Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру моделін жасау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылғалы ұлттық мәдениетті қайта өркендету мәселесіне аса назар аударылып отыр. Мұны Үкімет пен Білім Министрлігінің осы сала бойынша қабылданған қаулы-қарарлары мен құжаттары “Мәдени мұра” бағдарламасы, негізінде жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік іс-шаралар дәлелдейді.

Халық өмірінің тарихи тәжірибесін, оның сонау ықылым заманнан келе жатқан рухани-адамгершілігін қайта ой-елегінен өткізіп, қайтара бағалау бізге: адам өзінің ұлттық мәдениетінің шыңына жеткенде ғана жалпы азаматтық құндылықтарды бағалай алады, ұлттық руханилықты меңгеру басқа халықтың өзіне тән рухани жетістігін көре алады деп ой тұжырымдауға мүмкіндік береді.

Ұлттық мәдениеттің қыр-сырын келешек ұрпаққа меңгерту, міндетті түрде тәрбиенің маңызды проблемасының бірі болып саналатын қызығушылықты қалыптастыру арқылы жүзеге асады. Бұл проблема көпжақты, сол себепті оның шешіміне әртүрлі ғылым саласы өзінің үлесін қосып отыр. Егер, психологтар (Б. Г. Ананьев, А. Я. Леонтьев, Л. И. Божович және т. б. ) қызығушылықтың шарттары мен пайда болу механизмін және оның тұлғаға ықпалын зерттесе [1; 2; 3], педагогтар (Г. И. Щукина, Н. Г. Морозова, А. К. Маркова, Р. Г. Лемберг және т. б. ) педагогикалық процесте көрініс алған қызығушылықты қалыптастыру мүмкіндіктерін айқындайды [4; 5; 6; 7], ал әлеуметтанушылар (Л. М. Архангельский, Г. А. Логинова, Т. К. Панкратов және т. б. ) қызығушылықтың қоғамдық ортамен және тұлғаның іс-әрекеті сипатымен байланысын қарастырады [8; 9; 10] . Проблеманың педагогикалық саласының тұжырымдамалық негіздері болса (қызығушылық проблемасының оқытудағы мәні мен маңызы; категорияларды ұғымдық-терминологиялық тұрғыда негіздеу) Г. И. Щукинаның еңбектерінде терең зерттеледі [11] .

Бірқатар еңбектерде танымдық қызығушылықты қалыптастыру процесінің кезеңдік сипаты (Н. Г. Морозова), оқушылардың қызығушылығын оқу әрекетінің жалпы мотивациялық құрылымында қалыптастырудың маңыздылығы (А. К. Маркова), оқушылардың оқу процесіндегі дүниетанымын, адамгершілігін және танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы өзара байланыс (А. С. Рогова), үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру (И. Г. Шапошникова) қарастырылады [5, 21-б] ; [6, 33-б] ; [12; 13] .

Проблеманың жалпы бағытының маңыздылығы өнертанушылардың, соның ішінде атақты теоретик-музыканттардың да еңбектерінде қарастырылады. Бұған музыкатану және музыкалық психология (Б. В. Асафьев, Б. В. Медушевский, Е. Б. Назайкинский және т. б. ) [14; 15; 16], аспаптық педагогика (Л. А. Баренбойм, Г. М. Каган және т. б. ) [17; 18], музыкалық-педагогикалық факультетінің студенттері мен оқушылардың музыкалық тәрбиесі (О. А. Апраксина, Д. Б. Кабалевский, Н. А. Ветлугина және т. б. ) саласындағы жұмыстар жатады [19; 20; 21] . Олар қызығушылық проблемасы аясында музыкалық-педагогикалық зерттеулерді жүргізуге байланысты алғы шарттар ұсынған.

Оқушылардың көркемдік-эстетикалық пәндерге қызығушылығын қалыптастыру проблемасы бойынша жазылған еңбектер де баршылық. Солардың ішінде біз үшін оқушылардың музыкаға тұрақты эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері әдістемесінің маңызы жоғары (Т. П. Плеснина, Э. Б. Абдуллин, Н. Н. Гришанович, Б. Өтемұратова және т. б. ) [23; 23; 24; 25] . Жоғары мектеп студенттерінің қызығушылығын қалыптастыру проблемасы бойынша да біраз еңбектер бар (Т. А. Колышева, Б. Л. Яконюк, Н. В. Соколова және т. б. ) [26; 27; 28] .

Қызығушылық, қызығушылықты қалыптастыру, проблемасына бірқатар қазақстандық ғалымдар да назар аударуда. Олардың еңбектерінде жоғары сынып оқушыларының әржақты қызығушылығын қалыптастыру (Н. Д. Хмель, Г. К. Байдельдинова) [29; 30], пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру (Б. Т. Набиева) [31], бастауыш сынып оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын (С. Жолдасбекова) [32], қазақ аспаптық музыкасына қызығушылығын (М. А. Оразалиева) [33], қазақ халық ертегілеріне танымдық қызығушылығын (А. Едігенова) [34] қалыптастыру, орта буын оқушыларының классикалық музыкаға қызығушылығын қалыптастыру (Н. В. Черкасова) [35], мектеп жасына дейінгі балалардың қазақ халық музыкалық шығармашылығына қызығушылығын қалыптастыру (Ж. Акпарова) [36] қазақ халық ертегілері арқылы орыстілді мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу (Г. Мұратбаева) [37] проблемалары қарастырылады.

Қазақ фольклорын әдебиеттанушылар да терең зерттеген (М. Әуезов, С. Қасқабасов, М, Ғабдуллин, М. Қаратаев, Ә. Қоңыратбаев және т. б. ) [38; 39; 40; 41; 42] .

Бірқатар еңбектерде қазақ халық ауызекі шығармашылығының мүмкіндіктері теориялық (Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. Дүйсембінова, Ж. Наурызбай, Р. Төлеубекова, К. Бөлеев және т. б. ) және практикалық (А. Мұхамбаева, Е. Сағындықов, А. Магауова, Г. Бахтиярова, Б. Мұқанова және т. б. ) тұрғыда ой елегінен өткізілген [43; 44; 45; 46; 47; 48; 49; 50; 51; 52; 53; 54; 55] .

Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстарының педагогика ғылымы үшін маңызы өте зор, өйткені олардың зерттеу нәтижелері бүгінгі мектеп практикасының сұранысынан шығып отыр. Дейтұрғанмен, бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру проблемасы бастауыш мектеп педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.

Демек, бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруда қазақ балалар фольклорын пайдалану мүмкіндіктері мен бұл процесті ғылыми-әдістемелік тұрғыда қамтамасыздандыру арасында қарама-қайшылық анық байқалады. Осы қайшылықты шешуде тиімді педагогикалық жолдарды іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты “Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз болды.

Зерттеу объектісі: оқушылардың эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру.

Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру процесі.

Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде әдістемесін жасау.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқу-тәрбие процесінің мазмұны ғылыми-әдістемелік тұрғыда негізделген қазақ балалар фольклоры шығармаларымен толықтырылса; мұғалімдер қазақ балалар фольклорын оқу-тәрбие процесінде мақсатты түрде пайдалануға байланысты қажетті даярлықтан өтсе, бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру процесінде қазақ балалар фольклоры мазмұнын пайдалануға байланысты әдістемесі жасалса, онда бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру аса нәтижелі болады, өйткені қазақ балалар фольклорының көркемдік-эмоционалдық әсері өте жоғары және түсінікті формада ұлттық мәдени мұра мен қоршаған ортадан деректі мағлұматтар береді.

Зерттеудің міндеттері:

1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру қажеттігін теориялық тұрғыда негіздеу;

2. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудағы қазақ балалар фольклорының мүмкіндіктерін анықтау;

3. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру моделін жасау;

4. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруға қажетті ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасау.

Жетекші идея: бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесінде қазақ балалар фольклорын мақсаттылықпен кешенді пайдалану оқушылардың оларға деген көркемдік-эстетикалық қызығушылығын арттырады.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып диалектикалық білім және тұлғаны дамытудағы қызығушылықтың, қабілеттіліктің рөлі туралы таным теориясы саласындағы бүгінгі тұжырымдамалар; тұлғаны зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі-құрылымдық, тұлғалық-іс-әрекеттік қатынастар; ұлттық мәдениет пен фольклордың білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар; халық педагогикасы мен халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар саналады.

Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми құжаттары (Заңдар, қаулы-қарарлар), Білім және Ғылым Министрлігінің ұлттық мәдени мұраны оқу-тәрбие процесіне ендіруге байланысты тұжырымдамалары мен бағдарламалары, оқу құжаттары; ғалымдардың (тарихшылар, этнографтар, әдебиетшілер, психологтар мен педагогтар) еңбектері; ұлттық мәдени мұралар; мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, сондай-ақ автордың жеке басының педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.

Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, фольклорлық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектептің оқу құжаттары (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар) мен мұғалімдердің озық тәжірибелеріне талдау; бақылау; сауалнама жүргізу; әңгімелесу; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.

Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:

1. Эстетикалық қызығушылық теориясының негізінде бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қазақ балалар фольклоры арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды;

2. Қазақ балалар фольклоры педагогикалық жіктемеге келтірілді және олардың бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудағы мүмкіндіктері айқындалды;

3. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудың тиімділігін қамтамасыздан-дыратын педагогикалық шарттар анықталды;

4. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудың әдістемесі жасалып, тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өткізілді.

Зерттеудің практикалық мәні: а) бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру деңгейінің диагностикалық әдістемесі; ә) “Қазақ балалар фольклорына саяхат” атты үйірме жұмысының бағдарламасы және “Ана тілі” пәні бағдарламасына қосымша; б) мұғалімдерге арналған “Қазақ балалар фольклорының эстетикалық тағлымы” атты арнайы курс бағдарламасы және сыныптан тыс тәрбие шараларының жоспары мен оны өткізуге байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.

Зерттеу нәтижелерін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, педагогикалық колледждер мен университеттерде, мұғалімдер білімін жетілдіретін мекемелерде пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын қағидалар:

1. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудың құрылымдық моделі эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік компоненттердің бірлігін, көрсеткіштер мен өлшемдерді қарастырады.

2. Қазақ балалар фольклорының педагогикалық жіктемесі (әлпештеу (ана) поэзиясы, тұрмыстық фольклор, күлдіргі фольклор, ойын фольклоры) олардың бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтауда және оқу-тәрбие процесіне ендірілетін шығармаларды сұрыптауда көмектеседі.

3. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру процесі мынадай педагогикалық шарттар бойынша жүзеге асырылады: зерттеу барысында жасалған бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық тәрбиесі бағдарламасы негізінде білім мазмұнын жетілдіру; бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын кезеңдеп қалыптастыруды қамтамасыздандыру және осы кезеңдерге сай келетін фольклор материалдарын ендіру; бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклорына эстетикалық қызығушылығын тәрбиелеуде пайдаланылатын әртүрлі формалар мен әдістердің, амал-жолдардың оңтайлы байланысын қамтамасыздандыру; мектептегі әдістемелік бірлестіктерде, мұғалім білімін жетілдіретін институттарда мұғалімдерге қазақ балалар фольклоры материалдарын пайдалану саласынан арнайы білім беру, даярлықтан өткізу.

4. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру мазмұндық-әдістемелік тұрғыда қамтамасыздандырылады.

Зерттеудің негізгі кезеңдері. Алғашқы кезеңде (2001-2002 жж. ) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, бастауыш мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері жинақталып, қорытындыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.

Екінші кезеңде (2002-2005 жж. ) оқу-тәрбие процесіне ендірілетін қазақ балалар фольклоры сұрыпталды. Үйірме жұмысының бағдарламасы даярланып, арнайы курс бағдарламасының мазмұны айқындалды, оларды өткізудің әдістемесі жасалды, тәрбие жұмыстарының іс-шаралары жоспарланды. Тәжірибелі-эксперимент жұмыстары жүргізілді, аралық кесінділер алынды .

Үшінші кезеңде (2005-2006 жж. ) зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, деректер мамематикалық өңдеуден өтті, қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланған әдебиеттер жүйеге келтірілді.

Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі оның әдіснамалық-теориялық негіздерімен, ғылыми аппараттың логикалық бірлігімен, тәжірибелі-эксперимент жұмысының мақсатына, міндеттеріне, мазмұнына барабар кешенді әдістерді пайдаланумен қамтамасыздандырылады.

Зерттеу базасы . Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Ақтау қаласының №№ 13, 14, 20, 24 қазақ орта мектептерінде өткізілді.

Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық (Алматы, 2001, 2004, 2006), республикалық (Ақтау, 2002, 2004) ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды; Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің профессор-оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында (2001-2006) баяндалды, эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты, сондай-ақ мерзімді басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалаларда, ғылыми жинақтарда, әдістемелік нұсқауларда көрініс тапты.

Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастырудың теориялық негіздеріБастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру психологиялық-педагогикалық проблема

Оқушылар қызығушылығын қалыптастыру проблемасы өзінің көпжақтылығына қарамастан педагогикалық теория мен практикада жеке тұлғаны үйлесімді дамытуда көкейкесті мәселенің бірі болып саналады. Педагогикалық зерттеулерде оған аса зор мән беріліп, жан-жақты қарастырылған. Психологиялық және педагогикалық теорияда осы проблемаға байланысты бірқатар маңызды тұжырымдамалық қағидалар қалыптасқан.

Проблеманың әдіснамалық негіздері философтар мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде көрініс тапқан. Мысалы, философия тарихында орын алған бірқатар философтар (Гельвеций, Гольбах, Дидро т. б. ) қоғамдық өмірді қызығушылық арқылы түсіндіруге талпынған. Олар қызығушылықты адамгершіліктің, саясат пен қоғамдық қызығушылықтың ақиқатты негізгі тұрғысында қабылдаған. “Егер физикалық әлем қозғалыс заңдылығына бағынса, рухани әлем қызығушылықтың заңдылығына бағынады. Жердегі қызығушылық барлық тіршіліктің көз алдында заттың түрін өзгертіп отыратын құдіретті сиқыршы” - деп түсінген [56] . Француз философ-материалистері қызығушылықты адамның сезімдік табиғатынан іздестірген, олардың айтуынша адамның сезімдік табиғаты тұрақты болап келеді. Ал қоғамдық қызығушылықты жеке қызығушылықтар құбылысының жиынтығы ретінде қарастырған. Неміс ғалымдары да қызығушылыққа назар аударып, өздерінің теориясын белгілеген. Гегельдің пайымдауынша адамдар “өздерінің қызығушылығын қанағаттандырып отырады және осыған байланысты өздерінің ойында жүрген, сондай-ақ өздері мойындап жоспарламаған тағы басқа нәрселерді жүзеге асырып отырады” [57] .

Философтардың еңбектеріне жасаған талдау, олардың қызығушылық бойынша бірқатар жіктемелер ұсынғанын айғақтайды. Атап айтсақ:

- қоғамдық дәреже бойынша - жеке, топтық, қоғамдық қызығушылық;

- бағыттылық сала бойынша - экономикалық, саяси, рухани;

- оларды жүзеге асырудағы мүмкіндіктері мен сенім дәрежесі бойынша - шынайы, алдамшы;

- қоғамның объективтік дамуына көзқарасы бойынша - прогрессивтік, кертартпалық.

Егер өткендегі философтар қызығушылықты әлемдік ақыл-парасатпен, ешбір шартқа тәуелсіз идеямен байланыстырса, бүгінгі заман философтары (А. Д. Макаров, М. В. Яковлев, А. Г. Спиркин, В. К. Скатерщиков) қызығушылықтан жасампаз күшті байқастырады [58; 59; 60; 61] .

Қызығушылық проблемасына педагогика және психология ғылымында аса назар аударылады. Бұл ұғымға зерттеушілер әр-түрлі түсініктеме береді: бағыттылық (Г. И. Щукина, А. Н. Леонтьев, Н. Ф. Добрынин, С. Л. Рубинштейн т. б. ) [62; 63; 64; 65], қажеттілік (Л. И. Божович, А. В. Петровский, Ю. В. Шаров және т. б. ) [66; 67; 68], қарым-қатынас (В. Г. Мясищев, Н. Г. Морозова, А. П. Архипов және т. б. ) [69; 70; 71] . Анықтамалардың әртүрлі болуы мынадай жағдайларға байланысты:

- қызығушылық әртүрлі жағдайда, объектіні, шарттарды және салаларды зерттеуге байланысты туындайды;

- осы құбылысқа қарай жеке тұлғаның барлық негізгі психикалық функциялары өзінің бейнесін табады;

- қызығушылық жалпы түсінік аясында емес, соңғы “кестедінің” деңгейімен жиі қарастырылады және алынған сипаттама бүкіл болмысқа таралады.

Сондықтан ең алдымен жоғарыда аталған түсініктерге қызығушылықтың қандай даму деңгейлері сәйкес келеді соны негіздеп алған жөн.

Бағыттылық тұрғысында қарастырылып отырған қызығушылыққа сипаттама бере отырып біз сонымен бірге оның мынадай нышандарына мән береміз: белсенділік, тұрақтылық, ықыластылық, мақсаттылық, ынталылық, саналылық. Бұл жеке тұлғаның қызығушылық деңгейінің жоғары дамығандығын айғақтайды. “Тұлғалық қызығушылық - дейді Н. Г. Морозова - қызығушылықтың аса бір жоғары да саналы сатысын көрсетеді. Бұл әсерленушілік те, қарым-қатынас та емес, бұл тұлғаны жан-жақты сипаттайтын, тұлғаның бағыттылығы” [70, 26-б] . “Танымдық қызығушылық” категориясына әсіресе педагогикалық терияда аса назар аударылған. Танымдық қызығушылықтың мәні мен дамуына Г. И. Щукина былайша түсінік береді: “танымдық қызығушылық өзінің қалыптасуының қай кезеңінде болса да қозғаушы күштің бірі болды. Алайда дамудың алғашқы кезеңдерінде онда қажеттілікке тән сипаттағы тежелмейтін әуестік мінез болмайды” [62, 102-б] .

Танымдық қызығушылықтың және оның дамуының “қарым-қатынас” категориясымен байланысқан кездегі түсінігіне көзқарас ерекше. Мысалы, Н. Г. Морозова қызығушылықтың дамуын бір сатыдан екінші сатыға өту, орнықты мінезді біртіндеп дамыту ретінде көрсетеді, бұл тұлғаны бағыт аудағы қарым-қатынастың өзгеруіне алып келеді. Осыған орай ол “қарым-қатынасты, оның құрылымы шыңдалмай, мазмұны көмескі, аралас сипатта тұрғанда қызығушылықтың бастапқы даму сатысына жатқызуға болады” деп жазады. Қарым-қатынас тұрақты, ынталы, тұлғалық сипатқа белгілі бір даму деңгейіне жеткенде “ауық-ауық қызығушылықтан дербес, белсенді, ынталы қызығушылыққа ауысу барысында, эмоциялық-танымдық қатынас эмоционалдық-танымдық бағыттылыққа ауысқанда ғана ие болады” [70, 95-б] .

В. И. Мясищевтың тұжырымдамасында қарым-қатынас бағыттылықты көрсету тұрғысында қарастырылады, автордың түсінігінде бұл “адамның болмысқа басылымды көзқарасты таңдай білуін сипаттайды” [72] . Басқаша айтқанда, қарым-қатынас іс-әрекеттің басымды себеп салдар деңгейіне жеткенде ғана бағыттылыққа айналады.

К. К. Платоновтың түсінігінде “қарым-қатынас” пен “бағыттылық” тұлғаның біртұтас құрылымын жасай отырып, белгілі бір байланыста болады. Осы құрылымның ішінде қызығушылық “бір нәрсеге бағытталған танымдық форма” ретінде қарастырылады [73] . Г. И. Щукина болса, “бағыттылық” пен “қарым-қатынас” қатарласа қолданылуы керек деп есептейді. Соның ішінде, танымдық қызығушылықты “таңдап алынған бағыттылық” ретінде анықтай отырып, ол осы бағыттылықтың нақысты сөзі “әлемге, заттарға, құбылысқа деген танымдық көзқараста” болып саналады дегенді айтады [74] .

Біз авторлардың, жоғарыда аталған сипатамаларын (қажеттілік, қарым-қатынас, бағыттылық) бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды, олардың белгілі немесе белгісіз жағдайлармен келісімін көру керек деген көзқарастарын қолдаймыз. Осыдан барып, қызығушылық, таңдап алынған бағыттылық ретінде де, қажеттілік көрсету ретінде де, эмоционалдық-танымдық қатынас ретінде де, іс-әрекеттің себеп - салдары ретінде де, жүзеге асуына болды.

Қызығушылықтың бүкіл мән - мағынасын, оның қызметінің механизмін түсінуге тұлға қызығушылығы қағидаларын, оның қажеттілік - мотивациялық саласы құрылымын терең зерттеген психологиялық-педагогикалық зерттеулер көмектеседі.

Мысалы, А. В. Петровский қызығушылықты себеп - салдармен байланыстырады, оның пайымдауынша, “қызығушылық дегеніміз - бұл белгісіз бір салада бейімделіге жаңа деректермен танысуға, болмысты жан-жақты, терең сипаттауға ықпал ететін себеп - салдар” [67; 56-б] .

Д. А. Кикнадзе болса “қажеттілік қызығушылықты кейбірді мәселелерді шеше алмай қиналып, қанағаттанбаған жағдайда туындатады” - дейді [75] .

Қ. Жарықбаевтың пайымдауынша, “қызығу болмыстағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып-білуге бағытталған адамның біршама тұрақты, жеке ерекшеліктерінің бір көрінісі . . . қызығу көбінесе баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді, ал ол пәрменді, белсенді болу үшін тікелей әрекетпен айналысуы қажет. Мұғалімнің міндеті балалардың жанама қызығуын (әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну) тауып, оны тұрақтандыруды ойластыруы керек. Сонда ғана рухани өмірге бай, жан-жақты қабілетті адамды тәрбиелеу мүмкін болады” [76] .

Осы айтылғанның бәрі, психологиялық әдебиеттерде қажеттілік, себеп-салдар мен қызығушылық тығыз байланыста қарастырылады деген түсінікті береді және қажеттілік қызығушылықтан бұрын болып , оның қайнар көзіне айналады. Алайда қызығушылық, ең алдымен, өзінің дамуының белгілі бір кезеңінде қажеттілікті қалыптастыруға ықпал ете алады.

Мысалы, Б. Г. Ананьев өзінің зерттеуінде, оқу және танымдық қызығушылықты дамыту қажеттіліктің танымдағы сапалы сипатында көрініс табады, оның әртүрлі формаларының дамуына ықпал етеді деп көрсетеді [77] .

Жалпыпедагогикалық тұрғыда танымдық қызығушылықтың психологиялық құрылымы туралы мәселе біртұтас білім беру ретінде маңызды. Бұл тұрғыда қайсібір қызығушылықтың болмасын құрылымы, соның ішінде танымдық-қызығушылықтың құрылымы ой-өрістік, эмоционалдық және еріктілік процестердің жиынтығын құрайды. Ой-өрістік компонент - бұл пәнді білуі және сонымен қарым-қатынаста жинақтаған рухани-практикалық тәжірибесі. Эмоционалдық - эмоционалдық еліктеушілік дәреже, яғни қарастырып отырған шығарманың мағыналық бағыттылығы адам өмірі бағдарламасына қаншалықты сәйкес екенділігі. Еріктілік - қызығушылықты енжар, жартылай белсенді, мінез-құлықтың белсенді формалары арқылы жүзеге асыру.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.