Азаматтық кодекс бойынша меншік құқығының нысандары мен түрлері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Меншік қай қоғамның да сан қырлы мәселесі болып табылады.
Сондықтан да меншік құқығын құқық институтыны ретінде қарағанда оны
меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек. Меншік ол тарихи
қоғамның ішкі айқындауы арқылы пайда болады.
ҚР-сы Конституциясының 26 бабына сәйкес ҚР-ның азаматтары
түрде сатып заңды алған, (қандай да болсын ) кез – келген мүлік жеке
меншігінде ұстай алады.
ҚР- ның Азаматтық кодексінің 191-бабына сәйкес азаматтардың
меншік құқығы азаматтардың жеке жеке меншігі түрінде көрінеді, жеке меншік-
жеке тұлғаның, жекеленген азаматтардың меншігі.
Азаматтардың меншігі экономикалық категория ретінде жеке
меншіктердің барлық турлерін қамтиды. Азаматтық құқық азаматтық мүлікке
меншік қатыстылығын, оны иеленуін реттейді және қорғауды жүзеге асырады.
Осындай меншік қатынастарын реттейтін нормалдың жүйеге келтірілген жиынтығы
азаматтардың меншік құқығын құрайды.
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара (өзіндік) меншік
ұғымына сай келеді. Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік
етуі, (мүліктің) пайдалану және билік етуі мүліктің мүдесімен мақсатына
орай заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес
жеке меншік азаматтарының және мемлекеттік емес заңды тұлғалар олардың
бірлестіктерінің меншік ретінде көрінеді.
Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі жеке меншік
деген ұғым аясында беріледі. Меншік құқығы – бұл субъективті тұлғалық
мағынада азамат құқығының заң нормалары арқылы жеке қорғалатын , өзіне
тиесілі мүлікті өз қалауынша пайдалануы иеленуі, пайдалануы және билік
етуі. ҚР-сы заңымен жеке меншік табиғатының арнайы ерекшеліктері
бекітілмеген, меншік яғни мұндай меншік өзіндік меншік не,немесе (азаматтың
еткен еңбегіне, не меншігіне негізделген ) еңбек бойынша пайда болатын
меншік пе бұл арасы ашылмаған. АҚШ-тың заңдарында жұмыскердің меншігі
деген ұғым бар. жұмыскердің меншігі жеке меншіктің бір түрі екендігінің
көрінісі, яғни меншік иесі иелік ететін кәсіп орында міндетті түрде жұмыс
істейді АҚШ-та жұмыскердің меншігі мемлекеттік меншік объектісінен емес,
жеке меншіктен туындап отыр. Сөйтіп, меншік құқығының пайда болуының
негізгі бастаулары деп азаматтардың қоғамдық -өндірістегі еңбегінен түсетін
ақыларды айтамыз. Азаматтардың меншік құқығының пайда болуына азаматтардың
әртүрлі азаматтық құқық мәмілелері негіз болады.

Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келеді.
Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны
меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материялдық игіліктерді-табиғаттың
өкімдері мен еңбекті- меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның
ішкі айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктеу екен, оның өзі
заттың пайдалы қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек оны меншіктенген соң
өндіріс барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалық
қатынасы құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік
құқығын объективті жағдайдағы меншік құқығы деп бөлінеді. Материялдың
игіліктері иелену, пайдалану және билік етуге байланыстықоғамдық
қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде кодекс, заңдар мен
басқа да заңдық нормативтік құжаттар әңгіме болғанда шын мәнінде мәнінде
объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық институтын
құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз (мысалы: АК-тің 188-276
баптары). Меншік құқығының объективтік нормалары негізінде нақтылы меншік
иесі өз қалауы бойынша өзіне тиесілі меншікті пайдалануына және оған билік
етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы басқа
белгілі заңдық фактілердің жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде
меншік құқығының субъективті жағына тап боламыз
(АК-тің 188-бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай
анықтама берілген: Меншік құқығы дегеніміз- субъектінің заң құжаттары
арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену
, пайдалану және оған билік ету құқығын береді.
Меншік құқығына анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сәйкес
билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп түсіну керек. Яғни
субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған және оған толық
құқылы.Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат
берген қасиеттерінің бәрін пайдаланы, оны өзгертуге өңдеуге билік етуге,
тіпті бөтен біреуге, жойып жіберуіне толық құқығы бар. Затқа заң
құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені, затқа үстемдікті
шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді,
демек затқа меншік иесінің шексіз болуы мүмкін емес.
Сондықтан да Азаматтық кодекістің 188-бабындағы меншік
құқығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де
тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң
арқылы айқындалады. Меншік иесінің өз өкілеттілігін жүзеге асыруы басқа
тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Мұндай құқықты немесе заңды мүддені бұзу
басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің манаполиялық
немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі
мүмкін (АК-тің 11-ші бабының 3-тармағы). Міне осындай теріс пиғылды
әрекеттерге жол бермеу үшін де осындай талап заңға енгізіледі. Меншік иесі
өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы
ортаға келтірілуі мүмкін зарлаптарға жол бермеу шараларын қолдануға
міндетті (АК-тің 188-бабының 4- тармағы). Азаматтық кодектің 188- бабында
қаралған меншік құқығының иелену, пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас
бөліктерінен басқа оны заңмен қорғауда ескерілген. Мұндай құқық өзінің
мүлкін сақтауға,қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет етпеуіне тыйым
салуына хақысы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса, онда ол затты
қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабының 5-тармағына сәйкес меншік құқығының
мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мумкін. Меншік құқығының
мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді.
Өкілеттіктер құрайды.Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті
элементтері болып табылады. Меншік иесі аталғандардың қай –қайсысын да
үшінші бір тұлғаға бере алады. Тіпті үш өкілеттіктің бәрін де беріп
жіберіп, өзі меншік иесі болып қала алады. Мысалы, ол заттарын теміржол,
әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне тапсырып, өз қарауындағы затты
күзетушінің илігене береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берудін
талабын қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі
әлгі үш өкілеттіктенде айырылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі
болып қала береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлік сатқаннан қалған қаржыны
алуға құқылы, сөйтіп заттарын кері қайтарғаннан соң оны пайдалану және
билік ету өкілеттігін қалпына келтіреді. Иелену құқығы-мүлікті нақты иелену
мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзегее асырады ол меншік
иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану
үшін маңызды алғы шарт жасайды.
Заң иеленуді заңды,заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп
бөледі. Егер мүлікті иелену заңды негізде жасаса онда ол заңды иелену болып
табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты (
мүлікті) заңсыз иелену егер оны зорлықпен немесе заңсыз иеленуші затты
кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты құлағына ілмесе, бұл да
құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ иеленуші иеленген заттың заңсыз
екендігін білсе, білуге тиісті болса,онда ол арам ниетті иеленуші делінген,
қарсы жақ өзінің талабын дәлелдемейінше, зат иеленуші адал алушы қтарына
жатады (АК-тің 261-бабы).
Ал, керсінше, егерде мүлік оны иеліктен айыруға құқығы
болмаған адамнан тегін алынып, алушы мұны білмесе және білуге тиіс болмаса
(адал алушы), мүлікті меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не
мұның екеуінен де ұрланған, не олардың еркінен тыс өзге жолмен шығып қалған
ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп алдыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрлі
туралыайтылмаған тек аталған баптың 3-ші тармағында ғана бөтеннің затына
құқық ретінде иеленудің жасалу жолымен тәуелділігі. Көрсетіледі. Сонымен
бірге заңда ерекше негіз бар Иелену мерзіміне жол беріледі (АК-тің 240-
бабы). Иеленудің мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз
(игілігенде) билігенде нақты түрде ұстауымен ерекшелінеді. Бұл иеленудің
заңдық салдары болады, яғни иеленуші мүлікке меншік құқығын алғанға дейін
оны басқалардан қорғауға құқылы (АК-тің 240-бабының 2- тармағы), ал екінші
жағынан, осы баптың нормалары негізінде өзінің иелігіндегі затты
меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудін мерзіміне мынадай белгілер
тән: а) ал иелік ететін мүлікке нақты үстемдік етеді; б) осы тұлғаның затқа
адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік етуі.
Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік
құқығының құрамдас бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл иелену
түрі затты иелену құқығынан да ерекшеленеді, сонымен бір мезгілде затты
иелену құқығын өзгеге бергенімен, меншік иесі болып қала береді. (Мысалы:
кепілдік шарты бойынша ).
Пайдаланудың өкілеттік құқығы дегеніміз – мүліктен
оның пайдалы табиғи қасиеттерін заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс,
өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін. (АК-тің 188-ші
бабының 2-тармағы).
Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды
ажырата білу керек. Пайдаланудың өкілеттік құқығы- затты пайдалануға
құқықты қамтамасыз ететін меншік құқығы субъектісінің өкілеттілігі.
Пайдалану-осы құқықты жүзеге асыру болып табылады, яғни затты нақты
пайдаланып немесе қашан кіріс алғанша тұтыну. Меншік иесі өзінің
пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды өзі шешеді. Бірақ та,
Конститутцияның 6-бабын бұрмаламауы тиіс, яғни меншікті пайдалану қоғамдық
игілікке қарсы келмеуі керек. Демек қоғамдық маңызы бар объектіні
пайдаланғанда меншік иесі тек өзінің ғана емес, қоғамныңда мүддесін
ойлауына тура келеді. Мысалы, қазақ өнерінің көрнекті шығармаларының
айталық мұрагерлікке меншік иесі ретінде білдірмеуге міндетті. Меншік иесі
басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне толық құқылы. (мысалы:
жалға, арендаға мүлік береді). Пайдалануға өкілеттік алған тұлғаға оны өзі
үшін пайдалана бастайды. (мысалы: затты пайдалану өнім алу). Мұндай
жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттілігіне сәйкес табысты жанама жолмен
түсіреді, айталық затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе
белгілі бір пайызды еншілейді.
Заң негізінде немесе басқа да құқықтық құжаттарға орай
меншік иесі өкілеттілігенен айырлуы не құқықы шектелуі мүмкін. Мәселен,
тұрғын үйді не оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы
заң арқылы жүзеге асады. (Тұрғын уй қатынастары туралы заңның 41-бабы).
Билік ету құқығы дегеніміз- мүліктің заң жүзіндегі
тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. (АК-тің 188-бабының 2-
тармағы).
Билік етудің өкілетті меншік құқығының объектілеріне
қатысты заңды мәселелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік
құқығын өзгеге беріп кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда
ол билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәселелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді ( мысалға арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары
беріледі). Билік етудің өкілеттіліген жүзеге асырудың маңызды түрі меншік
иесінің мүлікті өз иелігенен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет.
Әдетте тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде
меншік иесінің құқығы сатушыдан сатып алушыға ауысады. Сондықтан да
сатушытауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы
тиіс. Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр түрлі түрлеріне
сәйкес келеді. Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалайда жүзеге
асыруға міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік
етеді оны бір өзі шешеді дей тұрғанмен ол бұл арада заңды бұрмалауға жол
бермеуге тиіс емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету
құқығын қоғам мүделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да
құқықтық негіздерге орай меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не
тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің
келісімімен жүзеге асады. Мысалы: әрекет ету қаблетті шектеулі адамдармен
билік ету құқығын асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұхсаты
талап етіледі. Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға
арқылы да жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауларымен болады, немесе
меншік иесімен жасалған келісім – шарт негізінде (Мысалы, теміржол жүкті
иесіне беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады) болады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай
(мүлкін пайдаланудан пайда тауып, тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру), оған
меншігіндегі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі
жөндеу жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер заңда
қаралмаған болса өзіне түсетін ауыртпалықты біреуге жүктеуіне болмайды.
Егер мүлік заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзінің мүлкін күтіп
ұстауға жұмсалған шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне
өтуге тиіс.
Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап баққанға кеткен шығынды айтуға
болады.
Шартпен басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті басқа
біреуге уақытша пайдалануға берген кезде оны күтіп сақтау пайдаланушыға
жүктеледі. Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұстауға
жұмсалған шығындары өтелмейді.
(АК-тің 189-бабы).
Ауыртпалық жағдайы деп заттардың кездейсоқ жойылу немесе
кездейсоқ бүліну қаупін айтады. Иеліктен айырылған заттардың кездейсоқ
жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта
ол өзгеше белгіленбесе, сатып алушы да меншік құқығы пайда болуымен бір
мезгілде заң немесе шарт негізінде сол мүлікті алушының мойына
жүктеледі.Мысалы, шарт жасаушылар ондай қауіпті шарт жасау кезінде алдын-
ала ескереді (сатып алу сату шарты). Яғни зат берілмей тұрып, сатып алушыға
меншік құқығы ауыспай тұрғанда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Екінші бір жағдай мерзімінің өтіп кетуіне байланысты.
Мәселен, егер иелікке айырушы адам заттарды беру мерзімінің өткізіліп
жіберілуі не кінәлі болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің
өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну
қауіпті мерзімін өткізіп жіберген тарап көтереді. (АК-тің 190-бабының 2-
тармағы ).
Азаматтық кодекс бойынша меншік құқығының нысандары мен
түрлері.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 6-бабында:
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады
және бірдей қозғалады,- деп жазылған.
Азаматтық кодекс меншіктің нысанда- жеке және мемлекеттік
(192 -бап) екндігін тәртіптейді.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке меншік
құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне орайластырылған.
Осыған орай жеке меншкі мемлекеттік емес меншік болып саналады. Егер меншік
құқығының субъктісі мемелекет болса(тікелей немесе тиісті мемлекеттік
орындар арқылы ), онда әңгіме мемлекеттік меншік жөнінде болады. Ал субъект
мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар деп танылса, онда жеке меншік
деп есептелінеді.
Сонымен меншікке субъектілер: мемлекет, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Заң меншікті түрлерге де бөледі. Азаматтық кодекске
сәйкес мемлекеттік меншіік республикалық және комуналдық болып екіге
бөлінеді. (192-бап)
Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әр түрлі
негіздерге ала алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқығына ие
болуына әдейі арналған. Бірақ та заң меншік құқығын лау негідерінің
түпкілкті дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтық кодекстің 235-
бабында тәсіл ұғымы қолданылмайды (бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі
әрекеттер немесе әрекеттер жүйесі ). Меншік құқығы оның пайда болуымен
заңды байланыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұндай заңды
фактілер негізделуімен көрінеде. (АК-тің 7- бабы).
Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу
өлшеміне бір жағдайда еркіндік өлшемі, ал келесі бір жағдайда құқық
қабылдаушылық сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі.
Бастапқысына жататын талап деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады
және меншік құқығы оған бірінші рет тағылды немесе зат бұрын болса, меншік
құқығы оған бұрыңғы меншік иесінің құқығынан тәуелсіз жүзеге асады.
Сондықтан да Азаматтық кодекстің бастпқы негіздеріне мынылар қатысты:
жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы
(236-баптың 1 -тармағы ); өңдеу (237-бап); иелену мерзмі (240- бап);
олжа(245-бап); қараусыз жануарлар(246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті
иелену (248-бап); көмбе (247-бап).
Туынды негіздер меншік иесі құқығын алуда бұрынғы меншік иесінің
құқығына тәуелді болуымен сипатталады. Жаңа меншік иесі пайда болуына
байланысты одан бұрыңғысының құқығы бір мезгілде тоқтатылады. Алдымен
меншік құқығының ие болу негіздерінің жалпы сипаттамасына тоқталайық.
Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-сату,
заем, несие т.б.), сондай – ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет) байланысты, ол
заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты мирасқорлық тәртібімен жүзеге
асады. Туынды негіздерге сонымен қатар мүлікті тәркілеу (АК- тің 249-
бабының 4-тармақшасы), жекешелендіру (АК-тің 249-бабының 3-тармағы),
реквизациялау (АК-тің 249-бабының 3-тармағы), сосын жер учаскесін алып
қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің 249-бабының 5-
тармақшасы), күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынған
реттер (АК-тің 249-бабының 6-тармақшасы) қатысты және заңда көзделген басқа
жағдайлар да оған жатады.
Жаңа меншік иесіне тек заттың ғана меншік құқығы емес, осы затқа
байланысты құқықтар мен міндеттердің барлығы ауысады. Мәселен, үй сатып
алған адамға сол үймен байланысты жасалған жалдау немесе кепіл шарттары
көшеді. Тағы бір мысал: мұраны қабылдап алған мұрагер мұра қалдырушының
борыштарына өзіне ауысқан мұралық мүліктің нақты құны шектерінде жауап
береді. Сондықтан да меншік құқығына ие болудың туынды негізіне әрқашанда
мирасқорлық қасиет тән. Меншік құқығына ие болуға байланысты жаңа меншік
иесі бұрыңғы менішк иесі еншілеген барлық өкілетілікті түгелдей өзіне алады
деуге болмайды. Мәселен, бұл жаңа меншік иесіне қандай мүліктің ауысуына
және оның иесі кім екендігіне (мемлекет, заңды тұлға немесе жеке тұлға ),
жаңа иелінушінің меншік құқығы қандай болатындығына (мемлекеттік немесе
жеке меншік) байланысты.
Енді меншік құқығының бастапқы негіздеріне тоқталайық. Азаматтық
кодекстің 235 – бабының 1- тармағы меншік құқығын алудың бастапқы
негіздерінің біріне дайындалған немесе жасалған затқа жатқызады. Меншік
құқығы бұрын болмаған затқа да пайда болады. Егер заңда өзгеше көзделмесе,
затты дайындап не оны жасаған адам соның меншік иесі атанады. Жаңадан
дайындалып, жасалған заттар қозғалатын, не қозғалмайтын болуы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 236 – бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге,
құрылыстарға, өзге де мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзгеде жаңадан жасалып
жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған
кезден бастап пайда болады. Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы
аяқталған объектілерді қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті
жасау осылайша қабылдап алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі.
Қозғалмайтын мүлік мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, оған
меншік құқығы осылайша тіркелген кезден бастап пайда болады. Қозғалмайтын
мүлікті жасау аяқталған ға дейін, ал тиісті жағдайларда – оны мемлекеттік
тіркеуден өткізгенге дейін мүлікке қозғалмайтын мүлік жасалатын материалдар
мен басқа мүлікке меншік құқығы туралы ережелер қолданылады.
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235- бабының 1-тармағы). Зат
күйіндегі жеміс дегеніміз өздігінен өсіп-өнген органикалық дүние, ол затқа
айналып, өзінен табыс түсіреді. Жемістер табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не
адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп
бөледі (бұйым, өнімжәне т.б.) немесе табыстар көзі болып табылады (мысалға,
жалға ақы төлеу) немесе пайыздар (және т.б.). Зат табиғи жемістер мен өнім
және табыс түріндегі жемістердің ара жігін ашып көрсетеді, бұл АК-тің 193-
бабында қарастырылған: мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсімдер
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану
туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы
адамға тиесілі болады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негізіне өңдеу де жатады (бір
тұлға материалды өңдеп, одан екінші бір зат жасайды).Сонда әлгі өнімге
құқық алатын оны жасаған адам ба, әлде материалдың меншік иесі ме?
Азаматтық кодекстің 237-бабына сәйкес шартта өзгеше
көзделмегендіктен, адам өзіне тиесілі емес материалдарды өңдеу арқылы
дайындалған жаңа қлзғалатын затқа меншік құқығын материалдардың меншік иесі
алады. Алайда, егер өңдеу асып кетсе, жаңа затқа меншік құқығын адал жұмыс
істеп, өңдеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Бұл екі жағдайда да
өңдеушіге жасаған жұмысының құнын төлеу немесе меншік иесіне материалдың
құнын төлеу немес меншік иесіне материалдың құнын өтеу мәселесі туындайды.
Бұл сұрақтың шешімі мынадай: өз материалдарынан дайындалған затқа меншік
құқығын алған материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған
адамға оның құнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте
соңғысы материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті.
Өңдеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз әрекеттерінің
нәтижесінде материалынан айырылған меншік иесі жаңа затты өз меншігіне
беруді және өзіне келтірілген залалдардың орнын толтыруды талап етуге
құқылы (АК-тің 237-бабының 2,3-тармақтары).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздеріне өнімді
жинауға балық, аң аулауға арналған көпшілік қолды заттарды меншікке
айналдыру да жатады. Заңдар мен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі
берген жалпы рұқсатқа сәйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта
жидек теруге, балық аулауға, аң аулауға, басқа нәрселерді жинауға немесе
аулауға жол берілген ретте, тиісті заттар ға меншік құқығын оларды жинауды
және аулауды жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы). Мысалы , осы
нормаға сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өз әрекеттері кезінде
белгіленген ережені сақтау талап етіледі (аң аулау, балық аулау және т.б.).
Мұндай ережені бұзған тұлға тиісті жауапкершілікке тартылады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негіздеріне Азаматтық кодекс
тұңғыш рет иелену мерзімін де енгізді. Бұл негізгі қолдану жөнінде жоғарыда
иелену мерзіміне орай айтып кеткен болатынбыз (АК-тің 240-бабы). Кеңес
үкіметінің азаматтық кодекісіне тек талап мерзімі ғана болғанды. Бірақ
иелену мерзімі институтты мүлдем енбеген еді. Қазақстан Республикасы заңына
иелену мерзімі тұңғыш рет енгізіліп отыр. Иелену мерзімі деп қозғалатын
мүлікке азамат немесе заңды тұлғаның адал, ашық және ұдайым иеленген
құқығын айтамыз.Ал оның мерзімі-15 жыл, ал қозғалмалы мүлікке –5 жыл.
Қозғалмайтын немес басқа да мүліктерге меншік құқығы бұл мүлікті иелену
мерзіміне сәйкес алған тұлғаа тіркеу кезінен бастап пайда болады: иелену,
яғни тура өзінің мүлкіндей көру, адалдық, ашық, үздіксіз болуы және
мерзім. Тура өзінің мүлкіндей көру теңеуі тек мүлікті ұстау ғана емес,
оны заңға сәйкес иелену болып табылады. Мысалы, мемлекеттік меншіктегі
жерді пайдалану оны өз меншігіне алу дегенді білдірмейді.Бұл орайда ол оны
мейлі ұзақ уақыт пайдалана берсін,бәрібір осы талап сақталады. Яғни
мемлекеттік жер пайдалануға берілген екен, оны иеленуші өзіне меншіктемей,
басқанын мүлкі деп есептеуі тиіс.
Иелену мерзімінің қажетті шартты оны адалдықпен иелену, яғни
мүлікті иеленуші өз иелігінің заңдық негізін естен шығармайды.
Иелену мерзімнің тағы бір маңызды шарты ашық және үздіксіз
пайдалану болып табылады.Ашық дегенді иелену ешқандай бүкпесіз, әділ жүзеге
асыру деп түсіну керек, сондықтан да ол басқа тұлғалар тарапынан не заңдық,
не әлде кімнің қолдан жасалған кедергілеріне ұшыра алмайды. Міне, сол
себептіде Актін 240 бабының 4-тармағында тұлға болып, оның иеленуіне орай
талап етілуі мүмкін мүліктер жөніндегі иелену мерзімінің өтуі тиісті
талаптар бойынша талап қою мерзімі бітіуінен ерте басталмайды делінеді.
Үздіксіз пайдалану иелену мерзімнің шарты ретінде иелену
мерзімнің уақыты бітпейінше мүлікті басқа біреуге бермеуді білдіреді.
Демек, мұндай құқық іс-жүзінде де, заң жүзінде де тоқталмауы керек. Иелену
мерзімі меншік құқығына айналуы үшін қозғалмайтын мүліктер үшін – 15 жыл,
ал қозғалатына – 5 жыл мерзім керек.Иелену мерзіміне жүгінетін азамат
немесе заңды тұлға өздері құқықты мирасқорлары болып табылатын тұлғаның осы
затқа иелік еткен уақытының бәрін өз иелігіне қосып алуына болады. Мысалы,
мұрагерлер мүлікке заң және өсиет арқылы ие болып, оған иелік етуді
жалғастырады.
Иелену мерзіміне виндикациялық талаптан туындайтын ( өзгенің
заңсыз иеленген өз мүлкін ) талап етуге, талап қою мерзіміне, байланысты
мерзім енбейді (Актін 260-263-265) бабтары.
Заң мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей
иеленуші азамат немесе заңды тұлға өз иелігін мүліктін меншік иелері болып
табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзгеде
негіздерге сәйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға
құқылы екендігін бекітеді (Актін 240 бабы).
Егер тұлғаға сотта оның меншік құқығын танудан бас тартылған
ретте мүлікті иеленуші тұлға меншік иесіне айналады (Актін 240 бабаның 5-
тармаға).
Азаматтық кодексте иесіз заттарға меншік құқығын алу тәртәбә мен
негізі көрсетілген. Меншік иесі жоқ немесе меншік құқыған бас тартылған зат
иесіз болып есептеледі.
Азаматтық кодекстін 240-бабына сәйкес иесіз қозғалмалы затқа
меншік құқығы меншік иесі бас тартқан қозғалмалы мүлік жөніндегі ережені
жоққа шығармайды(АК-тің 247-бабы),атап айтқанда, бұл олжа (АК-тің 245-
бабы),қараусыз жануарлар (АК-тің 245-бабы),және көмбе (АК-тің 247-
бабы)жөнінде болады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті
атқарушы органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік
тіркеуді жүзеге асыратын орган есепке алады. Иесіз қозғалмайтын затты
есепке алғаннан соң бір жыл өткеннен кейін комуналдық меншікке түсті деп
тануды талап етіп, сотқа жүгінеді. Комуналдық меншікке түскені сот шешімі
бойынша танылмаған иесіз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің
иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену
мерзіміне (АК-тің 240-бабы) сәйкес меншікке алынуы мүмкін.
Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап
кеткен немесе қалдырып кеткен жылжымалы заттар Адамзаттық кодекстің 243-
бабының 2- тармағына сәйкес басқа тұлғаның меншігіне өту мүмкін. Тұлға
өзінің иелігіндегі пайдаланудағы жер учаскісінде жатқан заттарды тіеті оның
құны жиырам айлық есептік көрсеткішіне кем бола тұрса да, ол тастаған
металл сынықтары болсын, жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне
айналдыра алады. Сөйтіп, бұл заттарды меншік қатынастарына қарай кекрегіне
жаратады. Ал басқа тасталған заттар сол тұлғаның өтініші бойынша сотта
қаралып, шынымен иесіз болып табылатын болса, иеленушінің меншігіне кіреді.
Азаматтық кодекс меншік иесі затынан бас тарту нормаларын
қарастырады. Азамат немесе заңды тұлға өзіне тиесілі мүлікке меншік
құқығынан бас тарта алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл мүлікке қандай
да болсын құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуде пайдаланудан
және оған билік етуден шеттейтінін айқын дәлелдейтін басқа да әрекеттер
жасайды. Бұл тұжырым Азамматтық кодекстің 250- бабында бекітілген. Бірақ та
бас тартқан бұрынғы иесі затты басқа тұлғаның өз меншігіне алуына дейін
тиісті құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеп соқтырмайды, демек затты
бұрынғы иесіне қайтару мүмкіндігі бола береді. Азаматтық кодекстің 244-
бабына сәйкес өз бетімен құрлыс салуды жүзеге асырған адам оған меншік
құқығын алмайды, ал өз бетімен салынған әлгі құрлыс қозғалмайтын мүлік
қатарына жатпайд. Себеб, ол құрлысты салу кезінде заңды бұрмалағандықтан
мемлекеттік тіркеуден өте алмайды. Мұндай жағдайда меншік құқығы тек құрлыс
материалдарына ғана қатысты болады. Заңдарда бекітілген тәртіппен осындай
мақсаттарға арнап белгіленбеген жер учаскісене салынған, сондай-ақ қажетті
рұқсатты алынбаған тұрғын уй, басқа қора-қопсы, құрлыс немесе өзге де
қозғалмайтын мүлік өз бетімен салынған құрлыс болып табылады. Өз бетімен
салынған құрлыс оны салушы адамның өз күшімен немесе оның есебінен
бұзылады. Сот сондай-ақ құрлыс салынған жер учаскісі өзінің заңды
пайдалануында болған адамның өз бетімен салынған құрлысқа меншік құқығын
тануы да мүмкін. Бірақ та сот өз бетімен құрлыс салуда меншік құқығын оны
салған адамға емес, құрлыс салынған жер учаскісінің иесіне тиесілі деп
тануы мүмкін. Бұл ретте құрлысқа меншік құқығы танылған адам оны жүзеге
асырған адамға сот белгіленген мөлшерде құрлысқа жұмсалған шығындарын
өтейді. Егер құрлысты сақтап қалу басқа адамдардың құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзуға әкеліп соқтырса не азаматтардың өмірі мен
денсаулығына қауіп төндіретін болса, аталған адамдардың өз бетімен салынған
құрлысқа меншік құқығын тануға болмайды. Ерекше жағдайларда әлеуметтік –
экономикалық тиімділігі ескеріле отырып, өз бетінше салынған құрлыс сот
белгіленген мөлшерде құрлыс шығындары өтеліп, коммуналдық меншікке берілуі
мүмкін (АК-тің 244- бабы).
Олжа деп біреудің меншігіндегі, иелігендегі жоғалған заттың
екінші бір адамның тауып алуын айтады. Табылған олжаны меншіктеу үшін
мындай жағдайлар болуы тиіс:1) алдымен әңгіме жоғалған зат жөнінде болуы
керек. Зат жоғалды деп оны ешкім иеленбегенін, бірақ қожайынсыз да
қалмағанын айтады. Мысалы, автобуста біреу портфелін ұмытып кетті делік,
немесе қалтасынан ақшасы түсіп қалды; 2) жоғалған зат табылуы тиіс; Егер
оны біреу тауып алса, ол тауып алушы болып есептеледі. Затты тауып алушы
мен оның өкілетті иесі арасында құқықтық қатынас пайда болады, сол арқылы
құқықтар мен міндеттер туындайды.
Зат меншік иесінің шаруашылығында жатып, оны иесі қайда
екендігін білмесе, ол олжа болып есептелмейді. Егер меншік иесі затынан
саналы түрде бас тартса, онда ол иесіз мүлікке айналады, бірақ та оны олжа
деуге келмейді.Жоғалған заттыы тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға
немесе заттың меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа
адамдардың біреуіне дереу хабарлап, табылған затты оған қайтаруға міндетті.
Егер зат үй-жайдың ішінде немесе көлікте табылған болса,ол сол үй-жайдың
немесе көліктің иесі болып табылатын адамға тапсыруға тиіс. Мұндай ретте
осы иеленуші затты тапқан адамнаң құқықтарын иеленіп, оның міндеттерін
мойына алады. Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі тұрған жері
белгісіз болса, затты тауып алушы олжа туралы полицияға немесе жергілікті
атқару органына мәлімдеуге міндетті.
Азаматтық кодекстің 245-бабының 3-тармағында тауып алушының
міндеті айқындалған. Сонымен затты тауып алушы оны өзіне сақтауға не
полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар көрсеткен адамның
сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немесе сақтауға келетін
шығындарды оның құнына сәйкес келмейтін затты тауып алушы түсім сомасын
растайтын жазбаша дәлелдер алып, сата алады. Табылған затты сатудан тускен
ақша сақталуға және затты алуға заңды құқығы бар адамға қайтарылуы немесе
бұл заттың өзі үшін белгіленген тәртіп пен жағдайларда басқа адамдардың
меншігіне берілу тиіс. Затты тауып алушы оның жоғалтқаны немесе бүлдіргені
үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе өрескел абайсыздық жасаған ретте
ғана және сол заттың құны шегінде жауапты болады (АК-тің 245-бабының 3-
тармағы). Егер олжа туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына
мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуға заңда құқығы
бар адам анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамға не
полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдемесе, затты тауып алушы
оған меншік құқығын алады.
Егер затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас тартса,
ол коммуналдық меншікке өтеді. Затты тауып алушы және алуға заңды құқығы
бар адамға қайтарып беруші ол одамнан, ал зат коммуналдық меншікке өткен
ретте – тиісті жергілікті атқару органынан затты сақтауға, өткізуге, сатуға
байланысты қажетті шығындарды және затты алуға заңды құқығы бар адамды
табуға кеткен шығындарды өтетіп алуға құқылы. Затты тауып алушы затты алуға
заңды құқығы бар адамнан зат құнының отыз проценті мөлшерінде сыйақы алуға
құқылы. Егер табылған зат оны алүға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды
болса, сыйақаның мөлшері тараптап есептеп шығарған баға бойынша
белгіленеді. Егер затты тауып алушы өзінің олжа туралы мәлімдеу міндетін
орындамаса немесе олжаны жасырып қалуға өзге де әрекеттер жасаса, сыйақы
алу құқығынан айрылады.
Қараусыз жануарларға меншік құқығын алу да Азаматтық кодекстегі
олжа туралы ережелерге өте ұқсас келеді (АК-тің 246- бабы).
Қараусыз немесе қаңғып жүрген немесе қожайынының меншігінен
әлдебір ебептермен адасып қалған мал, қолға үйретілген үй жануарлары басқа
біреудің отарына, үйіріне барып қосылса, оны жайылып адасып жүрген деп
есептейді.
Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды және басқа да үй жануарларын
немесе қолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам оларды меншік иесіне
қайтаруға, ал егер оның өзі немесе оның тұрған жері белгісіз болса, осындай
жануарларды ұстаған кезден бастап үш күннен кешіктірмей табылған жануарлар
туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті,
олар өз кезегінде меншік иесін іздестіру шараларын қолға алады.
Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезеңіндегі жануарларды ұстаушы адам
оларды өзінің бағуында және пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға
тапсыруы мүмкін. Жануарды ұстап алған адамның өтініщі бойынша оларды бағу
мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға
жануарларды беруді жергілікті атқару органы жүзеге асырады. Жануарларды
меншік иесіне қайтарған ретте жануарларды ұстап алған адам және бағып,
пайдаланып келген адам сол меншік иесінен жануарларды пайдаланудан алған
пайданы есепке жатқыза отыры, оларды бағуға байланысты өз шығындарына өтем
алуға құқылы (АК-тің 246-бабының 4- тармағы).
Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды, басқа да үй жануарларын
немесе қолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам олардың меншік иесінен
осы Кодекстің 245-бабының 6-тармағына сәйкес сыйақы төлеуді талап етуге
құқылы (АК-тің 246-бабының 5- тармағы ). Жануарлар басқа адамның меншігіне
көшкеннен кейін олардың бұрынғы меншік иесі келген ретте сол жануарлардың
өзіне үйірсектігі сақталған немесе жаңа меншік иесінің оларға қатал өзге де
мейрімсіз қарағанын дәлелдейтін жағдайлар болған кезде, меншік иесі жаңа
меншік иесімен келісім бойынша белгіленетін шарттармен, ал келісімге
келмеген кезде- сот арқылы оларды өзіне қайтарып беруді талап етуге құқылы
(АК-тің 246-бабының 6-тармағы).
Қараусыз заттар құрамында көнбе де бар, көмбе дегеніміз – жерге
көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік иесін анықтау мүмкін
болмайтын не заңдарға сәйкес оларға құқығынан айырылған ақша немесе өзге де
бағалы заттар көмбе жасырылған жер учаскесі иесінің немесе қозғалмайтын
затты меншіктенушінің және көмбені тапқан адамның, егер олардың арасындағы
шартта өзгеше белгіленбесе меншігіне тең мөлшерде түседі.
Көмбе жасырылған жер учаскесін пайдаланушының немесе
қозғалмайтын мүлікті меншіктенушінің келісімінсіз қазған немесе бағалы
заттар іздестірген адам көмбені тауып алған жағдайда көмбе сол меншік
иесіне берілуге тиіс.
Тарих және мәдениет ескеркіштеріне жататын заттардан тұратын
көмбе табылған ретте олар Қазақстан республикасының меншігіне берілуге
тиіс. Бұл орайда ондай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы неменсе
қозғалмайтын мүлікті меншіктенуші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.