Қарым - қатынастағы қиындықтар
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1.Қарым-қатынастағы қиындықтар
1.2. Қиындықтар функциясы
1.3. Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психикалық сипаттама
III. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қарым-қатынас - адамдар арасында бірлескен іс-әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс; екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалды ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу. Қарым-қатынас тұлғалар мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шарты болып табылады. Қарым-қатынас,барысында,адамдардың танымдық хабарлармен, ақпаратпен, тәжірибемен, біліммен, дағдылармен алмасуы және өзара түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы,жүзеге,асады.Қарым,қатына стың интерактивті, коммуникативті,
перцептивті деген үш жағы және мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады. Негізгі қызметі:
1) ақпараттық-коммуникативтік (ақпарат алмасу және адамдардың бірін-бірі тануымен байланысты);
2) реттеуші-коммуникативтік (адамдардың іс-әрекетін реттеу және біріккен әрекетті ұйымдастыру);
3) аффективті-коммуникативтік (адамның эмоционалдық аясымен байланысты). Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты - өзара түсіністікке қол жеткізу. Қарым-қатынас жасауда қатынасқа түскен адамды тыңдап, түсіне білудің маңызы зор. Бұл басқа адамның ішкі жан дүниесін түсініп, оған өз ойын дұрыс жеткізуге мүмкіндік береді. Адамдар басқаларға өз ойлары мен көзқарастарын түсіндіре отырып, түсініспеушілік, ұрыс-керіс пен дау-жанжал секілді жағымсыз құбылыстарды болдырмауға әрекет жасайды. Адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға мынадай ережелердің орындалуы көмектеседі: барлық адамдармен тең дәрежеде, дөрекілік пен жағымпаздықсыз қарым-қатынас жасау; сұхбаттасушының жеке пікірін сыйлау; бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау; басқа адамның пікірін сыйлау және тәжірибесін қабылдай білу. Қарым-қатынас мәдениетін меңгерген тұлға өзімен қатынас жасайтын адамға құрметпен қарап, сыйластық білдіреді. Адамға сыйластықпен қарау жақсы қарым-қатынас жасаудың негізгі өлшемі болып табылады.
Қарым-қатынастағы қиындықтар ( іс-әрекеттегі) - адамның болжаған (жоспарлаған) қарым-қатынасты жүзеге асырудағы іркілісті субъективті бастан кешіру күйі, яғни қарым-қатынас серігінің оның әрекеттерін қабылдамауы салдарынан, мәтінді түсінбеу (хабарды), серігінің түсінбеуі, коммуникативтік ситуацияның, өзінің психикалық күйінің өзгеруі, т.б. салдарынан болатын іркілістер. Қарым-қатынасты этно-әлеуметтік, мәртебелік-позициялық, жас ерекшелік арасындағы қиындықтар кездеседі.. Әтно-әлеуметтік қиындықтар этникалық сана ерекшеліктерімен, оның әлеуметтік және мәдени дамуының нақты жағдайларындағы қарым-қатынасында көрінетін құндылықтарымен, ұстанымдарымен байланысты. Қиындықтық мәртебелік- позициялық саласы бірқатар терең себептермен шартталған: отбасылық тәрбие, қарым-қатынас позициясы, білім беру жүйесінің саласы, қала мәртебесі және т.б. Тұлғааралық қақтығыс бұл жеке индивидтердің арасындағы психологиялық және әлеуметтік байланыс кезінде туындаған қақтығыс. Мұндай қақтығыстар қоғамдық өмірдің әр саласында тұрмыстық, экономикалық, саяси, өндірістік және т.б. туындайды.Оқиға - қақтығыстың туындауына себеп болған жағдай. Оқиғаны сылтаудан ажырата білу қажет Сылтау дегеніміз - қақтығыстың басталып кетуіне түрткі болған жағдай. Ол кездейсоқ және әдейілеп ойластырылуы мүмкін. Дегенмен сылтау қақтығыс емес. Бұл қақтығыстың басталуы болып табылады. Тұлғаралық қақтығыстардың туындау себептері әртүрлі.Объективті, яғни адамның қалауынан тыс;Материалдық және идеалды; Уақытша және тұрақты т.б. болады. Қақтығыстың формалары: көңілі толмау, келіспеушілік, қарсы әсер ететін, айтқанында тұрып алатын, бөліну, қарсы күресу; Кез келген тұлғааралық қақтығыстарда тұлғаның психикалық және әлеуметтік психикалық және адамгершілік мінездері, адамдардың жеке қасиеттерінің маңызы зор.Тұлға мен топ арасындағы қақтығыс көп қырлы, оған топтық ұйымның себептері де қосылады. Ол деструктивті және конструктивті болуы мүмкін. Топ аралық қақтығыс кіші, орта, үлкен топтар мүдделерінің қақтығысуынан пайда болады. Топаралық қақтығыстардың себептері әр алуан, экономикалық, діни, саяси, мәдени, ұлттық-этникалық т.б. ХХ ғ. ортасында қақтығыс теориясының әлеуметтануда дербес сала ретінде көрінуіне жоғарыдағы жағдайлар себеп болды. Бұл ең алдымен атақты екі ғалым неміс әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф пен американ социологы Льус Козердің еңбектерінің арқасында жүзеге асты. Қақтығысты зерттей келе, ғалымдар қақтығыс қоғам өмірінде позитивті рөл ойнайды деген тоқтамға келді. ХХғ. 60 жылдарында Дарендорф Қоғамның қақтығыстық моделі деп аталып кеткен әлеуметтік қақтығыс теориясын жасап шығарды.
Өзінің Индустриальды қоғамдағы таптар және әлеуметтік қақтығыс (1957) Қазіргі әлеуметтік қақтығыс (1988) еңбектерінде қақтығыстың болуы қоғамның табиғи күйі деп қарастырды. Қақтығыстың мүлдем болмауы бұл қалыпты жағдай емес, яғни нормадан ауытқу. Қоғам мен ұйымда қақтығыстың болмауы күдік туғызады. Қақтығыс белгілі бір қоғамдық жүйеге әрдайым қауіпті бола бермейді. Керісінше, олар қақтығыстардан туындайтын позитивті өзгерістер негізінде оның өзгеруі мен сақталуының бастауы болып табылады. Жұмысшы мен кәсіпкер арасындағы экономикалық негіздегі қақтығыстар ХХ ғ. тән өзінің алдыңғы жарылыс күшінен айырылды, қазіргі кезде революциялық әдістерді қолданбай-ақ шешіледі.
1.1.Қарым - қатынастағы қиындықтар
Қарым - қатынас серіктестер арасында дұрыс жүзеге аспай жатады. Бұған сыртқы шектеулермен қатар, біршама терең қарама-қайшылықтар себеп болуы мүмкін. Мұндай қарым-қатынастың шектеулері, деп көрсетеді әйгілі отандық психолог Д.С. Парыгин жасанды қарым-қатынастардың кейпін киіп, "стереотипін","стандартты тәрбиелік реакциялармен" орнын ауыстыра отырып, бұл "адамдар арасында психологиялық кедергі" туғызады дейді. Бұл кедергілер адамдардың бір-бірін дұрыс түсінуіне, өзара қарым-қатынасына кедергі жасайтын қарама-қайшылықтар ретінде көрінеді. Кез келген адамның қарым-қатынас процесінде алдынан кездесетін әр түрлі күнделікті қиыншылықтарды жеңе алмауы, бұл оның эмоцианалдық күйі, физикалық, психологиялық денсаулығына кері әсерін тигізеді.Қақтығыс - (латын тілінен conflictus - қақтығыс)қарама,қарсыбағыттағы,оппо ненттердің,субъектілердің,мақсаттар ының,көзқарастарының, бағыттарының қарама-қайшылықтары.Қақтығыс жағдайы - ұжымдағы ситуацияның қайшылығының күшейген шегі.Өзінің табиғатына сай қарым-қатынастың сыртқы шектеулері әр түрлі болуы мүмкін.А.Б.Добрович қарым,қатынастағы,екі,жақтың қанағаттанбаушылығын туғызуға себеп болатын шектеудің 3 типін көрсетіп береді.
Шартты түрдегі шектеулер - адамдар расында "конвенция" болған жағдайда пайда болады, яғни салт - дәстүр, ғұрып өзін қалай ұстау керектігін көрсетеді. Осыған сай жасы төмен жастар - үлкендерді үлгі тұтып, тыңдау керек, үлкендер - кішілерді үйретіп, көмектесу керек, күйеу бала қалыңдығын қамқорына алу керек, қалыңдық - басқа ер адамдарға көңіл аудармау керек, достар-бір-бірін сатпай, алдамау керек. т.б.
Жағдайлық шектеулермен - біз толыққанды қарым-қатынас қатаң жағдайдың шеңберінде шектеулі болған жағдайда кездесеміз. Қарым-қатынасқа тұлғалардың серіктес ретінде қатысуы жағдайды одан ары қиындатып жататынын кездестіріп жатамыз. Мысал ретінде жүгірушілердің эстафетаны беруі, қарауышының кезекті өткізіп беру ережесі, студенттердің емтихандық сессиясы, жапондықтардағы шәй беру рәсімін т.б.айтуға болады. Сондықтан да қалалық транспортта кездейсоқ кездескен әңгімелесушінің жеке өміріне қатысты сұрақтар қойылмайды. ("Сіз бүгін жақсы ұйықтамаған сияқтысыз?") немесе өзінің жеке өмірі туралы хабар беру ("Білесіз бе, менің өмірден көңілім қалған") Мұндай жағдайда жеке өміріне қатысты емес қаратпа сөздерді қолдану керек. "Рұқсат па?- Мәселе жоқ", "Рұқсат етесіз бе?- Өтінемін", "Кешіріңіз-Айыбы жоқ" т.б.. Бұндай жағдайда осындай жолмен көпшілік қарым-қатынасқа көшуге болады.
Эмоционалды шектеу - қарым-қатынас атмосферасының құрылуында анықталады. Егер әңгімелесушілер бір-бірін кездестіргенде жасанды қуаныш пен махаббатты сезінсе, онда олар қарым-қатынастағы бақытты минуттарды бұзбау үшін олар өздерінің уайымы мен проблемаларын жасырады. Егер серіктестер эмоционалды суық болса немесе бір-бірімен жауласқан болса, онда олар конфликтіні шектеуге тырысып, қарым-қатынаста масканы қолданады. Мұндай жағдайда әркім өзінің серіктесіне қуаныш сыйлауы өте сирек болады.
Н.И. Шевандрин біздің эмоциямызға негізделген келесі кедергілерді көрсетіп берді:
Жек көру және жиренгіштік кедергісі - күнделікті өмірде жиі кездеседі. Қолайсыз иістер, тер қолдар, әңгімелесушіге тым жақын жүру әдеті - бұның бәрі қарым-қатынастағы серіктесінің жиренгіштік сезімін туғызады. Ал мұның алдын алу үшін гигиена мен әдетке жиі көңіл бөлу керек.
Уайым мен қайғырудан пайда болатын қарым-қатынастағы кедергімен кез-келген адам кездеседі. Қайғырудың адам ойын өзіне аударатыны соншалық, ол адамның ойын басқа адамдарға бұру өте қиын. Қайғыруға себеп әдетте трагедиялық оқиғалар, өзінің жағдайына қанағаттанбаушылықтан, артық физикалық шаршауды сезінуден пайда болады.
Қорқыныш кедергісі - тұлғалар арасындағы қарым-қатынаста кедергі жасайтын жеңуі қиын кедергілердің бірі. Кейбір адамдарда өмірлік қиын жағдайлардан қорқыныш тез туындайды. Қорқыныштың себептері түрлі болып кетуі мүмкін. Сіз бұл қорқыныш кедергісін жеңе алуыңыз, оны қаншалықты дұрыс шеше алуыңызға байланысты.
Ұят пен кінә кедергісі - бұл басқа біреудің немесе өзіне деген қолайсыздықтан туатын кедергі. Ұят адамды сынау немесе жақтау кезінде пайда болады. Ұят пен кінәнің әңгімелесушімен қарым-қатынасты үзетін кездері аз емес. Артық ұялушылықтан зардап шегетін және ұятқа мойынсынбайтын адамдар да бар. Соңғылары өзінде психологиялық қорған құрып алған. Олар көп жағдайларда, оларға сын айтқандарды тыңдамайды, өзіне ақтаушы мотивтер іздейді. Өте төмен және өте жоғары кінәні сезіну адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынасты бұзады.
Күштеу шектеулері туралы біз серіктестердің біреуі тұлғааралық қарым-қатынасқа дайын болса, басқасы қандай да бір себептер арқылы бұдан өтіп кетіп, вербальды немесе вербальды емес жолдарды қолдана отырып, өзінің серіктесін тура соны істеуге мәжбүрлеуінен көреміз. Осындай қарым-қатынасты әйгілі Шекспир сахнада бейнелеп берген болатын, оны Рамеоның Капулетти әулетімен достасуға тырысқан көрінісінен көруге болады. Осындай шектеудің ішінен мынандай кедергілерді көрсетуге болады:
Жек көрушілік кедергісі - мінездің бейнеленуін көрсетеді, бірақ бұл кейде нәсілдік немесе ұлттық кемсітушіліктен көрінеді. Кейбір жағдайда ғана болмаса, оны жеңу қиын.
Қабылдау кедергісі - түсініксіз ойды айтуда, әңгімедегі ойдың дұрыс құрылмауы, т.б. жағдайда пайда болады.Ойдың дыбысталуы, мағынасына қарағанда маңызды емес. Аз эмоционалды сөздің адамның жүрегі мен жанына жол табуы қиын.Жоғарыда айтылған сыртқы шектеулермен қатар, қарым-қатынас кедергісі ретінде басқа да факторлар конфликтінің пайда болуына әсер етеді. Көбіне ішкі психологиялық кедергілермен қақтығыс жиі кездеседі. Кез- келген конфликт өздігінен пайда болып, ізсіз жоғалып кетпейді. Кез-келген әрекеттің астында қарым-қатынастағы әріптестердің мақсаттар, ал конфликтінің артында - қарым-қатынастағы серіктестердің мақсаттары мен тілегінің келіспеушілігі жатады. Әйгілі психолог М. Аргайл қарым-қатынастың маңызды мотивтері, конфликтінің себептері ретінде: өзіндік таным, рухани және эмоционалдық байланыс, басқару, агрессия, басқаларды өзіне бағындыру сияқты т.б. себептерді көрсетіп береді.
Қақтығыста соңғы қарым-қатынастағы табыс өзгереді, яғни адамдар арасындағы бір-бірінен күткен, тәртіп сәйкестілігі. Қарым-қатынас әрқашан және барлық жерде жақсы жүреді және ішкі қарама-қайшылықтардан азат болуы мүмкін емес. Кейбір жағдайларда келіспеушілік байқалады, мақсат пен тапсырмаларды шектелуін бейнелейтін антогонизм позициясы, бұл кейде өзара жауласушылықты - өзара конфликт пайда болады.
"Қақтығыс" аударғанда қақтығыс деген мағынаны береді. Кез-келген конфликтінің негізі болып бір жағдай жатады, оған қарым-қатынастағы серіктестердің қарама-қарсы бағыттағы мақсат, позиция, көзқарас, ойының қақтығысуынан болады. Қақтығыстың әлеуметтік маңызы әр түрлі болып келеді және тұлғааралық қарым-қатынаста негізінен қандай құндылықтар жатқандығына байланысты.. Бұл былғанған жейдеден туған конфликт бір бөлек, ал мемлекеттік мәселелері өз алдына бір бөлек болып табылады. Қатысушылардың санына байланысты қақтығыс тұлғааралық, тұлға-топ арасында, топаралық болуы мүмкін. Тұлғааралық қақтығыс бірнеше қатысушылардан тұрып, олардың әр қайсысы басқаларына қарсы өзіндік ойымен қарсы шығады. Мысалы: 3 мектеп оқушысы өзара келісе алмай, бүгін кешке қайда барарын шеше алмай жатыр. Егер бір жақтың ойын басқа қатысушылар қолдаса, онда ол тұлға - топ арасындағы қақтығысқа айналады. Топаралық конфликтіде әр түрлі топтардың көзқарасының қақтығысы жүреді. Қақтығыс қандай қысқа мерзімді немесе шулы болмасын, оның өзіне тән заңдылықтары бар. Әдетте, конфликтінің негізгі 5 кезеңін атап көрсетуге болады: Қақтығыстық жағдайдың пайда болуы, конфликтіні тану, конфликттік тәртіп орнату, қақтығыстың тереңдеуі және оның шешілуі. Оларды тереңдетіп қарастырайық.
Қарым - қатынас процесінде кері байланыстың нәтижелілігін көтеретін белгілі бір ережелер бар. Бұл ережелерді өз іс-әрекеті процесінде адамдармен: қол астындағылар, ұжымдастар, жоғарғы басшылармен үнемі қатынаста болатындықтан әрбір жеке тұлға білуі тиіс. Бұл ережелер бірнешеу:
1. Сіз айтқан ескертулерде тұлғаға тиіспеу керек, ал сіздің әріптесіңіздің мінез-құлқындағы ерекшеліктерді ескеру керек.
2. Көбірек қорытынды туралы емес, бақылау туралы айту керек. Бақылау - Сіздің көргеніңіз бен естігеніңіз, ал қорытынды - Сіздің фактіге негізделген қайта толқталуыңыз.
3. Бағалау формасында сөйлемеу керек. Егер сіз кейбір бағалаулар айтатын болсаңыз, мейірім және жауыздық, дұрыстық және дұрыс еместік, жағымды және жағымсыздық туралы т.б. сияқты қарапайым категорияларды қолданасыз. Бұндай типтегі баға сіздің құндылық жүйеңізге негізделеді. Баға қарым - қатынас процесіндегі жақсы түсінушілікке көмектеспейді.
4. Маңызға ие жағдайларда алыс өткенге емес, жақын уақытқа назар аудару керек.
5. Кеңесті барынша аз беру керек. Әріптесіңізбен ой, ақпарат алмаса отырып, өз бақылағаныңызды ғана айтуыңыз керек.
6. Сұқбаттас әріптесіңіздің тұлғасына және оның мінез-құлқындағы ерекшеліктерді сынға алу мәнсіз, оған ықпал ету мүмкін емес.
7. Әріптесіңізге керекті ақпаратты жеткізу үшін қолайлы жағдай және оның жеткізілуінде дәлдік формасын таңдау керек. Қақтығыстық жағдайдағы мінез-құлық моделінің әр түрі бар. Өзара сенім және әріптестік жағдайын жасау. Бұл келісім мен өзара түсінікке негізделген, сонымен бірге қарсыластың әлсіз жақтарын пайдалануды көздемеу. Егер екі жақ та ортақ нәтижеге жетуді көздесе және осы негізде әріптестікке ұмтылса, бұл жағдайда қақтығыс сәтті шешіледі. Ортақ мақсат пен өзара іс-әрекет тәжірибесі әріптестерді бір-біріне жақындата түседі. Бұл қарым- қатынастағы ашықтық тәуекелін жеңілдетеді. Көрініп тұрғандай, алайда, адамдар өздері қақтығыстық қарым-қатынастағы адаммен бірге ары қарай жақсы жұмыс жүргізу мүмкіндігін ойлап жатпайды. Егер,мұндай,жағдайдағы жетекші бағыты туралы айтсақ, ол үлкен қиындыққа тап келеді. Мұндайда тіпті дәлелдер де маңызды емес, керісінше мәселені қоя білу, жауап тездігі, шешендік,және,т.б.тәсілдер,маңызды. Қарым,қатынастағы қиындықтар (іс-әрекеттегі) адамның болжанған (жоспарланған) қарым,қатынастыжүзеге асырудағы іркілісті субъективті бастан кешіру кҥйі, яғни қарым-қатынас серігінің оның әрекеттерін қабылдамауы салдарынан, мәтінді түсінбеу (хабарды),серігінің түсінбеуі, комммуникативтік ситуацияның, өзінің психикалық кейінің өзгеруі және т.б. салдарынан болатын іркілістер.
Қиындықтар іс,әрекетттің, қарым,қатынастың тоқталуы, оларды жалғастыру мүмкін болмау формасынан айқындалады (А.К. Маркова).
Іс,әрекет процесіндеқиындықтардың пайда болуы және оны саналы
түсіну, объектілендіру,проблемалық жағдайдың пайда болу шарттарының
бірі екенмұның бәрі,ойдың (С.Л. Рубинштейн) пайда болуы мен алға жаңаруының алғышарты мен негізі болып табылатынын есепке ала отырып, ол педагогикалық психологияда адамның интеллектуалдық ісәрекетін белсендендіру факторы, қалыптасқан қиын жағдайдан шығудың жаңа тәсілдері мен құралдарын табуды ынталандыру факторы ретінде де қарастырылуы мүмкін. Осығанбайланысты педагогикалық қарым,қатынас процесіндегі қиындықтар-дың позитивті және негативті,функцияларын,бөледі.
1.2.Қиындықтар функциясы
Қиындықтардың позитивті функциясы (А.К. Маркова бойынша)
... екі мәнге ие: ) индикаторлық (мұғалімнің назарын аудару; мысалы,
зейінді мұғалім ӛзінің қиындықтарын оқушыларының қателіктерінен
кӛреді); б) ынталандырушы, жұмылдырушы (мұғалімнің іс-әрекетін
қиындықтарды талдау мен оларды жеңуде белсендендіру, тәжірибе
жинақтау) . Осы тұрғыдан мұғалімнің күрделі педагогикалық немесе
коммуникативтік міндеттерді сәйкес шешпеу салдарынан туатын
қателіктерге қатысты мұғалім позициясының екіжақтылығы көрнекті.
Біреулері мұндай іс,әрекетте қате жіберуге болмайды десе, басқалары оларды қажетті және міндетті тҥрде болатын элемент ретінде қарастырады.
Сонымен бірге, А.К. Маркова қиындықтардың негативті функцияларын дабөледі, олар да екі мәнге ие:) тежеуші қиындықтарды жеңу
жағдайының болмауы кезінде немесе өз,өзіне қанағаттанбау болған жағдайда мысалы, өзін,өзі бағалаудың төмен болуы және деструктивті, қиратушы (қиындықтар іс,әрекеттің тоқталуына, ыдырауына, мектептен немесе кәсіптен бас тартуға әкеледі). Әдетте іс-әрекетте, қарым-қатынаста адам тек осы процестердің ары қарай қалыпты іске асуына
кедергі келтіретін жағдайларды ғана белгілеп отырса, мұғалім үшін өз
басынан өтетін қиындықтарды да, оларды үнемі қиындықтар ретінде
саналы түсінбесе де білу маңызды. Іс,әрекет субъекттері оны
қиындықтар, кедергілер ретінде түсінетін бірлескен іс-әрекетте, қарым-қатынаста кездесетін ауыртпалықтар мен кедергілер, зерттеу (Е.В.Цуканова) нәтижелерінің кӛрсетуінше, іс,әрекеттің сипаты мен қарым,қатынастың жағдайына сәйкес келмейтін мінез,құлықтан, контакт орнату мен оны
сақтау ерекшеліктерінен, қарым,қатынасқа тҥскен адамдардың
психологиялық жайлылығының деңгейінен, олардың эмоционалдық көңіл-күйлерінен байқалады. Қиындықтар осы жағдайлардың біреуінде байқалынуы мүмкін, алайда көп,жағдайда олардың бірнешеуінде бір мезгілде
байқалады.
Тұлғарарлық қақтығысты шешу.Әрбір тұлғааралық қақтығыс ерте ме, кеш пе шешіледі, оны шешудің формалары қақтығыстың даму жағдайындағы субъективтердің мінез-құлықтарына байланысты. Қақтығыстың бұл бөлігін эмоциональды деп есептейді және ең маңыздысы деп саналады. Зерттеушілер тұлғараралық ақақтығыста төмендегідей мінез - құлықтың үлгілерін анықтайды.
1. Өзара күрес - ымыраға келмеушілік, бірлестікті қабылдамайтын, өз мүдделерін қорғау үшін барлық әдістерді қолданатын салыстырмалы тұрақты, сипаттамалы.
2. Ауытқу - қақтығыстан қашу мүмкіншіліктері, қақтығысты шешу шарттарының жеткіліксіздігінен оған назар ... жалғасы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1.Қарым-қатынастағы қиындықтар
1.2. Қиындықтар функциясы
1.3. Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психикалық сипаттама
III. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қарым-қатынас - адамдар арасында бірлескен іс-әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс; екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалды ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу. Қарым-қатынас тұлғалар мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шарты болып табылады. Қарым-қатынас,барысында,адамдардың танымдық хабарлармен, ақпаратпен, тәжірибемен, біліммен, дағдылармен алмасуы және өзара түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы,жүзеге,асады.Қарым,қатына стың интерактивті, коммуникативті,
перцептивті деген үш жағы және мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады. Негізгі қызметі:
1) ақпараттық-коммуникативтік (ақпарат алмасу және адамдардың бірін-бірі тануымен байланысты);
2) реттеуші-коммуникативтік (адамдардың іс-әрекетін реттеу және біріккен әрекетті ұйымдастыру);
3) аффективті-коммуникативтік (адамның эмоционалдық аясымен байланысты). Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты - өзара түсіністікке қол жеткізу. Қарым-қатынас жасауда қатынасқа түскен адамды тыңдап, түсіне білудің маңызы зор. Бұл басқа адамның ішкі жан дүниесін түсініп, оған өз ойын дұрыс жеткізуге мүмкіндік береді. Адамдар басқаларға өз ойлары мен көзқарастарын түсіндіре отырып, түсініспеушілік, ұрыс-керіс пен дау-жанжал секілді жағымсыз құбылыстарды болдырмауға әрекет жасайды. Адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға мынадай ережелердің орындалуы көмектеседі: барлық адамдармен тең дәрежеде, дөрекілік пен жағымпаздықсыз қарым-қатынас жасау; сұхбаттасушының жеке пікірін сыйлау; бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау; басқа адамның пікірін сыйлау және тәжірибесін қабылдай білу. Қарым-қатынас мәдениетін меңгерген тұлға өзімен қатынас жасайтын адамға құрметпен қарап, сыйластық білдіреді. Адамға сыйластықпен қарау жақсы қарым-қатынас жасаудың негізгі өлшемі болып табылады.
Қарым-қатынастағы қиындықтар ( іс-әрекеттегі) - адамның болжаған (жоспарлаған) қарым-қатынасты жүзеге асырудағы іркілісті субъективті бастан кешіру күйі, яғни қарым-қатынас серігінің оның әрекеттерін қабылдамауы салдарынан, мәтінді түсінбеу (хабарды), серігінің түсінбеуі, коммуникативтік ситуацияның, өзінің психикалық күйінің өзгеруі, т.б. салдарынан болатын іркілістер. Қарым-қатынасты этно-әлеуметтік, мәртебелік-позициялық, жас ерекшелік арасындағы қиындықтар кездеседі.. Әтно-әлеуметтік қиындықтар этникалық сана ерекшеліктерімен, оның әлеуметтік және мәдени дамуының нақты жағдайларындағы қарым-қатынасында көрінетін құндылықтарымен, ұстанымдарымен байланысты. Қиындықтық мәртебелік- позициялық саласы бірқатар терең себептермен шартталған: отбасылық тәрбие, қарым-қатынас позициясы, білім беру жүйесінің саласы, қала мәртебесі және т.б. Тұлғааралық қақтығыс бұл жеке индивидтердің арасындағы психологиялық және әлеуметтік байланыс кезінде туындаған қақтығыс. Мұндай қақтығыстар қоғамдық өмірдің әр саласында тұрмыстық, экономикалық, саяси, өндірістік және т.б. туындайды.Оқиға - қақтығыстың туындауына себеп болған жағдай. Оқиғаны сылтаудан ажырата білу қажет Сылтау дегеніміз - қақтығыстың басталып кетуіне түрткі болған жағдай. Ол кездейсоқ және әдейілеп ойластырылуы мүмкін. Дегенмен сылтау қақтығыс емес. Бұл қақтығыстың басталуы болып табылады. Тұлғаралық қақтығыстардың туындау себептері әртүрлі.Объективті, яғни адамның қалауынан тыс;Материалдық және идеалды; Уақытша және тұрақты т.б. болады. Қақтығыстың формалары: көңілі толмау, келіспеушілік, қарсы әсер ететін, айтқанында тұрып алатын, бөліну, қарсы күресу; Кез келген тұлғааралық қақтығыстарда тұлғаның психикалық және әлеуметтік психикалық және адамгершілік мінездері, адамдардың жеке қасиеттерінің маңызы зор.Тұлға мен топ арасындағы қақтығыс көп қырлы, оған топтық ұйымның себептері де қосылады. Ол деструктивті және конструктивті болуы мүмкін. Топ аралық қақтығыс кіші, орта, үлкен топтар мүдделерінің қақтығысуынан пайда болады. Топаралық қақтығыстардың себептері әр алуан, экономикалық, діни, саяси, мәдени, ұлттық-этникалық т.б. ХХ ғ. ортасында қақтығыс теориясының әлеуметтануда дербес сала ретінде көрінуіне жоғарыдағы жағдайлар себеп болды. Бұл ең алдымен атақты екі ғалым неміс әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф пен американ социологы Льус Козердің еңбектерінің арқасында жүзеге асты. Қақтығысты зерттей келе, ғалымдар қақтығыс қоғам өмірінде позитивті рөл ойнайды деген тоқтамға келді. ХХғ. 60 жылдарында Дарендорф Қоғамның қақтығыстық моделі деп аталып кеткен әлеуметтік қақтығыс теориясын жасап шығарды.
Өзінің Индустриальды қоғамдағы таптар және әлеуметтік қақтығыс (1957) Қазіргі әлеуметтік қақтығыс (1988) еңбектерінде қақтығыстың болуы қоғамның табиғи күйі деп қарастырды. Қақтығыстың мүлдем болмауы бұл қалыпты жағдай емес, яғни нормадан ауытқу. Қоғам мен ұйымда қақтығыстың болмауы күдік туғызады. Қақтығыс белгілі бір қоғамдық жүйеге әрдайым қауіпті бола бермейді. Керісінше, олар қақтығыстардан туындайтын позитивті өзгерістер негізінде оның өзгеруі мен сақталуының бастауы болып табылады. Жұмысшы мен кәсіпкер арасындағы экономикалық негіздегі қақтығыстар ХХ ғ. тән өзінің алдыңғы жарылыс күшінен айырылды, қазіргі кезде революциялық әдістерді қолданбай-ақ шешіледі.
1.1.Қарым - қатынастағы қиындықтар
Қарым - қатынас серіктестер арасында дұрыс жүзеге аспай жатады. Бұған сыртқы шектеулермен қатар, біршама терең қарама-қайшылықтар себеп болуы мүмкін. Мұндай қарым-қатынастың шектеулері, деп көрсетеді әйгілі отандық психолог Д.С. Парыгин жасанды қарым-қатынастардың кейпін киіп, "стереотипін","стандартты тәрбиелік реакциялармен" орнын ауыстыра отырып, бұл "адамдар арасында психологиялық кедергі" туғызады дейді. Бұл кедергілер адамдардың бір-бірін дұрыс түсінуіне, өзара қарым-қатынасына кедергі жасайтын қарама-қайшылықтар ретінде көрінеді. Кез келген адамның қарым-қатынас процесінде алдынан кездесетін әр түрлі күнделікті қиыншылықтарды жеңе алмауы, бұл оның эмоцианалдық күйі, физикалық, психологиялық денсаулығына кері әсерін тигізеді.Қақтығыс - (латын тілінен conflictus - қақтығыс)қарама,қарсыбағыттағы,оппо ненттердің,субъектілердің,мақсаттар ының,көзқарастарының, бағыттарының қарама-қайшылықтары.Қақтығыс жағдайы - ұжымдағы ситуацияның қайшылығының күшейген шегі.Өзінің табиғатына сай қарым-қатынастың сыртқы шектеулері әр түрлі болуы мүмкін.А.Б.Добрович қарым,қатынастағы,екі,жақтың қанағаттанбаушылығын туғызуға себеп болатын шектеудің 3 типін көрсетіп береді.
Шартты түрдегі шектеулер - адамдар расында "конвенция" болған жағдайда пайда болады, яғни салт - дәстүр, ғұрып өзін қалай ұстау керектігін көрсетеді. Осыған сай жасы төмен жастар - үлкендерді үлгі тұтып, тыңдау керек, үлкендер - кішілерді үйретіп, көмектесу керек, күйеу бала қалыңдығын қамқорына алу керек, қалыңдық - басқа ер адамдарға көңіл аудармау керек, достар-бір-бірін сатпай, алдамау керек. т.б.
Жағдайлық шектеулермен - біз толыққанды қарым-қатынас қатаң жағдайдың шеңберінде шектеулі болған жағдайда кездесеміз. Қарым-қатынасқа тұлғалардың серіктес ретінде қатысуы жағдайды одан ары қиындатып жататынын кездестіріп жатамыз. Мысал ретінде жүгірушілердің эстафетаны беруі, қарауышының кезекті өткізіп беру ережесі, студенттердің емтихандық сессиясы, жапондықтардағы шәй беру рәсімін т.б.айтуға болады. Сондықтан да қалалық транспортта кездейсоқ кездескен әңгімелесушінің жеке өміріне қатысты сұрақтар қойылмайды. ("Сіз бүгін жақсы ұйықтамаған сияқтысыз?") немесе өзінің жеке өмірі туралы хабар беру ("Білесіз бе, менің өмірден көңілім қалған") Мұндай жағдайда жеке өміріне қатысты емес қаратпа сөздерді қолдану керек. "Рұқсат па?- Мәселе жоқ", "Рұқсат етесіз бе?- Өтінемін", "Кешіріңіз-Айыбы жоқ" т.б.. Бұндай жағдайда осындай жолмен көпшілік қарым-қатынасқа көшуге болады.
Эмоционалды шектеу - қарым-қатынас атмосферасының құрылуында анықталады. Егер әңгімелесушілер бір-бірін кездестіргенде жасанды қуаныш пен махаббатты сезінсе, онда олар қарым-қатынастағы бақытты минуттарды бұзбау үшін олар өздерінің уайымы мен проблемаларын жасырады. Егер серіктестер эмоционалды суық болса немесе бір-бірімен жауласқан болса, онда олар конфликтіні шектеуге тырысып, қарым-қатынаста масканы қолданады. Мұндай жағдайда әркім өзінің серіктесіне қуаныш сыйлауы өте сирек болады.
Н.И. Шевандрин біздің эмоциямызға негізделген келесі кедергілерді көрсетіп берді:
Жек көру және жиренгіштік кедергісі - күнделікті өмірде жиі кездеседі. Қолайсыз иістер, тер қолдар, әңгімелесушіге тым жақын жүру әдеті - бұның бәрі қарым-қатынастағы серіктесінің жиренгіштік сезімін туғызады. Ал мұның алдын алу үшін гигиена мен әдетке жиі көңіл бөлу керек.
Уайым мен қайғырудан пайда болатын қарым-қатынастағы кедергімен кез-келген адам кездеседі. Қайғырудың адам ойын өзіне аударатыны соншалық, ол адамның ойын басқа адамдарға бұру өте қиын. Қайғыруға себеп әдетте трагедиялық оқиғалар, өзінің жағдайына қанағаттанбаушылықтан, артық физикалық шаршауды сезінуден пайда болады.
Қорқыныш кедергісі - тұлғалар арасындағы қарым-қатынаста кедергі жасайтын жеңуі қиын кедергілердің бірі. Кейбір адамдарда өмірлік қиын жағдайлардан қорқыныш тез туындайды. Қорқыныштың себептері түрлі болып кетуі мүмкін. Сіз бұл қорқыныш кедергісін жеңе алуыңыз, оны қаншалықты дұрыс шеше алуыңызға байланысты.
Ұят пен кінә кедергісі - бұл басқа біреудің немесе өзіне деген қолайсыздықтан туатын кедергі. Ұят адамды сынау немесе жақтау кезінде пайда болады. Ұят пен кінәнің әңгімелесушімен қарым-қатынасты үзетін кездері аз емес. Артық ұялушылықтан зардап шегетін және ұятқа мойынсынбайтын адамдар да бар. Соңғылары өзінде психологиялық қорған құрып алған. Олар көп жағдайларда, оларға сын айтқандарды тыңдамайды, өзіне ақтаушы мотивтер іздейді. Өте төмен және өте жоғары кінәні сезіну адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынасты бұзады.
Күштеу шектеулері туралы біз серіктестердің біреуі тұлғааралық қарым-қатынасқа дайын болса, басқасы қандай да бір себептер арқылы бұдан өтіп кетіп, вербальды немесе вербальды емес жолдарды қолдана отырып, өзінің серіктесін тура соны істеуге мәжбүрлеуінен көреміз. Осындай қарым-қатынасты әйгілі Шекспир сахнада бейнелеп берген болатын, оны Рамеоның Капулетти әулетімен достасуға тырысқан көрінісінен көруге болады. Осындай шектеудің ішінен мынандай кедергілерді көрсетуге болады:
Жек көрушілік кедергісі - мінездің бейнеленуін көрсетеді, бірақ бұл кейде нәсілдік немесе ұлттық кемсітушіліктен көрінеді. Кейбір жағдайда ғана болмаса, оны жеңу қиын.
Қабылдау кедергісі - түсініксіз ойды айтуда, әңгімедегі ойдың дұрыс құрылмауы, т.б. жағдайда пайда болады.Ойдың дыбысталуы, мағынасына қарағанда маңызды емес. Аз эмоционалды сөздің адамның жүрегі мен жанына жол табуы қиын.Жоғарыда айтылған сыртқы шектеулермен қатар, қарым-қатынас кедергісі ретінде басқа да факторлар конфликтінің пайда болуына әсер етеді. Көбіне ішкі психологиялық кедергілермен қақтығыс жиі кездеседі. Кез- келген конфликт өздігінен пайда болып, ізсіз жоғалып кетпейді. Кез-келген әрекеттің астында қарым-қатынастағы әріптестердің мақсаттар, ал конфликтінің артында - қарым-қатынастағы серіктестердің мақсаттары мен тілегінің келіспеушілігі жатады. Әйгілі психолог М. Аргайл қарым-қатынастың маңызды мотивтері, конфликтінің себептері ретінде: өзіндік таным, рухани және эмоционалдық байланыс, басқару, агрессия, басқаларды өзіне бағындыру сияқты т.б. себептерді көрсетіп береді.
Қақтығыста соңғы қарым-қатынастағы табыс өзгереді, яғни адамдар арасындағы бір-бірінен күткен, тәртіп сәйкестілігі. Қарым-қатынас әрқашан және барлық жерде жақсы жүреді және ішкі қарама-қайшылықтардан азат болуы мүмкін емес. Кейбір жағдайларда келіспеушілік байқалады, мақсат пен тапсырмаларды шектелуін бейнелейтін антогонизм позициясы, бұл кейде өзара жауласушылықты - өзара конфликт пайда болады.
"Қақтығыс" аударғанда қақтығыс деген мағынаны береді. Кез-келген конфликтінің негізі болып бір жағдай жатады, оған қарым-қатынастағы серіктестердің қарама-қарсы бағыттағы мақсат, позиция, көзқарас, ойының қақтығысуынан болады. Қақтығыстың әлеуметтік маңызы әр түрлі болып келеді және тұлғааралық қарым-қатынаста негізінен қандай құндылықтар жатқандығына байланысты.. Бұл былғанған жейдеден туған конфликт бір бөлек, ал мемлекеттік мәселелері өз алдына бір бөлек болып табылады. Қатысушылардың санына байланысты қақтығыс тұлғааралық, тұлға-топ арасында, топаралық болуы мүмкін. Тұлғааралық қақтығыс бірнеше қатысушылардан тұрып, олардың әр қайсысы басқаларына қарсы өзіндік ойымен қарсы шығады. Мысалы: 3 мектеп оқушысы өзара келісе алмай, бүгін кешке қайда барарын шеше алмай жатыр. Егер бір жақтың ойын басқа қатысушылар қолдаса, онда ол тұлға - топ арасындағы қақтығысқа айналады. Топаралық конфликтіде әр түрлі топтардың көзқарасының қақтығысы жүреді. Қақтығыс қандай қысқа мерзімді немесе шулы болмасын, оның өзіне тән заңдылықтары бар. Әдетте, конфликтінің негізгі 5 кезеңін атап көрсетуге болады: Қақтығыстық жағдайдың пайда болуы, конфликтіні тану, конфликттік тәртіп орнату, қақтығыстың тереңдеуі және оның шешілуі. Оларды тереңдетіп қарастырайық.
Қарым - қатынас процесінде кері байланыстың нәтижелілігін көтеретін белгілі бір ережелер бар. Бұл ережелерді өз іс-әрекеті процесінде адамдармен: қол астындағылар, ұжымдастар, жоғарғы басшылармен үнемі қатынаста болатындықтан әрбір жеке тұлға білуі тиіс. Бұл ережелер бірнешеу:
1. Сіз айтқан ескертулерде тұлғаға тиіспеу керек, ал сіздің әріптесіңіздің мінез-құлқындағы ерекшеліктерді ескеру керек.
2. Көбірек қорытынды туралы емес, бақылау туралы айту керек. Бақылау - Сіздің көргеніңіз бен естігеніңіз, ал қорытынды - Сіздің фактіге негізделген қайта толқталуыңыз.
3. Бағалау формасында сөйлемеу керек. Егер сіз кейбір бағалаулар айтатын болсаңыз, мейірім және жауыздық, дұрыстық және дұрыс еместік, жағымды және жағымсыздық туралы т.б. сияқты қарапайым категорияларды қолданасыз. Бұндай типтегі баға сіздің құндылық жүйеңізге негізделеді. Баға қарым - қатынас процесіндегі жақсы түсінушілікке көмектеспейді.
4. Маңызға ие жағдайларда алыс өткенге емес, жақын уақытқа назар аудару керек.
5. Кеңесті барынша аз беру керек. Әріптесіңізбен ой, ақпарат алмаса отырып, өз бақылағаныңызды ғана айтуыңыз керек.
6. Сұқбаттас әріптесіңіздің тұлғасына және оның мінез-құлқындағы ерекшеліктерді сынға алу мәнсіз, оған ықпал ету мүмкін емес.
7. Әріптесіңізге керекті ақпаратты жеткізу үшін қолайлы жағдай және оның жеткізілуінде дәлдік формасын таңдау керек. Қақтығыстық жағдайдағы мінез-құлық моделінің әр түрі бар. Өзара сенім және әріптестік жағдайын жасау. Бұл келісім мен өзара түсінікке негізделген, сонымен бірге қарсыластың әлсіз жақтарын пайдалануды көздемеу. Егер екі жақ та ортақ нәтижеге жетуді көздесе және осы негізде әріптестікке ұмтылса, бұл жағдайда қақтығыс сәтті шешіледі. Ортақ мақсат пен өзара іс-әрекет тәжірибесі әріптестерді бір-біріне жақындата түседі. Бұл қарым- қатынастағы ашықтық тәуекелін жеңілдетеді. Көрініп тұрғандай, алайда, адамдар өздері қақтығыстық қарым-қатынастағы адаммен бірге ары қарай жақсы жұмыс жүргізу мүмкіндігін ойлап жатпайды. Егер,мұндай,жағдайдағы жетекші бағыты туралы айтсақ, ол үлкен қиындыққа тап келеді. Мұндайда тіпті дәлелдер де маңызды емес, керісінше мәселені қоя білу, жауап тездігі, шешендік,және,т.б.тәсілдер,маңызды. Қарым,қатынастағы қиындықтар (іс-әрекеттегі) адамның болжанған (жоспарланған) қарым,қатынастыжүзеге асырудағы іркілісті субъективті бастан кешіру кҥйі, яғни қарым-қатынас серігінің оның әрекеттерін қабылдамауы салдарынан, мәтінді түсінбеу (хабарды),серігінің түсінбеуі, комммуникативтік ситуацияның, өзінің психикалық кейінің өзгеруі және т.б. салдарынан болатын іркілістер.
Қиындықтар іс,әрекетттің, қарым,қатынастың тоқталуы, оларды жалғастыру мүмкін болмау формасынан айқындалады (А.К. Маркова).
Іс,әрекет процесіндеқиындықтардың пайда болуы және оны саналы
түсіну, объектілендіру,проблемалық жағдайдың пайда болу шарттарының
бірі екенмұның бәрі,ойдың (С.Л. Рубинштейн) пайда болуы мен алға жаңаруының алғышарты мен негізі болып табылатынын есепке ала отырып, ол педагогикалық психологияда адамның интеллектуалдық ісәрекетін белсендендіру факторы, қалыптасқан қиын жағдайдан шығудың жаңа тәсілдері мен құралдарын табуды ынталандыру факторы ретінде де қарастырылуы мүмкін. Осығанбайланысты педагогикалық қарым,қатынас процесіндегі қиындықтар-дың позитивті және негативті,функцияларын,бөледі.
1.2.Қиындықтар функциясы
Қиындықтардың позитивті функциясы (А.К. Маркова бойынша)
... екі мәнге ие: ) индикаторлық (мұғалімнің назарын аудару; мысалы,
зейінді мұғалім ӛзінің қиындықтарын оқушыларының қателіктерінен
кӛреді); б) ынталандырушы, жұмылдырушы (мұғалімнің іс-әрекетін
қиындықтарды талдау мен оларды жеңуде белсендендіру, тәжірибе
жинақтау) . Осы тұрғыдан мұғалімнің күрделі педагогикалық немесе
коммуникативтік міндеттерді сәйкес шешпеу салдарынан туатын
қателіктерге қатысты мұғалім позициясының екіжақтылығы көрнекті.
Біреулері мұндай іс,әрекетте қате жіберуге болмайды десе, басқалары оларды қажетті және міндетті тҥрде болатын элемент ретінде қарастырады.
Сонымен бірге, А.К. Маркова қиындықтардың негативті функцияларын дабөледі, олар да екі мәнге ие:) тежеуші қиындықтарды жеңу
жағдайының болмауы кезінде немесе өз,өзіне қанағаттанбау болған жағдайда мысалы, өзін,өзі бағалаудың төмен болуы және деструктивті, қиратушы (қиындықтар іс,әрекеттің тоқталуына, ыдырауына, мектептен немесе кәсіптен бас тартуға әкеледі). Әдетте іс-әрекетте, қарым-қатынаста адам тек осы процестердің ары қарай қалыпты іске асуына
кедергі келтіретін жағдайларды ғана белгілеп отырса, мұғалім үшін өз
басынан өтетін қиындықтарды да, оларды үнемі қиындықтар ретінде
саналы түсінбесе де білу маңызды. Іс,әрекет субъекттері оны
қиындықтар, кедергілер ретінде түсінетін бірлескен іс-әрекетте, қарым-қатынаста кездесетін ауыртпалықтар мен кедергілер, зерттеу (Е.В.Цуканова) нәтижелерінің кӛрсетуінше, іс,әрекеттің сипаты мен қарым,қатынастың жағдайына сәйкес келмейтін мінез,құлықтан, контакт орнату мен оны
сақтау ерекшеліктерінен, қарым,қатынасқа тҥскен адамдардың
психологиялық жайлылығының деңгейінен, олардың эмоционалдық көңіл-күйлерінен байқалады. Қиындықтар осы жағдайлардың біреуінде байқалынуы мүмкін, алайда көп,жағдайда олардың бірнешеуінде бір мезгілде
байқалады.
Тұлғарарлық қақтығысты шешу.Әрбір тұлғааралық қақтығыс ерте ме, кеш пе шешіледі, оны шешудің формалары қақтығыстың даму жағдайындағы субъективтердің мінез-құлықтарына байланысты. Қақтығыстың бұл бөлігін эмоциональды деп есептейді және ең маңыздысы деп саналады. Зерттеушілер тұлғараралық ақақтығыста төмендегідей мінез - құлықтың үлгілерін анықтайды.
1. Өзара күрес - ымыраға келмеушілік, бірлестікті қабылдамайтын, өз мүдделерін қорғау үшін барлық әдістерді қолданатын салыстырмалы тұрақты, сипаттамалы.
2. Ауытқу - қақтығыстан қашу мүмкіншіліктері, қақтығысты шешу шарттарының жеткіліксіздігінен оған назар ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz