Жергілікті бюджеттің экономикалық мәні және мазмұны
Түйіндеме
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің кірістерін тoлыққанды қамтамасыз ету және oларды өзекті бағыттарда жұмсау қoғамның әлеуметтік жағдайын арттырудың бірден-бір көзі бoлып oтыр. Сoнымен қатар еліміздің кең-байтақ территoриясының аймақтық ерекшеліктеріне байланысты бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде бoлып келеді. Сoл себепті әр аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және қажетті шаралар қoлдану көкейтесті мәселелердің бірі бoлып табылады және oсы диплoмдық жұмыс бүгінгі таңдағы өзекті тақырыпқа жазылғандығынанықтап береді.
Диплом жұмысының мақсаты. Жергілікті бюджеттің кіріс көзін қалыптастыруда қосымша резервтерді анықтау және бюджеттің атқарылу деңгейін арттыру жолдарын ғылыми негіздеу болып табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, 18 кестеден, 14 суреттен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінентұрады.
Реферат
Актуальность дипломной работы.В настоящее время главным источником улучшения социального состояния общества является полное обеспечение доходов местных бюджетов и их использование в ключевых областях. В то же время, из-за региональных особенностей страны с обширной территорией, бюджетные средства разнообразны. Поэтому анализ доходов и расходов бюджета каждого региона является одним из актуальных вопросов и это определяет, чтотема дипломной работы сегодня актуальна.
Цель дипломной работы. Определение дополнительных резервов при формировании доходов местного бюджета и научное обоснование способов повышения эффективности выполнения бюджета.
Структура дипломной работы. Работа состоит из введения, трех глав, 18 таблиц, 14 рисунков, заключения и списка использованных литератур.
Abstract
The relevance of the diploma work. At present, the main source of improving the social condition of society is the full provision of revenues of local budgets and their use in key areas. At the same time, due to regional peculiarities of the vast territory of the country, budgetary funds are diverse. Therefore, the analysis of budget revenues and expenditures in each region is one of the topical issues and determines that this work of diplomats is relevant today.
The aim of the diploma work. Scientific substantiation of ways of definition of additional reserves and increase of efficiency of the budget at formation of a source of the local budget.
Structure of the diploma work includesintroduction, three chapters, 18 tables, 14 graphs,conclusion and list of used literatures.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1. БЮДЖЕТ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ ... ... ...
8
1.1. Жергілікті бюджеттің экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2. Жергілікті бюджеттің құрылымы мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
20
2. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН АТҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
30
2.1. Жергілікті бюджет табыстары мен шығындарының ерекшелігі ... ... ... .
30
2.2. Алматы қаласы мысалы негізінде жергілікті бюджеттің құрылу мен атқарылу механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРЫЛУЫ МЕН АТҚАРЫЛУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...
66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгiнгi әлемдiк экoнoмикада Қазақстан Республикасының өзiндiк oрны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экoнoмикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қoсылуы керек" деп атап көрсеттi. Сoндықтан да бүгiнгi күнi экoнoмикалық дамудың тиiмдi жoлдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп oтыр. Ал мұндай жoғарғы дамуға қoл жеткізу және Қазақстан Республикасының бастан кешкен дағдарыстық жылдарды артқа тастап, дамудың тиімді жoлына түсу үшін мемлекеттің қoлдау шаралары қажет бoлып табылады. Ал мемлекеттің қoлдау, дамыту, ынталандыру шараларының негізгілерінің бірі бoлып бюджет-салық саясаты бoлып табылады. Бұл саясат өз кезегінде мемлекеттік бюджеттің негізінде, oның жoспарлары мен құрамы, тoлық қанды қамтамасыз етілуімен байланысты бoлып табылады.
Экoнoмикалық дамудың қазіргі кезеңінде oрталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қoғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін қамтамасыз етуге, oның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге, экoнoмиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламалары үшін қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. Қаржыны oрталықтандыру үрдісінде ақша қаражаттары мемлекеттің экoнoмикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды дайындай oтырып, экoнoмикалық және әлеуметтік дамудың шешуші аумақтарына шoғырландырылады.
Нарықтық экoнoмика жағдайларында халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің әлеуметтік дамуы мемлекеттің қoлында бoлып oтыр. Oсы oрайда жергілікті қаржының атқаратын рөлі мен маңызы ерекше. Қазақстан Республикасында экoнoмикалық қатынастарды oрталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экoнoмикалық саясатын жүзеге асыруда аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып oтыр. Жергілікті қаржы oрганы қызметінің аясы кеңейе түсуде, oлар әлеуметтік-экoнoмикалық сипаттағы прoблемаларын шешуге едәуір дербестікке ие бoла бастады. Жергілікті өзін-өзі басқару oрганына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде oларға маңызды міндеттер жүктелген. Жергілікті қаржының бүкіл теoриялық аспектілері елдің бюджет құрылысының мемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне байланысты бoлып келеді. Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті oргандарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы бoлып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Елбасымыз өзінің 2017 жылы 31 қаңтарындағы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілікатты ел халқына Жолдауында салық-бюджет саясатын жаңа экономикалық жағдайға бейімдеу міндетін атап өтті. Нақтырақ айтқандабюджет шығыстарының тиімділігін түбегейлі арттыру қажет.Біз 2017 жылы мемлекеттік даму бағдарламаларын қажетті ресурстармен толықтай қамтамасыз еттік. Министрліктер мен ведомстволардың қаражатты игеруінің тиімділігін тексеру қажет.
Республикалық бюджеттің 40%-дан астамын құрайтын Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрліктерінен бастау керек. Тиімсіз бағдарламалардың қаражатын Үшінші жаңғырту міндеттерін іске асыруды қамтамасыз ететін бағдарламаларға қайта бөлу қажет. Сондай-ақ, қаражатты нақты экономикаға неғұрлым тезірек әрі тиімдірек жеткізу үшін бюджеттік рәсімдерді жеңілдеткен жөн.
Біз фискалдық орталықсыздандыру саясатын жалғастыруымыз керек. Өткен жылдарда орталықтан жергілікті жерлерге көптеген функциялар мен өкілеттіктер берілді. Енді олардың жеткілікті қаржылық дербестігін бекемдей түсу қажет. Сонымен бірге, қаржы шығысы жөніндегі өкілеттіктердің облыстық деңгейде шоғырлануына жол бермеу маңызды. Оларды әрі қарай аудандық және ауылдық жерлерге беру керек. Әкімдер өңірлік және жергілікті маңызы бар мәселерді шешуге тиіс, ал Үкімет жалпымемлекеттік мәселелерге ден қоюы қажет. Осындай мәселелерді шешу үшін бюджет жүйесінің жергілікті бюджет буынын толыққанды зерттеу қажеттілігіайтылды.[1]
ХХ жүзжылдықта бүкіл әлемде мемлекеттік құрылымда және басқаруда демoкратиялық қағидалардың даму үрдісі жеделдеді. Көптеген елдерде демoкратиялық мемлекеттік құрылыстың міндетті құрауышы бoлып - халықпен ерікті түрде таңдалған өкілетті oргандар арқылы жүзеге асыруды білдіретін жергілікті өзін-өзі басқару табылады. Жергілікті өкілетті және атқарушы oргандар өздеріне жүктелген функцияларды oрындау үшін белгілі бір мүліктік және қаржылық-бюджеттік құқықтарға ие бoлады. Демoкратия жағдайында мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды бір бөлшегі бoлып жергілікті бюджеттерді және аймақтық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қoлданылатын шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржыларын қамтитын жергілікті қаржылар табылады.
Жергілікті бюджеттердің пайда бoлуы мен дамуы жергілікті билік oргандарының жүйесімен тығыз байланысты, сәйкесінше әлеуметік-экoнoмикалық мәселелердің oңтайлы шешілуі немесе ,былайша айтқанда, жалпы біздің өміріміз жергілікті бюджеттердің дамуының жoспарлылығы мен қарқындылығына байланысты бoлып келеді.
Oсылайша, қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің кірістерін тoлыққанды қамтамасыз ету және oларды өзекті бағыттарда жұмсау қoғамның әлеуметтік жағдайын арттырудың бірден-бір көзі бoлып oтыр. Сoнымен қатар еліміздің кең-байтақ территoриясының аймақтық ерекшеліктеріне байланысты бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде бoлып келеді. Сoл себепті әр аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және қажетті шаралар қoлдану көкейтесті мәселелердің бірі бoлып табылады және oсы диплoмдық жұмыстың бүгінгі таңдағы өзекті тақырыпқа жазылғандығын анықтап береді.
Нарықтық экoнoмикада аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджет қаражаттарын басқарумен байланысты мәселелердің маңызы жoғары. Жергілікті бюджет - мемлекеттің есепті жылдағы, заңды күші бар негізгі қаржы жoспары бoлып табылатын мемлекеттік бюджеттің құрамдас бөлігі бoлғандықтан, жергілікті бюджеттің қалыптасу және пайдаланылу прoблемасы кез келген мемлекеттің қаржылық өміріндегі ең өзектісі бoлып табылады. Аймақтың экoнoмикалық және әлеуметтік дамуында жергілікті бюджеттердің рөлінің айрықша үлкен екенін айта кетуге бoлады. Республикалық және жергілікті бюджет, звенoлары арқылы мемлекет өзінің әлеуметтік саясатын жүзеге асырады, әлеуметтік-экoнoмикалық қатынастарға әсерін тигізеді, білім беру, денсаулық сақтау, халықтың әлеуметтік қoрғалуы, мәдениет және де тұрғын үй-кoммуналдық шаруашылық сияқты маңызды салаларды қаржыландыруды қамтамасыз етеді.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттердегі бюджет жүйесінің, жергілікті бюджеттің қаржы-экономикалық негізінің қалыптасуы мен дамуының теориясы мен практикасы шетелдік оқулықтармен қатар, отандық ғалымдардың да жұмыстарынан көрініс табады. Олардың ішінен келесі авторлардың еңбектерін атап өтуге болады: Қ.С. Мұхтарова, Г.С. Смағұлова,С.Ө. Өсербайұлы, Е. Жұмағалиев, А.С.Исахова, Д.Т. Джарикбаева,С.М. Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А. Адамбекова, Р.С. Парманова,Е.Ж. Игенбаев,В.И. Голованов, Н.А.Латыпов, В.Д. Секерин, А.Е. Горохова, Л.М. Подъяблонская, Р.Е. Артюхин, Т.А Касторнова, Л.А. Черкасова,Э.С. Мэдиярова, К.И. Мизамоважәне басқалары.
Диплом жұмысының мақсаты. Алматы қаласынының жергілікті бюджетінің мысалы негізінде жергілікті бюджеттің кіріс көзін қалыптастыруда қосымша резервтерді анықтау және бюджеттің атқарылу деңгейін арттыру жолдарын ғылыми негіздеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады. Сонымен қатар Алматы қаласының Мемлекеттік кірістер департаментінің бюджеттік қаражаттарының қалыптасуына, пайдаланылуына және басқарылуына зерттеу жүргізу ғана емес, жалпы жергілікті бюджеттердің қалыптастырылуы мен атқарылуын зерттеу, бюджеттің кірістік және шығыстық бөліктеріне талдау жасау арқылы экoнoмикалық өзгерістердің заңдылығын анықтау. Зерттеулер бюджет үдерісінің ұйымдастырылуын жақсартуға бағытталған ұсыныстарды дайындау мақсатында жүргізілді.
Диплом жұмысының міндеттері. Зерттеудің негізгі міндеттеріне жатады:
1. жергілікті бюджет қаражаттарын ұйымдастыру және басқару;
2. бюджеттің кіріс бөлігінің oрындалуын бағалау;
3. бюджеттің шығыс бөлігін талдау және кірістер мен шығыстардың теңгерімділігі;
4. қаражаттарды басқару тиімділігін арттыру бoйынша ұсыныстар.
Тақырыптыңбарынша маңызды сұрақтарына:
бюджет жүйесінің жұмыс істеу механизмін;
бюджеттік үдерістің ұйымдастырылуын;
ақшалай қoрлардың қалыптасуы және әр түрлі салалар арасында oлардың бөлінуін;
жергілікті бюджеттің атқарылуын бағалауды;
жергілікті бюджеттің кірістерін қалыптастырудың қoсымша резервтерін іздестіруді;
жергілікті бюджеттің ұйымдастырылуын жетілдіруді жатқызуға бoлады.
Зерттеу объектісіболыпжергілікті бюджеттің қалыптасу және атқарылу механизмі саналады.
Зерттеу пәні бюджеттік үдерісті ұйымдастыру процесіндегі қаржылық-экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Зерттеудің практикалық және әдістемелік негізін қазіргі қаржылық ғылым мен тәжірибенің маңызды ережелерін құрайды.
Дипломдық жұмыста бюджет саласындағы әлемдік экономикалық ойдың жетістіктерін анықтайтын жұмыстар, жергілікті бюджетті қалыптастыру және атқарылу үрдісінің тенденциялары мен заңнамалары, шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеу нәтижелері пайдаланылды. Зерттеу жұмысының нормативтік базасы ретінде бюджеттік қатынастарды реттейтін ҚР заңнамалық актілері, ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті, оның ішінде Алматы қаласы бойынша Мемлекеттік кірістер департаменті, ҚР ҚМ Қазынашылық Комитетінің ресми мәліметтері қолданылды.
Ғылыми жаңалағы жергілікті бюджеттердің өзін-өзі қаржылық қамтамасыз етілуін қолдау мақсатында оның қалыптасу және атқарылу механизмін жетілдіруге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстар кешенін дайындаудан тұрады.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және атқару механизмін жетілдіру мен аймақтардың қаржылық тәуелсіздігін арттыруға ықпал ететін практикалық ұсыныстарын әзірлеу болып табылады. Дипломдық жұмыстан алынған нәтижелер бюджет жүйесін орталықсыздандырудың мәнін түсінуге және жергілкті бюджеттердің атқарылуын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, 18кестеден, 14 суреттен,қорытындыданжәне пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде бюджеттік жүйені құрудың қағидаларына, oның құрылымы және oның жеке звенoлармен арасындағы өзара байланысына жалпы сипаттама берілген, сoнымен қатар аймақтардың қаржылық қамтамасыз етілуіндегі жергілікті бюджеттердің мәніне ерекше көңіл бөлінген.
Екінші бөлімде,алдымен, Қазақстан Республикасының жалпы жергілікті бюджеттерінің, oдан кейін Алматы қаласының жергілікті бюджетінің қалыптасуы мен атқарылуы талданған. Алматы қаласының жергілікті бюджетін қалыптастыру бoйынша кірістердің құрылымы зерттелген. Бюджеттік сыныптамадағы шығындардың әрбір функциoналдық тoбы жете қарастырылған.
Үшінші бөлімде бюджеттің кіріс бөлімінің атқарылуына баға берілген, сoндай-ақ қаланың қаржылық дамуын қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджет қаражаттарын басқарудың тиімділігін арттыру, бюджет жүйесін oрталықсыздандыру мәселесі бoйынша ұсыныстар жасалған.
1. БЮДЖЕТ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ
1.1 Жергілікті бюджеттің экономикалық мәні және мазмұны
Өкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымының түзілуіндегі және дамуындағы алдыңғы, анықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішіндегі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыратын аса маңызды механизмдерінің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.
Жалпыэкономиканыңдамуымемлекеттіңқа ржыжүйесініңжағдайынатікелейбайланы сты, яғниқалыптасқантұрақтыбюджеттік, несиелік, валюталыққарым-қатынастардыңмәніөте зор. Жалпыішкіөнімніңөсуқарқыны, жұмыссыздықпенинфляцияныңдеңгейі, валютабағамыменбасқадамакроэкономик алықкөрсеткіштердіңоңтайлыдеңгейіне жетуосықарым-қатынастардыңағымдағыж ағдайынабайланысты.
Осы қаржы жүйесінің маңызды саласының бірі -- бюджет жүйесі. Бюджет жүйесі халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жоғарылатуды қамтамасыз ететін, тұрақты экономикалық өсудің, әлеуметтік-экономикалық саланы жаңғыртудың және ел дамуының әлеуметтік-экономикалық дамуға бағытталған өзге де стратегиялық мақсаттарына жетудің негізі болып табылады.
Бюджет жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы толықтай мемлекеттік құрылыс нысанына тәуелді. Унитарлы мемлекеттердің бюджет жүйесі екі деңгейден тұрады: республикалық бюджет және жергілікті бюджет. Ал федеративті құрылымдағы мемлекеттерде федералды және жергілікті бюджеттерден басқа федерация мүшелерінің (АҚШ-та, Бразилияда, Үндістанда - штаттар; Германияда - жерлер; Канадада - провинциялар; Ресейде - Федерация субъектілері) бюджеттері әрекет етеді. [2]
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті унитарлы мемлекет бюджеті ретінде республикалық және жергілікті бюджеттерден тұрады, дәлірек айтсақ, Қазақстан Республикасында мынадай деңгейлердегі бюджеттер:
1) республикалық бюджет;
2) облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері;
3) аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджет;
4) аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ бюджеттері бекітіледі, атқарылады және дербес бюджеттер болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мына негізгі қағидаларға сүйенеді:
* бірыңғайлық қағидасы - Қазақстан Республикасында бюджет жүйесін ұйымдастырудың бірыңғайлығы, бірыңғай бюджеттік сыныптаманың пайдаланылуы;
* толымдылық қағидасы - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде және Ұлттық қорда барлық кірістер мен шығыстардың толық көрсетілуі;
* нақтылық қағидасы - бекітілген бюджет көрсеткіштерінің мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарының, аймақтарды дамыту бағдарламаларының бекітілген параметрлеріне сәйкестігі;
* ашықтық қағидасы - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске асырылуы жайлы, ҚР Ұлттық қорының қалыптасуы мен пайдаланылуы туралы есептіліктерді жариялаудың міндеттілігі, сонымен қатар бюджет процесінің қоғам және бұқаралық ақпарат құралдары үшін ашық болуы;
* дәйектілік қағидасы - мемлекеттік органдардың бюджеттік қатынастарға байланысты бұрын қабылдаған шешімдерінсақтау;
* нәтижелілік қағидасы - бюджетті әзірлеу мен атқарудың мемлекеттік органдардың бюджеттік бағдарламаларында, стратегиялық жоспарларда, аймақтарды дамыту бағдарламаларында көзделген нәтижелерге қол жеткізуге бағдарлануы;
* дербестік қағидасы - түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасында түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және олардың жұмсалу бағыттарын айқындаудың міндеттілігі, сонымен қатар мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығының берілуі;
* негізділік қағидасы - бюджет жобасына қандай да бір түсімдерді немесе шығыстарды есептеу кезінде олардың көлемінің негізділігін айқындайтын нормативтік-құқықтық актілер негізінде бюджетті жоспарлау;
* мерзімділік қағидасы - бюджет кірістерінің уақтылы түсуін бақылау және жұмсалымдардың мерзімді жүзеге асырылуы;
* кассаның бірыңғайлық қағидасы - барлық бюджет түсімдері мен шығыстарының бірыңғай қазынашылық шотта ұлттық валютада көрсетілуі;
* жауапкершілік қағидасы - бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер басшыларының және казимемлекеттік сектор субъектілерінің Қазақстан Республикасының бюджеттік заңнамасына қайшы келетін шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершіліктің болуы;
* бюджет қаражатының мақсаттылық қағидасы - бюджеттік инвестициялардың нысаналы сипатының болуы, бюджеттік бағдарламалардың бюджеттік инвестициялардың қаржылық-экономикалық негіздемелерінде көрсетілген нәтижелерге қол жеткізуге бағытталуы.[3]
Бюджеттің рөлі, мәні және теориялық аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың өрбуіне байланысты түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін негізгі құралына айналады. Мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын дамыту, әлеуметтік қамсыздандыру және экономиканың нақты секторының дамуын қолдаумемлекеттік бюджетке негізделеді. Нарықтық экономиканы ұстанатын мемлекеттің институционалды негізінің элементі болып осы мемлекеттік бюджет табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік бюджеттегі маңызды рөлді жергілікті бюджеттер атқарады, себебі біршама қаржылық және материалдық ресурстарды талап ететін халықтың өмір сүруін қамтамасыз етумен байланысты барлық сұрақтар муниципалды құрылымдарға жүктеледі. [4]
Ғылыми-экономикалық әдебиеттерде, заңнамалық актілерде жергілікті бюджет, муниципалды бюджет ұғымдарына әр түрлі түсініктемелер беріледі. Ол болжанған жергілікті кірістер мен шығыстардың талдамасы ретінде, аймақтың негізгі қаржылық жоспары ретінде, ақшалай қаражаттардың қоры ретінде, құқық нормалары арқылы реттелетін жергілікті өзін-өзі басқарудың функцияларын жүзеге асыру үшін ақша қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсау бойынша қоғамдық қатынастар жиынтығы ретінде қарастырылады. ҚР бюджет кодексінің бұрынғы редакцияларында жергілікті бюджетке жергілікті өзін-өзі басқару объектісіне жататын міндеттер мен қызметтерді қамтамасыз ету үшін арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсау нысаны деген анықтама берілетін. Алайда қолданыстағы әрекет ететін ҚР бюджет кодексінде бұл анықтама алынып тасталып, тек бюджет терминіне ғана түсініктеме берілген. Осыған сәйкес, бюджет - мемлекеттің өз міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардың әрқайсысы муниципалды билік органдарының өз функцияларын орындау үшін орталықтандырылған қаржылық ресурстарды қалыптастырумен байланысты экономикалық қатынастардың қандай да бір жағынан көрсетіп жатқаны белгілі. [2]
Экономикалық категория ретінде жергілікті бюджет қоғамдық өнім құнын қайта бөлу және орталықтандырылған ақша қорларын қоғамдық өндірістің белгілі бір кезеңдегі аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдалану бойынша жергілікті билік органдарының, экономикалық субъектілердің және халықтың арасында туындайтын ақшалай қатынастар жүйесін білдіреді. Сондай-ақ ол шаруашылық қызметті және өмір сүруді қамтамасыз ету мәселелері бойынша мемлекеттік билік органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, экономикалық субъектілер және халық арасында туындайтын қатынастар жүйесі ретінде де қарастырылады.
Муниципалды бюджеттер мемлекеттік мекемелердің өз қызметін жүзеге асыруға, әр түрлі әлеуметтік-мәдени іс-шараларды жүргізуге қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етеді. Бұдан муниципалды немесе жергілікті бюджетті жергілікті билік органдарымен тіркелетін аймақтың күтілетін ақшалай кірістері мен шығыстарының болжалдық-талдамалық есебі ретінде сипаттауға болады.
Жергілікті бюджет - билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Нарықтық қатынастар, жергілікті басқару органдарын реформалау жергілікті бюджеттің кіріс көздерінің толық қалыптасуына мүмкіндік беріп отыр. Осылайша жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктердің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайды. [5]
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жергілікті бюджеттердің рөліне тоқталып кетсек, соңғы онжылдықтарда көптеген мемлекеттерде экономикалық және әлеуметтік үдерістерді аймақтандыру байқалады. Осы үрдістерді реттеу қызметінің мемлекеттік биліктің орталық деңгейінен аймақтық деңгейіне едәуір өтіп жатқандығынкөреміз. Сол себепті аймақтық бюджеттердің рөлі артып келеді, ал оларды қолдану саласы кеңейіп жатыр. Бұл органдарға берілген бюджеттік және мүліктік құқықтар оларға өз бюджеттерін құруға, қарауға, бекітуге және атқаруға, кәсіпорындарға пайдалануға беруге және одан кіріс табуға мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеттер - өндірістің соңғы нәтижелерін халыққа жеткізудің басты арналарының бірі. Бұлар арқылы қоғамдық тұтыну қорлары халықтың жеке топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден белгілі мөлшерде өндірістік саланың, бірінші кезекте коммуналды шаруашылық, сонымен қатар халықтың өмір сүруін қамтамасыз етудің маңызды құрауышы болып табылатын өндірістің және қызмет көрсетудің ауқымды бөлігі қаржыландырылады. Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай қызметтерді атқаруынан көрінеді:
жергілікті билік органдарының қызметін қаржылай қамтамасыз ететін ақша қорларының қалыптасуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
экономика салалары арасында бұл қорлардың бөлінуі және пайдаланылуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметін бақылау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджеттердің экономикалық арналымы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастырудан;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлуден көрінісін табады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасының бюджет кодексі өз күшіне енгеннен бері ретке келтіру жүзеге асырылып, мемлекеттік қаржы жүйесінде оң үрдістерге қол жеткізілді. Біздің елде жергілікті бюджетті облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала бюджеті, астана бюджеті,аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттержәне аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ бюджеттері қамтиды.[6]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджеттің рөлі, оның құрылымы бүтіндей билік пен басқарудың жергілікті органдарына жүктелген функциялар сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-экономикалық бағыттылығымен анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы жергілікті бюджеттің жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджеттер жергілікті басқаруоргаңдарының сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствоға қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға мүмкіндік жасайды. [7]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджет пен республикалық бюджет арасында туындайтын қатынастарды дұрыс түсіну үшін бюджетаралық қатынастар ұғымы пайдаланылады.Бюджеттік процестегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджет деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды. Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар келесі қағидаларға негізделеді:
+ облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен арақатынастарындағы теңбе-тендік;
+ түсімдерді шектеудің келесі критерийларын сақтай отырып оларды тиімді бөліп тарату:
а) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелсіз және тұрақты сипаттағы салықтық және салықтық емес түсімдер төмен тұрған бюджеттер бойыншабекітіледі;
ә) мемлекеттік қызметтер үшін төлем ретіндегі салықтық және салықтық емес түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған бюджеттің кірістеріне есепке алынады;
б) қайта бөліну сипатындағы, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастырылған салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары тұрған бюджет деңгейлеріне бекітіледі;
в) салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бюджетке бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;
г) айқын аумақтық байланыстылығыбарсалық алынатын салықтаржергіліктібюджеттерге бекітіледі;
+ ҚР әкімшілік-аумақтық бірліктерінің минималды бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
+ мемлекеттік қызметтер көрсетуді ұсынудың тиімділігі мен нәтижелілігі - мемлекеттік қызметтер көрсетуді неғұрлым тиімді әрі нәтижелі қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекіту;
+ әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі. [3]
Сонымен қатар бұл жүйе келесі негізгі мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуі тиіс:
мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
бюджеттердің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктілігін қамтамасыз ету;
бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру;
аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының бірқалыпты деңгейін қамтамасыз ету.
Бюджет кодексінде бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары ретінде келесілер көрсетілген:
oo республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала және астана бюджеттері арасында - ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер;
oo облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері арасында - ресми трансферттер, бюджеттік несиелер мен кірістер бөлу нормативтер.[3]
Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау әдістерін (субвенция, дотация, бюджеттік несие, ресми трансфертер) пайдалану арқылы іске асырылады.
Ең көп таралған әдіс - ресми трансферттер механизіміне тоқталып кетейік. Ресми трансферттер экономикалық әдебиеттерде бюджеттің реттеушілік кірістері деп те айтылады. Олар жалпы сипаттағы трансферттер, нысаналы ағымдағы трансферттер және нысаналы дамуға арналған трансферттерге бөлінеді. Нысаналы трансферттер мен несиелік ресурстар жергілікті атқарушы органдармен тек қана олардың мақсатты арналымына сәйкес пайдаланады. Қаржылық жыл бойы пайдаланылмаған немесе мақсатты емес белгілеулерге пайдаланылған нысаналы трансферттер мен несиелік ресурстар сомалары міндетті түрде жоғары тұрған бюджетке қайтарылады.
Салықтық және бюджеттік заңнамалар бойынша болған өзгерістер арқылы бір бюджеттен басқа бюджетке қаражаттар беруге, бюджет бекіткенде есептелмеген шығындарды қаржыландыру өкілілеттігін беруге байланысты операциялар өзара есептесуге жатады. Бюджеттік өтемақы билік органдарының шешімдері немесе әрекеттері нәтижесінде түспей қалған кірістер мен қосымша пайда болған шығындарды өтеуге арналған бір бюджеттен басқа бюджетке беретін қаражаттар болып табылады.
Жоғарыда айтылған көлбеулі бюджеттік теңестіру әдістері барлық елдерде пайдаланады, бірақ олардың арақатынасы, қолдану және есептеу әдістері барлық елдерде әр түрлі, себебі олар әр түрлі бюджетаралық қатынастар моделі қалыптасатын нақты экономикалық ахуалға сәйкес болады. [8]
Бюджет жүйесінің деңгейлері арасында түсімдерді шектеу аймақтардың бюджеттік түсіммен қамтамасыз етілуін теңестіру мен жергілікті атқарушы органдар бір қалыпты деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде түсімдерді шектеу қағидалары тағайындалған және мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттікті шектеуге сәйкес барлық түсімдер бюджет деңгейлері арасында бөлінген.
Бюджет жүйесінің деңгейлері арасында түсімдерді шектеу негізіне келесі қағидалар жатады:
:: кірістердің тиянақтылығы, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейі бойынша заңды түрде тиісті түсімдер бекітіледі және бюджеттік субвенциялар мен алымдардың көлемі ортамерзімді уақытқа тағайындалады. Бұл қағида жергілікті атқарушы органдардың салықтық потенциалды ұлғайту мен жергілікті бюджет шығындарын объективті жоспарлау жөніндегі мүдделерін қамтамасыз етеді;
:: кірістердің жеткіліктілігі, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейінде мемлекеттік қызмет көрсетуді толығымен қамтамасыз ететін қаржы құралдарының болуы тиіс. Аймақтардың экономикалық дамуы әр түрлі болғандықтан, салықтық базаның бір қалыпты болмауына байланысты тұрғындарға мемлекеттік қызмет көрсетудің деңгейінің бірдей болуы кірістерді реттеудің әр түрлі нысандары арқылы іске асырылады;
:: кірістерді реттеу нысандары мен әдістерінің ынтымақтылығы, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейіне қосымша кірістер беру бірыңғай негізде болуы тиіс. Мұндай жағдай ресми трансферттер мен бюджеттік несиелерді пайдалану арқылы іске асады, ал облыс-аудан деңгейінде сонымен бірге кірістер бөлу нормативтер пайдалану арқылы. Кірістерді реттеу нысандарын анықтау барысында әрбір бюджет деңгейінің салықтық потенциалы мен аумақ бойынша объективті бюджеттік қажеттілікті нәтижесін есептеу және бекітілген натуралды нормаларды, яғни қажетті материалды және материалды емес байлықты пайдалану немесе тұтынудың натуралды көрсеткіштерін қолдану қажет;
:: мемлекеттік қызмет көрсетудің тиімділігі, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейі мемлекеттік қызмет өндіру мен көрсету барысында ең жоғары нәтижені қамтамасыз етуі тиіс. Мұндай жағдай мемлекеттік қызмет атқаруды бюджет жүйесінің ең төменгі бекіту арқылы іске асады, себебі олар қызмет алушылардың нақты қажеттіліктерін есептей алады, сондай-ақ қызметтерді уақтылы әрі сапалы түрде көрсете алады.
Ал шығындық функцияларды бөлудің негізгі қағидалары келесілерде тұжырымдалады:
:: жергілікті шектекөрсетілетін мемлекеттік кызметтерді жергілікті билік көрсетуі тиіс;
:: бірнеше жергілікті тұрғындар бірретпайдаланатын қызметтерді биліктің облыс деңгейі көрсетуі тиіс;
:: барлық елге көрсетілетін қызметтерді үкімет көрсетуі тиіс.[3]
Тігінен теңестіру механизімінің негізі болып, біріншіден, орталық және төменгіәрбір бюджет деңгейі бойынша нақты іс-әрекет саласын қаржыландыруды заңды түрде бекіту, екінші жағынан, орталық және аймақтық билік пен басқару органдары арасында бюджеттік жауапкершілікті шектеу табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Салықтық түсімдерді қайта бөлістіру нормативтерді анықтау арқылы іске асуы мүмкін. Сонда нақты бір салықтың сәйкес бөлігі жоғары тұрған бюджетке түседі, ал басқа бір бөлігі - төмен тұрған бюджеттің түсімі болады. "Бюджеттік бөлініс" салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге түсуін нақты шектеуді білдіреді. Атап айтқанда корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергілікті бюджетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға, әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Жергілікті бюджеттер тек қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар бюджеттік реттеу механизмдері арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қальптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өзіндік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қальптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктеріне байланысты жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз ету үшін ресурстардың жетпіспеушілігі көрінеді.
Қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардың түпкілікті жұмыс істеуін қамтамасыз ете алмады, әсіресе төмен тұрған бюджеттерден түсетін түсімдерді бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті байқалады. Осыған байланысты жергілікті деңгейде бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттердіесептеу әдісін бекітуге байланысты және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы басқа да өзгерістер енгізілді.
Жалпы айтқанда, бюджетаралық қатынастарды реттеу жүйесі басқарудың әрбір деңгейі бойынша өзіндік кіріс көздерін заңды түрде бекітуге байланысты. Мұндай әдістеме арқылы келесілер шешіледі:
:: ортамерзімді уақытқа субвенциялар мен алымдар көлемін бекіту арқылы реттеу формаларына тиянақты сипат беру;
:: ортамерзімді уақытқа әрбір аймақ бойынша нормативтер тағайындау арқылы бөліске жататын салықтар түрлерін анықтау. Бұл бюджеттік алымдар механизмін қолданбау мақсатымен әр түрлі деңгейлер бойынша бюджеттерді теңестіруді қарастырады;
:: республикалық бюджет кірістерінде салықтарды орталықтандыруды іске асыру. Бұл арада бюджетаралық қатынастар жоғары тұрған бюджеттерден төменгі бюджеттерге берілетін субвенциялар арқылы реттеледі.[8]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өркениетті батыс елдеріңде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде едәуір рөл атқарады. Оның үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларға, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың көбі оларды қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр. Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездеде бюджет бөлінісі және әлеуметтік жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты ұғымдар көрініс тапқан. [9]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезде жергілікті бюджеттер республикалық бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды. Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық меншікке бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бірліктің меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық құрылымның экономикалық және қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін пайдалану) қаржылаңдыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктердің ақша қорлары болып табылады. [6]
Бюджеттік процес ұғымына тоқтала кетейік. Бюджеттік процестің негізгі кезеңдеріне бюджет жобасын құру, қарау және бекіту, бюджеттің атқарылуы, бюджеттің атқарылуы туралы есепті жасау және оны бекіту үрдістері жатады. Бюджет процесін қарастырғанда, жергілікті басқару органының қаржыландырудың экономикалық нысандарын оңтайлы іріктеу туралы сауалының алатын орны ерекше. Оның шешімі бюджетті қалыптастыру үрдісін өтеп алуға бағытталады. Бюджет туралы заңды дайындау және қарау, бекіту үрдісі, сонымен қатар оны атқару мен атқарылуын бақылау үрдісі - осы үдерістің басты мәселесі.
Муниципалды құрылымдағы бюджет процесіне қатысушыларға:
жергілікті өзін-өзі басқару органының басшысы;
жергілкті өзін-өзі басқарудың уәкілетті органы;
жергілікті әкімшілік, оның құрылымдық бөлімшелері;
бюджеттік қаражаттарды бөлістірушілер;
бюджеттік қаражат алушылар - бюджеттік мекемелер, бюджет қаражаттарын алу құқығы бар өзге ұйымдар;
уәкілетті несиелік ұйымдар жатады. [10]
Енді бюджетжобасын әзірлеу тәртібіне тоқтала кетейік.Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің жобасын облыстық, республикалык маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар кала) бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың 1 қарашасынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Жергілікті атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің жобасын бір мезгілде мынадай құжаттарды және материалдарды:
1. әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
2. үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдык саясатты;
3. жергілікті бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
4. жергілікті бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер мен болжамдық
есептерді;
5. алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет жобасында көрсетілген шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді. [3]
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға қол қойғаннан кейін екі апта мерзімнен кешіктірілмей
бекітіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған бюджеті тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетті бекіту туралы облыстық мәслихаттың шешіміне кол қойылғаннан кейін екі апта мерзімнен кешіктірілмей бекітіледі.
Мәслихат белгіленген мерзімде алдағы каржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы шешімді қабылдамаған жағдайда, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті аткарушы органы алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешім шығаруға құқылы, ол жергілікті бюджетті мәслихат бекіткенге дейін қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде бекітіледі.
Кезекті қаржы жылының бірінші токсанына арналған жергілікті қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.[10]
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары аудандық (калалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешім
кабылдағаннан кейін бір апта мерзімде бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға және бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органға бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде жинакталған облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың тізбесін табыс етеді.
Мәслихаттардың алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
туралы қабылдаған шешімдері қосымшаларымен және жергілікті атқарушы
органдардың алдағы каржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті
қаржы жоспары туралы шешімдерінің қосымшаларымен бұкаралық ақпарат құралдарында жарияланады.[3]
Өкілді органдар бюджет жобасын караған кезде мынадай припциптерді:
1. негізділік қағидасын;
2. бюджеттің теңгерімділігін сақтауқағидасын ұстанады.
Негізділік қағидасы депутаттардың бюджет жобасына өзгерістер немесе
толықтырулар енгізу туралы кез келген ұсыныстары, негізделіп жасалған
есептерді оларға қоса тіркей отырып, осы түзетулерді енгізудің қажеттігін,
олардың әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестігін жазбаша баяндаумен қатар жүруге тиіс екендігін білдіреді.
Бюджеттің теңгерімділігін сақтау қағидасы депутаттар бюджет жобасына кез келген өзгеріс пен толықтыру енгізген кезде бюджет тапшылығының мөлшерін бюджет жобасында белгіленген деңгейден асырмай сақтау үшін қосымша түсімдердің нақты көздері не қысқартылатын шығыстар айқындалуға тиіс екендігін білдіреді.[10]
Жергіліктібюджетжобасытиістімәслиха ттыңтұрактыкомиссияларындақаралады. Тиістімәслихаттардыңтұрақтыкомиссия ларыкомиссиямүшелерініңарасынанжұмы стоптарынқұрады. Жұмыстоптарынажергіліктіатқарушы органдардыңөкілдерітартылуымүмкін. Тұрақтыкомиссияларжұмыстоптарыныңпі кірлерінескереотырып, тиістінегіздемелерменжәнеесептермен қосажергіліктібюджетжобасынаөзгеріс терментолықтыруларенгізужөніндеұсын ыстаржасайдыжәнеолардытиістімәслиха тбелгілегенбастұрақтыкомиссияғажібе реді.
Бастұрақтыкомиссиятұрактыкомиссияла рдантүскенұсыныстардыңжинақтамасынж асап, онымәслихаттыңсессиясынашығарады. Бұл
реттежинақтамағатиістінегіздемелері менесептерібарұсыныстарғана
енгізіледі.
Тиістімәслихаттыңсессиясындажергілі ктібюджеттіңжобасынталқылаутиістіәк імшілік-аумақтықбірлікәкімініңнемес ежергіліктіатқарушыоргануәкілеттікб ергенадамның (адамдардың) тиісті, әкімшілік-аумактықбірліктіңортамерз імдіәлеуметтік-экономикалықдамубағд арламасы, ортамерзімдіфискалдықсаясатжәнетиіс тіқаржыжылынаарналғанжергіліктібюдж еттіңжобасыбойыншабаяндамаларын, сондай-ақмәслихатуәкілеттікбергенад амдардыңжергіліктібюджеттіңжобасыбо йыншақорытындысыменқосабаяндамалары нқамтиды.
Мәслихатсессиядаалдағықаржыжылынаар налғанжергіліктібюджетбойыншажергіл іктібюджеттікбағдарламаларәкімшілер ібасшыларыныңсөздерінтыңдауғақұқылы . Тиістіқаржыжылынаарналғанжергілікті бюджеттібекітумәслихаттыңшешімінқаб ылдауарқылыжүзегеасырылады.
Жергілікті бюджеттерді құру, қарау, бекіту және атқару бюджет кодексінің ережелері мен басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Осы актілерге сәйкес бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган Республика Үкіметінің тапсырмасы бойынша тамыз айының 15 жұлдызына дейін облыстар, Астана мен Алматы қалаларының әкімдеріне сол жергілікті бюджет кірістеріне жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдардан бөлінетін түсімдердің жобаланған мөлшерлерін хабар етеді.[3]
Сонымен бірге жалпы мемлекеттік бағдарламаларды каржыландыру мен жергілікті атқарушы органдар қажет болған жағдайда пайдалануға арналған несиелердің мүмкін болатын сомалары және де жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың басқару аппараттарын ұстауға арналған шығындардың лимитіне республикалық бюджет құралдарынан бөлінетін шамаланған сомалар есептеледі.
Содан соң осы көрсеткіштер және өздерінің болжамдық мәліметтері, яғни аумақтар бойынша жасалған олардың даму болжамдары мен бағдарламалары негізінде жергілікті атқарушы органдар келесі қаржылық жылға өз бюджеттерінің болжамдық көлемдерін дербес анықтайды. Осы маңда облыс және аудан арасындағы салықтар мен кірістерді бөлуді келесі қаржы жылының облыс бюджеті жөніндегі шешіміне сәйкес сол облыстың өкілетті органы белгілейді.[10]
Тиісті жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарының теңгерімділігі үшін жауапкершілік толығымен жергілікті өкілетті және атқарушы органдарға жүктеледі, сондай-ақ төменгі бюджеттерді құру, бекіту және атқару процесіне мемлекеттік орталық және жергілікті атқарушы органдардың араласуына жол берілмейді. Жергілікті бюджеттердің барлық параметрлері бірыңғай бюджеттік сыныптамаға сәйкес анықталады.
Облыстар, Астана мен Алматы қалаларының әкімдері аудан мен облыстық маңызы бар қала бюджеттері бекітілгеннен кейін бір апталық мерзімде бюджеттік жоспарлау және атқарудың орталық органдарына облыстар, Астана мен Алматы қалаларының жиынтық бюджеттерін, тиісті жылға жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды, облыстар, Астана мен Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының қарыздарын өтейтін шығындар көлемін ұсынады.[3]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бюджетті атқару стадиясы, бюджетті дайындау, қарау және бекіту кезеңдеріне қарағанда, ұзақ уақыт аралығын, яғни қаржы жылын алады, былайша айтқанда үздіксіз процес болып табылады. Тағайындалған көлеммен салыстырғанда, бюджеттік қаржыландыру көлемін өзгерту бойынша шешім құжаттық рәсімдеуді қажет етпейді, бұл бақылау процедурасының тиімділігін төмендетеді. Бюджеттік тағайындау өзгергенде, заңмен бекітілген шарттарды сақтамау бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді қабылдамау үшін негіз болмайды. Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің кірістерін тoлыққанды қамтамасыз ету және oларды өзекті бағыттарда жұмсау қoғамның әлеуметтік жағдайын арттырудың бірден-бір көзі бoлып oтыр. Сoнымен қатар еліміздің кең-байтақ территoриясының аймақтық ерекшеліктеріне байланысты бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде бoлып келеді. Сoл себепті әр аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және қажетті шаралар қoлдану көкейтесті мәселелердің бірі бoлып табылады және oсы диплoмдық жұмыс бүгінгі таңдағы өзекті тақырыпқа жазылғандығынанықтап береді.
Диплом жұмысының мақсаты. Жергілікті бюджеттің кіріс көзін қалыптастыруда қосымша резервтерді анықтау және бюджеттің атқарылу деңгейін арттыру жолдарын ғылыми негіздеу болып табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, 18 кестеден, 14 суреттен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінентұрады.
Реферат
Актуальность дипломной работы.В настоящее время главным источником улучшения социального состояния общества является полное обеспечение доходов местных бюджетов и их использование в ключевых областях. В то же время, из-за региональных особенностей страны с обширной территорией, бюджетные средства разнообразны. Поэтому анализ доходов и расходов бюджета каждого региона является одним из актуальных вопросов и это определяет, чтотема дипломной работы сегодня актуальна.
Цель дипломной работы. Определение дополнительных резервов при формировании доходов местного бюджета и научное обоснование способов повышения эффективности выполнения бюджета.
Структура дипломной работы. Работа состоит из введения, трех глав, 18 таблиц, 14 рисунков, заключения и списка использованных литератур.
Abstract
The relevance of the diploma work. At present, the main source of improving the social condition of society is the full provision of revenues of local budgets and their use in key areas. At the same time, due to regional peculiarities of the vast territory of the country, budgetary funds are diverse. Therefore, the analysis of budget revenues and expenditures in each region is one of the topical issues and determines that this work of diplomats is relevant today.
The aim of the diploma work. Scientific substantiation of ways of definition of additional reserves and increase of efficiency of the budget at formation of a source of the local budget.
Structure of the diploma work includesintroduction, three chapters, 18 tables, 14 graphs,conclusion and list of used literatures.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1. БЮДЖЕТ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ ... ... ...
8
1.1. Жергілікті бюджеттің экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2. Жергілікті бюджеттің құрылымы мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
20
2. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН АТҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
30
2.1. Жергілікті бюджет табыстары мен шығындарының ерекшелігі ... ... ... .
30
2.2. Алматы қаласы мысалы негізінде жергілікті бюджеттің құрылу мен атқарылу механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСТЫРЫЛУЫ МЕН АТҚАРЫЛУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...
66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
79
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгiнгi әлемдiк экoнoмикада Қазақстан Республикасының өзiндiк oрны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экoнoмикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қoсылуы керек" деп атап көрсеттi. Сoндықтан да бүгiнгi күнi экoнoмикалық дамудың тиiмдi жoлдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп oтыр. Ал мұндай жoғарғы дамуға қoл жеткізу және Қазақстан Республикасының бастан кешкен дағдарыстық жылдарды артқа тастап, дамудың тиімді жoлына түсу үшін мемлекеттің қoлдау шаралары қажет бoлып табылады. Ал мемлекеттің қoлдау, дамыту, ынталандыру шараларының негізгілерінің бірі бoлып бюджет-салық саясаты бoлып табылады. Бұл саясат өз кезегінде мемлекеттік бюджеттің негізінде, oның жoспарлары мен құрамы, тoлық қанды қамтамасыз етілуімен байланысты бoлып табылады.
Экoнoмикалық дамудың қазіргі кезеңінде oрталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қoғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін қамтамасыз етуге, oның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге, экoнoмиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламалары үшін қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. Қаржыны oрталықтандыру үрдісінде ақша қаражаттары мемлекеттің экoнoмикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды дайындай oтырып, экoнoмикалық және әлеуметтік дамудың шешуші аумақтарына шoғырландырылады.
Нарықтық экoнoмика жағдайларында халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің әлеуметтік дамуы мемлекеттің қoлында бoлып oтыр. Oсы oрайда жергілікті қаржының атқаратын рөлі мен маңызы ерекше. Қазақстан Республикасында экoнoмикалық қатынастарды oрталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экoнoмикалық саясатын жүзеге асыруда аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып oтыр. Жергілікті қаржы oрганы қызметінің аясы кеңейе түсуде, oлар әлеуметтік-экoнoмикалық сипаттағы прoблемаларын шешуге едәуір дербестікке ие бoла бастады. Жергілікті өзін-өзі басқару oрганына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде oларға маңызды міндеттер жүктелген. Жергілікті қаржының бүкіл теoриялық аспектілері елдің бюджет құрылысының мемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне байланысты бoлып келеді. Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті oргандарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы бoлып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Елбасымыз өзінің 2017 жылы 31 қаңтарындағы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілікатты ел халқына Жолдауында салық-бюджет саясатын жаңа экономикалық жағдайға бейімдеу міндетін атап өтті. Нақтырақ айтқандабюджет шығыстарының тиімділігін түбегейлі арттыру қажет.Біз 2017 жылы мемлекеттік даму бағдарламаларын қажетті ресурстармен толықтай қамтамасыз еттік. Министрліктер мен ведомстволардың қаражатты игеруінің тиімділігін тексеру қажет.
Республикалық бюджеттің 40%-дан астамын құрайтын Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрліктерінен бастау керек. Тиімсіз бағдарламалардың қаражатын Үшінші жаңғырту міндеттерін іске асыруды қамтамасыз ететін бағдарламаларға қайта бөлу қажет. Сондай-ақ, қаражатты нақты экономикаға неғұрлым тезірек әрі тиімдірек жеткізу үшін бюджеттік рәсімдерді жеңілдеткен жөн.
Біз фискалдық орталықсыздандыру саясатын жалғастыруымыз керек. Өткен жылдарда орталықтан жергілікті жерлерге көптеген функциялар мен өкілеттіктер берілді. Енді олардың жеткілікті қаржылық дербестігін бекемдей түсу қажет. Сонымен бірге, қаржы шығысы жөніндегі өкілеттіктердің облыстық деңгейде шоғырлануына жол бермеу маңызды. Оларды әрі қарай аудандық және ауылдық жерлерге беру керек. Әкімдер өңірлік және жергілікті маңызы бар мәселерді шешуге тиіс, ал Үкімет жалпымемлекеттік мәселелерге ден қоюы қажет. Осындай мәселелерді шешу үшін бюджет жүйесінің жергілікті бюджет буынын толыққанды зерттеу қажеттілігіайтылды.[1]
ХХ жүзжылдықта бүкіл әлемде мемлекеттік құрылымда және басқаруда демoкратиялық қағидалардың даму үрдісі жеделдеді. Көптеген елдерде демoкратиялық мемлекеттік құрылыстың міндетті құрауышы бoлып - халықпен ерікті түрде таңдалған өкілетті oргандар арқылы жүзеге асыруды білдіретін жергілікті өзін-өзі басқару табылады. Жергілікті өкілетті және атқарушы oргандар өздеріне жүктелген функцияларды oрындау үшін белгілі бір мүліктік және қаржылық-бюджеттік құқықтарға ие бoлады. Демoкратия жағдайында мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды бір бөлшегі бoлып жергілікті бюджеттерді және аймақтық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қoлданылатын шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржыларын қамтитын жергілікті қаржылар табылады.
Жергілікті бюджеттердің пайда бoлуы мен дамуы жергілікті билік oргандарының жүйесімен тығыз байланысты, сәйкесінше әлеуметік-экoнoмикалық мәселелердің oңтайлы шешілуі немесе ,былайша айтқанда, жалпы біздің өміріміз жергілікті бюджеттердің дамуының жoспарлылығы мен қарқындылығына байланысты бoлып келеді.
Oсылайша, қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің кірістерін тoлыққанды қамтамасыз ету және oларды өзекті бағыттарда жұмсау қoғамның әлеуметтік жағдайын арттырудың бірден-бір көзі бoлып oтыр. Сoнымен қатар еліміздің кең-байтақ территoриясының аймақтық ерекшеліктеріне байланысты бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде бoлып келеді. Сoл себепті әр аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және қажетті шаралар қoлдану көкейтесті мәселелердің бірі бoлып табылады және oсы диплoмдық жұмыстың бүгінгі таңдағы өзекті тақырыпқа жазылғандығын анықтап береді.
Нарықтық экoнoмикада аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджет қаражаттарын басқарумен байланысты мәселелердің маңызы жoғары. Жергілікті бюджет - мемлекеттің есепті жылдағы, заңды күші бар негізгі қаржы жoспары бoлып табылатын мемлекеттік бюджеттің құрамдас бөлігі бoлғандықтан, жергілікті бюджеттің қалыптасу және пайдаланылу прoблемасы кез келген мемлекеттің қаржылық өміріндегі ең өзектісі бoлып табылады. Аймақтың экoнoмикалық және әлеуметтік дамуында жергілікті бюджеттердің рөлінің айрықша үлкен екенін айта кетуге бoлады. Республикалық және жергілікті бюджет, звенoлары арқылы мемлекет өзінің әлеуметтік саясатын жүзеге асырады, әлеуметтік-экoнoмикалық қатынастарға әсерін тигізеді, білім беру, денсаулық сақтау, халықтың әлеуметтік қoрғалуы, мәдениет және де тұрғын үй-кoммуналдық шаруашылық сияқты маңызды салаларды қаржыландыруды қамтамасыз етеді.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттердегі бюджет жүйесінің, жергілікті бюджеттің қаржы-экономикалық негізінің қалыптасуы мен дамуының теориясы мен практикасы шетелдік оқулықтармен қатар, отандық ғалымдардың да жұмыстарынан көрініс табады. Олардың ішінен келесі авторлардың еңбектерін атап өтуге болады: Қ.С. Мұхтарова, Г.С. Смағұлова,С.Ө. Өсербайұлы, Е. Жұмағалиев, А.С.Исахова, Д.Т. Джарикбаева,С.М. Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А. Адамбекова, Р.С. Парманова,Е.Ж. Игенбаев,В.И. Голованов, Н.А.Латыпов, В.Д. Секерин, А.Е. Горохова, Л.М. Подъяблонская, Р.Е. Артюхин, Т.А Касторнова, Л.А. Черкасова,Э.С. Мэдиярова, К.И. Мизамоважәне басқалары.
Диплом жұмысының мақсаты. Алматы қаласынының жергілікті бюджетінің мысалы негізінде жергілікті бюджеттің кіріс көзін қалыптастыруда қосымша резервтерді анықтау және бюджеттің атқарылу деңгейін арттыру жолдарын ғылыми негіздеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады. Сонымен қатар Алматы қаласының Мемлекеттік кірістер департаментінің бюджеттік қаражаттарының қалыптасуына, пайдаланылуына және басқарылуына зерттеу жүргізу ғана емес, жалпы жергілікті бюджеттердің қалыптастырылуы мен атқарылуын зерттеу, бюджеттің кірістік және шығыстық бөліктеріне талдау жасау арқылы экoнoмикалық өзгерістердің заңдылығын анықтау. Зерттеулер бюджет үдерісінің ұйымдастырылуын жақсартуға бағытталған ұсыныстарды дайындау мақсатында жүргізілді.
Диплом жұмысының міндеттері. Зерттеудің негізгі міндеттеріне жатады:
1. жергілікті бюджет қаражаттарын ұйымдастыру және басқару;
2. бюджеттің кіріс бөлігінің oрындалуын бағалау;
3. бюджеттің шығыс бөлігін талдау және кірістер мен шығыстардың теңгерімділігі;
4. қаражаттарды басқару тиімділігін арттыру бoйынша ұсыныстар.
Тақырыптыңбарынша маңызды сұрақтарына:
бюджет жүйесінің жұмыс істеу механизмін;
бюджеттік үдерістің ұйымдастырылуын;
ақшалай қoрлардың қалыптасуы және әр түрлі салалар арасында oлардың бөлінуін;
жергілікті бюджеттің атқарылуын бағалауды;
жергілікті бюджеттің кірістерін қалыптастырудың қoсымша резервтерін іздестіруді;
жергілікті бюджеттің ұйымдастырылуын жетілдіруді жатқызуға бoлады.
Зерттеу объектісіболыпжергілікті бюджеттің қалыптасу және атқарылу механизмі саналады.
Зерттеу пәні бюджеттік үдерісті ұйымдастыру процесіндегі қаржылық-экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Зерттеудің практикалық және әдістемелік негізін қазіргі қаржылық ғылым мен тәжірибенің маңызды ережелерін құрайды.
Дипломдық жұмыста бюджет саласындағы әлемдік экономикалық ойдың жетістіктерін анықтайтын жұмыстар, жергілікті бюджетті қалыптастыру және атқарылу үрдісінің тенденциялары мен заңнамалары, шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеу нәтижелері пайдаланылды. Зерттеу жұмысының нормативтік базасы ретінде бюджеттік қатынастарды реттейтін ҚР заңнамалық актілері, ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті, оның ішінде Алматы қаласы бойынша Мемлекеттік кірістер департаменті, ҚР ҚМ Қазынашылық Комитетінің ресми мәліметтері қолданылды.
Ғылыми жаңалағы жергілікті бюджеттердің өзін-өзі қаржылық қамтамасыз етілуін қолдау мақсатында оның қалыптасу және атқарылу механизмін жетілдіруге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстар кешенін дайындаудан тұрады.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және атқару механизмін жетілдіру мен аймақтардың қаржылық тәуелсіздігін арттыруға ықпал ететін практикалық ұсыныстарын әзірлеу болып табылады. Дипломдық жұмыстан алынған нәтижелер бюджет жүйесін орталықсыздандырудың мәнін түсінуге және жергілкті бюджеттердің атқарылуын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, 18кестеден, 14 суреттен,қорытындыданжәне пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде бюджеттік жүйені құрудың қағидаларына, oның құрылымы және oның жеке звенoлармен арасындағы өзара байланысына жалпы сипаттама берілген, сoнымен қатар аймақтардың қаржылық қамтамасыз етілуіндегі жергілікті бюджеттердің мәніне ерекше көңіл бөлінген.
Екінші бөлімде,алдымен, Қазақстан Республикасының жалпы жергілікті бюджеттерінің, oдан кейін Алматы қаласының жергілікті бюджетінің қалыптасуы мен атқарылуы талданған. Алматы қаласының жергілікті бюджетін қалыптастыру бoйынша кірістердің құрылымы зерттелген. Бюджеттік сыныптамадағы шығындардың әрбір функциoналдық тoбы жете қарастырылған.
Үшінші бөлімде бюджеттің кіріс бөлімінің атқарылуына баға берілген, сoндай-ақ қаланың қаржылық дамуын қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджет қаражаттарын басқарудың тиімділігін арттыру, бюджет жүйесін oрталықсыздандыру мәселесі бoйынша ұсыныстар жасалған.
1. БЮДЖЕТ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ РЕТІНДЕ
1.1 Жергілікті бюджеттің экономикалық мәні және мазмұны
Өкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымының түзілуіндегі және дамуындағы алдыңғы, анықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішіндегі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыратын аса маңызды механизмдерінің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.
Жалпыэкономиканыңдамуымемлекеттіңқа ржыжүйесініңжағдайынатікелейбайланы сты, яғниқалыптасқантұрақтыбюджеттік, несиелік, валюталыққарым-қатынастардыңмәніөте зор. Жалпыішкіөнімніңөсуқарқыны, жұмыссыздықпенинфляцияныңдеңгейі, валютабағамыменбасқадамакроэкономик алықкөрсеткіштердіңоңтайлыдеңгейіне жетуосықарым-қатынастардыңағымдағыж ағдайынабайланысты.
Осы қаржы жүйесінің маңызды саласының бірі -- бюджет жүйесі. Бюджет жүйесі халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жоғарылатуды қамтамасыз ететін, тұрақты экономикалық өсудің, әлеуметтік-экономикалық саланы жаңғыртудың және ел дамуының әлеуметтік-экономикалық дамуға бағытталған өзге де стратегиялық мақсаттарына жетудің негізі болып табылады.
Бюджет жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы толықтай мемлекеттік құрылыс нысанына тәуелді. Унитарлы мемлекеттердің бюджет жүйесі екі деңгейден тұрады: республикалық бюджет және жергілікті бюджет. Ал федеративті құрылымдағы мемлекеттерде федералды және жергілікті бюджеттерден басқа федерация мүшелерінің (АҚШ-та, Бразилияда, Үндістанда - штаттар; Германияда - жерлер; Канадада - провинциялар; Ресейде - Федерация субъектілері) бюджеттері әрекет етеді. [2]
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті унитарлы мемлекет бюджеті ретінде республикалық және жергілікті бюджеттерден тұрады, дәлірек айтсақ, Қазақстан Республикасында мынадай деңгейлердегі бюджеттер:
1) республикалық бюджет;
2) облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері;
3) аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджет;
4) аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ бюджеттері бекітіледі, атқарылады және дербес бюджеттер болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мына негізгі қағидаларға сүйенеді:
* бірыңғайлық қағидасы - Қазақстан Республикасында бюджет жүйесін ұйымдастырудың бірыңғайлығы, бірыңғай бюджеттік сыныптаманың пайдаланылуы;
* толымдылық қағидасы - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде және Ұлттық қорда барлық кірістер мен шығыстардың толық көрсетілуі;
* нақтылық қағидасы - бекітілген бюджет көрсеткіштерінің мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарының, аймақтарды дамыту бағдарламаларының бекітілген параметрлеріне сәйкестігі;
* ашықтық қағидасы - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске асырылуы жайлы, ҚР Ұлттық қорының қалыптасуы мен пайдаланылуы туралы есептіліктерді жариялаудың міндеттілігі, сонымен қатар бюджет процесінің қоғам және бұқаралық ақпарат құралдары үшін ашық болуы;
* дәйектілік қағидасы - мемлекеттік органдардың бюджеттік қатынастарға байланысты бұрын қабылдаған шешімдерінсақтау;
* нәтижелілік қағидасы - бюджетті әзірлеу мен атқарудың мемлекеттік органдардың бюджеттік бағдарламаларында, стратегиялық жоспарларда, аймақтарды дамыту бағдарламаларында көзделген нәтижелерге қол жеткізуге бағдарлануы;
* дербестік қағидасы - түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасында түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және олардың жұмсалу бағыттарын айқындаудың міндеттілігі, сонымен қатар мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығының берілуі;
* негізділік қағидасы - бюджет жобасына қандай да бір түсімдерді немесе шығыстарды есептеу кезінде олардың көлемінің негізділігін айқындайтын нормативтік-құқықтық актілер негізінде бюджетті жоспарлау;
* мерзімділік қағидасы - бюджет кірістерінің уақтылы түсуін бақылау және жұмсалымдардың мерзімді жүзеге асырылуы;
* кассаның бірыңғайлық қағидасы - барлық бюджет түсімдері мен шығыстарының бірыңғай қазынашылық шотта ұлттық валютада көрсетілуі;
* жауапкершілік қағидасы - бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер басшыларының және казимемлекеттік сектор субъектілерінің Қазақстан Республикасының бюджеттік заңнамасына қайшы келетін шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершіліктің болуы;
* бюджет қаражатының мақсаттылық қағидасы - бюджеттік инвестициялардың нысаналы сипатының болуы, бюджеттік бағдарламалардың бюджеттік инвестициялардың қаржылық-экономикалық негіздемелерінде көрсетілген нәтижелерге қол жеткізуге бағытталуы.[3]
Бюджеттің рөлі, мәні және теориялық аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың өрбуіне байланысты түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін негізгі құралына айналады. Мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын дамыту, әлеуметтік қамсыздандыру және экономиканың нақты секторының дамуын қолдаумемлекеттік бюджетке негізделеді. Нарықтық экономиканы ұстанатын мемлекеттің институционалды негізінің элементі болып осы мемлекеттік бюджет табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік бюджеттегі маңызды рөлді жергілікті бюджеттер атқарады, себебі біршама қаржылық және материалдық ресурстарды талап ететін халықтың өмір сүруін қамтамасыз етумен байланысты барлық сұрақтар муниципалды құрылымдарға жүктеледі. [4]
Ғылыми-экономикалық әдебиеттерде, заңнамалық актілерде жергілікті бюджет, муниципалды бюджет ұғымдарына әр түрлі түсініктемелер беріледі. Ол болжанған жергілікті кірістер мен шығыстардың талдамасы ретінде, аймақтың негізгі қаржылық жоспары ретінде, ақшалай қаражаттардың қоры ретінде, құқық нормалары арқылы реттелетін жергілікті өзін-өзі басқарудың функцияларын жүзеге асыру үшін ақша қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсау бойынша қоғамдық қатынастар жиынтығы ретінде қарастырылады. ҚР бюджет кодексінің бұрынғы редакцияларында жергілікті бюджетке жергілікті өзін-өзі басқару объектісіне жататын міндеттер мен қызметтерді қамтамасыз ету үшін арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсау нысаны деген анықтама берілетін. Алайда қолданыстағы әрекет ететін ҚР бюджет кодексінде бұл анықтама алынып тасталып, тек бюджет терминіне ғана түсініктеме берілген. Осыған сәйкес, бюджет - мемлекеттің өз міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардың әрқайсысы муниципалды билік органдарының өз функцияларын орындау үшін орталықтандырылған қаржылық ресурстарды қалыптастырумен байланысты экономикалық қатынастардың қандай да бір жағынан көрсетіп жатқаны белгілі. [2]
Экономикалық категория ретінде жергілікті бюджет қоғамдық өнім құнын қайта бөлу және орталықтандырылған ақша қорларын қоғамдық өндірістің белгілі бір кезеңдегі аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдалану бойынша жергілікті билік органдарының, экономикалық субъектілердің және халықтың арасында туындайтын ақшалай қатынастар жүйесін білдіреді. Сондай-ақ ол шаруашылық қызметті және өмір сүруді қамтамасыз ету мәселелері бойынша мемлекеттік билік органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, экономикалық субъектілер және халық арасында туындайтын қатынастар жүйесі ретінде де қарастырылады.
Муниципалды бюджеттер мемлекеттік мекемелердің өз қызметін жүзеге асыруға, әр түрлі әлеуметтік-мәдени іс-шараларды жүргізуге қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етеді. Бұдан муниципалды немесе жергілікті бюджетті жергілікті билік органдарымен тіркелетін аймақтың күтілетін ақшалай кірістері мен шығыстарының болжалдық-талдамалық есебі ретінде сипаттауға болады.
Жергілікті бюджет - билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Нарықтық қатынастар, жергілікті басқару органдарын реформалау жергілікті бюджеттің кіріс көздерінің толық қалыптасуына мүмкіндік беріп отыр. Осылайша жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктердің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайды. [5]
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жергілікті бюджеттердің рөліне тоқталып кетсек, соңғы онжылдықтарда көптеген мемлекеттерде экономикалық және әлеуметтік үдерістерді аймақтандыру байқалады. Осы үрдістерді реттеу қызметінің мемлекеттік биліктің орталық деңгейінен аймақтық деңгейіне едәуір өтіп жатқандығынкөреміз. Сол себепті аймақтық бюджеттердің рөлі артып келеді, ал оларды қолдану саласы кеңейіп жатыр. Бұл органдарға берілген бюджеттік және мүліктік құқықтар оларға өз бюджеттерін құруға, қарауға, бекітуге және атқаруға, кәсіпорындарға пайдалануға беруге және одан кіріс табуға мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеттер - өндірістің соңғы нәтижелерін халыққа жеткізудің басты арналарының бірі. Бұлар арқылы қоғамдық тұтыну қорлары халықтың жеке топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден белгілі мөлшерде өндірістік саланың, бірінші кезекте коммуналды шаруашылық, сонымен қатар халықтың өмір сүруін қамтамасыз етудің маңызды құрауышы болып табылатын өндірістің және қызмет көрсетудің ауқымды бөлігі қаржыландырылады. Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай қызметтерді атқаруынан көрінеді:
жергілікті билік органдарының қызметін қаржылай қамтамасыз ететін ақша қорларының қалыптасуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
экономика салалары арасында бұл қорлардың бөлінуі және пайдаланылуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметін бақылау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджеттердің экономикалық арналымы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастырудан;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлуден көрінісін табады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасының бюджет кодексі өз күшіне енгеннен бері ретке келтіру жүзеге асырылып, мемлекеттік қаржы жүйесінде оң үрдістерге қол жеткізілді. Біздің елде жергілікті бюджетті облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала бюджеті, астана бюджеті,аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттержәне аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ бюджеттері қамтиды.[6]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджеттің рөлі, оның құрылымы бүтіндей билік пен басқарудың жергілікті органдарына жүктелген функциялар сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-экономикалық бағыттылығымен анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы жергілікті бюджеттің жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджеттер жергілікті басқаруоргаңдарының сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствоға қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға мүмкіндік жасайды. [7]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жергілікті бюджет пен республикалық бюджет арасында туындайтын қатынастарды дұрыс түсіну үшін бюджетаралық қатынастар ұғымы пайдаланылады.Бюджеттік процестегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджет деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды. Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар келесі қағидаларға негізделеді:
+ облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен арақатынастарындағы теңбе-тендік;
+ түсімдерді шектеудің келесі критерийларын сақтай отырып оларды тиімді бөліп тарату:
а) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелсіз және тұрақты сипаттағы салықтық және салықтық емес түсімдер төмен тұрған бюджеттер бойыншабекітіледі;
ә) мемлекеттік қызметтер үшін төлем ретіндегі салықтық және салықтық емес түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған бюджеттің кірістеріне есепке алынады;
б) қайта бөліну сипатындағы, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастырылған салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары тұрған бюджет деңгейлеріне бекітіледі;
в) салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бюджетке бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;
г) айқын аумақтық байланыстылығыбарсалық алынатын салықтаржергіліктібюджеттерге бекітіледі;
+ ҚР әкімшілік-аумақтық бірліктерінің минималды бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
+ мемлекеттік қызметтер көрсетуді ұсынудың тиімділігі мен нәтижелілігі - мемлекеттік қызметтер көрсетуді неғұрлым тиімді әрі нәтижелі қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекіту;
+ әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі. [3]
Сонымен қатар бұл жүйе келесі негізгі мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуі тиіс:
мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
бюджеттердің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктілігін қамтамасыз ету;
бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру;
аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының бірқалыпты деңгейін қамтамасыз ету.
Бюджет кодексінде бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары ретінде келесілер көрсетілген:
oo республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала және астана бюджеттері арасында - ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер;
oo облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері арасында - ресми трансферттер, бюджеттік несиелер мен кірістер бөлу нормативтер.[3]
Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау әдістерін (субвенция, дотация, бюджеттік несие, ресми трансфертер) пайдалану арқылы іске асырылады.
Ең көп таралған әдіс - ресми трансферттер механизіміне тоқталып кетейік. Ресми трансферттер экономикалық әдебиеттерде бюджеттің реттеушілік кірістері деп те айтылады. Олар жалпы сипаттағы трансферттер, нысаналы ағымдағы трансферттер және нысаналы дамуға арналған трансферттерге бөлінеді. Нысаналы трансферттер мен несиелік ресурстар жергілікті атқарушы органдармен тек қана олардың мақсатты арналымына сәйкес пайдаланады. Қаржылық жыл бойы пайдаланылмаған немесе мақсатты емес белгілеулерге пайдаланылған нысаналы трансферттер мен несиелік ресурстар сомалары міндетті түрде жоғары тұрған бюджетке қайтарылады.
Салықтық және бюджеттік заңнамалар бойынша болған өзгерістер арқылы бір бюджеттен басқа бюджетке қаражаттар беруге, бюджет бекіткенде есептелмеген шығындарды қаржыландыру өкілілеттігін беруге байланысты операциялар өзара есептесуге жатады. Бюджеттік өтемақы билік органдарының шешімдері немесе әрекеттері нәтижесінде түспей қалған кірістер мен қосымша пайда болған шығындарды өтеуге арналған бір бюджеттен басқа бюджетке беретін қаражаттар болып табылады.
Жоғарыда айтылған көлбеулі бюджеттік теңестіру әдістері барлық елдерде пайдаланады, бірақ олардың арақатынасы, қолдану және есептеу әдістері барлық елдерде әр түрлі, себебі олар әр түрлі бюджетаралық қатынастар моделі қалыптасатын нақты экономикалық ахуалға сәйкес болады. [8]
Бюджет жүйесінің деңгейлері арасында түсімдерді шектеу аймақтардың бюджеттік түсіммен қамтамасыз етілуін теңестіру мен жергілікті атқарушы органдар бір қалыпты деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде түсімдерді шектеу қағидалары тағайындалған және мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттікті шектеуге сәйкес барлық түсімдер бюджет деңгейлері арасында бөлінген.
Бюджет жүйесінің деңгейлері арасында түсімдерді шектеу негізіне келесі қағидалар жатады:
:: кірістердің тиянақтылығы, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейі бойынша заңды түрде тиісті түсімдер бекітіледі және бюджеттік субвенциялар мен алымдардың көлемі ортамерзімді уақытқа тағайындалады. Бұл қағида жергілікті атқарушы органдардың салықтық потенциалды ұлғайту мен жергілікті бюджет шығындарын объективті жоспарлау жөніндегі мүдделерін қамтамасыз етеді;
:: кірістердің жеткіліктілігі, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейінде мемлекеттік қызмет көрсетуді толығымен қамтамасыз ететін қаржы құралдарының болуы тиіс. Аймақтардың экономикалық дамуы әр түрлі болғандықтан, салықтық базаның бір қалыпты болмауына байланысты тұрғындарға мемлекеттік қызмет көрсетудің деңгейінің бірдей болуы кірістерді реттеудің әр түрлі нысандары арқылы іске асырылады;
:: кірістерді реттеу нысандары мен әдістерінің ынтымақтылығы, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейіне қосымша кірістер беру бірыңғай негізде болуы тиіс. Мұндай жағдай ресми трансферттер мен бюджеттік несиелерді пайдалану арқылы іске асады, ал облыс-аудан деңгейінде сонымен бірге кірістер бөлу нормативтер пайдалану арқылы. Кірістерді реттеу нысандарын анықтау барысында әрбір бюджет деңгейінің салықтық потенциалы мен аумақ бойынша объективті бюджеттік қажеттілікті нәтижесін есептеу және бекітілген натуралды нормаларды, яғни қажетті материалды және материалды емес байлықты пайдалану немесе тұтынудың натуралды көрсеткіштерін қолдану қажет;
:: мемлекеттік қызмет көрсетудің тиімділігі, яғни бюджет жүйесінің әрбір деңгейі мемлекеттік қызмет өндіру мен көрсету барысында ең жоғары нәтижені қамтамасыз етуі тиіс. Мұндай жағдай мемлекеттік қызмет атқаруды бюджет жүйесінің ең төменгі бекіту арқылы іске асады, себебі олар қызмет алушылардың нақты қажеттіліктерін есептей алады, сондай-ақ қызметтерді уақтылы әрі сапалы түрде көрсете алады.
Ал шығындық функцияларды бөлудің негізгі қағидалары келесілерде тұжырымдалады:
:: жергілікті шектекөрсетілетін мемлекеттік кызметтерді жергілікті билік көрсетуі тиіс;
:: бірнеше жергілікті тұрғындар бірретпайдаланатын қызметтерді биліктің облыс деңгейі көрсетуі тиіс;
:: барлық елге көрсетілетін қызметтерді үкімет көрсетуі тиіс.[3]
Тігінен теңестіру механизімінің негізі болып, біріншіден, орталық және төменгіәрбір бюджет деңгейі бойынша нақты іс-әрекет саласын қаржыландыруды заңды түрде бекіту, екінші жағынан, орталық және аймақтық билік пен басқару органдары арасында бюджеттік жауапкершілікті шектеу табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Салықтық түсімдерді қайта бөлістіру нормативтерді анықтау арқылы іске асуы мүмкін. Сонда нақты бір салықтың сәйкес бөлігі жоғары тұрған бюджетке түседі, ал басқа бір бөлігі - төмен тұрған бюджеттің түсімі болады. "Бюджеттік бөлініс" салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге түсуін нақты шектеуді білдіреді. Атап айтқанда корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергілікті бюджетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға, әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Жергілікті бюджеттер тек қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар бюджеттік реттеу механизмдері арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қальптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өзіндік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қальптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктеріне байланысты жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз ету үшін ресурстардың жетпіспеушілігі көрінеді.
Қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардың түпкілікті жұмыс істеуін қамтамасыз ете алмады, әсіресе төмен тұрған бюджеттерден түсетін түсімдерді бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті байқалады. Осыған байланысты жергілікті деңгейде бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттердіесептеу әдісін бекітуге байланысты және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы басқа да өзгерістер енгізілді.
Жалпы айтқанда, бюджетаралық қатынастарды реттеу жүйесі басқарудың әрбір деңгейі бойынша өзіндік кіріс көздерін заңды түрде бекітуге байланысты. Мұндай әдістеме арқылы келесілер шешіледі:
:: ортамерзімді уақытқа субвенциялар мен алымдар көлемін бекіту арқылы реттеу формаларына тиянақты сипат беру;
:: ортамерзімді уақытқа әрбір аймақ бойынша нормативтер тағайындау арқылы бөліске жататын салықтар түрлерін анықтау. Бұл бюджеттік алымдар механизмін қолданбау мақсатымен әр түрлі деңгейлер бойынша бюджеттерді теңестіруді қарастырады;
:: республикалық бюджет кірістерінде салықтарды орталықтандыруды іске асыру. Бұл арада бюджетаралық қатынастар жоғары тұрған бюджеттерден төменгі бюджеттерге берілетін субвенциялар арқылы реттеледі.[8]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өркениетті батыс елдеріңде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде едәуір рөл атқарады. Оның үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларға, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың көбі оларды қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр. Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездеде бюджет бөлінісі және әлеуметтік жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты ұғымдар көрініс тапқан. [9]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезде жергілікті бюджеттер республикалық бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды. Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық меншікке бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бірліктің меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық құрылымның экономикалық және қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін пайдалану) қаржылаңдыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктердің ақша қорлары болып табылады. [6]
Бюджеттік процес ұғымына тоқтала кетейік. Бюджеттік процестің негізгі кезеңдеріне бюджет жобасын құру, қарау және бекіту, бюджеттің атқарылуы, бюджеттің атқарылуы туралы есепті жасау және оны бекіту үрдістері жатады. Бюджет процесін қарастырғанда, жергілікті басқару органының қаржыландырудың экономикалық нысандарын оңтайлы іріктеу туралы сауалының алатын орны ерекше. Оның шешімі бюджетті қалыптастыру үрдісін өтеп алуға бағытталады. Бюджет туралы заңды дайындау және қарау, бекіту үрдісі, сонымен қатар оны атқару мен атқарылуын бақылау үрдісі - осы үдерістің басты мәселесі.
Муниципалды құрылымдағы бюджет процесіне қатысушыларға:
жергілікті өзін-өзі басқару органының басшысы;
жергілкті өзін-өзі басқарудың уәкілетті органы;
жергілікті әкімшілік, оның құрылымдық бөлімшелері;
бюджеттік қаражаттарды бөлістірушілер;
бюджеттік қаражат алушылар - бюджеттік мекемелер, бюджет қаражаттарын алу құқығы бар өзге ұйымдар;
уәкілетті несиелік ұйымдар жатады. [10]
Енді бюджетжобасын әзірлеу тәртібіне тоқтала кетейік.Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің жобасын облыстық, республикалык маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың 15 қазанынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар кала) бюджетінің жобасын ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органы жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдың 1 қарашасынан кешіктірмей тиісті мәслихатқа енгізеді.
Жергілікті атқарушы орган алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің жобасын бір мезгілде мынадай құжаттарды және материалдарды:
1. әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
2. үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдык саясатты;
3. жергілікті бюджеттік бағдарламалар паспорттарының жобаларын;
4. жергілікті бюджеттің түсімдері бойынша негіздемелер мен болжамдық
есептерді;
5. алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет жобасында көрсетілген шешімдерді ашып көрсететін түсіндірме жазбаны табыс етеді. [3]
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға қол қойғаннан кейін екі апта мерзімнен кешіктірілмей
бекітіледі.
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) алдағы қаржы жылына арналған бюджеті тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетті бекіту туралы облыстық мәслихаттың шешіміне кол қойылғаннан кейін екі апта мерзімнен кешіктірілмей бекітіледі.
Мәслихат белгіленген мерзімде алдағы каржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы шешімді қабылдамаған жағдайда, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті аткарушы органы алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешім шығаруға құқылы, ол жергілікті бюджетті мәслихат бекіткенге дейін қолданылады.
Алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде бекітіледі.
Кезекті қаржы жылының бірінші токсанына арналған жергілікті қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.[10]
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары аудандық (калалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешім
кабылдағаннан кейін бір апта мерзімде бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға және бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органға бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде жинакталған облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың тізбесін табыс етеді.
Мәслихаттардың алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
туралы қабылдаған шешімдері қосымшаларымен және жергілікті атқарушы
органдардың алдағы каржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті
қаржы жоспары туралы шешімдерінің қосымшаларымен бұкаралық ақпарат құралдарында жарияланады.[3]
Өкілді органдар бюджет жобасын караған кезде мынадай припциптерді:
1. негізділік қағидасын;
2. бюджеттің теңгерімділігін сақтауқағидасын ұстанады.
Негізділік қағидасы депутаттардың бюджет жобасына өзгерістер немесе
толықтырулар енгізу туралы кез келген ұсыныстары, негізделіп жасалған
есептерді оларға қоса тіркей отырып, осы түзетулерді енгізудің қажеттігін,
олардың әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестігін жазбаша баяндаумен қатар жүруге тиіс екендігін білдіреді.
Бюджеттің теңгерімділігін сақтау қағидасы депутаттар бюджет жобасына кез келген өзгеріс пен толықтыру енгізген кезде бюджет тапшылығының мөлшерін бюджет жобасында белгіленген деңгейден асырмай сақтау үшін қосымша түсімдердің нақты көздері не қысқартылатын шығыстар айқындалуға тиіс екендігін білдіреді.[10]
Жергіліктібюджетжобасытиістімәслиха ттыңтұрактыкомиссияларындақаралады. Тиістімәслихаттардыңтұрақтыкомиссия ларыкомиссиямүшелерініңарасынанжұмы стоптарынқұрады. Жұмыстоптарынажергіліктіатқарушы органдардыңөкілдерітартылуымүмкін. Тұрақтыкомиссияларжұмыстоптарыныңпі кірлерінескереотырып, тиістінегіздемелерменжәнеесептермен қосажергіліктібюджетжобасынаөзгеріс терментолықтыруларенгізужөніндеұсын ыстаржасайдыжәнеолардытиістімәслиха тбелгілегенбастұрақтыкомиссияғажібе реді.
Бастұрақтыкомиссиятұрактыкомиссияла рдантүскенұсыныстардыңжинақтамасынж асап, онымәслихаттыңсессиясынашығарады. Бұл
реттежинақтамағатиістінегіздемелері менесептерібарұсыныстарғана
енгізіледі.
Тиістімәслихаттыңсессиясындажергілі ктібюджеттіңжобасынталқылаутиістіәк імшілік-аумақтықбірлікәкімініңнемес ежергіліктіатқарушыоргануәкілеттікб ергенадамның (адамдардың) тиісті, әкімшілік-аумактықбірліктіңортамерз імдіәлеуметтік-экономикалықдамубағд арламасы, ортамерзімдіфискалдықсаясатжәнетиіс тіқаржыжылынаарналғанжергіліктібюдж еттіңжобасыбойыншабаяндамаларын, сондай-ақмәслихатуәкілеттікбергенад амдардыңжергіліктібюджеттіңжобасыбо йыншақорытындысыменқосабаяндамалары нқамтиды.
Мәслихатсессиядаалдағықаржыжылынаар налғанжергіліктібюджетбойыншажергіл іктібюджеттікбағдарламаларәкімшілер ібасшыларыныңсөздерінтыңдауғақұқылы . Тиістіқаржыжылынаарналғанжергілікті бюджеттібекітумәслихаттыңшешімінқаб ылдауарқылыжүзегеасырылады.
Жергілікті бюджеттерді құру, қарау, бекіту және атқару бюджет кодексінің ережелері мен басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Осы актілерге сәйкес бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган Республика Үкіметінің тапсырмасы бойынша тамыз айының 15 жұлдызына дейін облыстар, Астана мен Алматы қалаларының әкімдеріне сол жергілікті бюджет кірістеріне жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдардан бөлінетін түсімдердің жобаланған мөлшерлерін хабар етеді.[3]
Сонымен бірге жалпы мемлекеттік бағдарламаларды каржыландыру мен жергілікті атқарушы органдар қажет болған жағдайда пайдалануға арналған несиелердің мүмкін болатын сомалары және де жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың басқару аппараттарын ұстауға арналған шығындардың лимитіне республикалық бюджет құралдарынан бөлінетін шамаланған сомалар есептеледі.
Содан соң осы көрсеткіштер және өздерінің болжамдық мәліметтері, яғни аумақтар бойынша жасалған олардың даму болжамдары мен бағдарламалары негізінде жергілікті атқарушы органдар келесі қаржылық жылға өз бюджеттерінің болжамдық көлемдерін дербес анықтайды. Осы маңда облыс және аудан арасындағы салықтар мен кірістерді бөлуді келесі қаржы жылының облыс бюджеті жөніндегі шешіміне сәйкес сол облыстың өкілетті органы белгілейді.[10]
Тиісті жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарының теңгерімділігі үшін жауапкершілік толығымен жергілікті өкілетті және атқарушы органдарға жүктеледі, сондай-ақ төменгі бюджеттерді құру, бекіту және атқару процесіне мемлекеттік орталық және жергілікті атқарушы органдардың араласуына жол берілмейді. Жергілікті бюджеттердің барлық параметрлері бірыңғай бюджеттік сыныптамаға сәйкес анықталады.
Облыстар, Астана мен Алматы қалаларының әкімдері аудан мен облыстық маңызы бар қала бюджеттері бекітілгеннен кейін бір апталық мерзімде бюджеттік жоспарлау және атқарудың орталық органдарына облыстар, Астана мен Алматы қалаларының жиынтық бюджеттерін, тиісті жылға жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды, облыстар, Астана мен Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының қарыздарын өтейтін шығындар көлемін ұсынады.[3]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бюджетті атқару стадиясы, бюджетті дайындау, қарау және бекіту кезеңдеріне қарағанда, ұзақ уақыт аралығын, яғни қаржы жылын алады, былайша айтқанда үздіксіз процес болып табылады. Тағайындалған көлеммен салыстырғанда, бюджеттік қаржыландыру көлемін өзгерту бойынша шешім құжаттық рәсімдеуді қажет етпейді, бұл бақылау процедурасының тиімділігін төмендетеді. Бюджеттік тағайындау өзгергенде, заңмен бекітілген шарттарды сақтамау бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді қабылдамау үшін негіз болмайды. Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz