулеріне тоқтала кетсек:
Бопай. Әбілхайырдың әйелі ханшайым Бопайдың әйелдік ақыл-ойы, мықты мінезі, пайымдаулары мен іс-әрекеттерінде тәуелсіздігі, сондай-ақ туа біткен саяси тақылық тереңдігімен ерекшеленді. Көп жылдар бойы Бопай Ханым қазақстандық ақсақалдар арасында құрметке ие болып, кіші және орта жүз қазақтарының басқаруына өте күшті ықпалы болды.
Тарихшы Аркадий Левшин эксклюзивті, теңдесі жоқ бөлшектерді атап өткен: Бопай Ханшайым мөрі бар жеке жүзігімен ерекшеленген еді. Бұл әйелдерді әлеуметтік-саяси істерге қатысудан бас тартқызған қоғамда адамдар арасындағы ерекше айырмашылық болатын. Әбілхайырдың жұбайымен бірге қазақ ақсақалдарының құрылтайшылары алдындағы бірлескен келбеті оның ұсынған бастамаларының сенімділігі мен салмағын айтарлықтай нығайтты. Айта кететін тағы бір жайт, бес ұлынан кейін Әбілхайыр ханға Зулейха атты қыз сыйлаған. Бұл уақытта Ханның жасы 60 та еді.
Фатима. Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің әйелі - Фатима өте әдемі, білімді, ақылды әйел болатын. Жәңгірдің онымен некесі оның зияткерлік мүдделерін дамытуға айтарлықтай ықпалын тигізді. Бұл үйлесімді деп аталатын неке болды, ол тек мінездердің, мақсаттар мен ұмтылыстардың сәйкес келуімен ғана емес, сондай-ақ өз күйеуіне рухани әсер еткен. Император Николай I-нің тойында, оның жұбайымен бірге жүргенде, олардың бәрі Ханның әйелінің тәрбиесіне, әдептілігіне және тілдік дағдыларына таң қалған. Өмірінің соңғы жылдары ол өте қатты ауырған. Жәңгірдің замандастары Фатиманың ауруына және қайтыс болуына байланысты Ханның өзі де ерте қайтыс болған деседі. Бұл әйел тек қана адал жар емес, сонымен қатар өмірлік қолдау болған.
Айғаным. 1819 жылы Уалий ханның (екінші әйелі Абылай ханның үлкен ұлы) қайтыс болғаннан кейін, орыс патшалығы билікті ханның ұлына емес, 37 жастағы жұбайы Айғаным Сарғалдаққызына тақ мұрагері ретінде тағайындайды. Қазақ әйелдерінің арасында бірінші болып 13 жыл бойы Хан қызметін атқарды. Ол патша әкімшілігіне жіберілген марқұм күйеуінің хаттарын жеке-жеке мөр басып шыққан. Бұл хаттарда ол тұрғын үй салу, мектептер, мешіттер, моншалар салу туралы көмек көрсетуді сұрады, халықты қоныстандыруға, ауыл шаруашылық құралдарын сатып алуға және егін егу материалдарын сатып алуға қаражат жинады.Александр I патша Айғаным ханашайымның өтінішін қанағаттандырып, көмек көрсету туралы арнайы жарлық шығарды. 1822 жылы сібір қазақтар туралы жаңа жарлыққа сәйкес хан билігі таратылып, аудандар құрылды және аға сұлтандардың күші орнады, Айғаным аға сұлтанға сайланды. 50 жасқа келгенде, ол Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңғыс ұлына билікті тапсырды.
Кенже. Кенже Ханым немесе Якши, оның есімі революцияға дейінгі дереккөздерде дұрыс көрсетілмеген. Кенже Ханым Арынғазы Ханның бәйбішесі болды. Арынғазы қазақтар арасында өте ықпалды болды, ал патша үкіметі Кіші жүзде күшті хан орнатылса, онда ол өзінің ықпалын жоғалтады, сондықтан Арынгазы Петербургке шақырылды, онда ол тұтқынға түсіп, Калугада қудалауға жіберілді. Кенже тек қана батылдықпен ғана емес, сонымен қатар адалдықпен ерекшеленді. Ол патша үкіметінен Калуга қаласына бару үшін рұқсат сұрады, бірақ Николай бір кездері өз күйеулеріне Сібірге келуге мүмкіндік берген Декабристерге қарағанда, Кенжеге осындай мүмкіндік бермеді. Дегенмен, осы жылдар бойы ол күйеуімен байланыста болды. Оның хат-хабарлары сақталып қалған, мұнда оны қандай да бір жолмен көруге тырысып, онымен байланыс жасауға көмектеседі. Кенже күйеуінің жағдайын бөлісу үшін әртүрлі сынақтарға аттанады, бірақ оның жеке өмір сүруіне және тіпті өз жеке өмірін ұйымдастыруға мүмкіндіктері болды [20].
Әйелдің күйеуіне толық тәуелділігі барлық мұсылмандардың, соның ішінде қазақтардың отбасылық өмірінің маңызды ерекшелігі болды. Ал басқа көшпелі ауылшаруашылық мұсылман аймақтарынан айырмашылығы, көшпелі қазақтардың арасында ислам заңының қағидалары кеңінен дамымаған. Отбасылық өмірде бәрі салыстырмалы болды. Бұл көшпелі қазақтардың өмір салты мен ойлау тәсілі. Жыл бойы, Еуразияның шексіз далаларын роуминг бойынша, қазақтар көбінесе дәстүрлі заңдарға сәйкес өмір сүрді. Сонымен қатар, кең даланың аумағында мешіттер, минареттер, медреселер және т.б. сияқты діни мұсылман ғимараттары болмады, олар дала халқының рухани өміріне тікелей әсер етуі мүмкін. Мұхаммед қазақтар да осындай деп саналды.
Қазақ қоғамында шариғат, әдетмен салыстырғанда, басым рөлге ие болмады. Бұл шаруа қазақ шаруасының мағынасын арттырды. Көшпелілер өмірінің ерекшеліктері рухани өмірге, жыныстық қатынасқа, қоғамдық қатынастарды реттеуге әсер қалдырды. Шын мәнінде өздерін мұсылман деп санайтындар, соған қарамастан ғасырлар бойы өздерінің ата-бабаларының негізін қалады (ата-бабаларымызға табынушылық - аруа, тәңірлік және т.б.). Көршілес Орталық Азия халықтарының православтық мұсылмандарынан айырмашылығы қазақтардың әйелі күнделікті өмірде еркін болды. Бет-әлпетті жабу, жабысқақ немесе боғаны кию әдеті жоқ, үйдің әйел жартысында көзге көрінбейтін көздерден жасырынған. Бөлу бөлімі болмаған киіз үйде тек қана шартты бөлігі әйелдердің жартысы деп аталды, қоныстанған мұсылмандардың үйлерінен айырмашылығы (ішкі). Фестивальдарда немесе жасөспірімдерде қыздар ерлермен бірге түрлі далалық ойындарға (мысалы, қыз-қыз, қызды ұстау), айтысқа және т.б. белсенді қатысты. еркін сөйлесе алатын еді. Адамдар үшін қиын уақытта қазақ әйелі атқа мініп, жаудың шабуылын ерлермен теңестіре алар еді. Қазақ әйелінің бейнесі ауызша халық шығармашылығының лирикалық шығармаларында жақсы көрінеді: Қыз-Жібек, Қозы-Көрпеш-Баян-Сул және тағы басқа. Оған бала тәрбиесінде, ұлттық ерекшеліктерді тәрбиелеуде үлкен рөл атқарды.
Қазақ халқының өмірін жақсы білетін Шоқан Уәлиханов, қазақ халқының Исламы ислам алдындағы кезеңнің көптеген қалдықтарымен тығыз байланыста болған деп санайды. Қазақтар шамандар - бүркеншектердің зұлымдықтарына сенді және Құдайды мадақтауға құлшыныспен ие болған Ишандардың уағызында, қасиетті мазарларымен байланысы бар жерлерге табынатын, ал екінші жағынан тастар, ағаштар мен бұлақтар айналасындағы дұға мен құрбандықтар ұйымдастырылды, қасиетті жерлер деп есептеледі, бірақ Исламға қатысы жоқ [19, 99б.].
Ислам дін, VII ғасырда пайда болғанымен, 8 ғасырда Қазақстанның оңтүстік аумағына енген, алайда шексіз дала кеңістіктерінің негізгі бөлігінде ол абсолютті әсер етпеді. XIV ғасырға дейін Дешті - Қыпшақ даласында әр түрлі нанымдар мен діндер өмір сүрді. Бұл жерде біз пұтқа табынушылықты, шаманизмді, тәңіршілдікті, бабаларымыздың табынуын, несториандық христиандықты және т.б. атеизмді кездестіреміз. Шыңғыс хан барлық діндерді қолдап, діни қызметкерлерге құрмет көрсеткендігі белгілі. Халифа Хишам (724-743 жж.) Кезінде мұсылман миссионерлерін ұсынып, исламнан бас тартқан Қаған Түргешс Сүлүкті еске түсірдік, бұл түріктер көшіп-қонушы емес, тігінші, аяқ киім, бірақ шексіз даланың жауынгерлері [21, 101-102].
Өзбек ханы Алтын Ордада билікке келгенде, Ислам өз елінде, соның ішінде Ақордада ресми дін болды. Осы сәттен бастап, Қазақстанның далаларында ислам құқығы - шариғат нормалары пайда болады. Айта кету керек, шариғатпен қатар, көшпелілер қоғамында өмір нормаларының негізгі көзі болды. Қазақ хандығы кезінде көшпенділер жиі Шариғат заңының моральдық жағынан кетіп қалды. Мысалы, өзбекшілдермен шайқаста Сырдарияның билігі үшін шейбандықтар қазақтар мұсылман бауырластарды басып алып, құлақтарына қолдарын тигізіп, олар арқылы шикізаттық белдіктерді тартып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
I ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1. Түркілер дәуіріндегі әйелдің қоғамда алған орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2. Исламның орта ғасырлардағы қазақ қоғамына тигізген әсері мен әйелдің ондағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3 Коммунистік идеологияның қазақ қоғамындағы әйелге деген көзқарасты өзгертуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
II ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІНДЕГІ ӘЙЕЛ АДАМНЫҢ ОРНЫ ... ... ... ... ... ...
33
2.1. Джахилия кезеңіндегі араб даласындағы әйелдің әлеуметтік орны ... ... .
33
2.2. Ислам өркениетіндегі әйел мәртебесі мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... .
38
2.3. Тәуелсіз Қазақстандағы әйелдің әлеуметтік-құқықтық мәртебесі ... ... ... .
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. XXI ғасырға еніп, біз жалпы өркениеттің қалыптасуы мен бекітілу жолдарын және жалпы адамзаттық прогрестегі, атап айтқанда әйелдердің рөлін арттыру жолдарын көбірек түсіне бастадық. Жаңа ойлаудың негізінде қазіргі әлемдегі әйелдің рөлін қарауға мүмкіндік беретін өзге де демократиялық формулалар жасалады. Қазақстан қоғамындағы гендерлік ұғым бұрынғы АҚШ пен еуропалық елдердегідей қалыптасу кезеңінде тұр. Гендерлік теңсіздік, сексизм және кемсітушілік мəселелері бұқаралық ақпарат құралдарында жəне жеке сұхбаттарда үнемі қозғалуда. Қазақстанда бұрынғы Кеңес Одағының басқа елдері секілді нео-патриархатының өркендеген тұсында тұр. Әрине, Қазақстанда орта ғасырдағыдай әйелдерді ұрлап кету дәстүрі азайды (алып қашу), және ұрланған болса, ол қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады. Десе де әлі күнге дейін қыздарды жасырын түрде алып қашу әдеті сақталған. Қазақ қоғамында әйелдер жұмыс істей алады, қоғамдық өмірге қатысады, дауыс береді, некеге қатысты шешімдерді басқарады және карьерист немесе үй шаруасындағы әйел бола ма деген шешімді қабылдай алады. Осыған қарамастан, ғасырлар бойы ислам дінінің әсерінде болған қазақ қоғамында патриархат жүйесі өзін жоймады, ол жаңа заманға бейімделген күйге енді. Әйелдерді кемсітушілік барлық деңгейлерде кездеседі: саясатта, үйде, жұмыста, қоғамдық орындарда. Жыныстық және тұрмыстық зорлық-зомбылық, экономикалық теңсіздік - Қазақстандағы нео-патриархаттың негізгі проблемалары болып табылады. Осы орайда, дипломдық жұмыстағы басты мәселе қазақ халқының мәдениеті мен ислам дініндегі әйел мәселесі шындығында қандай сипатта болды деген сауал төңірегінде өрбиді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан-2050 стратегиялық бағдарламасында отбасының тірегі болған әйел балалары, соның ішінде қыз баласының тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп мән береді. Онда тұңғыш президент: Біз қыздарымызға ертеңгі жар, ана деп қарап, тәрбиелеуіміз керек,-деп айтқан болатын [1]. Бұл әсіресе, бүгінгі жаһандық тәрбие дәстүрлерінің дендеп еніп, ұлттық болмысқа едәуір ықпал етіп отырған заманда өзектілігі артып отыр.
Бұл мәселеге кеңірек тоқталсақ отбасы, ошақ қасының берекесі, ата мен ана, ұл мен қыз секілді құндылықтарды қазақ халқы қашанда қастер тұтқан және қастерлей де бермек. Бұл жерде ата-ананың орның өте жоғары бағалайтын асыл дін - Исламнан дәлел келтірген жөн. Мұхаммед пайғамбардың Ата-ананың балаға бере алатын ең жақсы мұрасы-жақсы өнегелі тәрбиесі деген хадисі бар [2]. Бұл жерде ананың рөлі ерекше маңызды. Қазақ халқы: Әйел күннің шуағынан жралған деп дәріптесе, Алланың пайғамбары Жәннат - аналардың басқан ізінің астында деп әйел қауымды ұлықтаған. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында: Біз әйел затына анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз. Біз ананы қолдап қорғауымыз керек. Мені отбасында әйелдер мені анаға тұрмыстық зорлық зомбылық көрсету жайттарының көбеюі аландатады. Әйелді құрметтемеу деген болмау керек. Бірден айтайын, ондай зорлық зомбылықтың жолы қатаң кесілуі тиіс. Мемлекет әбден асқан жыныстық құлдыққа, әйелге тауар ретінде қарайтын көзқарасқа айрықша қатаң түрде тиым салуға тиіс, - деп ерекше атап көрсетті[3]. Қыз баланы құрметеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшкейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісің, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау ежелгі дәстүр. Жиын-тойларды қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңілерін атымен атамай Еркежан, Шырайлым деп еркелеткен. Орта азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе жердің көркі дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. Қызға қырық үйден тыю деген мақал да осының айғасы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған. Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру, шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған. Қыздарымыздың асыл қасиеті, жан-дүниесі нәзік, адал махаббат иесі болғандығын, дәулетке, байлыққа, жиһазға қызықпағандығын жыр-дастандардан білеміз. Қазақ қыздары махаббат атты асыл сезімді айрықша қастерлеп аялаған. Сүйген адамымен қол ұстасып бірге жүрсе, тіпті қатықсыз қара көже ішсе де бақыттымын деп, өмірге риза болған.
Қыз ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор дәрежеге жетеді. Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.
Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы әрине, әйел ана. Қазақ халқының ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел ана. Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп, деген ұлағкатты сөз осыдан туса керек. Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде сөйлеп, әдет ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас болып келуі бұрыңғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, нұрбике ханым, Айғаным, Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналардан қалған үлгі.
Зерттеудің тақырыбы. Қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесі
Зерттеудің пәні. Қазақ мәдениеті мен Исламдағы әйел болмысына тән сапалар жүйесі.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесің зерттеу, осы жолда тарихи жағдайларды ескеру, олардың ерекшеліктерің қарастыру, арасындағы айырмашылықты көрсету және ұқсас тұстарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері.
қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесіне қатысты зерттеулер мен ғылыми материалдарды жинақтау және талдау;
қазақ халқының және Исламдағы әйел болмысына тән тәрбие ерекшеліктері мен мәдениет сапаларын сипаттау;
ислам дініндегі әйел болмысының қазақ қыздары бойындағы сабақтастығын көрсету;
қазақ мәдениеті мен Исламға тән тәрбие ерекшеліктерін бүгінгі қыз тәрбиесінде ескерудің жолдарын ұсыну;
Қазақ халқының дүниетанымындағы ислам дінінің үйлесуінің тарихи-мәдени, рухани-әлеуметтік, саяси-құқықтық сипаттарын анықтау;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу барасында шетелдік және отандық ғалымдардың ой-пікірлерін талдау, салыстыру арқылы ғылыми нәтижелерге қол жеткізіліп отыр. Ғылыми ақпараттарға теориялық талдау жасау, жүйелеу, салыстыру, топтау, тарихи - педогогикалық деректерге салыстырмалы талдау жасау, бақылау, анкеттеу, сұхбат, әңгімелесу және т.б. зерттеу әдістері қолданылды. Қойылған міндеттер мен мақсаттарды орындау үшін қосалқы келесі әдістерге сүйендік: ситуациялық анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-тарихи, классификациялау, тарихи-логикалық және сипаттап баяндау, хронологиялық-проблемалық әдістері қолданылды. Аталған әдістердің көмегімен қазақ халқының мәдениеті мен Ислам дініндегі әйел мәселесіне қатысты ерекше сипаттамалар анықталды. Сонымен бірге, бұл еңбекте бірін - бірі өзара толықтыратын теориялық және эмпирикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу қортындылары исламдағы әйелдің қоғамдағы мәртебесі мен рөлін анықтауда, қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел тақырыбына байланысты туындайтын сауалдарды шешуде, халықтық дүниетаным қалыптарына сүйене отырып, ислам қайнар көздерін нысанға ала отырып, өзіндік заманауи тұжырымдарымен ерекшеленеді. Исламның әйелге қатынасына байланысты туындап отырған қазіргі қоғамдық санадан орын алған орынсыз пікірлерге дұрыс дол көрсету қажеттілікті талап етеді. Рухани азғындау, ұлттық рухани құндылықтардың бағасының түсе бастау, қоғам мен отбасындағы жағымсыз қылықтар, бала тәрбиесіндегі олқылықтар қазіргі заманның өзекті мәселелеріне айналып отыр. Осыған орай, ислам дінінің дені сау қоғам қалыптастырудағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз пайдасын тигізеді.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
I Қазақ ұлтының қалыптасу барысында әйелдің алған орны
Түркілер дәуіріндегі қоғамдағы әйел мәртебесі
Түркі әйелі атқа мініп отырып, жақсы шаба білген, қару қолдануды үйренген, ерлік жасаудан тайынбаған, қамал күзетшісі, уәли, елші де бола алған. Түркілер әйел ананы отбасының құты мен ырысы, ұйытқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы ғалым Лев Гумилев Көне түріктер деген іргелі зерттеуінде Түркілер әйелдерді сал серілердей қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да апа қарындастары қалып қойып, оларға ажал қауіп төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланды. Түркілерде анасының шыққан тегіне айрықша мән берген деп жазған [4, 56б.].
Ежелгі түріктердің отбасыларында әйелдердің жағдайы ерекше болды және оның ерекшелігі өз дәрежесіне байланысты көңіл бөлуді талап етеді. Біз түріктер тарихында исламға дейінгі кезең туралы сөз қозғайын деп отырмыз. Еуразия көшпенділерінің қоғамдық тарихының әр түрлі аспектілерін зерттеу көптеген ғалымдардың назарын өзіне аударады. Ежелгі және орта ғасырлық көшпенділер қоғамында орталық тұлға Еркек-жауынгер болғаны туралы идея болды. Бұл мәлімдеме негізге ие болды және көптеген жазбаша, археологиялық, этнографиялық, иконографиялық және басқа да көздерден ақпараттық тұрғыдан қамтамасыз етіледі. Десе де, соңғы онжылдықта жинақталған материалдар гендерлік тарихтың мұндай көрінісі соншалықты айқын емес екендігін көрсетеді. Осылайша, Скиф - Сармат дәуіріндегі бірқатар ескерткіштердің археологиялық қазбаларының нәтижелері, соның ішінде қоғамда жеткілікті жоғары орын алатын көрнекті әйелдерді жерлеу және олардың әлеуметтік рөлі үй шаруашылығымен шектелмегендігін анық көрсетуде. Зерттеушілердің пікірінше, Орталық Азияның әр түрлі өңірлерінде зерттелген қорғандарда әйелдердің мазарына қойылған заттар еркектердікінен әлдеқайда бай екендігі анықталды. Түрлі тарихи кезеңдердегі көшпенділер қоғамдарындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың әлдеқайда күрделі көрінісін куәландыратын басқа мысалдар бар. Осы бағытта көптеген пікірталас мәселелерін шешу сол қоғамдағы белгілі бір кезеңнің егжей-тегжейлі зерттеуімен байланысты.
Бұл бөлімде біз VI-XIII ғасырлардағы Орта Азиядағы түркі қоғамындағы әйелдердің мәртебесінің ерекшеліктеріне талдау жасаймыз. Орталық Азия көшпенділерінің қоғамында әлсіз жан өкілдері туралы ақпарат екі негізгі дерек көздерінен алынады. Олар жазбаша және археологиялық дереккөздер. Олардың деректері этнографиялық ақпараттармен анық сәйкес келеді. Көптеген сұрақтарға байланысты көрсетілген материалдар ежелгі түріктердің гендерлік тарихын жан-жақты қайта қалпына келтіруге мүмкіндік бере отырып, бір-бірін толықтырады. VI-XI ғасырдағы ежелгі түрік қоғамындағы әйелдердің рөлі мен орны туралы тарихнамада әлеуметтiк құрылымға, әлеуметтiк тәуелдiлiк нысандарына, ежелгi түркi отбасының табиғатына және т.б. байланысты кең ауқымды мәселелер тұрғысынан баяндалады.
Көптеген зерттеушілердің еңбектері ежелгі түріктердегі қоғамдағы әйелдердің салыстырмалы түрде жоғары дәрежеде болуын, бірінші кезекте, оның үй шаруашылығындағы рөлі туралы пікірді атап өтіп, патриархалдық отбасылық қоғамның әлеуметтік терминологиясында матриархияның қалдықтарын, сондай-ақ левират және кішігірім институттарының болуын дәлелдеуге тырысты. Шаруашылықта патриархалдық қоғамда әйелді құл бейнесінде қабылдап, оны ішкі жұмыстар үшін пайдаланудың негізгі нысаны ретінде түсіндіруге негізделген зерттеушілер, отбасылық экономикадағы әйелдердің және қыздардың еңбегін пайдалану туралы айтқан. Әсіресе, ежелгі түріктердің арасында әйелдердің рөлі шаруашылықта ерекше болды [5, 97б.].
Түрік әлеуметтанушысы М. Зия исламға дейінгі түріктердің арасында әйел құрылтай кездесулеріне қатысуға құқығы бар екенін және қаған өз әйелі Хатунмен бірге мемлекеттік шешімдерді қабылдаған деп санайды. Ғалым дәстүрлі отбасының патриархалдық сипатын түріктердің арасында бар екендігін атап өтті. Осындай идеялар сонымен қатар түрік тарихшыларының кейінгі шығармаларында да кездеседі. Олардың қатарына Зеки Валди Тоган мен Максуди Арсалдың шығармаларың қосуға болады.
Қазіргі уақытта көшпенділер қоғамында отбасында негізінен төрт-бес адамнан тұрды деп қарастыруға болады. Ежелгі түріктер арасында полигамияның(көп әйелділіктің) тікелей дерек көзі жоқ. Дегенмен, тіпті Бернштам моңғолдар туралы деректер негізінде, ерлер бірнеше әйелдерің әртүрлі киіз үйге көшірген деген фактіні атап өтті. Моңғолдардан басқа, бұл құбылыс қазақтар арасында белгілі және алтайлықтарда да кездеседі. Бернштам пайымдауынша, әртүрлі киіз үйлерде әйелдерді бөліп ұстау, патриархалдық экономиканы жеке, отбасылық шаруашылықтарға бөлу деп пайымдады. Олардың әрқайсысы жан-жақты басқарылған, яғни әрбір киіз үй әйелдің жауапкершілігіне тиесілі үй шаруашылығымен, бір адамға тиесілі жалпы үй шаруашылығының сегменті болды. Мұндай шара экологиялық жағдайларға тәуелді көшпелілер экономикасының мүліктік жағдайының тұрақсыздығына байланысты, үлкен практикалық маңызға ие деп есептелуі керек. Отбасылық экономикалық аумақтың түрлі бөліктеріндегі игіліктерді бөлу кейбір жергілікті апаттар болған жағдайда мал шаруашылығын сақтау мүмкіндігін арттырды [9, 112б.].
Ежелгі түріктердің әйелдерге құрметпен қарайтыны туралы, Син-Тан-Шу оқиғасында сипаттағандай Се Ли Кағанның ұлы туралы әңгіме бар. Ол анасының соңғы болып тамақ басына келгенде және оның үлесі жеткіліксіз болған кезде, ет жеуден бас тартқан. Бұл Қытай императорын таңқалдырды. Алайда, әйелдердің рөлі үй шаруашылығындағы жұмыспен шектелмеген. Джиу-Тан Шуда солтүстік көшпенділердің әдет-ғұрпы бойынша, хатун әскери жорықтарға қатысады делінген. Түркі әйелдері туралы Ибн әл-Жахиз былай деп жазады: Түркілердің әйелдері ерлердің өзіне және олардың қасиеттеріне сәйкес келеді, олардың жылқылары тек олар үшін ғана бейімделген. Китаб-и Дәдәм Қорқытта үйлену жасына жеткен ұлының әкесі қандай әйелдің қалағанына қатысты сұрағына жауап бергенде, ол былай деп жауап берді: Әке, мен өз орнымнан тұрмай тұрып, ол тұра берсін. Мен әлі күнге дейін жауынгерлік атқа отыра алмадым, ол отырғызсын. Әзірге қантөгістің қайнаған жері гяур халқына бармасам, оны жібере берсем, маған жауларымның басын әкелсін деген. Көптеген куәгерлердің айтуынша, атпен шабу мен садақ ату кезінде көшпенділердегі әйелдер ер адамдардан кем болмаған, кейде әскери жорықтарға қатысқан [9, 137б.].
Алайда, түріктердің көптеген әйелдерінің арасында барлығы бірдей мәртебеге ие болғаны анық емес. Кішігірім отбасы жағдайында ең аз әлеуметтік бірлік ретінде әйелдердің бірі басқаларға қарағанда кейбір артықшылықтарға ие болды. Хошо-Цадид мәтіндерінде хатун атауы тек Билге қағанның анасы, яғни оның әкесінің мұрагерінде болған. Күл-тегинге арналған ескерткіште барлық әйелдердің жартысы кіреді: алдымен, өг-им катон бөлініп, артынан ӛг-ләрім айтылған, яғни әйелдер мәртебесі бойынша ерекшеленген. Орхон мәтіндерінде ана термині көбінесе билеуші qaŋ, әке терминімен бірге қолданылады. Күл-тегін ескерткішіндегі көпше түрінде берілген әйелдер термині ру басының басқа әйелдері дегенді білдіреді. Яғни бір еркектің бірнеше әйелі болғандығын көрсетеді [9, 151б.].
Ежелгі көшпенділер қоғамындағы әйелдер мен ерлердің қызметі моңғолдар мен қазақтардың тұрмысындағы материалдарда айқын көрінеді. Плано Карпини Моңғолияға XIII ғасырдың 40-жылдарында саяхаттап келіп, төмендегідей жазба қалдырды: Әйелдер бәрін жасайды: киім, көйлектер, аяқ киім, етік және барлық былғары бұйымдарың тігеді, олар арбаларды жасайды және оларды жөндейді, түйелерді түйреп, олар барлық істерінде өте жылдам және жедел деген [18]. Өңделмеген терімен жұмыс істеу қазіргі ұғымға сәйкес, бұл тек еркектік, ауыр еңбек, үлкен дене күшін талап етеің жұмыс. Сонымен қатар арбаларды және түйе сөмкелерін жөндеуге де еркекке тән істер. Плано басқа саяхаттаушы Рубрукқа былайша үн қатқан: Әйелдердің міндеті - арбаларды жүргізу, оларға үй салу және оларды жөндеу, сиыр сүтін сауу, сары май және жарма жасау, терілерді өңдеу және оларды тігу. Сондай-ақ, сандалдарды, көйлектерді және басқа да киімдерді тігу. Киіз үйлерді немесе басқа уақытша тұрғындарды көтеріп, бөлшектеу. Көріп отырғанымыздай, әлсіз әйел қолынан келетін жұмыс емес. Күйеуінің жақсы қасиеттері әйелдің жақсы қасиеттерімен танылады. Егер әйелі нашар және ақылсыз болса, әйелінің абыройы болмаса, күйеуің де сонымен таныған! [5].
Көшпенділерге арналған әдемі әйелі бейнесі оғыздардың Бибі-i Дэдем Қорқыт эпосының жинағында жазылған. Ол қамқор әйел үй шаруасындағы әйел: Үйінің тірегі - күйеуі аң аулайтын кезде, ол қонақты тамақтандырады, оған сусын береді, құрметтейді және шығарып салады [6].
Монғолдар мен қазақтардың қоғамындағы еркек мүлде мүлік пен дүниеге ие болмаған, олардың ешқайсысында мүлік жоқ еді. Ішіндегі барша дүние мүлкімен киіз үйлер әйелдерге тиесілі еді. Олар өз күйеулерінен құқықтық жағынан қорғалған, кейде әлемнің көптеген елдеріндегі заманауи әйелдерге қарағанда әлдеқайда көп құқықтарға ие еді. Зерттеушілердің бірі Қырғыз (қазақ) үшін ең жақсы қуаныш - бұл қыздың тууы және бұл қуаныш оның нағыз ықпалды және бай адамдарға үйлендіру себебіне негізделеді [7]. Қызының туылуы ата-анасына әлеуетті пайдасы болса да, кейде шектеулі болды. Оларды жүзеге асыру үшін қызға үйлену керек болды. Қалыңдықтың қалың малы киіз үйден, ер-тоқымнан және барлық жабдықпен, қару-жарақпен, бүйір есікпен, киіммен, кілеммен және басқа заттардан тұратын болуы мүмкін еді [8].
Түркілер әйел ананы отбасының құты мен ырысы, ұйытқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы - ғалым Лев Гумилев "Көне түріктер" деген іргелі зерттеуінде "Түркілер әйелдерді сал серілердей әдейі қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да ордада апа қарындастары қалып қойып, оларға ажал қаупі төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланады... Түркілерде анасының шыққан тегіне айырықша мән берілген"- деп жазған [5-99б.]. Шындығында да қазақта "Жігіттің жақсы болуы нағашысынан" деген сөз бар. Оның түп мәніне үңілсек, ата - бабаларымыз аналарының, жұбайларының қадір - қасиетіне, оның шыққан тегіне ерекше мән берген. Мұның өзі қыз баланың ұрпақ өрбітудегі орнының жоғары, жауапты екендігін танытады
Көшпенділердегі әйелдердің орны мен рөлі негізінен көшпелі экономиканың ерекшеліктері мен көшпенділердің өмірдегі әйелдер мен ерлердің орны туралы ойларымен айқындалады. Әйел үй шаруашылығында орны ауыспас жұмыс күші және үй иесі ретінде есептеліп, үй шаруасы, ана мен бала тәрбиешісі ретінде қарастырылды. Көріп отырғаныңыздай, әйелдің отбасылық қызметі еркектен әлдеқайда көп. Сондықтан кейбір ғалымдардың түркі көшпенділер арасында әйелдер мәртебесін теріс бағалаумен келісуі мүмкін емес. Соңғы зерттеулер мұндай бағалауды сенімді түрде жоққа шығарады [10].
Егер де орта заманғы әйелдерді бейнелейтін ауыз әдебиетінің кейінгі кезеңдеріне көз жүгіртсек, әсіресе түркітілдес халықтарының аңыздарында танымал жеңімпазға ұзату дәстүрі көптеп кездеседі. Бұл тақырып дәстүрлі жалғасын ертедегі аңыздар мен ертегілерден тұратын түрік этностарының эпикалық әңгімелерінде өзінің жалғасын тапты. Аталған әңгімелердің негізгі арқауы батырдың сол замандағы мінсіз әйел болып бейнленген сүйіктісіне қол жеткізу жолындағы күресінен тұрады. Танымал түрік фольклорын зерттеуші В.М. Жирмунский өз заманында батырлар ертегісін ежелгі аңыздармен байланыстырып, ертегіден жалғасын тапқан батырлар эпосына теңеген. Сонымен қатар, бұл эпос өзінің дамуының түрлі сатысында тарихи, себебі түрлі деңгейде тарихи тізбектен тұрады және ерте кезеңді көрсетеді. Оның пайымдауы бойынша, жігіт пен қалыңдықтық арасындағы күрестің себебі сақталған әңгімелер неке қатынасының көне көрінісін айқындайды. Бұл жерде бірінші орынға қалыңдық образы шығып, матриархат дәуіріндегі тұрмыстық қатынас көрінеді. Атақты түрік ақыны, ойшылы, жырауы, Сырдария өзенінің маңындағы даланың тумасы IX ғасырдағы Қорқыт қобызшының атынан жазылған Китаб-и деде Коркут еңбегінде оғыздардың батырлық эпостары және көптеген түркітілдес елдердің аңыздары мен әңгімелері сақталған. Онда ертеректегі халықтың исламға дейінгі әйелдерге қатысты аналық бедел, отбасылық және туыстық қатынастар туралы ырымдар сақталған. Эпостың негізгі арқауы ішкі және сыртқы жауға қарсы күш-жігер беретін, батырға тән ерлік жасауға бағытталған патриоттық сезім туралы ой. Эпос батырлары текті, үлкендерге ізетті, әсіресе анасына, жалпы әйел затына үлкен сый-құрмет көрсететін кейіпте. Батырлық қасиет әйел кейіпкерлерінде де кездесіп жатады. Біраө ана образы шығармада әрдайым ерекше орын алады. Ана мен қалыңдық образы тазалық пен адалдық көрінісі ретінде бейнеленеді. Эпоста анаға деген махаббат суреттеледі. Қазан ханның үйін тонаған душпандар тұтқынға қатарында қырық қыз бар оның үлкен отбасын алады. Тұтқынға Қазан ханның жары Бұрла қатын және Ұрыз ұлы да түседі. Тұтқындар арасынана Қазан ханның әйелін табу үшін, дұшпандар Ұрызды ілгішке іліп, етін қуырып тұтқындарға беруге шешім қабылдайды. Етті жеуден бас тартқан әйел Қазан ханның әйелі болып табылады. Бірақ Ұрыз анасына өзін білдіртуге қарсы болады. Ол анасына: Менің етімді қуыра берсін, қыздар бір тілім жесе, сіз екі тілім жеңіз, бастысы сізді ешкім білмесін. Абайлаңыз!-дейді. Ананың махаббаты туралы Кәтаби әңгімесінде былай делінген: тау гүлінің шырынымен қосылған ананың сүті жігітті құтқарады.
Түрік әйелдерінің образындағы батырлық тақырыбы сақталған топонимдарда көрініс табады. Мәселен Қыз өлген көл аңызында дұшпандардан елін қорғап қалған қыз туралы айтылады. Қыздың дұшпандар басшысымен суға кеткен көлі солай аталып кетті, ал қыздың елінен тартып алыған малды айдаған жер - Мыңжылқы және Түйежайлау деп аталды. Моңғол халқының аңызына зер салсақ, түркі халқының әйелдер образдарындағы ұқсастықты байқауға болады. Бұл байланыс түрік және моңғол аңыздарындағы көне мотивтердің сақталуымен анықталады. Көп жағдайда әйелдер персонаждары қоғамда матриархалды идеологияның көрінісі іспетті үлкен күшке ие батыр қыздар образында. Немесе әйелдер образы бақсылықпен байланысып, бақсы рухында көрсетіледі. Әйел образының көнелігі жануарлар кейпінде де көрініс табады. Мәселен, Алдын даңғыны батырдың жары құс образында көріне білсе, Бора-Шээлей қоянға айналады, алтынбасты тұрпан болатын Онгун-Чечен әйелдер табиғатының екінші түрін ашса, бір жағынан, түркі халықтарының тотемге табынатын дүниетанымын көрсетеді. Түріктердің генеалогиялық аңызы бойынша ана көкбөріден тараған. Бұл тотем көрінісі Қобыланды эпосында бар, Құртқа-басты кейіпкер әйелі. Түрік аңызындағы өзге тотем ол-аққу. Алтайдың күмәнді халқы өзін аққудан тараған халықпыз деп есептейді. Қазақтарда да осындай аңыз бар. Ол былай өрбиді. Бірде ерте заманда өмір сүрген Қалша батыр ұрыста жеңіліп, әскерінен айрылып қалады. Өзі де жараланып көмекке мұқтаж болады. Өлім аузында жатқанда, аққу құсы ұшып келіп, батырға тұмсығымен су беріп, шипалы көлге жетуге көмектеседі. Ол жерде Қалша батыр ауруынан айығып, аққудың сұлу қыз екеніне көз жеткізеді. Көп ұзамай олар үйленіп, ұрпақтары қазақ деп аталады. Қалша батыр мен аққудың ұлдары-Бекарыс, Ақарыс, Жанарыс қазақтың үш жүзіне: Ұлы, Орта, Кішіге басшылық етеді. Әйелдердің түрік аңызындағы ана, келін, әпке, жар образдары көпқырлығымен танылады. Егер де түвин аңызындағы Алдын даңғыны (Ай-хун херелдиг Алдын дангына аудармасында Ай мен күн шуағын шашатын Алтын даңғына) қазақ аңыздарындағы батырлан әйелдерінің образымен салыстырсақ, ұқсастық табу оңай. Әдетте әйелдер ерекше қаситеке ие: көріпкел болып, жоғарғы әлемнің өкілдері құстарға айнала алады. Қамқоршы және құтқарушы роліндегі бұл батыр әйелдер ежелгі құдайлармен байланысты-ошақ иесі және көк құтқарушысы болып суреттеледі. Айта кетуіміз керек, әйелдер образы ерте дәуірдегі тотемикалық аңыздар кейіпкерлерімен түркі халықтарының рухани мәдениетінде үлкен орынға ие, матриархат дәстүрімен тығыз байланысты.
1.2. Қазақ хандығы тұсындағы әйел мәселесі және исламның қазақ қоғамына әсері
Дәстүрлі дала мәдениетінде қазақ әйелдері өздерінің отбасылық қана емес, қоғам мүшесі ретіндегі әлеуетін өнер-білім саласында, сондай-ақ, қоғам кайраткерлері ретінде көрсетіп, өзін-өзі дамытуға мүмкіндігі болды. Қазақы ортада қара бастан гөрі отбасылық мүдденің жоғары тұруы әйелдердің қоғамдық-әлеуметтік белсенділігіне кедергі болған жоқ: өнер саласында атағы кең жұртқа жайылған белгілі әншілер, ақындар, майталман күйшілер болды. Тарихта болған Болған ана, Домалақ ана, Дарабоз ана, Қарқабат ана, Қызай ана, Найман ана, Ұлпан аналар - рулы елдің бүтіндігіне қызмет еткен қайраткер тұлғалар болса, Қарқабат, Абақ, Қызай т.б. аналар рулы елдің ұранына айналып, сол рудың атына негіз болды[11].
Отбасылық салт-дәстүрлерді, қазақилық этнос құндылықтарын сақтап қалатын, дәстүрлі мінез-құлық тәртібіне және қазіргі заманғы өмір тәртібіне деген ұмтылысты үйлесімді түрде біріктіретін әйелдер болып есептеледі. Ұлттық дәстүрлерге сүйенер болсақ қазақ әйелі ең алдымен ана, оның басты мақсаты - балаларды дүниеге әкелу, оларды тәрбиелеу, сонымен қатар, ол күйеуінің барлық жақсы іс-әрекеттерінде оған қолдау көрсетіп, отбасында тыныштық пен бейбітшілікті сақтау болып табылады. Ал отбасынан бағалы не болуы мүмкін? Қазақ қоғамы үшін - отбасы, отан бірінші дәрежелі құндылықтар ретінде есептелінеді және рулық микрокосмос түрі, тұрақтылық пен әл-ауқат кепілі болып табылады.
Жасы ұлғайған сайын әйелдердің әлеуметтік рөлі өзгерді. Әйел өмір бойы бірнеше әлеуметтік рөл атқарады, кейде бір мезгілде бір неше рөлде болды. Әйел - ана, адал жар, әпке және қыз... Белгілі бір жасқа жеткенде ол келесі жас тобына кіреді: әйелдің отбасы мүшелеріне, оның айналасындағы адамдарға деген құқықтары мен міндеттеріне және басқалардың әйелге деген көзқарасына өзгерістер енгізіледі. Қазақ қоғамында әйелдің өміріндегі маңызды кезеңдерді белгілеу қиын. Әр қадам маңызды. Бірақ, егер біз қазақ мәдениетіндегі әйелдердің рөлі туралы идеядан бастасақ, онда кез-келген әйелдің өміріндегі маңызды сәттер ретінде үйлену және баланың туылуы деп атауымызға болады. Дәстүр бойынша, қыз бала кезінен некеге дайындалып, оған лайықты әйелдің мінез-құлық нормаларын үйреніп, қыздың отбасының мәртебесі белгісі ретінде қарастырылып отыр. Алғашқы баланың туылуы әрқашан жас келіншектің көптеген ұрпақтардың анасы болу қабілетін дәлелі ретінде бағаланды. Дәстүр бойынша көптеп дүниеге келген ұрпақ рудың тірі қалу кепілі болды. Әрбір келесі әлеуметтік топқа көшу арнайы рәсіммен белгіленді. Зерттеушілер бұл әдет-ғұрыптарды өмірлік циклдік әдет-ғұрып деп атайды. Бұл тақырып дәстүрлі тәсілдің ерекшелігін өте жақсы көрсетеді - адамның өміріндегі әр қадам ата-бабалардың дәстүрлері, аға буынның тілегі арқылы бағалануы керек.
Қазақ әйелдерінің шебер шабандоздар екенін және ерлермен қоса соғыс алаңында соғысқанын білеміз. Олар сондай-ақ кез келген адаммен еркін сөйлесуге үйренді, күшті және епті болу үшін жаттықан да. Қыздар ер балалармен музыкалық, жырлық жарыстарда, айтыста бәсекелестікке түскен және физикалық тұрғыда шыдамдылық танытып, өзін қорғай алған. Қыздар ұлдармен бірге ат жарыстарына қатысқан. Қыздар жыртқыш құстармен аң аулап, 14-15 жасында олар жабайы жылқыларды ұстап, оларды жаттықтырған. Шежірелер бізге ерлерге дау айтудан қорықпаған танымал қыз-батырлар туралы әңгімелерді ашады. Әйелдердің жекпе жек жарыстары көрермендердің көңілі үшін емес, ерлер арасындағы жекпе-жекке қарағанда, кем түспей, кейде драмалық оқиғаларға толы болған. Ауызша халық шығармашылығының туындылары бізге қыз-жауынгерлер - қару-жарақпен шайқасуға қабілетті, әдемі шабандоздар кейпінде бейнеленген, олар қажет болған жағдайда өздерін және отбасыларын қорғауға, ерлерімен бірге жаумен шайқасқа түсіп және жеңіп шығуға көмектескен.
Мұндай қызға үйлену оңай емес еді - күйеу жігіт қалыңдыққа деген өз құқықтарын дәлелдеуіне тура келген. Ол ат жарыстарында, садақпен атуда, күресте жарысқа түскен. Жиі қалыңдық өзінің болашақ жарымен күресуге дейін барғандығы туралы аңыздар бар. Бірақ жеңімпаз бағалы сыйлықты күткен болатын - некеден кейін, қыздар күйеулерінің дана кеңесшілері мен балаларының нәзік анасы, және адал әйелдері болды. Өкінішке орай, этнографиялық шындық аңызға айналған батырларға ұқсайтын әйел жауынгерлерді білмейді, алайда амазонизмнің жаңғырығы дәстүрлі киімдерде және қазақ қыздары мен әйелдерінің мінез-құлқынан көруіміз мүмкін.
Қазақ мәдениеті толығымен әйелге ана, адал жар, әпке, қыз ретінде құрметке толы. Осы орайда, қазақ мәдениетіндегі әйелдердің беделін төмендететін дәстүр бар ма? деген сұрақ туындауы мүмкін. Еуропалық адам үшін қыздарды алып қашу әдет-ғұрыптары қазақ әйелдерінің кемсітушілік позициясының квинтэссенциясы болды. Бірақ бұл қазақ дәстүрлері тұрғысынан қалай болмақ? Сұрақ күрделі және біркелкі емес. Қыздар әрдайым үйлену тойын күтеді. Басқа халықтар сияқты қазақтар да адам тағдырының құдай тарапынан жазылғанына сенеді. Екі адамның неке одағы тағдырдың алдында, тіпті туылғанға дейін алдын ала тағайындалған деп есептеледі. Халықта: Өмірде үш нәрсені алдын-ала белгілеу мүмкін емес: некенің кіммен болатындығы, туылған баланың жынысы және өлім уақыты. Целибат қазақ хандығында әрдайым сотталып, күнәлар үшін Құдайдың жазасы деп есептелді. Бірақ әрбір қыз үйлену тойынан кейін ата-анасының үйін тастап, кейде жүздеген шақырымға жаңа отбасына кететінін біледі. Ешкім де жас келінге жаңа ата-анасы мен туысқандары қалай қарайтындығың болжай алмайды. Сондықтан, тағдырдың тақырыбы әйелдердің, әсіресе некеге алып салты бойынша түскендердің сөздерінде жиі естіледі. Десе де, қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп, табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалын елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне, рухани болмысына игі ықпалын тигізген.
Сондықтан да халқымыз қыздарына төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып өсірген. Ерке қыз, иманды әйел, қасиетті ана солардан шыққан. Қазақтың батыл қыздары, ақын қыздары, ақылды қыздары ұлтты тәрбиеледі. Пәрәнжі-сәтір кимеген, сөйте тұра еркіндік пен есерліктің ара жігін ажырата білген парасатты, тапқыр, төзімді, өнерлі, шашын төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздар қазақта болған. Тар қолтықтан оқ тисе, тартып алар қарындас деп қызға сеніммен арқа сүйеу де тек қазақта. Қыздар тәрбиесі қоғамда рухани құндылықтарды, ұлы мұраттарды иманды және инабатты бәсекемен қалыптастырады. Бұл адамның ішкі түйсігіне өрелі қасиеттерді бойына сіңіре білген жандардан тараған ұрпақ ақыл мен алғырлықтын бүкіл бітім болмысын одан да артығырақ жақтырады. Қызды тәрбиелеу, өсіру, ер жеткізу ең маңызды мәселе. Қыз өсірі, гүл өсіру мен бірдей! Гүлге әлсін-әлсін су құйып, ауа жеткізіп, айналасын арам шөптерден тазартып отыру керек. Мұндай тиянақты күтім болмаса гүл солып қалады. Қыз да сондай. Оған тәлім мен тәрбие, өнер мен өнеге, білім мен мәдениет керек. Қазақта әр ата-ана өз қызын өнегелі етіп өсіруге бар күшін салып отырады. Білген білімін аямайды. Әр қыз өз отбасының тәрбиесімен ұядан ұшып, өмір деген үлкен әлемге қанат қағып жатады. Әрине, бұрын отбасылардың бәрі бірдей білімді болған жоқ. Бірақ қазақ хандығы тұсында өзінің ақыл-ойымен, даналығымен, парасаттылығымен ерекшеленген бізге белгілі көптеген әйелдер бар. Солардың кейбіреулеріне тоқтала кетсек:
Бопай. Әбілхайырдың әйелі ханшайым Бопайдың әйелдік ақыл-ойы, мықты мінезі, пайымдаулары мен іс-әрекеттерінде тәуелсіздігі, сондай-ақ туа біткен саяси тақылық тереңдігімен ерекшеленді. Көп жылдар бойы Бопай Ханым қазақстандық ақсақалдар арасында құрметке ие болып, кіші және орта жүз қазақтарының басқаруына өте күшті ықпалы болды.
Тарихшы Аркадий Левшин эксклюзивті, теңдесі жоқ бөлшектерді атап өткен: Бопай Ханшайым мөрі бар жеке жүзігімен ерекшеленген еді. Бұл әйелдерді әлеуметтік-саяси істерге қатысудан бас тартқызған қоғамда адамдар арасындағы ерекше айырмашылық болатын. Әбілхайырдың жұбайымен бірге қазақ ақсақалдарының құрылтайшылары алдындағы бірлескен келбеті оның ұсынған бастамаларының сенімділігі мен салмағын айтарлықтай нығайтты. Айта кететін тағы бір жайт, бес ұлынан кейін Әбілхайыр ханға Зулейха атты қыз сыйлаған. Бұл уақытта Ханның жасы 60 та еді.
Фатима. Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің әйелі - Фатима өте әдемі, білімді, ақылды әйел болатын. Жәңгірдің онымен некесі оның зияткерлік мүдделерін дамытуға айтарлықтай ықпалын тигізді. Бұл үйлесімді деп аталатын неке болды, ол тек мінездердің, мақсаттар мен ұмтылыстардың сәйкес келуімен ғана емес, сондай-ақ өз күйеуіне рухани әсер еткен. Император Николай I-нің тойында, оның жұбайымен бірге жүргенде, олардың бәрі Ханның әйелінің тәрбиесіне, әдептілігіне және тілдік дағдыларына таң қалған. Өмірінің соңғы жылдары ол өте қатты ауырған. Жәңгірдің замандастары Фатиманың ауруына және қайтыс болуына байланысты Ханның өзі де ерте қайтыс болған деседі. Бұл әйел тек қана адал жар емес, сонымен қатар өмірлік қолдау болған.
Айғаным. 1819 жылы Уалий ханның (екінші әйелі Абылай ханның үлкен ұлы) қайтыс болғаннан кейін, орыс патшалығы билікті ханның ұлына емес, 37 жастағы жұбайы Айғаным Сарғалдаққызына тақ мұрагері ретінде тағайындайды. Қазақ әйелдерінің арасында бірінші болып 13 жыл бойы Хан қызметін атқарды. Ол патша әкімшілігіне жіберілген марқұм күйеуінің хаттарын жеке-жеке мөр басып шыққан. Бұл хаттарда ол тұрғын үй салу, мектептер, мешіттер, моншалар салу туралы көмек көрсетуді сұрады, халықты қоныстандыруға, ауыл шаруашылық құралдарын сатып алуға және егін егу материалдарын сатып алуға қаражат жинады.Александр I патша Айғаным ханашайымның өтінішін қанағаттандырып, көмек көрсету туралы арнайы жарлық шығарды. 1822 жылы сібір қазақтар туралы жаңа жарлыққа сәйкес хан билігі таратылып, аудандар құрылды және аға сұлтандардың күші орнады, Айғаным аға сұлтанға сайланды. 50 жасқа келгенде, ол Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңғыс ұлына билікті тапсырды.
Кенже. Кенже Ханым немесе Якши, оның есімі революцияға дейінгі дереккөздерде дұрыс көрсетілмеген. Кенже Ханым Арынғазы Ханның бәйбішесі болды. Арынғазы қазақтар арасында өте ықпалды болды, ал патша үкіметі Кіші жүзде күшті хан орнатылса, онда ол өзінің ықпалын жоғалтады, сондықтан Арынгазы Петербургке шақырылды, онда ол тұтқынға түсіп, Калугада қудалауға жіберілді. Кенже тек қана батылдықпен ғана емес, сонымен қатар адалдықпен ерекшеленді. Ол патша үкіметінен Калуга қаласына бару үшін рұқсат сұрады, бірақ Николай бір кездері өз күйеулеріне Сібірге келуге мүмкіндік берген Декабристерге қарағанда, Кенжеге осындай мүмкіндік бермеді. Дегенмен, осы жылдар бойы ол күйеуімен байланыста болды. Оның хат-хабарлары сақталып қалған, мұнда оны қандай да бір жолмен көруге тырысып, онымен байланыс жасауға көмектеседі. Кенже күйеуінің жағдайын бөлісу үшін әртүрлі сынақтарға аттанады, бірақ оның жеке өмір сүруіне және тіпті өз жеке өмірін ұйымдастыруға мүмкіндіктері болды [20].
Әйелдің күйеуіне толық тәуелділігі барлық мұсылмандардың, соның ішінде қазақтардың отбасылық өмірінің маңызды ерекшелігі болды. Ал басқа көшпелі ауылшаруашылық мұсылман аймақтарынан айырмашылығы, көшпелі қазақтардың арасында ислам заңының қағидалары кеңінен дамымаған. Отбасылық өмірде бәрі салыстырмалы болды. Бұл көшпелі қазақтардың өмір салты мен ойлау тәсілі. Жыл бойы, Еуразияның шексіз далаларын роуминг бойынша, қазақтар көбінесе дәстүрлі заңдарға сәйкес өмір сүрді. Сонымен қатар, кең даланың аумағында мешіттер, минареттер, медреселер және т.б. сияқты діни мұсылман ғимараттары болмады, олар дала халқының рухани өміріне тікелей әсер етуі мүмкін. Мұхаммед қазақтар да осындай деп саналды.
Қазақ қоғамында шариғат, әдетмен салыстырғанда, басым рөлге ие болмады. Бұл шаруа қазақ шаруасының мағынасын арттырды. Көшпелілер өмірінің ерекшеліктері рухани өмірге, жыныстық қатынасқа, қоғамдық қатынастарды реттеуге әсер қалдырды. Шын мәнінде өздерін мұсылман деп санайтындар, соған қарамастан ғасырлар бойы өздерінің ата-бабаларының негізін қалады (ата-бабаларымызға табынушылық - аруа, тәңірлік және т.б.). Көршілес Орталық Азия халықтарының православтық мұсылмандарынан айырмашылығы қазақтардың әйелі күнделікті өмірде еркін болды. Бет-әлпетті жабу, жабысқақ немесе боғаны кию әдеті жоқ, үйдің әйел жартысында көзге көрінбейтін көздерден жасырынған. Бөлу бөлімі болмаған киіз үйде тек қана шартты бөлігі әйелдердің жартысы деп аталды, қоныстанған мұсылмандардың үйлерінен айырмашылығы (ішкі). Фестивальдарда немесе жасөспірімдерде қыздар ерлермен бірге түрлі далалық ойындарға (мысалы, қыз-қыз, қызды ұстау), айтысқа және т.б. белсенді қатысты. еркін сөйлесе алатын еді. Адамдар үшін қиын уақытта қазақ әйелі атқа мініп, жаудың шабуылын ерлермен теңестіре алар еді. Қазақ әйелінің бейнесі ауызша халық шығармашылығының лирикалық шығармаларында жақсы көрінеді: Қыз-Жібек, Қозы-Көрпеш-Баян-Сул және тағы басқа. Оған бала тәрбиесінде, ұлттық ерекшеліктерді тәрбиелеуде үлкен рөл атқарды.
Қазақ халқының өмірін жақсы білетін Шоқан Уәлиханов, қазақ халқының Исламы ислам алдындағы кезеңнің көптеген қалдықтарымен тығыз байланыста болған деп санайды. Қазақтар шамандар - бүркеншектердің зұлымдықтарына сенді және Құдайды мадақтауға құлшыныспен ие болған Ишандардың уағызында, қасиетті мазарларымен байланысы бар жерлерге табынатын, ал екінші жағынан тастар, ағаштар мен бұлақтар айналасындағы дұға мен құрбандықтар ұйымдастырылды, қасиетті жерлер деп есептеледі, бірақ Исламға қатысы жоқ [19, 99б.].
Ислам дін, VII ғасырда пайда болғанымен, 8 ғасырда Қазақстанның оңтүстік аумағына енген, алайда шексіз дала кеңістіктерінің негізгі бөлігінде ол абсолютті әсер етпеді. XIV ғасырға дейін Дешті - Қыпшақ даласында әр түрлі нанымдар мен діндер өмір сүрді. Бұл жерде біз пұтқа табынушылықты, шаманизмді, тәңіршілдікті, бабаларымыздың табынуын, несториандық христиандықты және т.б. атеизмді кездестіреміз. Шыңғыс хан барлық діндерді қолдап, діни қызметкерлерге құрмет көрсеткендігі белгілі. Халифа Хишам (724-743 жж.) Кезінде мұсылман миссионерлерін ұсынып, исламнан бас тартқан Қаған Түргешс Сүлүкті еске түсірдік, бұл түріктер көшіп-қонушы емес, тігінші, аяқ киім, бірақ шексіз даланың жауынгерлері [21, 101-102].
Өзбек ханы Алтын Ордада билікке келгенде, Ислам өз елінде, соның ішінде Ақордада ресми дін болды. Осы сәттен бастап, Қазақстанның далаларында ислам құқығы - шариғат нормалары пайда болады. Айта кету керек, шариғатпен қатар, көшпелілер қоғамында өмір нормаларының негізгі көзі болды. Қазақ хандығы кезінде көшпенділер жиі Шариғат заңының моральдық жағынан кетіп қалды. Мысалы, өзбекшілдермен шайқаста Сырдарияның билігі үшін шейбандықтар қазақтар мұсылман бауырластарды басып алып, құлақтарына қолдарын тигізіп, олар арқылы шикізаттық белдіктерді тартып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz