Бюджеттің қорғанысқа жұмсалатын шығындарын жоспарлау және қаржыландыру
ТАҚЫРЫБЫ: Бюджеттің қорғанысқа жұмсалатын шығындарын жоспарлау және
қаржыландыру
КІРІСПЕ
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында қойған біздің мемлекетіміздің
кең ауқымды мақсаты тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты қазақстанды
орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басылымдықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық
қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік
инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейі мен бірге оның
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика
азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты, энергетикалық ресурстар,
инфрақұрылым, кәсіби мемлекет.
Осынау басылымдықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық
ресурстарды жұмылдыру үшін тиімді қолдануды талап етеді, ал өз кезегінде
барлық қаржылық жүйені одан әрі реформалауды көздейді.
Қазақстандық бюджет республиканың стратегиялық басымдықтарын жүеге
асырудың негізгі құралы болып келеді, өйткені ол елдің ең маңызды қаржы
ағымдарының қозғалысын реттейді. Келешек көкжиектегі салықтың – бюджеттік
сфераны реформалаудың негізгі бағыттарына салықты жақсарту және бюджеттік
бағдарламалау тәсілдерін енгізу кіреді.
Кез келген елде мемлекеттік бюджет – жалпымемлекеттік қаржылардың,
сондай–ақ жалпы қаржы жүйесінің басты буыны болып табылады. Ол мемлекеттің
басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді. Бюджет арқылы барлық меншік
нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттары және ішінара
халықтың табысы жұмылдырылады. Олар экономиканы, әлеуметтік мәдени
шараларды қаржыландыруға, елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, мемлекеттік
басқару органдарын ұстауға, жергілікті бюджеттерді қаржылық жағынан
қолдауға, үкіметтік борышты өтеуге мемлекеттің материалдық және қаржы
резервтерін жасауға және басқаға бағытталады. Сөйтіп, құндық бөлудің
айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет өзгеше қоғамдық арналымды
орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағатттандыруға қызмет
етеді. Бұл тұрғыдан бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің өз
міндеттерін жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес
белгіленген салықтар мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен
құрылатын орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Бюджетке қаржы
ресурстарын шоғырландыру мен пайдалану мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай
жүзеге асыру қажет. Бұл ресурстар экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды, басқа белгіленген шараларды қаржыландыратын бюджеттің
кірістерін құрайды.
Жалпы, Қазақстан Респуликасының бюджет жүйесі көптеген жылдар
аралығындағы реформалардан кейін өзгерістерге ұшыраған. Республикалық және
жергілікті бюджеттерді қалыптастыру көздері анықталып, тиісінше бюджет
қаражаттарынан шығыстарды қаржыландыру бағыттары анықталған, жергілікті
бюджеттер қарыз алу құқығына ие.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – барлық деңгейдегі бюджеттерді
қалыптастыру тәжірибесіне талдау жүргізу, сонымен қатар бюджет саясаты және
жүргізілген талдау негізінде бюджеттік қатынастары жетілдіру бойынша нақты
ұсыныстар беру.
Осы мақсатқа жету үшін мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің теориялық
негіздерін, оның қоғамдық өндірістегі рөлін оқып зеріттедім. Бюджеттік
қатынастарды қамтамасыз ету практикасын талдауды макродеңгейде жүргізу
қажет. Бюджет механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстарды беру мақсатында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кірістері мен шығыстарының
құрылымы мен құрамы, бюджетаралық қатынастардың механизмі, сол сияқты
қазіргі кезеңдегі мемлекеттің бюджет саясатының негізгі бағыттары
қарастырылған.
Бұл дипломдық жұмыс жазу барысында қазақстандық ғалым - экономистердің
еңбектері, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі, тиісті қаржы жылына
арналған “Республикалық бюджет туралы” заңдары пайдаланылды.
І. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісіндегі бюджеттің экономикалық мәні
мен маңызы
1. Бюджеттің экономикалық мәні, мазмұны, атқаратын қызметі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды 1.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптаструға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді. Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары,
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін
жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші
учаскелеріне шоғырландырылады.
Сөйтіп, обьективті бөлгіштік қатынастардың болуының экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды, жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Бюджет – біздің егемендігіміздің негізі және мемлекеттің экономикалық,
әлеуметтік, саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде
қажетті бөлігі болып табылады. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын тиісінше жүзеге
асыру үшін қажет. Бюджет – жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше
тұрған экономикалық категория. Демек, бюджет қай мемлекеттікі болмаса да
мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын
және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық
формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді.
Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға
сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-
қатынаста жатыр. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында
бюджетке келесідей түсінік берілген: Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруды қаржымен қмтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры 2. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты –
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады.
Нәтижесінде, қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің
көрінісін табады. Қаржы қатынастарының белгiлi бiр жиынтығы ретiндегi
мемлекеттiк бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категoриясынан ажырататын
өзгеше белгiлер тең бюджет қатынастарының бөлгiштiк сипаты бар, әрқашан
ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен
және пайдаланумен қосарлана жүредi. Сонымен бiрге, бюджет қатынастарына
белгiлi бiр өзiндiк ерекшелiк тән, алайда ол қаржымен ортақ, өзгеше
белгiлердiң шеңберiнен шықпайды.
Құндық бөлiнiстiң айрықшалықты сферасы ретiнде мемлeкeттiк бюджет мына
өзгеше белгiлермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бiр бөлiгiн оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыpyғa пайдаланумен байланысты
бөлгiштiк қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесiн шарттастыратын материалдық
өндiрiс қаржысынан және құнды тұтынyға қызмет eтeтiн өндiрiстiк емес сфера
қаржысынан мемлекеттiк бюджеттiң айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтiң сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар ныcaнындaғы қозғалысымен тiкелей
байланысты емес құндық бөлiнiстiң стадиясын бiлдiредi және одан белгiлi
үзiлicте жүзеге асырады, ал қаржы қатынастары материалдық өндiрiсте де,
өндiрiстiк емес сферада да тayap-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Бюджет Кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген – ол
араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық
және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде
пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттiк бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндiрiстiк қатынастарды бiлдiредi және оларға сәйкес келетiн нақты
материалдык,- заттай түрiнде болады: бюджет қатынастары мемлекеттiң
орталықтандырылған ақша қорында-бюджеттiк қорында затталынады. Мұның
нәтижесiнде қоғамда болып жатқан нaқты экономикалық (бөлгiштiк) процестер
мемлекеттің жұмылдыратың және пайдаланатын ақшаның ағынында өзiнiң
көpiнiciн табады.
Мемлекеттiк бюджет экономикалық категория ретiнде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың ic-қимылы,
мазмұны, мәнi мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгiштiк функцияның ic-әрекетiнiң өзiндiк ерекшелiгi сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндiрiстiң сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, ayмaқтap, салалар, жеке шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
арасында бөлiнедi. Мемлекетiк бюджет арқылы бүгiнде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы iшкi өнімнің 20% бөлiнедi. Сонымен
бiрге мемлекет қаржысының негiзгi буыны ретiнде мемлекеттiк бюджет
бөлгiштiк функция шеңберiнде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы iшкi өнiмдi қайта бөлу; экономиканы мемлекеттiк реттеу және
ынталаңдыру; әлеуметтiк саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдаланyға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын бөлудiң сандық үйлесiмдерiнде, олардың қоғамдық өндiрiс дамуының
қажеттiлiктерiне сай келетiндiгiнде, бөлудiң ұнамсыз барысынан ayытқyын
анықтау және оларды жою мүмкiндiгiнде көрiнедi.
Мемлекеттiк бюджеттiң сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категорuя және мемлекеттiң, орталықтандырылған ақша қоры
ретiнде ғaнa емес, сонымен бiрге негiзгi қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және тағы басқа өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге,
әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Ол экономикаға мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен
әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді.
Бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратынтәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайту бөлу және олармен байланысты әдістер. Жалпы
экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осыдан көрінеді.
* Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С.Қ. Қаржы. Алматы, 2005 ж.
Сызба 1. Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджетті(экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды негізгі қаржы
құжат арқылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу
табиғаты негізінде оны қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық
құрал ретінде пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал
ретіндегі ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының
кең пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді
негұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің
талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмде мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен
экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.[1]
Мемлекеттік бюджет басқа экономикалық категориялар сияқты мемлекеттің
нағыз әлеуметтік - экономикалық мәселелерін шешу үшін белсенді пайдаланады.
Мемлекет бюджетті өзінің шаруашылық - ұйымдастырушылық қызметін жүзеге
асыруда маңызды құралы ретінде бюджетті қолдана отырып, оның экономиканы
басқару құралы ретіндегі қызметін арттырады.
Тауар - ақша қатынастарының қызмет етуі халық шаруашылығының
қатынастарын жоспарлауда екі түрлі нысанда жүзеге асырылады: натуралды
заттық және құндық (ақшалай). Натуралды заттық нысан материалдық-
техникалық құралдардың қоғамдық өндірістің бөлімшелері арасындағы бөліп
беруді қарастырады, оларды жұмыс күшімен қамтамасыз ету; құндық- ақша
қаражаттарын бөліп берудегі қатынастарды анықтауға негізделеді.
Қоғамдық өнімді бөлудің ақшалай нысанының айтарлықтай дербестігінің
нәтижесінде алғашқы қалыптасқан халық шаруашылығының ара қатынасына
қажетті өзгерістерге қол жеткізу үшін ерекшеленетін қоғамдық өндірістің
құндық құрылымын реттеуге мүмкіндік туады. Құндық нысандарды (қаржылар,
бюджет, несиелер және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрылымын жетілдіруге мүмкіндік беріп экономикалық үрдістердің тиімділігін
жоғарылатады.
Қоғамдық өндірістің құндық құрылымын қалыптастыруда белсенді қатысушы
құралдардың бірі - мемлекеттік бюджет болып табылады.Оны пайдалану халық
шаруашылығының салалық және территориялық қатынастарын жетілдіруге
өндірістік емес аяның даму қарқынын реттеуге,кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржылық ресурстарын ортақ мүддеге сай қайта бөліп беруге,материалдық еңбек
және ақшалай ресурстарды жақсырақ пайдалануға,ынталандыруға экономиканың
барлық буындарында үнемділік режимінің сақталуына жүйелі бақылауды жүзеге
асыруға және басқада әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік
береді. Бюджеттік қатынастарды пайдаланудың алуан түрлі бағыттары қоғамдық
өндірісті дамыту мүддесінде және оның тиімділігін жоғарылату мемлекеттік
бюджеттің экономиканы басқарудағы белсенді құралы болып табылатындығын
көрсетеді.
Экономиканы басқарудың құралы ретінде мемлекеттік бюджетке сипаттама
бере отырып, оның халық шаруашылығындағы ролінің обьективті екі фактормен
алдын ала анықталғандығын баса айта кеткен жөн:
1) Бюджеттік қатынастарды пайдаланғанда негізгі қаржылық құжат арқылы
шарттастырылған нысаны экономикалық байланыстардың реттеушілігін
білдіреді.
2) Қоғамдық өндіріске ықпал етуші маңызды экономикалық тетігі ретінде
пайдалануға мүмкіндік беретін мемлекеттік бюджеттің бөліп берушілік
табиғатымен анықталған. Бюджеттің экономикалық тетігі ретіндегі
ерекшелігінің мәні оның қоғамдық өнімді бөліп беру аясындағы құндық тетік
болып табылатындығында. Сондай-ақ ықпал ету аясы айрықша кең болатын
халық шаруашылығы деңгейіндегі тетік болып табылатындығында[2].
Осылайша,мемлекеттік бюджет экономиканы басқарудың құралы ретінде
қоғамдық өндіріске жұмыла ықпал ететін құрал ретінде және қаржылық құжат,
экономикалық тетік және ынталандырушы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет өзінің көрінуі мен пайдаланылуының барлық
нысандарында экономиканы басқарудың құралы ретінде айқындалады. Бюджеттік
қатынастардың бөліп беру сипаты мемлекеттік бюджетті өндіріске ықпал етудің
экономикалық тетігі ретінде қоғамдық прогрестің ынталандырылуына
айналдыруға мүмкіндік береді; бұл тұрғыда бюджеттің әсері басқа құндық
тетіктермен,яғни баға,несие және т.б. бір типті болып келеді.Алайда
мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімді құндық бөліп беру аясында шешуші орынды
иеленеді және бұл оны экономикаға жалпы мемлекеттік орталықтандырылған
жетекшілікті жүзеге асыратын құрал - республиканың негізгі қаржылық
жоспарына айналдырады. Негізгі қаржылық жоспар мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму бойынша қарастырған шараларын қаржыландыруды қаржы
ресурстарының орталықтандырылған бір бөлігін пайдалану арқылы қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Ал басқа жағынан қарасақ қосымша ішкі шаруашылық
резервтерді анықтауға кәсіпорындар мен салалардың жұмыс жасауының сапалық
көрсеткіштерін жақсартуға,халық шаруашылығының барлық буындарындағы
үнемділік режимін жүргізуге ықпал етеді.
Бюджеттік өзара байланыстар арқылы кәсіпорындардың, ұйымдар мен халық
шаруашылығының салаларының қаржылық жағдайы реттеледі, қоғамдық өнімнің
ұдайы өндірістік құрылымының өзгеруі қамтамасыз етіледі,ел территориясы
бойынша қаржылық ресурстар қайта бөліп беріледі.
Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік бақылаудың зор қаруы десе де
болады.Нақты айтатын болсақ,бюджеттік көрсеткіштердің мақсатты сипаты
бюджеттің шаруашылықпен алуан түрлі байланыстарын көрсететін материалдық
өндіріс пен өндірістік емес аяның салаларындағы жұмыстың барысына бақылау
орнату мақсатында пайдаланатын негіз болып табылады. Бюджет
көрсеткіштерінің орындалу дәрежесінің экономикадағы үрдістердің барысын
көрсетеді,ондағы пайда болып тұратын оң және теріс өзгерістерді сипаттайды.
Мемлекеттік бюджет негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік бақылау
бюджеттік бақылау нысанын қабылдайды. Бюджеттік бақылау жалпы бақылау
жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде мынадай белгілерімен ерекшеленеді:
тұрақты жүзеге асырылады, ”төтенше шара„ болып табылмайды, эпизодтық
компания болып табылмайды, экономиканы басқару бойынша жүргізілетін барлық
ұйымдастырушы жұмыстардың құрамдас бөлігі болып табылады.
Бюджеттік бақылауды жүзеге асырудың обьективтік негізі экономикалық
категория ретіндегі бюджеттің бақылаушылық функциясы болады,өйткені
мемлекеттік бюджет бақылашылық функциясы ықпал етудің кең аясымен және
жалпылама қамтушы сипатымен ерекшеленеді, сондықтан бақылау осыған
негізделген бюджеттік бақылау ықпал етудің елеулі аясына ие болады және ол
қоғамдық өнім құнын бөліп берудің бюджеттік аясымен ғана шектелмейді.
Бюджеттік бақылау халық шаруашылық кешенінің барлық бөлімдеріндегі істің
жағдайларын саралауға мүмкіндік туғызады.
Оны жалпы алғанда, үрдісі барысында кәсіпорындардың, ұйымдардың,
материалдық өндіріс және өндірістік емес ая салаларының өндірістік қаржылық
жоспарларының көрсеткіштерінің орындалуын тексеріледі, оларды тиімді және
оңтайлы пайдаланудың және мемлекет қарауына ақша қаражаттарының
түсімдерінің толықтығы анықталады. Бюджеттік бақылауға ішкі шаруашылық
резервтерді анықтаудағы халық шаруашылығының барлық буындарындағы үнемдік
режимінің сақталуын ашудағы зор роль жүктеледі.
Экономиканың дамуына қарай бюджеттік бақылаудың экономиканы басқарудың
құралы ретіндегі мәні де өсе түспек. Өйткені қоғамдық өндірістің ауқымы
неғұрлым ірі болса, экономикалық өсу қарқыны соғұрлым жоғары болады,
шаруашылық байланыстар алуан түрлі және күрделі, ол әрбір көрсеткіштің
маңыздылығы жоғары болады. Сондықтан ақша қорларын пайдаланудың орындылығы
мен оларды қалыптастырудың уақыттылығын бөліп беру үрдісінің барысын
қатаңырақ бақылау өте маңызды.
Мемлекеттік бюджет қоғамдық өндіріске сандық және сапалық жағынан ықпал
етеді. Сандық тұрғыдан бюджеттің қайта бөліп беретін қаржылық ресурстарының
қатынастарымен сипатталады.
Бюджеттің экономикаға сапалық ықпал етуінің мәні бір жағынан мемлекет
бюджет қаражаттарын салымдарға бағыттыу болса, екінші жағынан оларды
шоғырландыру мен елдің экономикалық өсуін жеделдету, өндірістің тиімділігін
жоғарлату үшін жұмсау әдістері экономиканы дамытудың қосымша
ынталандырушысына айналдырады.
Мемлекеттік бюджет экономиканың ынталандырушы ретінде оны басқа
экономикалық ынталандырушылардан ерекшелендіретін белгілі бір
ерекшеліктерге ие: бюджеттің сапалық ықпалы (ол жалпы экономикалық
өндірістің тетігі және ол тұтастай кез келген шаруашылық субъектілердің
материалдық мүдделерін жоғарлату мен соның ішінде мемлекеттің де мүддесін
жоғарлатумен байланысты) оның қызметінің нәтижесінен көрінеді. Сондықтан
бюджет экономикалық ынталандырушы ролін бюджеттік қатынастарды ұйымдастыру
нысандары кәсіпорындарды мейлінше жоғары қаржылық-шаруашылық нәтижелер
алуға қызықтырғанда ғана емес, сондай ақ бюджеттің қызмет етуі негізгі
шаруашылық субъектісі, яғни мемлекеттің мүддесін жүзеге асырумен байланысты
болады. Егер қаржылық ресурстарды бюджеттік қайта бөліп беру, қоғамдық
өндірістің салалық және территоричлық құрылымын жетілдіре отырып, ғылыми
техникалық прогресті жеделдетеді, экономикалық өсу факторларының
белсенділігі артады. Демек, бюджеттің экономикаға тек сандық ықпалы ғана
емес, сондай ақ барлық қоғам өндірісін дамытудың экономикалық
ынталандырушысы ретіндегі бюджеттің маңыздылығын жоғарлатады.[3]
Экономикалық ынталандырушы ретіндегі бюджеттің рөлі сәйкес бюджеттік
механизм арқылы жүзеге асырылады. Соның арқасында экономиканы дамыту
тұрғысындағы объективтік бюджеттік қатынастарды іс жүзінде пайдаланудың
мүмкіндігі туындайды.
Бюджеттік механизм өзімен мемлекеттің бюджеттік қатынастарды
ұйымдастыру нысандарының арнайы дайындалған қолданылатын кешенін білдіреді.
Сонымен қатар, қоғамдық қызметтер экономикалық салалар мен елдің
территориясы арасындағы қаржылық ресурстарды қайта бөліп беруді қамтамасыз
етудің әдістері, тәсілдері.
Бюджет механизмі объективті негізі мемлекеттік бюджеттің экономикалық
мазмұнын құрайтын бөліп берушілік қатынастары болып табылады, экономикалық
категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджет механизміндегі
әртүрлі буындардың бар болуын алдын ала анықтайды.
Бюджет механизмінің құрылымы бюджеттік қатынастардың табыстар,
шығыстар, бюджетаралық өзара байланыстар және оларға сәйкес ақша
қаражаттарының экономика бөлімдері арасында қайта бөліп беру дің әртүрлі
нысандары мен әдістерін қамтитын топтарды көрсетеді. Сондықтан бюджет
механизмінде бюджеттік қатынастардың көрініс беру нысандарына байланысты
мынадай құрылымдық буындарды бөліп көрсетуге болады: мемлекет қарауына ақша
қаражаттарын жұмылдыру әдістері; бюджетті құрастырудың нысандары мен
тәртібі және кәсіпорындарға, ұйымдарға, өндірістік және өндірістік емес
аядағы мекемелерге бюджет қаражаттарын ұсыну; қаржылық ресурстарын
бюджетшілік бөлінуі және қайта бөліп берілуі және оларды оңтайландыру[4].
Бюджет механизмнің аталған буындары өз кезегінде сәйкес элементтерді
қамтиды. Осылайша, ақша қаражаттарын шоғырландырушы бюджеттік механизм
қаржылық ресурстардың түсімдердің салықтық және салықтық емес әдістерімен
сипатталады және өз көрінісін табыстардың нақты түрлерінен (ҚҚС, акциздер,
табыс салығы, орман табысы, жеке табыс салығы және т.б)
табады.кәсіпорындарға, ұйымдарға және мекемелерге бюджеттік қаражаттарды
ұсыну механизмі бюджеттік қаржыландыру нысадары мен қағидаларының
көмегімен жүзеге асырылады, яғни кәсіпорындардың шаруашылық есебінің
қаржыландыру мен сметалық қаржыландыру арқылы.сонымен қаржылық ресурстарды
бөлу мен қайта бөлудің бюджетшілік механизмі бюджет қаражаттарының бір
бөлігін бюджет жүйесінің сәйкес буындарына бекітіп берумен бюджеттік реттеу
әдістерінің әртүрлілігімен (жалпы республикалық мемлекеттік табыстар мен
салықтардан аударымдар жасау) сипатталады.
Бюджет механизмінің әрбір құрылымдардың буыны мен элементтеріне өзіндік
функционалдық ерекшеліктер тән. Олар өздеріне белгіленген мәселелерді шешу
үшін шарттастырылған. Салыстырмалы дербестігіне қарамастан бюджет
механизмінің элементтері мен буындары біртұтас қызмет етеді және барлық
құрылымдық буындар мен элементтердің өзара байланысқан әрекеті тұтас бюджет
механизмінің ретті қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджет мынадай маңызды белгілермен сипатталады: оның заңдық
күші бар, онда қоғамдық өндірісті дамытуға бағытталған бағдарламалар
тікелей көрініс табады және оның тиімділігін жоғарлату қоғам мүшелерінің
қажеттіліктерін қанағаттандыру қамтылған. Бюджет орасан зор шоғырландырушы
және ұйымдастырушы мәнге ие. Бұл бюджет қатынастарының пайдаланудың
құқықтық нысанымен байланысты.
Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржылық жоспар ретіндегі жағдайы
қоғамдық өнімді құндық бөліп берудің аясы ерекше ретіндегі бюджеттік
қатынастардың ерекшелігінен туындайды; мемлекеттік бюджеттің орны мен мәні
басқа қаржылық жоспарлардың арасында келесілермен анықталады:
Біріншіден, онда қаржылық жүйенің басқа буындарына қарағанда, қоғамның
әлеуметтік- экономикалық дамуының шешуші бағытында пайдаланатын қоғамдық
өнім құнының бөлігінің қозғалысымен байланысты бөліп беру қатынасының
ауқымды кешенін көрсетеді. Бұл мемлекетке орталықтандырылған бюджет арқылы
бүкіл ел ауқымында құнды бөліп беру үрдісін басқаруға мүмкіндік береді;
Екіншіден, ол барлық басқада табыстар мен шығыстардың балансымен,
сметаларымен,қаржылық жоспарларымен, сондай-ақ несиелік және кассалық
жоспарларымен тығыз байланысты.
Үшіншіден, мемлекеттік құрастыру ұрдісінде макроэкономикалық қаржылық
және өндірістік көрсеткіштер нақтыланып, талданып қосымша табыстармен
пайдаланылмаған резервтерімен анықталынады, қаржы-несие жүйесінің
буындарының байланысы бағдарланып, сонымен қатар, экономикалық және
әлеуметтік дамудың көрсеткіштерінің қаржылық және несиелік ресурстардың
артық үйлесімділігіне қол жеткізіледі.
Сонымен, мемлекеттік бюджет мемлекет пен экономиканы басқару үшін
білсенді пайдаланады. Ол ақша қаражаттарын әлеуметтік-экономикалық дамудың
маңызды бағыттарына шоғырландыруды күшейтуде қоғамдық өндірістің салалық
және территориялық құрылымын әлеуметтік-экономикалық дамуға сәйкес
жетілдіруде өндірісті интенсификациялауды жеделдетуді, ресурстардың барлық
түрлерін пайдалануда жаңа үнемдік режимде жүргізуде едәуір роль атқарады.
Мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім құнын көптеген экономикалық
бөлімшелер, салалар, территориялар, секторлар және тағы басқалар арасында
қайта бөліп беруге жетекші және ұйымдастырушылық қызмет атқарады.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурстар
түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік
бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы
басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат,
экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
Қоғамдық қайта өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi ең алдымен осы
бюджет (әcipice шығындары) арқылы ұлттық табыс және жалпы iшкi өнiмдi бөлу
мен қайта бөлу процестерiмен анықталады. Ол ақша қаражаттарын экономика
секторлары, ic-әрекет салалары мен aумақтap арасында бөле отырып, жалпы
экономикаға әсер етедi, себебi ол барлық ұлттық шаруашылықтың бюджетi.[5]
Экономиканы реттейтiн басқа қаржылық құралдар арасындағы бюджеттiң рөлi
өзiнiң ерекшелiктерiмен сипатталады. Бюджеттiң ерекшелiктерi ретiнде
келесiлердi айтуға болады:
▪ бюджет мемлекеттiң қолында ұлттық табыстын бiр бөлігiн
оңашаландыруға байланысты қайта бөлу қатынастарының ерекше
экономикалық формасы және табыстың сол бөлiгiн бүкiл қоғам мен
оның әрбiр аумақтарының мұқтаждықтарын қaмтуғa пайдаланады;
▪ бюджет арқылы ұлттық табыс немесе сирек - ұлттық байлық
экономика салалары, ел аумақтары мен қоғамдық іс-әрекет салалары
арасында қайта бөлу атқарылады;
▪ бюджеттiк қайта бөлiс пропорциялары қаржының басқа буындарына
қарағанда көбiнесе ұлғайтылған қайта өндiрістің жалпы
мұқтаждарымен және қоғам дамуының әр тарихи кезеңінде оның
алдында тұрған міндеттемелерімен анықталады;
▪ бюджеттiк қайта бөлу аумағы мемлекеттiк қаржы құрамында орталық
орынды қалайды, себебi бюджет қаржының басқа буындарымен
салыстырғанда бастапқы дәрежеде.
Осылайша, бюджет қаржы ресурстарының бөлiгiн орталықтандыру негiзiнде
мемлекет қарастырған әлеуметтiк-экономикалық дамуды қаржыландыруын қамтиды,
екiншi жақтан қосымша резервтерді айқындау мен сапалық көрсеткiштердi
жақсаpтуға белсенді әсерін тигізеді.
1.3 Бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру негіздері
Жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджет үдерісіндегі қатынастары
бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Рыноктық экономика жағдайында бюджет үдерісінде жоғарғы және төменгі
бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен шығыстарды
бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды проблемалардың бірі болып
отыр.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, бюджеттер
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ак
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген[6].
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет үдерісінде республикалық бюджеттің
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен, облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа осындай
бюджеттермен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-
бірімен өзара қарым-қатынастарына жол берілмейді.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджет үдерісіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстарды немесе түсімдердің жекелеген түрлерін бюджеттің бір
деңгейінен екіншісіне беру Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар
енгізген жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық бюджетпен өзара
қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
- төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
- мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
- қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі
орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
- салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді бекіткен
кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
- нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4) жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5) мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша
тиімділігі мен нәтижелілігі — мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым
тиімді және нәтижелі жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын
мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға
барынша жақындату—қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу
және мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен,
көрсетілетін қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін
болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
7) бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер
мен кредиттердің тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетінің арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналғын нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер
мен кредиттердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары осы
трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының
31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн
ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Дамуға арналған нысаналы трансферттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары салық заңнамасында
белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің иелігінде қалдырылуы
мүмкін. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде
бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, өңірлердің
объективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай
нормалар ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта
мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Бюджетаралык реттеу — теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше,
ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік субвенциялар
мен бюджеттік алынымдар жатады және олар жалпы сипаттағы ресми трансферттер
болып табылады.
Бюджеттік субвенциялар—жоға.рғы бюджеттерден төменгі бюджеттерге
республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін
ресми транферттер. Бюджеттік алынымдар республикалық немесе облыстық
бюджетте бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттерден жоғарғы
бюджеттерге берілетін ресми трансферттері болып табылады.
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі түсімдердің көлемі
жалпы алғанда олардың функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті болса
бюджет жүйесі сатыластығы жағынан баланстандырылған деп есептеледі.
Деңгейлес теңгерімділік— биліктің тиісті деңгейлерінің жеке өңірлері мен
аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы сәйкестігі.
Сатылас теңгерімділікке жету—жалпы теңгерімділіктің І-кезеңі, ал
деңгейлес теңгерімділікке жету — теңдестірудің ІІ-кезеңі, ол Қазақстанда
бюджеттік алынымдар мен субвенциялар арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындары көлемдерінің арасындағы айырма ретінде
айқындалады. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістерінің
болжамды көлемі асып түскен кезде жергілікті бюджеттен жоғары бюджетке
бюджеттік алынымдар белгіленді. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды
көлемі кірістердің болжамды көлемінен асып түскен жағдайда жергілікті
бюджетке жоғары бюджеттен бюджеттік субвенсиялар белгіленеді. Кірістердің
болжамды көлемдері өңірдің салықтық олуетін ескере отырьш және бюджеттер
деңгейлері арасындағы түсімдерді белу негізінде есептеледі. Жергілікті
бюджеттер шығындарының болжамды көлемдері олардың ағымдағы бюджеттік
бағдарламаларға және дамудың бюджеттік бағдарламаларына бөлінуін, бюджеттік
қамтамасыз етілуді, бекітілетін заттай нормаларды ескере отырып жоне
бюджеттер деңгейлері арасында шығыстарды бөлу негізінде есептеледі.
Жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін
республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген бюджеттік алынымдарды
(бюджеттік субвенцияларды) есептеу кезінде ескерілмейтін сомалар шегінде
жоғарғы бюджеттер теменгі бюджеттерге беретін ресми трансферттер ағымдағы
нысаналы трансферттер болып табылады. Ағымдағы нысаналы трансферттер
мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе өңірлік бағдарламалардың іс
шараларын орындауға ғана, сонымен бірге қаржы жылы ішінде әкімдердің
өтініші бойынша Үкіметтің немесе облыстың жергілікті атқарушы органының
резервінен қаржыландыратын іс-шараларға ғана беріледі.
Мыналар:
- мемлекеттік, салалық(секторлық) бағдарламаларда көзделген жергілікті
бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру үіііін
республикалық бюджетте бекітілген сомалар шегінде республикалық бюджеттен
облыстық бюджетке, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттеріне берілетін;
- өңірлік бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық
жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру үшін облыстық бюджетке бекітілген
сомалар шегінде облыстық бюджеттен аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетіне берілетін ресми трансферттер дамуға арналган нысаналы
трансферттер болып табылады.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджеттердің нашар салық базасы;
қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар жоғарғы
бюджеттердің төменгі деңгейдің бюджеттерін орталықтандырылған нығайту
негізінде қүрылады. Мұндай саясат аумақтарды шығыстардың негұрлым жоғары
нормативтерін қаққылауға бағдарлайды. Жоғарғы органдар "тағдырды шешушіге"
айналады, бүл жемқорлыққа негіз қалайды. Бұл жағдаятта биліктің жергілікті
органдарының құқықтарын кеңейту қажет,ол үшін олардың үш топтағы өздерінің
салықтары болуы керек:
1) негізгі рөлді ойнайтын салықтар:
а) тура салықтар: мүлік, жер,көлік құралдары салықтары;
ә) жанама салықтар: сатып алуға салынатын салық, көпшілік тұтынатын
тауарларға салынатын акциздер;
2) жергілікті органдардың аумақтарында жиналатын
мемлекеттік салықтарға биліктің орталық органдары белгілі бір
пайызбен белгілейтін салықтар;
3) басқадай жергілікті салықтар, алымдар және төлемдер, салықтық
емес кірістер (жерді жалға беру және сату; орман массивтерін жалға
беру; басқадай түсімдер).
Жергілікті бюджеттерде салықтық жоне салықтық емес кірістер 85-70%
қүрайды.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған рыноктық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі оған тән сипат болып отыр.
Бүл инфляциялық үдерістерден және егеменді мемлекеттің функцияларының
кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттерден бюджеттік кредиттер
тиісінше облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттеріне және аудандар ( облыстық маңызы бар қалалар ) бюджеттеріне
қаржы жылы ішінде бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске
асыруға және кассалық алшақтықты жабуға берілуі мүмкін.
Бюджеттік кодексте бюджет деңгейлері арасында түсімдер мен
шығыстарды нақтылы бөлудің сызбасы анықталған
Реслубликалық бюджетке түсетін түсімдер. Салықтық түсімдерден
республикалық бюджетке бағытталатындары: корпорациялық табыс салығы,
қосылған құн салығы, импортталатын тауарларға, газ конденсатын қоса
алғанда, шикі мұнайға салынатын акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың
салықтары мен арнаулы төлемдері, экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына салынатын рента салығы, әкелінетін және әкетілетін тауарларға
кеден баждары, бірқатар алымдар, төлем ақылар және баждар.
Республикалық бюджетке түсетін салыктық емес түсімдерге
мыналар жатады:
1) республикалық меншіктен алынатын кірістер:
- республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері;
- республикалық меншіктегі мемлекеттік акциялар пакеттеріне
дивидендтер,заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден
алынатын кірістер;
- екінші деңгей банктерінің шоттарында мемлекеттік сыртқы қарыздардың
қаражатын орналастырғаны үшін және Ұлттық банктегі үкіметтің депозиттері
бойынша сыйақылар (мүдделер);
- республикалық бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар
(мүдделер); қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер;
- республикалық меншіктен түсетін басқа кірістер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын
мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген
қызметтерді) өткізуден түсетін түсімдер;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін түсімдер;
4) республикалық бюджеттен қаржыландыратын, сондай-ақ Ұлттық банктің
бюджетінен (шығыстарды қаржыландырудың жеке жоспарынан)
қамтылатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар;
5) республикалық бюджетке түсетін салықтық емес басқа түсімдер.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер мыналар болып
табылады: республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге
бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік босалқы
қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан
түсетін ақшалар).
Ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалык
маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен альнған ресми трансферттер,
Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден,
республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік
қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.
Бюджеттің шығындары — бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Бюджеттің шығыстарын бөлу мемлекеттік басқарудың деңгейлеріне сай
келеді.
Республикалық деңгейде — бұл мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары
органдарының жұмыс істеуін, қорғанысты қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті,,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі, білім
беру және денсаулық сақтау жөніндегі шаралардың бір бөлігі, әлеуметтік
көмек жөне әлеуметтік қамсыздандыру (зейнетақылар төлеу, жәрдемақылардың
негізгі түрлері, әр түрлі әлеуметтік төлемақылар, соның ішінде әскери
қызметшілердің отбасыларына, құқық қорғау органдарының жүмыскерлеріне
берілетін төлемақылар), мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік,
экономикалык қызмет саласындағы шаралардың бір бөлігі, облыстық
бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттеріне
берілетін ресми трансферттер; Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
берілетін ресми трансферттер; үкіметтік борышқа қызмет көрсету және өтеу;
мемлекеттік кепілдер бойынша міндеттемелерді орындау.
Басқарудың басқа деңгейлері функциялық топтар қимасындағы шығыстарды,
бірақ жалпы көлемдегі олардың түрлі үлес салмағымен шегеді. Мәселен,
облыстық деңгейде — медициналық көмектің кепілдендірілген көлемін
қамтамасыз ету, халықтың санитарлық-эпидемиологиялық аман-есендігін
қамтамасыз ету; аудандық деңгейде — білім беруге, тұрғын үй - коммуналдық
шаруашылығына, халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге жұмсалатын едәуір
шығыстар, мемлекеттік арнаулы әлеуметтік көмек, ауыл шаруашылығы, жер
қатынастары жөніндегі шараларды қаржыландыру.
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың
және басқа мемлекеттік мекемелердің қызметтін қамтамасыз етуге (кадрларды
қайта даярлауды және бұл мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің
біліктілігін арттыруды қоса алғанда), бюджеттік инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларға, халықаралык ынтымақтастыққа, сондай-ақ қолданбалы ғылыми
зерттеулерге, мемлекеттік басқарудың орталық органдардың заңнамалық
актілері мен көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да
қаржыландырылады.
Рыноктық қатынастар жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда — ұлттық шаруашылықтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%,
жалпы ішкі өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қаржыландыру
КІРІСПЕ
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында қойған біздің мемлекетіміздің
кең ауқымды мақсаты тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты қазақстанды
орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басылымдықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық
қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік
инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейі мен бірге оның
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика
азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты, энергетикалық ресурстар,
инфрақұрылым, кәсіби мемлекет.
Осынау басылымдықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық
ресурстарды жұмылдыру үшін тиімді қолдануды талап етеді, ал өз кезегінде
барлық қаржылық жүйені одан әрі реформалауды көздейді.
Қазақстандық бюджет республиканың стратегиялық басымдықтарын жүеге
асырудың негізгі құралы болып келеді, өйткені ол елдің ең маңызды қаржы
ағымдарының қозғалысын реттейді. Келешек көкжиектегі салықтың – бюджеттік
сфераны реформалаудың негізгі бағыттарына салықты жақсарту және бюджеттік
бағдарламалау тәсілдерін енгізу кіреді.
Кез келген елде мемлекеттік бюджет – жалпымемлекеттік қаржылардың,
сондай–ақ жалпы қаржы жүйесінің басты буыны болып табылады. Ол мемлекеттің
басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді. Бюджет арқылы барлық меншік
нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттары және ішінара
халықтың табысы жұмылдырылады. Олар экономиканы, әлеуметтік мәдени
шараларды қаржыландыруға, елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, мемлекеттік
басқару органдарын ұстауға, жергілікті бюджеттерді қаржылық жағынан
қолдауға, үкіметтік борышты өтеуге мемлекеттің материалдық және қаржы
резервтерін жасауға және басқаға бағытталады. Сөйтіп, құндық бөлудің
айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет өзгеше қоғамдық арналымды
орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағатттандыруға қызмет
етеді. Бұл тұрғыдан бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің өз
міндеттерін жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес
белгіленген салықтар мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен
құрылатын орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Бюджетке қаржы
ресурстарын шоғырландыру мен пайдалану мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай
жүзеге асыру қажет. Бұл ресурстар экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды, басқа белгіленген шараларды қаржыландыратын бюджеттің
кірістерін құрайды.
Жалпы, Қазақстан Респуликасының бюджет жүйесі көптеген жылдар
аралығындағы реформалардан кейін өзгерістерге ұшыраған. Республикалық және
жергілікті бюджеттерді қалыптастыру көздері анықталып, тиісінше бюджет
қаражаттарынан шығыстарды қаржыландыру бағыттары анықталған, жергілікті
бюджеттер қарыз алу құқығына ие.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – барлық деңгейдегі бюджеттерді
қалыптастыру тәжірибесіне талдау жүргізу, сонымен қатар бюджет саясаты және
жүргізілген талдау негізінде бюджеттік қатынастары жетілдіру бойынша нақты
ұсыныстар беру.
Осы мақсатқа жету үшін мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің теориялық
негіздерін, оның қоғамдық өндірістегі рөлін оқып зеріттедім. Бюджеттік
қатынастарды қамтамасыз ету практикасын талдауды макродеңгейде жүргізу
қажет. Бюджет механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстарды беру мақсатында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кірістері мен шығыстарының
құрылымы мен құрамы, бюджетаралық қатынастардың механизмі, сол сияқты
қазіргі кезеңдегі мемлекеттің бюджет саясатының негізгі бағыттары
қарастырылған.
Бұл дипломдық жұмыс жазу барысында қазақстандық ғалым - экономистердің
еңбектері, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі, тиісті қаржы жылына
арналған “Республикалық бюджет туралы” заңдары пайдаланылды.
І. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісіндегі бюджеттің экономикалық мәні
мен маңызы
1. Бюджеттің экономикалық мәні, мазмұны, атқаратын қызметі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды 1.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптаструға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді. Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары,
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін
жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші
учаскелеріне шоғырландырылады.
Сөйтіп, обьективті бөлгіштік қатынастардың болуының экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды, жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Бюджет – біздің егемендігіміздің негізі және мемлекеттің экономикалық,
әлеуметтік, саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде
қажетті бөлігі болып табылады. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын тиісінше жүзеге
асыру үшін қажет. Бюджет – жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше
тұрған экономикалық категория. Демек, бюджет қай мемлекеттікі болмаса да
мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын
және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық
формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді.
Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға
сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-
қатынаста жатыр. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында
бюджетке келесідей түсінік берілген: Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруды қаржымен қмтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры 2. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты –
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады.
Нәтижесінде, қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің
көрінісін табады. Қаржы қатынастарының белгiлi бiр жиынтығы ретiндегi
мемлекеттiк бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категoриясынан ажырататын
өзгеше белгiлер тең бюджет қатынастарының бөлгiштiк сипаты бар, әрқашан
ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен
және пайдаланумен қосарлана жүредi. Сонымен бiрге, бюджет қатынастарына
белгiлi бiр өзiндiк ерекшелiк тән, алайда ол қаржымен ортақ, өзгеше
белгiлердiң шеңберiнен шықпайды.
Құндық бөлiнiстiң айрықшалықты сферасы ретiнде мемлeкeттiк бюджет мына
өзгеше белгiлермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бiр бөлiгiн оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыpyғa пайдаланумен байланысты
бөлгiштiк қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесiн шарттастыратын материалдық
өндiрiс қаржысынан және құнды тұтынyға қызмет eтeтiн өндiрiстiк емес сфера
қаржысынан мемлекеттiк бюджеттiң айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтiң сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар ныcaнындaғы қозғалысымен тiкелей
байланысты емес құндық бөлiнiстiң стадиясын бiлдiредi және одан белгiлi
үзiлicте жүзеге асырады, ал қаржы қатынастары материалдық өндiрiсте де,
өндiрiстiк емес сферада да тayap-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Бюджет Кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген – ол
араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық
және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде
пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттiк бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндiрiстiк қатынастарды бiлдiредi және оларға сәйкес келетiн нақты
материалдык,- заттай түрiнде болады: бюджет қатынастары мемлекеттiң
орталықтандырылған ақша қорында-бюджеттiк қорында затталынады. Мұның
нәтижесiнде қоғамда болып жатқан нaқты экономикалық (бөлгiштiк) процестер
мемлекеттің жұмылдыратың және пайдаланатын ақшаның ағынында өзiнiң
көpiнiciн табады.
Мемлекеттiк бюджет экономикалық категория ретiнде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың ic-қимылы,
мазмұны, мәнi мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгiштiк функцияның ic-әрекетiнiң өзiндiк ерекшелiгi сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндiрiстiң сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, ayмaқтap, салалар, жеке шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
арасында бөлiнедi. Мемлекетiк бюджет арқылы бүгiнде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы iшкi өнімнің 20% бөлiнедi. Сонымен
бiрге мемлекет қаржысының негiзгi буыны ретiнде мемлекеттiк бюджет
бөлгiштiк функция шеңберiнде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы iшкi өнiмдi қайта бөлу; экономиканы мемлекеттiк реттеу және
ынталаңдыру; әлеуметтiк саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдаланyға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын бөлудiң сандық үйлесiмдерiнде, олардың қоғамдық өндiрiс дамуының
қажеттiлiктерiне сай келетiндiгiнде, бөлудiң ұнамсыз барысынан ayытқyын
анықтау және оларды жою мүмкiндiгiнде көрiнедi.
Мемлекеттiк бюджеттiң сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категорuя және мемлекеттiң, орталықтандырылған ақша қоры
ретiнде ғaнa емес, сонымен бiрге негiзгi қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және тағы басқа өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге,
әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Ол экономикаға мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен
әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді.
Бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратынтәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайту бөлу және олармен байланысты әдістер. Жалпы
экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осыдан көрінеді.
* Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С.Қ. Қаржы. Алматы, 2005 ж.
Сызба 1. Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджетті(экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды негізгі қаржы
құжат арқылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу
табиғаты негізінде оны қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық
құрал ретінде пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал
ретіндегі ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының
кең пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді
негұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің
талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмде мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен
экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.[1]
Мемлекеттік бюджет басқа экономикалық категориялар сияқты мемлекеттің
нағыз әлеуметтік - экономикалық мәселелерін шешу үшін белсенді пайдаланады.
Мемлекет бюджетті өзінің шаруашылық - ұйымдастырушылық қызметін жүзеге
асыруда маңызды құралы ретінде бюджетті қолдана отырып, оның экономиканы
басқару құралы ретіндегі қызметін арттырады.
Тауар - ақша қатынастарының қызмет етуі халық шаруашылығының
қатынастарын жоспарлауда екі түрлі нысанда жүзеге асырылады: натуралды
заттық және құндық (ақшалай). Натуралды заттық нысан материалдық-
техникалық құралдардың қоғамдық өндірістің бөлімшелері арасындағы бөліп
беруді қарастырады, оларды жұмыс күшімен қамтамасыз ету; құндық- ақша
қаражаттарын бөліп берудегі қатынастарды анықтауға негізделеді.
Қоғамдық өнімді бөлудің ақшалай нысанының айтарлықтай дербестігінің
нәтижесінде алғашқы қалыптасқан халық шаруашылығының ара қатынасына
қажетті өзгерістерге қол жеткізу үшін ерекшеленетін қоғамдық өндірістің
құндық құрылымын реттеуге мүмкіндік туады. Құндық нысандарды (қаржылар,
бюджет, несиелер және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрылымын жетілдіруге мүмкіндік беріп экономикалық үрдістердің тиімділігін
жоғарылатады.
Қоғамдық өндірістің құндық құрылымын қалыптастыруда белсенді қатысушы
құралдардың бірі - мемлекеттік бюджет болып табылады.Оны пайдалану халық
шаруашылығының салалық және территориялық қатынастарын жетілдіруге
өндірістік емес аяның даму қарқынын реттеуге,кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржылық ресурстарын ортақ мүддеге сай қайта бөліп беруге,материалдық еңбек
және ақшалай ресурстарды жақсырақ пайдалануға,ынталандыруға экономиканың
барлық буындарында үнемділік режимінің сақталуына жүйелі бақылауды жүзеге
асыруға және басқада әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік
береді. Бюджеттік қатынастарды пайдаланудың алуан түрлі бағыттары қоғамдық
өндірісті дамыту мүддесінде және оның тиімділігін жоғарылату мемлекеттік
бюджеттің экономиканы басқарудағы белсенді құралы болып табылатындығын
көрсетеді.
Экономиканы басқарудың құралы ретінде мемлекеттік бюджетке сипаттама
бере отырып, оның халық шаруашылығындағы ролінің обьективті екі фактормен
алдын ала анықталғандығын баса айта кеткен жөн:
1) Бюджеттік қатынастарды пайдаланғанда негізгі қаржылық құжат арқылы
шарттастырылған нысаны экономикалық байланыстардың реттеушілігін
білдіреді.
2) Қоғамдық өндіріске ықпал етуші маңызды экономикалық тетігі ретінде
пайдалануға мүмкіндік беретін мемлекеттік бюджеттің бөліп берушілік
табиғатымен анықталған. Бюджеттің экономикалық тетігі ретіндегі
ерекшелігінің мәні оның қоғамдық өнімді бөліп беру аясындағы құндық тетік
болып табылатындығында. Сондай-ақ ықпал ету аясы айрықша кең болатын
халық шаруашылығы деңгейіндегі тетік болып табылатындығында[2].
Осылайша,мемлекеттік бюджет экономиканы басқарудың құралы ретінде
қоғамдық өндіріске жұмыла ықпал ететін құрал ретінде және қаржылық құжат,
экономикалық тетік және ынталандырушы болып табылады.
Мемлекеттік бюджет өзінің көрінуі мен пайдаланылуының барлық
нысандарында экономиканы басқарудың құралы ретінде айқындалады. Бюджеттік
қатынастардың бөліп беру сипаты мемлекеттік бюджетті өндіріске ықпал етудің
экономикалық тетігі ретінде қоғамдық прогрестің ынталандырылуына
айналдыруға мүмкіндік береді; бұл тұрғыда бюджеттің әсері басқа құндық
тетіктермен,яғни баға,несие және т.б. бір типті болып келеді.Алайда
мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімді құндық бөліп беру аясында шешуші орынды
иеленеді және бұл оны экономикаға жалпы мемлекеттік орталықтандырылған
жетекшілікті жүзеге асыратын құрал - республиканың негізгі қаржылық
жоспарына айналдырады. Негізгі қаржылық жоспар мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму бойынша қарастырған шараларын қаржыландыруды қаржы
ресурстарының орталықтандырылған бір бөлігін пайдалану арқылы қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Ал басқа жағынан қарасақ қосымша ішкі шаруашылық
резервтерді анықтауға кәсіпорындар мен салалардың жұмыс жасауының сапалық
көрсеткіштерін жақсартуға,халық шаруашылығының барлық буындарындағы
үнемділік режимін жүргізуге ықпал етеді.
Бюджеттік өзара байланыстар арқылы кәсіпорындардың, ұйымдар мен халық
шаруашылығының салаларының қаржылық жағдайы реттеледі, қоғамдық өнімнің
ұдайы өндірістік құрылымының өзгеруі қамтамасыз етіледі,ел территориясы
бойынша қаржылық ресурстар қайта бөліп беріледі.
Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік бақылаудың зор қаруы десе де
болады.Нақты айтатын болсақ,бюджеттік көрсеткіштердің мақсатты сипаты
бюджеттің шаруашылықпен алуан түрлі байланыстарын көрсететін материалдық
өндіріс пен өндірістік емес аяның салаларындағы жұмыстың барысына бақылау
орнату мақсатында пайдаланатын негіз болып табылады. Бюджет
көрсеткіштерінің орындалу дәрежесінің экономикадағы үрдістердің барысын
көрсетеді,ондағы пайда болып тұратын оң және теріс өзгерістерді сипаттайды.
Мемлекеттік бюджет негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік бақылау
бюджеттік бақылау нысанын қабылдайды. Бюджеттік бақылау жалпы бақылау
жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде мынадай белгілерімен ерекшеленеді:
тұрақты жүзеге асырылады, ”төтенше шара„ болып табылмайды, эпизодтық
компания болып табылмайды, экономиканы басқару бойынша жүргізілетін барлық
ұйымдастырушы жұмыстардың құрамдас бөлігі болып табылады.
Бюджеттік бақылауды жүзеге асырудың обьективтік негізі экономикалық
категория ретіндегі бюджеттің бақылаушылық функциясы болады,өйткені
мемлекеттік бюджет бақылашылық функциясы ықпал етудің кең аясымен және
жалпылама қамтушы сипатымен ерекшеленеді, сондықтан бақылау осыған
негізделген бюджеттік бақылау ықпал етудің елеулі аясына ие болады және ол
қоғамдық өнім құнын бөліп берудің бюджеттік аясымен ғана шектелмейді.
Бюджеттік бақылау халық шаруашылық кешенінің барлық бөлімдеріндегі істің
жағдайларын саралауға мүмкіндік туғызады.
Оны жалпы алғанда, үрдісі барысында кәсіпорындардың, ұйымдардың,
материалдық өндіріс және өндірістік емес ая салаларының өндірістік қаржылық
жоспарларының көрсеткіштерінің орындалуын тексеріледі, оларды тиімді және
оңтайлы пайдаланудың және мемлекет қарауына ақша қаражаттарының
түсімдерінің толықтығы анықталады. Бюджеттік бақылауға ішкі шаруашылық
резервтерді анықтаудағы халық шаруашылығының барлық буындарындағы үнемдік
режимінің сақталуын ашудағы зор роль жүктеледі.
Экономиканың дамуына қарай бюджеттік бақылаудың экономиканы басқарудың
құралы ретіндегі мәні де өсе түспек. Өйткені қоғамдық өндірістің ауқымы
неғұрлым ірі болса, экономикалық өсу қарқыны соғұрлым жоғары болады,
шаруашылық байланыстар алуан түрлі және күрделі, ол әрбір көрсеткіштің
маңыздылығы жоғары болады. Сондықтан ақша қорларын пайдаланудың орындылығы
мен оларды қалыптастырудың уақыттылығын бөліп беру үрдісінің барысын
қатаңырақ бақылау өте маңызды.
Мемлекеттік бюджет қоғамдық өндіріске сандық және сапалық жағынан ықпал
етеді. Сандық тұрғыдан бюджеттің қайта бөліп беретін қаржылық ресурстарының
қатынастарымен сипатталады.
Бюджеттің экономикаға сапалық ықпал етуінің мәні бір жағынан мемлекет
бюджет қаражаттарын салымдарға бағыттыу болса, екінші жағынан оларды
шоғырландыру мен елдің экономикалық өсуін жеделдету, өндірістің тиімділігін
жоғарлату үшін жұмсау әдістері экономиканы дамытудың қосымша
ынталандырушысына айналдырады.
Мемлекеттік бюджет экономиканың ынталандырушы ретінде оны басқа
экономикалық ынталандырушылардан ерекшелендіретін белгілі бір
ерекшеліктерге ие: бюджеттің сапалық ықпалы (ол жалпы экономикалық
өндірістің тетігі және ол тұтастай кез келген шаруашылық субъектілердің
материалдық мүдделерін жоғарлату мен соның ішінде мемлекеттің де мүддесін
жоғарлатумен байланысты) оның қызметінің нәтижесінен көрінеді. Сондықтан
бюджет экономикалық ынталандырушы ролін бюджеттік қатынастарды ұйымдастыру
нысандары кәсіпорындарды мейлінше жоғары қаржылық-шаруашылық нәтижелер
алуға қызықтырғанда ғана емес, сондай ақ бюджеттің қызмет етуі негізгі
шаруашылық субъектісі, яғни мемлекеттің мүддесін жүзеге асырумен байланысты
болады. Егер қаржылық ресурстарды бюджеттік қайта бөліп беру, қоғамдық
өндірістің салалық және территоричлық құрылымын жетілдіре отырып, ғылыми
техникалық прогресті жеделдетеді, экономикалық өсу факторларының
белсенділігі артады. Демек, бюджеттің экономикаға тек сандық ықпалы ғана
емес, сондай ақ барлық қоғам өндірісін дамытудың экономикалық
ынталандырушысы ретіндегі бюджеттің маңыздылығын жоғарлатады.[3]
Экономикалық ынталандырушы ретіндегі бюджеттің рөлі сәйкес бюджеттік
механизм арқылы жүзеге асырылады. Соның арқасында экономиканы дамыту
тұрғысындағы объективтік бюджеттік қатынастарды іс жүзінде пайдаланудың
мүмкіндігі туындайды.
Бюджеттік механизм өзімен мемлекеттің бюджеттік қатынастарды
ұйымдастыру нысандарының арнайы дайындалған қолданылатын кешенін білдіреді.
Сонымен қатар, қоғамдық қызметтер экономикалық салалар мен елдің
территориясы арасындағы қаржылық ресурстарды қайта бөліп беруді қамтамасыз
етудің әдістері, тәсілдері.
Бюджет механизмі объективті негізі мемлекеттік бюджеттің экономикалық
мазмұнын құрайтын бөліп берушілік қатынастары болып табылады, экономикалық
категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджет механизміндегі
әртүрлі буындардың бар болуын алдын ала анықтайды.
Бюджет механизмінің құрылымы бюджеттік қатынастардың табыстар,
шығыстар, бюджетаралық өзара байланыстар және оларға сәйкес ақша
қаражаттарының экономика бөлімдері арасында қайта бөліп беру дің әртүрлі
нысандары мен әдістерін қамтитын топтарды көрсетеді. Сондықтан бюджет
механизмінде бюджеттік қатынастардың көрініс беру нысандарына байланысты
мынадай құрылымдық буындарды бөліп көрсетуге болады: мемлекет қарауына ақша
қаражаттарын жұмылдыру әдістері; бюджетті құрастырудың нысандары мен
тәртібі және кәсіпорындарға, ұйымдарға, өндірістік және өндірістік емес
аядағы мекемелерге бюджет қаражаттарын ұсыну; қаржылық ресурстарын
бюджетшілік бөлінуі және қайта бөліп берілуі және оларды оңтайландыру[4].
Бюджет механизмнің аталған буындары өз кезегінде сәйкес элементтерді
қамтиды. Осылайша, ақша қаражаттарын шоғырландырушы бюджеттік механизм
қаржылық ресурстардың түсімдердің салықтық және салықтық емес әдістерімен
сипатталады және өз көрінісін табыстардың нақты түрлерінен (ҚҚС, акциздер,
табыс салығы, орман табысы, жеке табыс салығы және т.б)
табады.кәсіпорындарға, ұйымдарға және мекемелерге бюджеттік қаражаттарды
ұсыну механизмі бюджеттік қаржыландыру нысадары мен қағидаларының
көмегімен жүзеге асырылады, яғни кәсіпорындардың шаруашылық есебінің
қаржыландыру мен сметалық қаржыландыру арқылы.сонымен қаржылық ресурстарды
бөлу мен қайта бөлудің бюджетшілік механизмі бюджет қаражаттарының бір
бөлігін бюджет жүйесінің сәйкес буындарына бекітіп берумен бюджеттік реттеу
әдістерінің әртүрлілігімен (жалпы республикалық мемлекеттік табыстар мен
салықтардан аударымдар жасау) сипатталады.
Бюджет механизмінің әрбір құрылымдардың буыны мен элементтеріне өзіндік
функционалдық ерекшеліктер тән. Олар өздеріне белгіленген мәселелерді шешу
үшін шарттастырылған. Салыстырмалы дербестігіне қарамастан бюджет
механизмінің элементтері мен буындары біртұтас қызмет етеді және барлық
құрылымдық буындар мен элементтердің өзара байланысқан әрекеті тұтас бюджет
механизмінің ретті қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджет мынадай маңызды белгілермен сипатталады: оның заңдық
күші бар, онда қоғамдық өндірісті дамытуға бағытталған бағдарламалар
тікелей көрініс табады және оның тиімділігін жоғарлату қоғам мүшелерінің
қажеттіліктерін қанағаттандыру қамтылған. Бюджет орасан зор шоғырландырушы
және ұйымдастырушы мәнге ие. Бұл бюджет қатынастарының пайдаланудың
құқықтық нысанымен байланысты.
Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржылық жоспар ретіндегі жағдайы
қоғамдық өнімді құндық бөліп берудің аясы ерекше ретіндегі бюджеттік
қатынастардың ерекшелігінен туындайды; мемлекеттік бюджеттің орны мен мәні
басқа қаржылық жоспарлардың арасында келесілермен анықталады:
Біріншіден, онда қаржылық жүйенің басқа буындарына қарағанда, қоғамның
әлеуметтік- экономикалық дамуының шешуші бағытында пайдаланатын қоғамдық
өнім құнының бөлігінің қозғалысымен байланысты бөліп беру қатынасының
ауқымды кешенін көрсетеді. Бұл мемлекетке орталықтандырылған бюджет арқылы
бүкіл ел ауқымында құнды бөліп беру үрдісін басқаруға мүмкіндік береді;
Екіншіден, ол барлық басқада табыстар мен шығыстардың балансымен,
сметаларымен,қаржылық жоспарларымен, сондай-ақ несиелік және кассалық
жоспарларымен тығыз байланысты.
Үшіншіден, мемлекеттік құрастыру ұрдісінде макроэкономикалық қаржылық
және өндірістік көрсеткіштер нақтыланып, талданып қосымша табыстармен
пайдаланылмаған резервтерімен анықталынады, қаржы-несие жүйесінің
буындарының байланысы бағдарланып, сонымен қатар, экономикалық және
әлеуметтік дамудың көрсеткіштерінің қаржылық және несиелік ресурстардың
артық үйлесімділігіне қол жеткізіледі.
Сонымен, мемлекеттік бюджет мемлекет пен экономиканы басқару үшін
білсенді пайдаланады. Ол ақша қаражаттарын әлеуметтік-экономикалық дамудың
маңызды бағыттарына шоғырландыруды күшейтуде қоғамдық өндірістің салалық
және территориялық құрылымын әлеуметтік-экономикалық дамуға сәйкес
жетілдіруде өндірісті интенсификациялауды жеделдетуді, ресурстардың барлық
түрлерін пайдалануда жаңа үнемдік режимде жүргізуде едәуір роль атқарады.
Мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім құнын көптеген экономикалық
бөлімшелер, салалар, территориялар, секторлар және тағы басқалар арасында
қайта бөліп беруге жетекші және ұйымдастырушылық қызмет атқарады.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурстар
түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік
бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы
басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат,
экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
Қоғамдық қайта өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi ең алдымен осы
бюджет (әcipice шығындары) арқылы ұлттық табыс және жалпы iшкi өнiмдi бөлу
мен қайта бөлу процестерiмен анықталады. Ол ақша қаражаттарын экономика
секторлары, ic-әрекет салалары мен aумақтap арасында бөле отырып, жалпы
экономикаға әсер етедi, себебi ол барлық ұлттық шаруашылықтың бюджетi.[5]
Экономиканы реттейтiн басқа қаржылық құралдар арасындағы бюджеттiң рөлi
өзiнiң ерекшелiктерiмен сипатталады. Бюджеттiң ерекшелiктерi ретiнде
келесiлердi айтуға болады:
▪ бюджет мемлекеттiң қолында ұлттық табыстын бiр бөлігiн
оңашаландыруға байланысты қайта бөлу қатынастарының ерекше
экономикалық формасы және табыстың сол бөлiгiн бүкiл қоғам мен
оның әрбiр аумақтарының мұқтаждықтарын қaмтуғa пайдаланады;
▪ бюджет арқылы ұлттық табыс немесе сирек - ұлттық байлық
экономика салалары, ел аумақтары мен қоғамдық іс-әрекет салалары
арасында қайта бөлу атқарылады;
▪ бюджеттiк қайта бөлiс пропорциялары қаржының басқа буындарына
қарағанда көбiнесе ұлғайтылған қайта өндiрістің жалпы
мұқтаждарымен және қоғам дамуының әр тарихи кезеңінде оның
алдында тұрған міндеттемелерімен анықталады;
▪ бюджеттiк қайта бөлу аумағы мемлекеттiк қаржы құрамында орталық
орынды қалайды, себебi бюджет қаржының басқа буындарымен
салыстырғанда бастапқы дәрежеде.
Осылайша, бюджет қаржы ресурстарының бөлiгiн орталықтандыру негiзiнде
мемлекет қарастырған әлеуметтiк-экономикалық дамуды қаржыландыруын қамтиды,
екiншi жақтан қосымша резервтерді айқындау мен сапалық көрсеткiштердi
жақсаpтуға белсенді әсерін тигізеді.
1.3 Бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру негіздері
Жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджет үдерісіндегі қатынастары
бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Рыноктық экономика жағдайында бюджет үдерісінде жоғарғы және төменгі
бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен шығыстарды
бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды проблемалардың бірі болып
отыр.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, бюджеттер
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ак
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген[6].
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет үдерісінде республикалық бюджеттің
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен, облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа осындай
бюджеттермен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-
бірімен өзара қарым-қатынастарына жол берілмейді.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджет үдерісіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстарды немесе түсімдердің жекелеген түрлерін бюджеттің бір
деңгейінен екіншісіне беру Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар
енгізген жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық бюджетпен өзара
қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
- төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
- мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
- қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі
орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
- салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді бекіткен
кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
- нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4) жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5) мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша
тиімділігі мен нәтижелілігі — мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым
тиімді және нәтижелі жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын
мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға
барынша жақындату—қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу
және мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен,
көрсетілетін қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін
болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
7) бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер
мен кредиттердің тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетінің арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналғын нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер
мен кредиттердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары осы
трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының
31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн
ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Дамуға арналған нысаналы трансферттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары салық заңнамасында
белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің иелігінде қалдырылуы
мүмкін. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде
бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, өңірлердің
объективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай
нормалар ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта
мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Бюджетаралык реттеу — теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше,
ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік субвенциялар
мен бюджеттік алынымдар жатады және олар жалпы сипаттағы ресми трансферттер
болып табылады.
Бюджеттік субвенциялар—жоға.рғы бюджеттерден төменгі бюджеттерге
республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін
ресми транферттер. Бюджеттік алынымдар республикалық немесе облыстық
бюджетте бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттерден жоғарғы
бюджеттерге берілетін ресми трансферттері болып табылады.
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі түсімдердің көлемі
жалпы алғанда олардың функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті болса
бюджет жүйесі сатыластығы жағынан баланстандырылған деп есептеледі.
Деңгейлес теңгерімділік— биліктің тиісті деңгейлерінің жеке өңірлері мен
аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы сәйкестігі.
Сатылас теңгерімділікке жету—жалпы теңгерімділіктің І-кезеңі, ал
деңгейлес теңгерімділікке жету — теңдестірудің ІІ-кезеңі, ол Қазақстанда
бюджеттік алынымдар мен субвенциялар арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындары көлемдерінің арасындағы айырма ретінде
айқындалады. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістерінің
болжамды көлемі асып түскен кезде жергілікті бюджеттен жоғары бюджетке
бюджеттік алынымдар белгіленді. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды
көлемі кірістердің болжамды көлемінен асып түскен жағдайда жергілікті
бюджетке жоғары бюджеттен бюджеттік субвенсиялар белгіленеді. Кірістердің
болжамды көлемдері өңірдің салықтық олуетін ескере отырьш және бюджеттер
деңгейлері арасындағы түсімдерді белу негізінде есептеледі. Жергілікті
бюджеттер шығындарының болжамды көлемдері олардың ағымдағы бюджеттік
бағдарламаларға және дамудың бюджеттік бағдарламаларына бөлінуін, бюджеттік
қамтамасыз етілуді, бекітілетін заттай нормаларды ескере отырып жоне
бюджеттер деңгейлері арасында шығыстарды бөлу негізінде есептеледі.
Жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін
республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген бюджеттік алынымдарды
(бюджеттік субвенцияларды) есептеу кезінде ескерілмейтін сомалар шегінде
жоғарғы бюджеттер теменгі бюджеттерге беретін ресми трансферттер ағымдағы
нысаналы трансферттер болып табылады. Ағымдағы нысаналы трансферттер
мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе өңірлік бағдарламалардың іс
шараларын орындауға ғана, сонымен бірге қаржы жылы ішінде әкімдердің
өтініші бойынша Үкіметтің немесе облыстың жергілікті атқарушы органының
резервінен қаржыландыратын іс-шараларға ғана беріледі.
Мыналар:
- мемлекеттік, салалық(секторлық) бағдарламаларда көзделген жергілікті
бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру үіііін
республикалық бюджетте бекітілген сомалар шегінде республикалық бюджеттен
облыстық бюджетке, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттеріне берілетін;
- өңірлік бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық
жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру үшін облыстық бюджетке бекітілген
сомалар шегінде облыстық бюджеттен аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетіне берілетін ресми трансферттер дамуға арналган нысаналы
трансферттер болып табылады.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджеттердің нашар салық базасы;
қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар жоғарғы
бюджеттердің төменгі деңгейдің бюджеттерін орталықтандырылған нығайту
негізінде қүрылады. Мұндай саясат аумақтарды шығыстардың негұрлым жоғары
нормативтерін қаққылауға бағдарлайды. Жоғарғы органдар "тағдырды шешушіге"
айналады, бүл жемқорлыққа негіз қалайды. Бұл жағдаятта биліктің жергілікті
органдарының құқықтарын кеңейту қажет,ол үшін олардың үш топтағы өздерінің
салықтары болуы керек:
1) негізгі рөлді ойнайтын салықтар:
а) тура салықтар: мүлік, жер,көлік құралдары салықтары;
ә) жанама салықтар: сатып алуға салынатын салық, көпшілік тұтынатын
тауарларға салынатын акциздер;
2) жергілікті органдардың аумақтарында жиналатын
мемлекеттік салықтарға биліктің орталық органдары белгілі бір
пайызбен белгілейтін салықтар;
3) басқадай жергілікті салықтар, алымдар және төлемдер, салықтық
емес кірістер (жерді жалға беру және сату; орман массивтерін жалға
беру; басқадай түсімдер).
Жергілікті бюджеттерде салықтық жоне салықтық емес кірістер 85-70%
қүрайды.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған рыноктық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі оған тән сипат болып отыр.
Бүл инфляциялық үдерістерден және егеменді мемлекеттің функцияларының
кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттерден бюджеттік кредиттер
тиісінше облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттеріне және аудандар ( облыстық маңызы бар қалалар ) бюджеттеріне
қаржы жылы ішінде бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске
асыруға және кассалық алшақтықты жабуға берілуі мүмкін.
Бюджеттік кодексте бюджет деңгейлері арасында түсімдер мен
шығыстарды нақтылы бөлудің сызбасы анықталған
Реслубликалық бюджетке түсетін түсімдер. Салықтық түсімдерден
республикалық бюджетке бағытталатындары: корпорациялық табыс салығы,
қосылған құн салығы, импортталатын тауарларға, газ конденсатын қоса
алғанда, шикі мұнайға салынатын акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың
салықтары мен арнаулы төлемдері, экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына салынатын рента салығы, әкелінетін және әкетілетін тауарларға
кеден баждары, бірқатар алымдар, төлем ақылар және баждар.
Республикалық бюджетке түсетін салыктық емес түсімдерге
мыналар жатады:
1) республикалық меншіктен алынатын кірістер:
- республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері;
- республикалық меншіктегі мемлекеттік акциялар пакеттеріне
дивидендтер,заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден
алынатын кірістер;
- екінші деңгей банктерінің шоттарында мемлекеттік сыртқы қарыздардың
қаражатын орналастырғаны үшін және Ұлттық банктегі үкіметтің депозиттері
бойынша сыйақылар (мүдделер);
- республикалық бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар
(мүдделер); қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер;
- республикалық меншіктен түсетін басқа кірістер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын
мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген
қызметтерді) өткізуден түсетін түсімдер;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін түсімдер;
4) республикалық бюджеттен қаржыландыратын, сондай-ақ Ұлттық банктің
бюджетінен (шығыстарды қаржыландырудың жеке жоспарынан)
қамтылатын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар;
5) республикалық бюджетке түсетін салықтық емес басқа түсімдер.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер мыналар болып
табылады: республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге
бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік босалқы
қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан
түсетін ақшалар).
Ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалык
маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен альнған ресми трансферттер,
Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден,
республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік
қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.
Бюджеттің шығындары — бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Бюджеттің шығыстарын бөлу мемлекеттік басқарудың деңгейлеріне сай
келеді.
Республикалық деңгейде — бұл мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары
органдарының жұмыс істеуін, қорғанысты қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті,,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі, білім
беру және денсаулық сақтау жөніндегі шаралардың бір бөлігі, әлеуметтік
көмек жөне әлеуметтік қамсыздандыру (зейнетақылар төлеу, жәрдемақылардың
негізгі түрлері, әр түрлі әлеуметтік төлемақылар, соның ішінде әскери
қызметшілердің отбасыларына, құқық қорғау органдарының жүмыскерлеріне
берілетін төлемақылар), мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік,
экономикалык қызмет саласындағы шаралардың бір бөлігі, облыстық
бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттеріне
берілетін ресми трансферттер; Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
берілетін ресми трансферттер; үкіметтік борышқа қызмет көрсету және өтеу;
мемлекеттік кепілдер бойынша міндеттемелерді орындау.
Басқарудың басқа деңгейлері функциялық топтар қимасындағы шығыстарды,
бірақ жалпы көлемдегі олардың түрлі үлес салмағымен шегеді. Мәселен,
облыстық деңгейде — медициналық көмектің кепілдендірілген көлемін
қамтамасыз ету, халықтың санитарлық-эпидемиологиялық аман-есендігін
қамтамасыз ету; аудандық деңгейде — білім беруге, тұрғын үй - коммуналдық
шаруашылығына, халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге жұмсалатын едәуір
шығыстар, мемлекеттік арнаулы әлеуметтік көмек, ауыл шаруашылығы, жер
қатынастары жөніндегі шараларды қаржыландыру.
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың
және басқа мемлекеттік мекемелердің қызметтін қамтамасыз етуге (кадрларды
қайта даярлауды және бұл мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің
біліктілігін арттыруды қоса алғанда), бюджеттік инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларға, халықаралык ынтымақтастыққа, сондай-ақ қолданбалы ғылыми
зерттеулерге, мемлекеттік басқарудың орталық органдардың заңнамалық
актілері мен көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да
қаржыландырылады.
Рыноктық қатынастар жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда — ұлттық шаруашылықтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%,
жалпы ішкі өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz