Қаржы менеджменті пәні бойынша міндетті бақылау жұмыстарын жүргізуге арналған сұрақтар
Қаржы менеджменті пәні бойынша
міндетті бақылау жұмыстарын жүргізуге арналған сұрақтар
1. Қаржы менеджменті түсінігі.
Менджмент деген сөз ағылшыннан аударғанда басқару деген мағына
береді, демек қаржылық менджмент – бұл қаржыны басқару, яғни
кәсіпорындардың ақша айналамын және қаржылық ресурстарының қолдануын
басқару.
Қаржының қазіргі заман шеңберіндегі теориясында ғалым ретінде қаржыны
басқарудың методологиясы мен техникасына арналған қолданбалы пән Қаржылық
менджмент қалыптасқан.
Қаржылық менеджменттің ұғымы – тиімді пайдалану мақсатымен
кәсіпорынның ақша ағынын, оның бүкіл қаражаттарының қозғалыс механизмін
басқару жүйесі болып табылады. Жалпы қаржы ресурстары ұғымы экономикалық
теорияда да, практикада да кең қолданылады. Кәсіпорын капиталы – бұл пайда
түсіретін кәсіпорын мүлкінің қаржылары. Капитал – кәсіпорынды құру және
дамытудың басты экономикалық базасы.
Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайындағы басқару ісі қаржы
менеджменті деп аталды. Қаржы менеджменті – әлеуметтік – экономикалық
процестерді басқарудың негізгі құралы.
Қаржылық менеджмент – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру,
пайдалану және байланысты, ақша айналымы мен қаржыларды басқару мен
байланысты үрдіс және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқаруда
қолданылатын әдіс-тәсілдер және формалар жүйесі.
Қаржылық менеджмент – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру,
пайдалану және байланысты, ақша айналымы мен қаржыларды басқару мен
байланысты үрдіс және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқаруда
қолданылатын әдіс-тәсілдер және формалар жүйесі.
Қаржыны басқаруда қолданылған жаңа әдістер басқару өрісінде жаңа
мамандықтың пайда болуына мүмкіндік туғызды. Ол қаржы менеджері.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің басшысы (қаржы менеджері) жоғары білімді, кең
көз – қарасты, ойшыл, келесі дамыған ғылымдардың: қаржы, статистика, есеп,
қаржылық талдау, салық салу, бағаның құрылуы, және т.б. қорытындыларын өз
қызметінде әдісін тауып қолданатын маман.
2. Қаржы менеджментінің басқару объектісі.
Қаржылық менеджментте басқару объектісі – бұл ақша ағымын, құн айналымын,
қаржы ресурстар қозғалысын және шаруашылық субъектілер арасындағы қаржылық
қатынастарды тудырудың шаралар жиынтығы болып табылады.
Басқару объектісіне жататындар:
қаржылық есеп, талдау, жоспарлау, болжау, бақылау, реттеу, салық салу,
несиелеу, сақтандыру, лизинг, жалдау, факторинг, хеджерлеу және есептесу
әдістері.
Басқару объектінің элементтері
❖ Қаржы қатынастары
❖ Қаржы ресурстары
❖ Ақша айналылымы және қаржыландыру көзддері.
3. Қаржы менеджментінің басқару субъектісі.
Барқару субъектісі әр шаруашылық жүргізін субъектісінің қаржы қызметі және
оның бөлімшелері. Басқару субъектісі шаруашылық жүргізу субъектісінің
көлеміне байланысты әр түрлі бөлімдердерден тұрады:
• Қаржы бөлімі
• Жоспарлау бөлімі
• Маркетингтік бөлімдер
• Есеп бөлімі
• Бухгалтерия
4. Қаржы менеджментінің мақсаттары.
Қаржылық менеджменттің басты мақсаты – қазіргі кезде және болашақта
кәсіпорын иелерінің әл-ауқатын барынша көбейту. бұл мақсат кәсіпорынның
нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз
кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады.
Қаржылық Қаржылық менеджменттің басты мақсатын жүзеге асыру үшін
менеджменттің басты бағытталған негізгі тапсырмалары
мақсаты
КӘСІПОРЫННЫҢ 1. Алдағы кезеңдегі кәсіпорын дамуының тапсырмаларына сәйкес
НАРЫҚТЫҚ ҚҰНЫН қаржылық ресурстардың жеткілікті көлемін қалыптастыруды қамтамасыз
БАРЫНША АРТТЫРУДЫ ету.
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ 2. Кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттарына
сәйкес қаржы ресурстарының қалыпта сқан көлемін тиімді түрде бөлу
және пайдалануды қамтамасыз ету.
3. Ақша айналымын оңтайландыру.
4. Қаржылық тәуекелдің қарастырылып отырған
деңгейінде кәсіпорын табысын барынша молайтуды қамтамасыз ету.
5. Қаржылық тәуекелдің қарастырылып отырған
деңгейінде кәсіпорын табысын барынша азайтуды қамтамасыз ету.
6. Кәсіпорын даму кезеңінде оның тұрақты қаржылық тепе – теңдігін
қаматамысз ету.
7. Шаруашылық қызметті жүзеге асыру барысында
сыртқы және ішкі жағдайларының өзгерісі болғанда, капиталды тез
арада қайта инвестициялауды қамтамасыз ету.
5. Қаржы менеджментінің басты міндеттері.
Қаржылық менеджменттің басты міндеті – бұл фирма кірісінің қалыпты деңгейін
сақтай отырып, қарапайым акция бойынша, мүмкін болатын дивиденд бойынша
көбеюін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет тәртібін анықтау.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті – қаржыны басқарудың кәсіпорынның
стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді
жүйесін қалыптастыру болып табылады. Нақты бір кәсіпорынның қаржыны басқару
жүйесі көптеген факторларға байланысты болады: меншіктік нысанына, ұйымдық-
құқықтық дәрежесіне, салалық және технологиялық ерекшеліктеріне, капитал
көлеміне.
Қаржы менеджерінің міндетіне фирманың қысқамерзімді және ұзақмерзімді даму
мақсаттары араларындағы оңтайлы (ұтымды) ара қатысын табу кіреді.
Қысқамерзімді қаржылық басқаруда пайданың көбеюі және акциялардың бағамдық
құнын жоғарылатуы жөнінде шешімдер қабылданады. Ұзақмерзімді қаржылық
басқаруда тәуекел мен белгісіздік факторлары есептеледі.
Қаржы менеджментінің міндеті - әр түрлі бөлімшелердің шаруашылық мүдделері
мен қаржыландыру көздерін таңдау араларында басымдықтарды анықтау және
ымыраларды іздеп табу. Қаржы ресурстары ағынын басқару қаржы менеджментінде
басты мәселе болып келеді. Біріңғай қаржы саясатының шеңберінде жаһанды
ауқымда қаржы ресурстардың көздері мен фирма шеңберіндегі олардың
үлестірілуі (бөлінуі) анықталады. Қаржы саясатын өткізудің негізгі түрлері
мен әдістеріне жатқызуға болатындар: пайдаларды үлестіру мен қайта
үлестіру; әр түрлі бөлімшелердің қызметін қаржыландыру және несиелеу; фирма
ішіндегі қаржы операциялардың құрылымы мен сипатын және олар бойынша
есептесулерді анықтау.
Менеджмент кәсіпорынның келешектегі нарықтық құнының өсуін және иегерлердің
әл-ауқатын қамтамасыз ететін шешімдерді қабылдауға міндетті.
6. Кәсіпорын қаржы менеджментінің ұйымдастыру қағидаттары.
Қаржылық менеджменттің негізгі принциптері:
- Жоспарлық және жүйелік
- Мақсатты бағытталу
- Әртараптану (диверсификациялану)
- Стратегиялық өркенделу
- Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен біріктірілуі.
Кәсіпорынның қандай саласында болмасын басқару шешімі, тура немесе жанама
түрде ақша ағымының құрылуына және қаржылық әрекеттің нәтижесіне әсерін
тигізеді.
Қаржы ресурстарын құру, бөлу және қолдану саласындағы және кәсіпорынның
ақша айналымын ұйымдастыру бойынша басқару шешімдері оның қаржы қызметінің
нәтижесімен тығыз байланысты және оған тура немесе жанама түрде әсер етеді.
Кейбір жағдайларда бұл әсер қарама қарсы сипатта болады.
❖ басқарудың жоғары динамизмі
❖ жеке басшылықтың шешімдерді дайындауға көқарастың көпнұсқалығы.
❖ басқару шешімдерінің құрылуының кешенді сипаттамасы.
❖ кәсіпорынның даму стратегиясының мақсаттарынан хабардар болу
Жоспарлау бірқатар қағидаларға негізделеді, олар: бірлік, қатысу,
толассыздық, икемділік, тиімділік.
Бірлік қағидасы жоспарлау жүйелі сипатты болу екендігін ұйғарады. Кәсіпорын
біріңғай күрделі, көп деңгейлі әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде
қаралады. Бұндай жүйенің элементтері - жеке бөлімшелер, олардың өзара
байланыстары мен бизнес-үдерістері, сонымен бірге пайдаланатын ресурстар.
Осы элементтердің әр қайсысы жоспарлау функциясымен қамтылады.
Жоспарлар бірлігі экономикалық мақсаттардың - бірдейлігі мен жүйенің барлық
элементтерінің өзара әрекеттестігін білдіреді. Элементтердің өзара
әрекеттестігі тік жол бойынша ықпалдасу және саралау әдісімен, ал көлденең
жол бойынша - құрылымдық бөлімшелердің жоспарларын үлестіру тәсілімен іске
асырылады.
Қатысу қағидасы - кәсіпорынның әр бөлімшесі, әр қызметкері жоспарлау
қызметінде қатысуға тиісті. Нәтижесінде, жоғары менеджмент орын алған
проблемалар мен оларды шешу жолдары жөніндегі тұтас көрінісін, ал орта мен
төменгі тізбегінің қызметкерлері - өз бөлімшесінің қызметі, оның басқа
бөлімшелерімен өзара байланысы, шаруашылық қызметінің жалпы нәтижесіне
қосқан үлесі жөнінде терең ұғым алады.
Толасссыздық қағидасы - кәсіпорында жоспарлау қағидасы жүйелі түрде іске
асырылуы керек, ал әзірленген жоспарлар - бір-бірін ауыстырып отырады.
Жоспарлаудың толассыздығы сыртқы және ішкі ортаның өзгерістеріне байланысты
қызмет бағдарламасын дер кезінде түзетіп бейімдеуге мүмкіндік береді.
Икемділік қағидасы - толассыздық қағидасымен тығыз байланысты, ол
кәсіпорынның белгіленген көрсеткіштері мен шаруашылық қызметінің негізгі
параметрлерін үйлестіруде және түзету мүмкіндігінде тұрады. Практикадағы
оның іске асыруы арнайы қорлардың, қауіпсіздік жастықтардың құруын
ұйғарады. Мысалы, қаржы менеджері фирма үшін артық несие әлеуетін
сақтауға тиісті, ақша керек болған жағдайда займды тез тарту үшін. Өндіріс
аясында бұндай қорлар артық қуаттардың құруымен, іске асыруы аясында -
клиентураны дайын өнімнің артық қорларымен әртараптандыру және т.б.
қамтамасыз етіледі.
Тиімділік қағидасына сәйкес жоспарлауға шыққан шығындар оны қолданудан
алынған нәтижелерінен аспауға тиісті. Нарық жағдайларында кәсіпорынның
қызметін жоспарлау - күрделі, көп деңгейлі үдеріс.
7. Қаржы менеджері қызметінің негізгі салалары.
8. Қаржы менеджментінің қызметтері.
Қаржылық менеджменттің 2 негізгі функциясы бар:
• Басқару объектісінің функцияларына мыналар жатады: ақша айналымының
ұйымдастырылуы, қаржылық құралдар және инвестициялық жабдықтармен
жабдықтау, қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру және т.б.
• Басқару субъектілерінің функциялары қаржылық жұмыста және шаруашылық
процесте адамдардың қарым қатынасына әрекет жасауға бағытталған жалпы
қызмет түрі.
Қаржылық менеджменттің функциялары және принциптері. Қаржылық менеджмент
сферасында келесі функциялары атқарылады: — Болжау; — Жоспарлау; —
Ұйымдастыру; — Қайта өңдеу; — Тарату; — Бақылау. Болжау функциясы деп
мүмкін болатын көрсеткіштерге негізделе отырып болашақтың көрінісін
айқындауды айтады. Жоспарлау функциясы – болжауға негізделе отырып
болашаққа мақсат анықтау. Жоспарлаудың келесі функциялары бар: —
Стратегиялық; — Жалпы; — Оперативті.
Стратегиялық жоспарлау – қаржы ресурстарын болашаққа ұзақ мерзімге
жоспарлау арқылы мақсатты қаржы ресурстар көлемін белгілеуді жоспарлау.
Жоспарлау материалдық еңбек және қаржы ресурстарын қаржылық көрсеткіштердің
өзара байланысын қамтамасыз етуі керек. Оперативтік жоспарлау – қаржылық
ресурстарды қайта тарату көмегімен шығындарды минималды тиімділікке жету
мақсатында және қалыптасқан қаржы жағдайын жедел жоспарлау. Ұйымдастыру
функциясы – ол қаржылық қызметпен айналысатын мамандардың және бөлімдердің
әдістерге, принциптерге, және мақсаттарға бағындыру болып
табылады.Ұйымдастыру басқарудың барлық бөлімдерінің нақтылығын, қаржылық
ақпараттың жұмысшыларының жауапкершілігін білдіреді.
Қайта өңдеу функциясы — өндірістік процестің барлық этаптарын керекті
материалдық және қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып табылады.
Тарату функциясы – ол ақшалай қаражаттарды рационалды түрде объектіге салу
және қаржылық ресурстардың оптималды құрылымын қамтамасыз етуді
білдіреді. Бақылау функциясы – жоспардың орындалуын қамтамсыз етеді, яғни
жоспарлау кезеңінде, сонымен қатар ақшалай қаржыларды қалыптастыру және
пайдалану процесінде шаруашылықты жүргізудегі қаржылық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етеді.
9. Қаржы менеджментінің құрылымы.
10. Қаржы әдістері.
Қаржылық талдаудың әдістемелері бір-бірімен өзара тығыз байланысты үш
бөліктен тұрады:
1. Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін талдау;
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
3. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін талдау.
11. Қаржы тәсілдері.
Қазіргі әлемдік тәжірибеде кеңінен тараған қаржылық талдаудың негізгі 6
тәсілдері бар. Олар:
1. Көлденеңінен талдау;
2. Тігінен талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы көрсеткіштерді талдау;
5. Кеңістіктегі салыстырмалы талдау;
6. Факторлық талдау.
Көлдеңінен талдау(уақыт көлемінде талдау) – қаржылық есеп құжаттарында
көрсетілген әрбір көрсеткішті алдыңғы өткен мерзімдердің дәл сондай
көрсеткіштермен салыстыра отырып талдау.
Тігінен талдау (өзгеру бағытын талдау) – бір уақыт мерзіміндегі әртүрлі
көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыра отырып талдау.
Трендтік талдау(өзгеру бағытын талдау) – алдыңғы өткен мерзіміндегі
қаржылық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын, яғни тенденциясын анықтай
келіп, болашақ мерзімге болжам жасау.
Салыстырмалы көрсеткіштерді талдау -әртүрлі есеп құжаттарында көрсетілген
көрсеткіштерді бір-бірімен салыстырып талдау. Бұл әдіс әртүрлі
көрсеткіштердің бір-бірімен байланысын, тәуекелін анықтайды.
Кеңістіктегі салыстырмалы талдау –кәсіпорынның жекелеген құрылымдық
бөлімшелерінің көрсеткіштерін бір-бірімен салыстырып талдау немесе әртүрлі
кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштерін бір-бірімен салыстырып талдау
немесе жеке бір кәсіпорын көрсеткіштерін жалпы салалық көрсеткіштермен
салыстырып талдау.
Факторлық талдау –кәсіпорынның қаржылық жағдайына ықпал етуші әртүрлі
сыртқы және ішкі факторларды ескере отырып талдау.
12. Ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржылық менеджменттің ақпараттық жүйесі кәсіпорынның қаржылық қызметінің
барлық аспектілері бойынша талдауды жүзеге асырады, щұғыл басқару
шешімдерінің тиімділігін дайындап және жоспарлау үшін қажетті, сәйкес
ақпараттық көрсеткіштерді таңдауға бағытталған үздіксіз үрдісті
сипаттайды. Қаржылық ақпараттың басты қолданушылары:
Сыртты қолданушылар – кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесі мен оның
қаржылық жағдайын сипаттайтын, ақпараттың тек осы бөлігі қолданылады.
- кәсіпорын кредиторлары
- потенциалды инвесторлар
- кәсіпорын контрагенттері
- салық органдары ,аудиторлық фирмалар
- қаржылық кеңесшілері мен сарапшылар,
- қор биржалары
Ішкі қолданушылар – жоғарғылармен қатар, коммерциялық құпияны ұсынушы,
кәсіпорынның қаржылық қызметі туралы ақпараттың басым көлемін қолданады.
- кәсіпорынның басшылары
- барлық дәреженің қаржылық менеджерлері
- кәсіпорын меншіктері(акция)
- басқа да ішкі қолданушылар
ҚМ ақпараттық базасы
- құқықтық сипаттағы мәліметтер – заңдар, қаулылар, нормативті актілер,
жарғы құжаттары
- нормативті анықтамалық сипаттағы қаржылық мәліметтер – мемлекеттік
органдардың нормативтік құжаттары, халықаралық ұйымдар,қаржы
министирлігі, ұлттық банк.
- бухгалтерлік есептеме – бух баланс, жылдық есептемелер
- қаржылық сипаттағы статистикалық мәліметтер
- жүйелік емес мәліметтер
13. Қаржы құралдары.
14. Активтер түсінігі.
Активтер - өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және
жылжымалы мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта
пайдаланылып жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны
бар, заңи және жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің бәрі;
елдің шетелден алынған (мысалы, тауар әкетілімінің нәтижесінде алынған)
ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.
Қысқа мерзімді активтер — қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол ақшаға
айналдырылмақшы, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл бойына немесе
ұзақтығы бір жылдан асатын болса, оперативтік өндірістік өткізу циклі
бойына пайдалануға болатын активтер;
Ұзақ мерзімді активтер — қолма-қол ақшаға айналдыру, сату немесе бір жыл
немесе оперативтік цикл бойына пайдалану көзделмейтін активтер; оперативтік
активтер — жер, үймерет, жабдық және басқа негізгі қорлар сияқты өндіріс
барысында пайдаланылатын ұзақ мерзімді активтер;
Өтімді активтер — пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің
міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін
қаражат.
Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері мен
құқықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады. Олар ұйымның өткен уақыттардағы
қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің
меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай
заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымның алдағы уақыттарда
табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы
уақыттарда алынатын кіріс (пайда) — кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаларына
тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның көлемін (үлесін) арттырып
отырады.
Ұйымдар активтерді өздері өндіріп шығару (жасап шығару), сатып алу немесе
басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің пайдалану
мерзіміне қарай мынадай екі топқа белінеді:
— қысқа мерзімді активтер (бір жыл уақыт аралығында
пайдаланатын).
— ұзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланатын);
Қысқа мерзімді активтер – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану
және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін
авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Қысқа мерзімді активтерінің мәні – ұдайы өндірістік процестердің
қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Қысқа
мерзімді активтерінің өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі
қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезенде
қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құның тікелей
дайын өнімге апарады.Қысқа мерзімді активтерінің құрылымы деп барлық
жиынтығындағы олардың бөлек элементтерінің арақатынасын атайды.
Кәсіпорындарындағы қысқа мерзімді активтерінің құрылымына талдау жасау
және оны жетік білу маңызды мәселерінің бірі болып саналады. Себебі,
белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл
мезетіне сипаттайды. Мысалы, дебиторлық берешек үлесінің шамадан тыс артуы.
Қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, кәсіпорынның қаржы жағдайының
нашарлағанын білдіреді.
Кәсіпорындарда қысқа мерзімді активтерінің құрылымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында қысқа
мерзімді активтерінің шамасы , олардың құрамы мен құрылымы өндірістік
сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу
жағдайына және т.б. байланысты болады.
Қысқа мерзімді активтер құрамына бухгалтерлік есепте:
- Ақша қаражаттары және оның эквиваленттері;
- Қаржылық инвестициялар
- Дебиторлық берешек;
- Қорлар;
- Өзге де қысқа мерзімді активтер жатады.
15. Негізгі активтер түрлері.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, мысалы, Ұлыбритания мен басқа да
елдерде мынадай сыныптамалар қолданылады:
негізгі активтер — құны бар және компания жай қайта сату үшін емес, тауар
өндіру немесе қызметтер көрсету мақсатымен сатып алатын мүлік (бір жылдан
астам кезең бойына өндірістік үдеріске пайдаланылатын нәрселердің бәрі);
ағымдағы активтер (айналым құралдары) — құны бар, келесі 12 ай бойына
ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік (босалқы қорлар, дебиторлық берешек,
ақшалай қаражат).
16. Кәсіпорын активтерінің құрылысы.
Кәсіпорын активтері – бұл кәсіпорын меншігіндегі мүліктің, ақшалай
қаражаттардың және материалдық емес активтердің жиынтығы, кең мағынада алып
қарағанда – ақшалай құны бар кез-келген құндылықтар. Бұл – ғимараттар,
құрылыстар, машиналар мен жабдықтар, материалдық қорлар, банктегі салымдар,
бағалы қағаздар, сондай-ақ иелердің қаражаттары салынған интеллектуалды
өнім, патенттер, авторлық құқықтар, басқа кәсіпорындардың борыштық
міндеттемелері, қорларды пайдалану үшін берілетін ерекше құқықтар.
Кәсіпорын активтерінің қалыптасуы оның өмірлік циклінің түрлі сатыларындағы
үш негізгі кезеңдерімен байланысты:
1. Жаңа кәсіпорынды құру. Бұл активтердің қалыптасуындағы, әсіресе ірі
кәсіпорындарды құру кезіндегі едәуір жауапты кезең (олардың алғашқы
қалыптасуының үдерісі). Осы кезеңде қалыптасатын активтер көп жақтардан
бастапқы капидалға деген қажеттілікті, пайданы табу шарттарын, сол
активтердің айналу жылдамдығын, олардың өтімділік деңгейін және т.б.
анықтайды.
2. Әрекет етуші кәсіпорынды кеңейту, қайта құру және жаңарту. Активтердің
қалыптасуының осы кезеңін кәсіпорынның өмірлік циклінің негізгі
сатыларындағы активтердің дамуының тұрақты үдерісі ретінде қарастыруға
болады. Әрекет етуші кәсіпорын активтері құрамының кеңеюі және жаңартылуы,
инвестициялық қорларды қалыптастыру мүмкіндіктерін есепке ала отырып,
кәсіпорын дамуының стратегиялық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады.
3. Әрекет етуші кәсіпорынның жаңа құрылымдық бірліктерінің (еншілес
кәсіпорындарының, бөлімшелерінің және т.б.) құрылуы. Бұл үдеріс жаңа
құрылымдық мүліктік кешендердің (олардың жаңадан құрылысы негізінде)
құрылуы немесе біртұтас мүліктік кешен үлгісінде активтердің дайын
жиынтығын сатып алу (осындай сатып алу нұсқалары ретінде әрекет етуші
мемлекеттік кәсіпорынды, банкротқа ұшыраған кәсіпорынды сатып алу және т.б.
алып қарауға болады) арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
17. Капиталды анықтау.
Кәсіпорын құрылуымен дамуының ең негізгі экономикалық базасы капитал б.т.
ҚМ-те кәсіпорын капиталы оның активінің құрылуында. кәсіпорын капиталы
келесідей сипаттама береді. 1) өндірістің негізгі факторы б.т. 2) капитал
табыс әкелетін кәсіпорын қаржылық ресурстарын сипаттайды. 3) капитал меншік
иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көзі б.т. 4) кәс-ң капиталы
оның нарықтық құнының өлшемі. 5) капиталдың динамикасы шаруашылық
қызметтегі тиімділік параметрлері б.т.
Кәсіпорын меншікті капиталының құрылуы негізгі 2 мақсатқа тәуелді:
1) Айналымнан тыс активтердің көлеміне қажетті меншікті капиталды құру.
Кәсіпорын меншікті негізгі капиталының сомасын келесі формуламен
есептейді:
МАК = АТА – ҰҚКАТА
МАК – меншікті негізгі капиталдың сомасы
АТА – айналымнан тыс акт. жалпы сомасы
ҰҚКАТА – кәсіпорын айналымнан тыс активтерін қаржыландыру үшін қолданатын
ұ.м. қарыз капиталының сомасы.
2) Айналымнан тыс активтер көлеміне қажетті меншік капиталын құру. МАК
сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
МАК = АА – ҰҚКАА – ҚҚК
МАК – меншікті айналым капиталының сомасы
АА – кәспорын айналым активтерінің сомасы
ҚҚК – кәс қ.м. қарыз капиталының сомасы
18. Тікелей (құрылымдық) талдау дегеніміз не?
Тікелей (құрылымдық) талдау — әрбір есеппозициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткішердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі және баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және т.б.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да
есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің
динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
19. Нормаланатын айналым қаражатына түсініктеме.
Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және
нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа, әдетте, барлық
өндірістік айналым қоры, сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы
сатылмаған даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады.
Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының қалған элементтері, яғни
тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың
және есеп айырысудың барлық түрі жатады. Нормаланатын айналым қаражаты
кәсіпорынның қаржы жоспарында (бизнес-жоспарында) көрсетіледі, ал
нормаланбайтын айналым қаражаты іс жүзінде жоспарланбайтын объект болып
табылады.
20. Қаржылық ақпараттың басты қолданушылары.
21. Негізгі құралдар.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ кезең бойына қызмет ететін материалдық-
заттай құндылықтардың жиынтығы; олар өндіріске қызмет көрсете отырып,
өзінің табиғи-заттай нысанын сақтайды, өз құнының бір бөлігін жаңадан
жасалған өніммен көрсетілген қызметтерге көшіреді.
Негізгі құралдардың екі түрі болады: өндірістік негізгі құралдар және
өндірістік емес негізгі құралдар.
Материалдық өндіріс саласында жұмыс істейтін негізгі құралдар – өндірістік
негізгі құралдар (оларға: ғимараттар, құрылыстар, көлік құралдары,
жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары, т.б. жатады) деп, өндірістік емес
бағыттағы негізгі құралдар – өндірістік емес негізгі құралдар деп аталады
(тұрғын үйлер, мәдениет, спорт мекемелері, балабақшалар, емдеу орындары
және басқа да кәсіпорын балансындағы жұмысшыларға қызмет ететін
объектілер).
Негізгі құралдар – ұлттық байлықтың маңызды бөлігі болып табылады және
олардың құрамы мен құрылымын анықтау үшін негізгі қорлардың сыныптамасын
жасау қажет.
Негізгі құралдардың сыныптамасы
Топтардың аттары Қолданылуы және қысқаша сипаттамасы
1. Ғимараттар өндірістік архитектура және құрылыс объектілері (цехтар,
қоймалар, өндірістік лабораториялар және т.б.)
өндіріс процесіне қызмет ететін техникалық функцияларды
2. Құрылыстар атқаратын инженерлік-құрылыс объектілері (тоннельдер, көпірлер,
эстакадалар, су каналдары, автомобиль және темір жолдары т.б.)
3. Жіберу құралдары энергияны, сұйық және газ түріндегі заттарды жіберуші құралдар
(электр, жылу жүйелері, газ жүйесі)
4. Көлік құралдары (генераторлар, электр бөлшектері, бу машиналары, турбиналар
4.1. Күш машина- лары т.б.)
мен құралдар;
4.2. Жұмыс маши- технологиялық процеске тікелей қатысатын құралдар (станоктар,
налары мен құралдар; прессмашиналар, терминалдық пештер, көтеру-тасымалдау
механизмдері т.б.)
4.3. Өлшеу, реттеу өндіріс процесін қол еңбегімен немесе автоматтандыру арқылы
приборлары мен реттеуге, технологиялық процестердің параметрін өлшеуге және
құралдары, лабора- бақылауға, лабораториялық зерттеулер жүргізуге қажетті
ториялық құралдар
4.4. Есептеу техникасыматематикалық есептерді шешуді тездетуге қажетті құралдар
жиынтығы
5. Тасымалдау құралдарыкәсіпорын көлеміндегі адамдар мен жүктерді тасымалдауға қажетті
көліктер (электровоз, паровоз, автомобиль)
6. Құрал-сайман өндіріс процесіне қажетті элементтер (қол және механикалық
кесу, ұру саймандары, штамптар т.б.)
Негізгі құралдарды бағалаудың өндіріс процесінде ұзақ жылдар бойы қатысып,
тозуына байланысты бірнеше түрі болады. Олар – негізгі құралдардың бастапқы
құны, қайта өндіру құны және қалдық құны.
22. Айналым құралдары.
Кәсіпорынның айналым құралдары дегеніміз өндіріс пен сатылудың үздіксіздігі
мен жоспарлы процесін қамтамасыз етуге бағытталған және өндірістік
айналым қорлары мен айналым қорларындағы қаржы ресурстары.
Айналым құралдары бар кәсіпорын жеткізушілермен олардан алған заттар және
еңбек құралдары үшін,жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысын,несие
пайдаланғаны үшін банкпен, өндірістік қорлар төлемдері мен басқа төлемдер
бойынша бюджетпен есеп айырыса алады.
Айналым құралдары- 1.өндіріс процесі 2.айналым процесі
Айналым құралдары- 1.өнім өндіру 2. сату процесі
1 фазада айналым құралдары алғашында ақша түрінде болып өндірістік
запастарға ауысады.
2 фазада айналым құралдары өндіріс процесіне тікелей қатысады және
аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар мен дайын өнім түріне келеді.
3 фазада дайын өнімді өткізу нәтижесінде айналым құралдары қайтадан ақша
құралдары түріне өтеді.
23. Жеке айналым капиталының сызбасы.
24. Ағымдағы міндеттемелер.
Міндеттер үш белгі бойынша анықталады:
- Міндеттемелерді тудыратын жағдайдың орны болу керек.
- Міндеттемелер тек басқа субъектілерге қызмет активтерін аудару жолымен
реттелуі мүмкін;
- Міндеттемелер даусыз болуы керек;
Міндеттемелер сомасы тәуекелге сәйкес проценттік ставка бойынша
дисконтталған барлық болашақ ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде
өлшенеді. Міндеттемелер негізгі соманы және процентті қамтиды.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады:
ақшалай қаржыларды төлеумен;
басқа активтерді берумен;
қызметтер көрсетілумен;
бір міндеттемені басқамен ауыстырумен;
міндеттемені капиталға ауыстырумен.
Реттеудің басқа құралы да болуы мүмкін, мысалы, өз құқықтарын кредиторларға
отказ беру немесе жоғалту.
Міндеттеменің пайда болуы ондағы уақытта ресурстар ағымы, осы міндеттеменің
орындау мерзімі субъектінің қаржылық жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды.
Міндеттемелер ағымдағы және ұзақ мерзімді балады.
Ағымдағы міндеттемелер субъект қызметіне әсер етеді, ал ұзақ мерзімді
міндеттемелер әсер етпейді, өйткені ағымдағы міндеттемелер ағымдағы
ресурстарға шағым талаптар көрсетеді. Бұл презентациялар ұзақ мерзімдіден
жою мерзімі бірнеше жылды құрайтындығымен ерекшеленеді.
Міндеттемелер субъектінің операциялық циклінің қалыпты жағдайында жойылады
деп болжағанда және есепті кезеңнен он екі ай ағымында жойылуға жататын
болғанда қысқа мерзімді болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерге келесілер жатады:
1. қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
3. кредиторлық қарыздар:
- төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша қарыздар;
- төленуге дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері арасындағы
қарыз;
- акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
- басқа да кредиторлық қарыздар.
4. төленуге тиісті есептелген шығындар;
5. алдағы кезең табыстары;
6. көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.
Төленуге тиісті шоттар – жабдықтаушылармен е.а. шоты; кәдімгі
қызмет кезінде пайда болатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін
қолданылады.
Қысқа мерзімді кредит әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге кредиттелетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі.
Банкттер кредитті ко-рға қаржы бөлу үшін құрылыс, қалпына келтіру және
өнеркәсіптік және әлеуметтік жәене тұрмыстық бағыттағы объектілерді
техникамен қайта жабдықтауы техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар
мен құрылыстар алуға; бірлескен ко-р құруға; ғылыми-техникалық өнімдер
және басқа да (ко) меншіктік объектілер бойынша шығындар жасауға береді.
25. Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Ұзақ мерзімді міндеттеме - бұл зайым алушының балансының нақты
датасынан бір жылдан астам төлем мерзімі бар міндеттеме. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер арасына ұзақ мерзімді несиелерді, мерзімі ұзартылған
салықтарды, ұзақ мерзімді кредиторлық берешекті қатыстырады.
Ұзақ мерзімді қарыздық міндеттемелерді шығаруда шешім қабылдаған кезде
компания басшылығы акциялармен салыстырғанда ұзақ мерзімді қарыздық
міндеттемелердің артықшылықтарын қарастырады.
1. Акционерлер бақылауы (shareholder control). Иелердің дауыс беру
облигацияларының жоқтығына қарамастан, акционерлер компания бақылау құқығын
жоғалтпайды.
2. Салықтық эффект (tax effects). Көптеген мемлекеттерде қарыздық
міндеттемелер пайыздары табыс салығын есептегенде шегерімге жатқызылады, ал
акционерлер девиденттеріне ондай жеңілдіктері жоқ.
3. Қаржылық левередж (financial leverage). Бұл меншікті капиталдың
заемдық қаражаттарды тартқаннан өсімін айтады. Егер компания өз активтерин
қолданып міндеттемелерге төлейтін пайыздардан қарағанда көбірек ақша тапса,
айырмасы компания капиталы мен акционерлер табысын ұлғайтады.
Ұзақ мерзімді міндетемелерді бағалау және өлшеу кезінде келесі принциптерді
есепке алу қажет:
• ұзақ мерзімді міндеттемелерді қарызға алынған тауарлар мен
қызметтердің әділетті нарықтық құн бойынша тіркейді;
• пайыздардың өз мерзімінде төленуі міндеттемелерді шығару датасындағы
нарықтық пайыздық қойылымына негізделген;
• ұзақ мерзімді міндеттемелердің баланс датасындағы қалдық құны – бұл
эмиссия негізіндегі нарықтық пайыздық қойылымына дейін дисконтталған
қолма-қол қалған төлемдердің нақты құны. Пайыздық қойылым
міндеттемелердің негізінде өзгермейді.
26. Кірістер мен шығындар.
Пайда– тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатудан түскен табыстың осы
тауарларды өндіру мен сатуға немесе қызмет көрсетуге жұмсалған шығыннан
асып түсуі. Пайда – кәсіпорын мен кәсіпкерлердің шаруашылық қызметі
қаржылық нәтижелерінің аса маңызды көрсеткіштерінің бірі. Ол шаруашылық
қызметтің өнімін сатудан түскен ақшалай түсім мен өндіріс факторларының осы
қызметке ақшалай жұмсалған шығындарының сомасы. Пайданың алынуын немесе
оның алынбауын екі нәрсе алдын-ала айқындайды, олар: өнімді өндіру мен
өткізуге (жұмыстарды орындауға және қызметтер көрсетуге) жұмсалған жалпы
шығын және негізгі қызметтен тыс жұмсалған шығын. Әдетте, табыс негізгі
қызметтен алынған табыс пен негізгі қызметтен тыс қызмет түрінен алынған
табыс болып бөлінеді. Кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табыс өнімді
өткізуден (жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден) түскен табыстарды,
сыйақыны, дивидендті, роялтиді, жалгерлік ақыдан түскен табыстарды, т.б.
қамтиды. Негізгі қызметке жатпайтын қызметтен алынған табыстарда, мысалы,
негізгі құрал-жабдықты сатудан алынған табыс, бағалы қағаздарды қайта
бағалаудан немесе ұзақ мерзімді активтердың баланстық құнын көбейтуден
алынған табыс, т.б. қамтылады.
Шығыстар (шығындар) – активтердің немесе олардың құнының азаюы не меншікті
капиталды азайтатын, оны меншік иелері арасында бөлісумен байланысты емес
міндеттемелердің көбеюі нысанында есепті кезең ішінде экономикалық
тиімділіктердің азаюы. Шығыстар негізгі қызмет пен негізгі емес қызмет
үдерісінде пайда болған шығыстарға бөлінеді. Негізгі қызмет шығыстары
өнімнің (орындалатын жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнын
қамтиды, ал негізгі қызметке жатпайтын қызмет шығыстарына, мысалы, негізгі
құрал-жабдықты өткізу нәтижесінде пайда болған шығасы, төтенше жағдайдан
келтірілген залалдар, т.б. жатады.
Пайда бірқатар түрлерге бөлінеді:
жалпы (баланстық) Пайда деп аталатын толық Пайда, ол өнімді өткізуден,
жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден, өткізуден тыс операциялардан
алынған Пайданы (алынған және төленген айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық
айыптары арасындағы айырма, жалға берілген мүліктен төленетін жалгерлік
ақы, т.б.) және салықтар мен аударымдар төлегеннен кейін қалған таза
Пайданы қамтиды.
27. Шығындардың жіктелуі
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында тұтынылған материалдық, еңбек,
қаржылық және басқа ресурстардың, баланста көрсетілген болашақта кіріс
әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан
шығатыны, “шығындар” ұғымы “өндіріске шыққан шығындар” дегеннен кең екені
білінеді, өндіріске шыққан шығындар — өнімді өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің
мәні зор. № 7 бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығындар былайша
жіктеледі:
— пайда болу орнына байланысты — өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша;
— шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша — өнімнің өзіндік құнын
анықтау үшін қажет;
— өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлеріне байланысты —
экономикалық элементтер (өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын
көрсетеді) мен калькуляция баптары бойынша.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін:
1) Өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша:
негізгі — өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты шығындар
(шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар);
қосымша — өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
2) Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша:
тікелей — өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік
құнына тікелей кіретін шығындар;
жанама — өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін.
3) Құрамы бойынша:
бір элементтік – бір элементтен тұратын (еңбек ақы немесе материалдар
шығындары);
кешенді – бірнеше элементтен тұратын (құрамына еңбек ақы, материалдар,
амортизация т.б. бір элементті шығыстар кіретін);
4) Өндіріс көлеміне байланысты:
өзгермелі — мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура пропорционалды
өзгеретін шығындар (еңбек ақы, отын энергия);
тұрақты — өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындар
(жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, жалға алу, жарнама шығындары);
5) Пайда болу мерзімділігі бойынша:
ағымдағы — жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал);
бір жолғы – еңбек демалысы, жөндеу жүргізу шығындары;
6) Басқару міндеттері бойыша:
өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және өндірістің өзіндік
құнын құрайтын шығындар;
әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы
шығыстарға байланысты;
коммерциялық — өткізу бойынша шығындар.
7) Тиімділігі бойынша:
өнімді — жоспарланатын;
өндіргіш емес – жоспарланбайтын;
8) Бақыланатын мүмкіндігі бойынша:
реттелетін – егер атқарушы (еңбеккер) шығындар деңгейіне елеулі әсер ете
алса;
реттелмейтін – деңгейіне еңбеккер елеулі ықпал ете алмайтын шығындар;
9) Орташалау дәрежесі бойынша:
жалпы — өндірілетін өнімнің барлық көлеміне шаққандағы;
орта — өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін
шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар
жатады:
— өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
— басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
— жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен
реттеу.
Шығындар жіктелімі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның статьялары Өзіндік құнның калькуляция статьялары
Технологиялық және ғылыми Негізгі, қосымша
процестерге қатыстылығы
Құрамы Бірэлементтік, кешенділік
Өнімнің өзіндік құнына Тікелей, жанама
қатысудың тәсілі
Өндірістік процестегі рөлі Өндірістік, өндірістен тыс
Мақсатқа сәйкес жұмсау Өндірістік, өндірістік емес
Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Жоспарлы, жоспарсыз
Өнімнің көлеміне қатысы Тұрақты, ауыспалы
Шығу мерзімділігі Күнделікті, бір жолғы
Дайын өнімге қатысы Аяқталмаған өнімге кететін шығындар,
дайын өнімнің шығындары
28. Ең өтімді активтер
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша
топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен алмастыруда. Акив пен
пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, — өтімділігі жоғарылардан
бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын
жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін,
мысалы батыс европалық тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалақ
елдерде осыны қолданады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына
айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға
бөлінеді.
Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары
мен құнды қағаздары жатады.
Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар)
– айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға
болады, ал құнды қағаздар қолма-қол ақшаға тез айналады.
А1 - ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша
қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады. Ақша қаражаттары
мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) – айналым
қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға болады, ал
құнды қағаздар қолма- қол ақшаға тез айналады.
29. Айналым капиталының құрамы.
Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:
- өндірістік айналым қорлары;
- айналыс қорлары.
Кесте-1. Айналым капиталы
Айналым қорлары Айналыс қорлары
өндірістік запастар Аяқталмаған өнадіріс
Айналым каражатынын өндіріс процесіндегі функционалдык рөлі бойынша кұрамы
мен кұрылымы
Айналым қаражатының топтары
Өндірістік айналым қоры (өндіріс 1.1.Өндірістік запас:
саласындағы және өндіріс — Шикізат;
процесіндегі айналым қаражаты) — Негізгі материал;
— Сатып алынатын жартылай фабрикат;
— Қосалқы материал;
— Арзан бағалы және тозғыш зат.
1.2. Өндіріс процесіндегі құрал жабдық:
— Аяқталмаған құрылыс;
— Меншікті өндірістегі жартылай фабрикат;
— Алдағы кезеңнің шығысы.
Айналыс қоры (айналыстағы айналым2.1. Сатылмаған өнім:
қаражаты) — Кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген
даяр өнім;
— Қайта сатуға арналған тауар.
2.2. Ақшалай қаражат:
— Касса;
— Есеп айырысу шоты;
— Валюталық шот;
— Бағалы қағаз;
— Өзге ақшалай қаражат.
30. Қиын өткізілетін активтер.
Қиын өткізілетін активтер - баланс активінвң 2-ші бөлімінің алдындағы
топтарға еңгізілген баптарынан басқа барлық баптары. 2-ші бөлім жиынының
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана
алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.
31. Айналым капиталының құрылымына сипаттама.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің
ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым қаражатының
шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен күрделілігіне,
өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты
болады.
32. Өтімділік дәрежесі бойынша айналым активтерін жіктеу.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша
топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен алмастыруда. Акив пен
пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, — өтімділігі жоғарылардан
бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын
жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін,
мысалы батыс европалық тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалақ
елдерде осыны қолданады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына
айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға
бөлінеді.
Жоғары өтімді активтер.
Тез өткізілетін активтер.
Баяу өткізілетін активтер.
Қиын өткізілетін активтер.
Неғұрлым тезірек төлеуге тиісті міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Тұрақты міндеттемелер.
Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар
жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда
саналады:
А1 П1
А2 П2
А3 П3
А4 П4
Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір
тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса
баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.
Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртінші
теңсіздікті орындау қажеттілігін тұғызады, сондықтан актив пен пассив
бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші
теңсіздік ²Баланстау² сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні
бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының
сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді.
33. Айналым капиталын басқару.
Айналым капиталын басқару мəселесі өтімділікті жоғалту тəуекелдігі мен
тиімділік арасындағы орташа мəнді іздеуге əкеп соғады. Демек, айналым
капиталының құрылымын анықтаумен байланысты əрбір шешім тек қана
активтердің əрбір түрінің пайдалылығы тұрғысынан ғана емес, өтімділікті
міндетті түрде есепке алу арқылы қарастырылуы керек. Айналым капиталының
ауыспалы айналымының жылдамдығы əр түрлі фазаларда кəсіпорынның нарықтағы
бəсекелестік орны мен салалық ерекшеліктеріне байланысты. айналым капиталын
басқарудың мынадай басты мəселелерін атап көрсетуге болады:
• белгіленген жəне тұрақты өндіріске талпыныс жəне өнімді сату;
• кəсіпорын активтерінің өндірістік қорларының үлестік салмақ үлесін
көбейту немесе азайту;
• дайын өнім қалдықтарының өсімі;
• тасымалдаушылардың материалдарды уақытынан кешіктіріп жеткізуі;
• тиелген өнім үшін сатып алушының төлемді кешіктіруі, яғни дебиторлық
қарыздың ұлғаюы.
Кəсіпорынның қызметінің нəтижелері өндіріске кеткен шығындар көлемі,
өнімді өткізу,өткізуден түскен түсім, пайда жайлы ақпарат беретін қаржылық
нəтижелер жөніндегі есепке келіп тіреледі. Осы есеп беру нысаны негізінде
сарапшының жалпы мерзім ішіндегі кəсіпорынның қаржылық –шаруашылық
қызметінің тиімділігі жөнінде көрініс алуына болады.Кəсіпорынның қызмет
істеуінің негізгі сипаттамасы оның тиімділігі мен өтімділігі болып
табылады. Кəсіпорынның тиімділігі кəсіпорынның қызметінің пайдалы
нəтижелерінің көлемі мен өндіріс үдерісінің факторларының шығындары
арасындағы ара қатынасы болып табылады. Тиімділікті бөлудің негізінде
шығындар мен нəтижелер ара қатынасы ұстанымы жатыр. Тиімділікті дұрыс
анықтау үшін алынған əсерге жету үшін жасалған шығындар көлемін өте нақты
анықтау керек.
34. Айналым активтерінің өтімділігі.
Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің,
баланстың және кәсіпорынның өтімділігін анықтап алу керек.Баланс
өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған
қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив
баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі жоғарылардан бастап
өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив),
яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше
тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс еуропалық елдерде осыны қоданады.
Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына
байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.
А1. Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша
қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады.
А2. Тез өткізілетін активтер. Оларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа
да активтерді жатқызады. Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу шотына
белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемемлерін төлеуге
жұмсалуы мүмкін. Күмәнді дебиторлық борыштың үлесінің көп болуы
кәсіпорынның қарпжылық тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін.
Сатуға арналған дайын өнім және материалдық құндылықтар қорының өтімділігі
бұдан да төмен болады, олар негізінен келесі топты құрайды.
А3. Баяу өткізілетін активтер. Баланс активінің II бөлімінің Тауарлы-
материалды қорлар бабы және баланс активінің І бөліміндегі Ұзақ мезімді
инвестициялар (жарғылық қорға басқа кәсіпорындардың салған салымдар
мөлшерінен азайтылған) бабы.Бірақ бұл кезде Алдағы кезең шығындары бабы
есепке алынбайды.
А4.Қиын өткізілетін активтер – баланс активінің І бөлімінің алдындағы
топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. І бөлім жиынынан Ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана
алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.
Пассивтері ---П1.Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – бұларға
уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді
міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу
көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздары жатады.
П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер –қысқа мерзімді несиелер мен заемдер және
жұмыскерлерге арналған қарыздар.
П3.Ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несиелер мен заемадер.
П4. Тұрақты міндеттемелер – пассивтің І бөлімінің Меншікті капитал
баптары. Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың баланс
активінің Алдағы кезең шығындары бабы бойынша сомаға азайтылады.
Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар
жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
міндетті бақылау жұмыстарын жүргізуге арналған сұрақтар
1. Қаржы менеджменті түсінігі.
Менджмент деген сөз ағылшыннан аударғанда басқару деген мағына
береді, демек қаржылық менджмент – бұл қаржыны басқару, яғни
кәсіпорындардың ақша айналамын және қаржылық ресурстарының қолдануын
басқару.
Қаржының қазіргі заман шеңберіндегі теориясында ғалым ретінде қаржыны
басқарудың методологиясы мен техникасына арналған қолданбалы пән Қаржылық
менджмент қалыптасқан.
Қаржылық менеджменттің ұғымы – тиімді пайдалану мақсатымен
кәсіпорынның ақша ағынын, оның бүкіл қаражаттарының қозғалыс механизмін
басқару жүйесі болып табылады. Жалпы қаржы ресурстары ұғымы экономикалық
теорияда да, практикада да кең қолданылады. Кәсіпорын капиталы – бұл пайда
түсіретін кәсіпорын мүлкінің қаржылары. Капитал – кәсіпорынды құру және
дамытудың басты экономикалық базасы.
Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайындағы басқару ісі қаржы
менеджменті деп аталды. Қаржы менеджменті – әлеуметтік – экономикалық
процестерді басқарудың негізгі құралы.
Қаржылық менеджмент – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру,
пайдалану және байланысты, ақша айналымы мен қаржыларды басқару мен
байланысты үрдіс және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқаруда
қолданылатын әдіс-тәсілдер және формалар жүйесі.
Қаржылық менеджмент – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру,
пайдалану және байланысты, ақша айналымы мен қаржыларды басқару мен
байланысты үрдіс және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқаруда
қолданылатын әдіс-тәсілдер және формалар жүйесі.
Қаржыны басқаруда қолданылған жаңа әдістер басқару өрісінде жаңа
мамандықтың пайда болуына мүмкіндік туғызды. Ол қаржы менеджері.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің басшысы (қаржы менеджері) жоғары білімді, кең
көз – қарасты, ойшыл, келесі дамыған ғылымдардың: қаржы, статистика, есеп,
қаржылық талдау, салық салу, бағаның құрылуы, және т.б. қорытындыларын өз
қызметінде әдісін тауып қолданатын маман.
2. Қаржы менеджментінің басқару объектісі.
Қаржылық менеджментте басқару объектісі – бұл ақша ағымын, құн айналымын,
қаржы ресурстар қозғалысын және шаруашылық субъектілер арасындағы қаржылық
қатынастарды тудырудың шаралар жиынтығы болып табылады.
Басқару объектісіне жататындар:
қаржылық есеп, талдау, жоспарлау, болжау, бақылау, реттеу, салық салу,
несиелеу, сақтандыру, лизинг, жалдау, факторинг, хеджерлеу және есептесу
әдістері.
Басқару объектінің элементтері
❖ Қаржы қатынастары
❖ Қаржы ресурстары
❖ Ақша айналылымы және қаржыландыру көзддері.
3. Қаржы менеджментінің басқару субъектісі.
Барқару субъектісі әр шаруашылық жүргізін субъектісінің қаржы қызметі және
оның бөлімшелері. Басқару субъектісі шаруашылық жүргізу субъектісінің
көлеміне байланысты әр түрлі бөлімдердерден тұрады:
• Қаржы бөлімі
• Жоспарлау бөлімі
• Маркетингтік бөлімдер
• Есеп бөлімі
• Бухгалтерия
4. Қаржы менеджментінің мақсаттары.
Қаржылық менеджменттің басты мақсаты – қазіргі кезде және болашақта
кәсіпорын иелерінің әл-ауқатын барынша көбейту. бұл мақсат кәсіпорынның
нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз
кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады.
Қаржылық Қаржылық менеджменттің басты мақсатын жүзеге асыру үшін
менеджменттің басты бағытталған негізгі тапсырмалары
мақсаты
КӘСІПОРЫННЫҢ 1. Алдағы кезеңдегі кәсіпорын дамуының тапсырмаларына сәйкес
НАРЫҚТЫҚ ҚҰНЫН қаржылық ресурстардың жеткілікті көлемін қалыптастыруды қамтамасыз
БАРЫНША АРТТЫРУДЫ ету.
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ 2. Кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттарына
сәйкес қаржы ресурстарының қалыпта сқан көлемін тиімді түрде бөлу
және пайдалануды қамтамасыз ету.
3. Ақша айналымын оңтайландыру.
4. Қаржылық тәуекелдің қарастырылып отырған
деңгейінде кәсіпорын табысын барынша молайтуды қамтамасыз ету.
5. Қаржылық тәуекелдің қарастырылып отырған
деңгейінде кәсіпорын табысын барынша азайтуды қамтамасыз ету.
6. Кәсіпорын даму кезеңінде оның тұрақты қаржылық тепе – теңдігін
қаматамысз ету.
7. Шаруашылық қызметті жүзеге асыру барысында
сыртқы және ішкі жағдайларының өзгерісі болғанда, капиталды тез
арада қайта инвестициялауды қамтамасыз ету.
5. Қаржы менеджментінің басты міндеттері.
Қаржылық менеджменттің басты міндеті – бұл фирма кірісінің қалыпты деңгейін
сақтай отырып, қарапайым акция бойынша, мүмкін болатын дивиденд бойынша
көбеюін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет тәртібін анықтау.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті – қаржыны басқарудың кәсіпорынның
стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді
жүйесін қалыптастыру болып табылады. Нақты бір кәсіпорынның қаржыны басқару
жүйесі көптеген факторларға байланысты болады: меншіктік нысанына, ұйымдық-
құқықтық дәрежесіне, салалық және технологиялық ерекшеліктеріне, капитал
көлеміне.
Қаржы менеджерінің міндетіне фирманың қысқамерзімді және ұзақмерзімді даму
мақсаттары араларындағы оңтайлы (ұтымды) ара қатысын табу кіреді.
Қысқамерзімді қаржылық басқаруда пайданың көбеюі және акциялардың бағамдық
құнын жоғарылатуы жөнінде шешімдер қабылданады. Ұзақмерзімді қаржылық
басқаруда тәуекел мен белгісіздік факторлары есептеледі.
Қаржы менеджментінің міндеті - әр түрлі бөлімшелердің шаруашылық мүдделері
мен қаржыландыру көздерін таңдау араларында басымдықтарды анықтау және
ымыраларды іздеп табу. Қаржы ресурстары ағынын басқару қаржы менеджментінде
басты мәселе болып келеді. Біріңғай қаржы саясатының шеңберінде жаһанды
ауқымда қаржы ресурстардың көздері мен фирма шеңберіндегі олардың
үлестірілуі (бөлінуі) анықталады. Қаржы саясатын өткізудің негізгі түрлері
мен әдістеріне жатқызуға болатындар: пайдаларды үлестіру мен қайта
үлестіру; әр түрлі бөлімшелердің қызметін қаржыландыру және несиелеу; фирма
ішіндегі қаржы операциялардың құрылымы мен сипатын және олар бойынша
есептесулерді анықтау.
Менеджмент кәсіпорынның келешектегі нарықтық құнының өсуін және иегерлердің
әл-ауқатын қамтамасыз ететін шешімдерді қабылдауға міндетті.
6. Кәсіпорын қаржы менеджментінің ұйымдастыру қағидаттары.
Қаржылық менеджменттің негізгі принциптері:
- Жоспарлық және жүйелік
- Мақсатты бағытталу
- Әртараптану (диверсификациялану)
- Стратегиялық өркенделу
- Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен біріктірілуі.
Кәсіпорынның қандай саласында болмасын басқару шешімі, тура немесе жанама
түрде ақша ағымының құрылуына және қаржылық әрекеттің нәтижесіне әсерін
тигізеді.
Қаржы ресурстарын құру, бөлу және қолдану саласындағы және кәсіпорынның
ақша айналымын ұйымдастыру бойынша басқару шешімдері оның қаржы қызметінің
нәтижесімен тығыз байланысты және оған тура немесе жанама түрде әсер етеді.
Кейбір жағдайларда бұл әсер қарама қарсы сипатта болады.
❖ басқарудың жоғары динамизмі
❖ жеке басшылықтың шешімдерді дайындауға көқарастың көпнұсқалығы.
❖ басқару шешімдерінің құрылуының кешенді сипаттамасы.
❖ кәсіпорынның даму стратегиясының мақсаттарынан хабардар болу
Жоспарлау бірқатар қағидаларға негізделеді, олар: бірлік, қатысу,
толассыздық, икемділік, тиімділік.
Бірлік қағидасы жоспарлау жүйелі сипатты болу екендігін ұйғарады. Кәсіпорын
біріңғай күрделі, көп деңгейлі әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде
қаралады. Бұндай жүйенің элементтері - жеке бөлімшелер, олардың өзара
байланыстары мен бизнес-үдерістері, сонымен бірге пайдаланатын ресурстар.
Осы элементтердің әр қайсысы жоспарлау функциясымен қамтылады.
Жоспарлар бірлігі экономикалық мақсаттардың - бірдейлігі мен жүйенің барлық
элементтерінің өзара әрекеттестігін білдіреді. Элементтердің өзара
әрекеттестігі тік жол бойынша ықпалдасу және саралау әдісімен, ал көлденең
жол бойынша - құрылымдық бөлімшелердің жоспарларын үлестіру тәсілімен іске
асырылады.
Қатысу қағидасы - кәсіпорынның әр бөлімшесі, әр қызметкері жоспарлау
қызметінде қатысуға тиісті. Нәтижесінде, жоғары менеджмент орын алған
проблемалар мен оларды шешу жолдары жөніндегі тұтас көрінісін, ал орта мен
төменгі тізбегінің қызметкерлері - өз бөлімшесінің қызметі, оның басқа
бөлімшелерімен өзара байланысы, шаруашылық қызметінің жалпы нәтижесіне
қосқан үлесі жөнінде терең ұғым алады.
Толасссыздық қағидасы - кәсіпорында жоспарлау қағидасы жүйелі түрде іске
асырылуы керек, ал әзірленген жоспарлар - бір-бірін ауыстырып отырады.
Жоспарлаудың толассыздығы сыртқы және ішкі ортаның өзгерістеріне байланысты
қызмет бағдарламасын дер кезінде түзетіп бейімдеуге мүмкіндік береді.
Икемділік қағидасы - толассыздық қағидасымен тығыз байланысты, ол
кәсіпорынның белгіленген көрсеткіштері мен шаруашылық қызметінің негізгі
параметрлерін үйлестіруде және түзету мүмкіндігінде тұрады. Практикадағы
оның іске асыруы арнайы қорлардың, қауіпсіздік жастықтардың құруын
ұйғарады. Мысалы, қаржы менеджері фирма үшін артық несие әлеуетін
сақтауға тиісті, ақша керек болған жағдайда займды тез тарту үшін. Өндіріс
аясында бұндай қорлар артық қуаттардың құруымен, іске асыруы аясында -
клиентураны дайын өнімнің артық қорларымен әртараптандыру және т.б.
қамтамасыз етіледі.
Тиімділік қағидасына сәйкес жоспарлауға шыққан шығындар оны қолданудан
алынған нәтижелерінен аспауға тиісті. Нарық жағдайларында кәсіпорынның
қызметін жоспарлау - күрделі, көп деңгейлі үдеріс.
7. Қаржы менеджері қызметінің негізгі салалары.
8. Қаржы менеджментінің қызметтері.
Қаржылық менеджменттің 2 негізгі функциясы бар:
• Басқару объектісінің функцияларына мыналар жатады: ақша айналымының
ұйымдастырылуы, қаржылық құралдар және инвестициялық жабдықтармен
жабдықтау, қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру және т.б.
• Басқару субъектілерінің функциялары қаржылық жұмыста және шаруашылық
процесте адамдардың қарым қатынасына әрекет жасауға бағытталған жалпы
қызмет түрі.
Қаржылық менеджменттің функциялары және принциптері. Қаржылық менеджмент
сферасында келесі функциялары атқарылады: — Болжау; — Жоспарлау; —
Ұйымдастыру; — Қайта өңдеу; — Тарату; — Бақылау. Болжау функциясы деп
мүмкін болатын көрсеткіштерге негізделе отырып болашақтың көрінісін
айқындауды айтады. Жоспарлау функциясы – болжауға негізделе отырып
болашаққа мақсат анықтау. Жоспарлаудың келесі функциялары бар: —
Стратегиялық; — Жалпы; — Оперативті.
Стратегиялық жоспарлау – қаржы ресурстарын болашаққа ұзақ мерзімге
жоспарлау арқылы мақсатты қаржы ресурстар көлемін белгілеуді жоспарлау.
Жоспарлау материалдық еңбек және қаржы ресурстарын қаржылық көрсеткіштердің
өзара байланысын қамтамасыз етуі керек. Оперативтік жоспарлау – қаржылық
ресурстарды қайта тарату көмегімен шығындарды минималды тиімділікке жету
мақсатында және қалыптасқан қаржы жағдайын жедел жоспарлау. Ұйымдастыру
функциясы – ол қаржылық қызметпен айналысатын мамандардың және бөлімдердің
әдістерге, принциптерге, және мақсаттарға бағындыру болып
табылады.Ұйымдастыру басқарудың барлық бөлімдерінің нақтылығын, қаржылық
ақпараттың жұмысшыларының жауапкершілігін білдіреді.
Қайта өңдеу функциясы — өндірістік процестің барлық этаптарын керекті
материалдық және қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып табылады.
Тарату функциясы – ол ақшалай қаражаттарды рационалды түрде объектіге салу
және қаржылық ресурстардың оптималды құрылымын қамтамасыз етуді
білдіреді. Бақылау функциясы – жоспардың орындалуын қамтамсыз етеді, яғни
жоспарлау кезеңінде, сонымен қатар ақшалай қаржыларды қалыптастыру және
пайдалану процесінде шаруашылықты жүргізудегі қаржылық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етеді.
9. Қаржы менеджментінің құрылымы.
10. Қаржы әдістері.
Қаржылық талдаудың әдістемелері бір-бірімен өзара тығыз байланысты үш
бөліктен тұрады:
1. Кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін талдау;
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
3. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін талдау.
11. Қаржы тәсілдері.
Қазіргі әлемдік тәжірибеде кеңінен тараған қаржылық талдаудың негізгі 6
тәсілдері бар. Олар:
1. Көлденеңінен талдау;
2. Тігінен талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы көрсеткіштерді талдау;
5. Кеңістіктегі салыстырмалы талдау;
6. Факторлық талдау.
Көлдеңінен талдау(уақыт көлемінде талдау) – қаржылық есеп құжаттарында
көрсетілген әрбір көрсеткішті алдыңғы өткен мерзімдердің дәл сондай
көрсеткіштермен салыстыра отырып талдау.
Тігінен талдау (өзгеру бағытын талдау) – бір уақыт мерзіміндегі әртүрлі
көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыра отырып талдау.
Трендтік талдау(өзгеру бағытын талдау) – алдыңғы өткен мерзіміндегі
қаржылық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын, яғни тенденциясын анықтай
келіп, болашақ мерзімге болжам жасау.
Салыстырмалы көрсеткіштерді талдау -әртүрлі есеп құжаттарында көрсетілген
көрсеткіштерді бір-бірімен салыстырып талдау. Бұл әдіс әртүрлі
көрсеткіштердің бір-бірімен байланысын, тәуекелін анықтайды.
Кеңістіктегі салыстырмалы талдау –кәсіпорынның жекелеген құрылымдық
бөлімшелерінің көрсеткіштерін бір-бірімен салыстырып талдау немесе әртүрлі
кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштерін бір-бірімен салыстырып талдау
немесе жеке бір кәсіпорын көрсеткіштерін жалпы салалық көрсеткіштермен
салыстырып талдау.
Факторлық талдау –кәсіпорынның қаржылық жағдайына ықпал етуші әртүрлі
сыртқы және ішкі факторларды ескере отырып талдау.
12. Ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржылық менеджменттің ақпараттық жүйесі кәсіпорынның қаржылық қызметінің
барлық аспектілері бойынша талдауды жүзеге асырады, щұғыл басқару
шешімдерінің тиімділігін дайындап және жоспарлау үшін қажетті, сәйкес
ақпараттық көрсеткіштерді таңдауға бағытталған үздіксіз үрдісті
сипаттайды. Қаржылық ақпараттың басты қолданушылары:
Сыртты қолданушылар – кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесі мен оның
қаржылық жағдайын сипаттайтын, ақпараттың тек осы бөлігі қолданылады.
- кәсіпорын кредиторлары
- потенциалды инвесторлар
- кәсіпорын контрагенттері
- салық органдары ,аудиторлық фирмалар
- қаржылық кеңесшілері мен сарапшылар,
- қор биржалары
Ішкі қолданушылар – жоғарғылармен қатар, коммерциялық құпияны ұсынушы,
кәсіпорынның қаржылық қызметі туралы ақпараттың басым көлемін қолданады.
- кәсіпорынның басшылары
- барлық дәреженің қаржылық менеджерлері
- кәсіпорын меншіктері(акция)
- басқа да ішкі қолданушылар
ҚМ ақпараттық базасы
- құқықтық сипаттағы мәліметтер – заңдар, қаулылар, нормативті актілер,
жарғы құжаттары
- нормативті анықтамалық сипаттағы қаржылық мәліметтер – мемлекеттік
органдардың нормативтік құжаттары, халықаралық ұйымдар,қаржы
министирлігі, ұлттық банк.
- бухгалтерлік есептеме – бух баланс, жылдық есептемелер
- қаржылық сипаттағы статистикалық мәліметтер
- жүйелік емес мәліметтер
13. Қаржы құралдары.
14. Активтер түсінігі.
Активтер - өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және
жылжымалы мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта
пайдаланылып жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны
бар, заңи және жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің бәрі;
елдің шетелден алынған (мысалы, тауар әкетілімінің нәтижесінде алынған)
ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.
Қысқа мерзімді активтер — қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол ақшаға
айналдырылмақшы, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл бойына немесе
ұзақтығы бір жылдан асатын болса, оперативтік өндірістік өткізу циклі
бойына пайдалануға болатын активтер;
Ұзақ мерзімді активтер — қолма-қол ақшаға айналдыру, сату немесе бір жыл
немесе оперативтік цикл бойына пайдалану көзделмейтін активтер; оперативтік
активтер — жер, үймерет, жабдық және басқа негізгі қорлар сияқты өндіріс
барысында пайдаланылатын ұзақ мерзімді активтер;
Өтімді активтер — пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің
міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін
қаражат.
Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері мен
құқықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады. Олар ұйымның өткен уақыттардағы
қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің
меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай
заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымның алдағы уақыттарда
табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы
уақыттарда алынатын кіріс (пайда) — кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаларына
тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның көлемін (үлесін) арттырып
отырады.
Ұйымдар активтерді өздері өндіріп шығару (жасап шығару), сатып алу немесе
басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің пайдалану
мерзіміне қарай мынадай екі топқа белінеді:
— қысқа мерзімді активтер (бір жыл уақыт аралығында
пайдаланатын).
— ұзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланатын);
Қысқа мерзімді активтер – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану
және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін
авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Қысқа мерзімді активтерінің мәні – ұдайы өндірістік процестердің
қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Қысқа
мерзімді активтерінің өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі
қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезенде
қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құның тікелей
дайын өнімге апарады.Қысқа мерзімді активтерінің құрылымы деп барлық
жиынтығындағы олардың бөлек элементтерінің арақатынасын атайды.
Кәсіпорындарындағы қысқа мерзімді активтерінің құрылымына талдау жасау
және оны жетік білу маңызды мәселерінің бірі болып саналады. Себебі,
белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл
мезетіне сипаттайды. Мысалы, дебиторлық берешек үлесінің шамадан тыс артуы.
Қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, кәсіпорынның қаржы жағдайының
нашарлағанын білдіреді.
Кәсіпорындарда қысқа мерзімді активтерінің құрылымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында қысқа
мерзімді активтерінің шамасы , олардың құрамы мен құрылымы өндірістік
сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу
жағдайына және т.б. байланысты болады.
Қысқа мерзімді активтер құрамына бухгалтерлік есепте:
- Ақша қаражаттары және оның эквиваленттері;
- Қаржылық инвестициялар
- Дебиторлық берешек;
- Қорлар;
- Өзге де қысқа мерзімді активтер жатады.
15. Негізгі активтер түрлері.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, мысалы, Ұлыбритания мен басқа да
елдерде мынадай сыныптамалар қолданылады:
негізгі активтер — құны бар және компания жай қайта сату үшін емес, тауар
өндіру немесе қызметтер көрсету мақсатымен сатып алатын мүлік (бір жылдан
астам кезең бойына өндірістік үдеріске пайдаланылатын нәрселердің бәрі);
ағымдағы активтер (айналым құралдары) — құны бар, келесі 12 ай бойына
ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік (босалқы қорлар, дебиторлық берешек,
ақшалай қаражат).
16. Кәсіпорын активтерінің құрылысы.
Кәсіпорын активтері – бұл кәсіпорын меншігіндегі мүліктің, ақшалай
қаражаттардың және материалдық емес активтердің жиынтығы, кең мағынада алып
қарағанда – ақшалай құны бар кез-келген құндылықтар. Бұл – ғимараттар,
құрылыстар, машиналар мен жабдықтар, материалдық қорлар, банктегі салымдар,
бағалы қағаздар, сондай-ақ иелердің қаражаттары салынған интеллектуалды
өнім, патенттер, авторлық құқықтар, басқа кәсіпорындардың борыштық
міндеттемелері, қорларды пайдалану үшін берілетін ерекше құқықтар.
Кәсіпорын активтерінің қалыптасуы оның өмірлік циклінің түрлі сатыларындағы
үш негізгі кезеңдерімен байланысты:
1. Жаңа кәсіпорынды құру. Бұл активтердің қалыптасуындағы, әсіресе ірі
кәсіпорындарды құру кезіндегі едәуір жауапты кезең (олардың алғашқы
қалыптасуының үдерісі). Осы кезеңде қалыптасатын активтер көп жақтардан
бастапқы капидалға деген қажеттілікті, пайданы табу шарттарын, сол
активтердің айналу жылдамдығын, олардың өтімділік деңгейін және т.б.
анықтайды.
2. Әрекет етуші кәсіпорынды кеңейту, қайта құру және жаңарту. Активтердің
қалыптасуының осы кезеңін кәсіпорынның өмірлік циклінің негізгі
сатыларындағы активтердің дамуының тұрақты үдерісі ретінде қарастыруға
болады. Әрекет етуші кәсіпорын активтері құрамының кеңеюі және жаңартылуы,
инвестициялық қорларды қалыптастыру мүмкіндіктерін есепке ала отырып,
кәсіпорын дамуының стратегиялық міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады.
3. Әрекет етуші кәсіпорынның жаңа құрылымдық бірліктерінің (еншілес
кәсіпорындарының, бөлімшелерінің және т.б.) құрылуы. Бұл үдеріс жаңа
құрылымдық мүліктік кешендердің (олардың жаңадан құрылысы негізінде)
құрылуы немесе біртұтас мүліктік кешен үлгісінде активтердің дайын
жиынтығын сатып алу (осындай сатып алу нұсқалары ретінде әрекет етуші
мемлекеттік кәсіпорынды, банкротқа ұшыраған кәсіпорынды сатып алу және т.б.
алып қарауға болады) арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
17. Капиталды анықтау.
Кәсіпорын құрылуымен дамуының ең негізгі экономикалық базасы капитал б.т.
ҚМ-те кәсіпорын капиталы оның активінің құрылуында. кәсіпорын капиталы
келесідей сипаттама береді. 1) өндірістің негізгі факторы б.т. 2) капитал
табыс әкелетін кәсіпорын қаржылық ресурстарын сипаттайды. 3) капитал меншік
иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көзі б.т. 4) кәс-ң капиталы
оның нарықтық құнының өлшемі. 5) капиталдың динамикасы шаруашылық
қызметтегі тиімділік параметрлері б.т.
Кәсіпорын меншікті капиталының құрылуы негізгі 2 мақсатқа тәуелді:
1) Айналымнан тыс активтердің көлеміне қажетті меншікті капиталды құру.
Кәсіпорын меншікті негізгі капиталының сомасын келесі формуламен
есептейді:
МАК = АТА – ҰҚКАТА
МАК – меншікті негізгі капиталдың сомасы
АТА – айналымнан тыс акт. жалпы сомасы
ҰҚКАТА – кәсіпорын айналымнан тыс активтерін қаржыландыру үшін қолданатын
ұ.м. қарыз капиталының сомасы.
2) Айналымнан тыс активтер көлеміне қажетті меншік капиталын құру. МАК
сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
МАК = АА – ҰҚКАА – ҚҚК
МАК – меншікті айналым капиталының сомасы
АА – кәспорын айналым активтерінің сомасы
ҚҚК – кәс қ.м. қарыз капиталының сомасы
18. Тікелей (құрылымдық) талдау дегеніміз не?
Тікелей (құрылымдық) талдау — әрбір есеппозициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткішердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі және баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және т.б.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да
есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің
динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
19. Нормаланатын айналым қаражатына түсініктеме.
Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және
нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа, әдетте, барлық
өндірістік айналым қоры, сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы
сатылмаған даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады.
Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының қалған элементтері, яғни
тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың
және есеп айырысудың барлық түрі жатады. Нормаланатын айналым қаражаты
кәсіпорынның қаржы жоспарында (бизнес-жоспарында) көрсетіледі, ал
нормаланбайтын айналым қаражаты іс жүзінде жоспарланбайтын объект болып
табылады.
20. Қаржылық ақпараттың басты қолданушылары.
21. Негізгі құралдар.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ кезең бойына қызмет ететін материалдық-
заттай құндылықтардың жиынтығы; олар өндіріске қызмет көрсете отырып,
өзінің табиғи-заттай нысанын сақтайды, өз құнының бір бөлігін жаңадан
жасалған өніммен көрсетілген қызметтерге көшіреді.
Негізгі құралдардың екі түрі болады: өндірістік негізгі құралдар және
өндірістік емес негізгі құралдар.
Материалдық өндіріс саласында жұмыс істейтін негізгі құралдар – өндірістік
негізгі құралдар (оларға: ғимараттар, құрылыстар, көлік құралдары,
жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары, т.б. жатады) деп, өндірістік емес
бағыттағы негізгі құралдар – өндірістік емес негізгі құралдар деп аталады
(тұрғын үйлер, мәдениет, спорт мекемелері, балабақшалар, емдеу орындары
және басқа да кәсіпорын балансындағы жұмысшыларға қызмет ететін
объектілер).
Негізгі құралдар – ұлттық байлықтың маңызды бөлігі болып табылады және
олардың құрамы мен құрылымын анықтау үшін негізгі қорлардың сыныптамасын
жасау қажет.
Негізгі құралдардың сыныптамасы
Топтардың аттары Қолданылуы және қысқаша сипаттамасы
1. Ғимараттар өндірістік архитектура және құрылыс объектілері (цехтар,
қоймалар, өндірістік лабораториялар және т.б.)
өндіріс процесіне қызмет ететін техникалық функцияларды
2. Құрылыстар атқаратын инженерлік-құрылыс объектілері (тоннельдер, көпірлер,
эстакадалар, су каналдары, автомобиль және темір жолдары т.б.)
3. Жіберу құралдары энергияны, сұйық және газ түріндегі заттарды жіберуші құралдар
(электр, жылу жүйелері, газ жүйесі)
4. Көлік құралдары (генераторлар, электр бөлшектері, бу машиналары, турбиналар
4.1. Күш машина- лары т.б.)
мен құралдар;
4.2. Жұмыс маши- технологиялық процеске тікелей қатысатын құралдар (станоктар,
налары мен құралдар; прессмашиналар, терминалдық пештер, көтеру-тасымалдау
механизмдері т.б.)
4.3. Өлшеу, реттеу өндіріс процесін қол еңбегімен немесе автоматтандыру арқылы
приборлары мен реттеуге, технологиялық процестердің параметрін өлшеуге және
құралдары, лабора- бақылауға, лабораториялық зерттеулер жүргізуге қажетті
ториялық құралдар
4.4. Есептеу техникасыматематикалық есептерді шешуді тездетуге қажетті құралдар
жиынтығы
5. Тасымалдау құралдарыкәсіпорын көлеміндегі адамдар мен жүктерді тасымалдауға қажетті
көліктер (электровоз, паровоз, автомобиль)
6. Құрал-сайман өндіріс процесіне қажетті элементтер (қол және механикалық
кесу, ұру саймандары, штамптар т.б.)
Негізгі құралдарды бағалаудың өндіріс процесінде ұзақ жылдар бойы қатысып,
тозуына байланысты бірнеше түрі болады. Олар – негізгі құралдардың бастапқы
құны, қайта өндіру құны және қалдық құны.
22. Айналым құралдары.
Кәсіпорынның айналым құралдары дегеніміз өндіріс пен сатылудың үздіксіздігі
мен жоспарлы процесін қамтамасыз етуге бағытталған және өндірістік
айналым қорлары мен айналым қорларындағы қаржы ресурстары.
Айналым құралдары бар кәсіпорын жеткізушілермен олардан алған заттар және
еңбек құралдары үшін,жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысын,несие
пайдаланғаны үшін банкпен, өндірістік қорлар төлемдері мен басқа төлемдер
бойынша бюджетпен есеп айырыса алады.
Айналым құралдары- 1.өндіріс процесі 2.айналым процесі
Айналым құралдары- 1.өнім өндіру 2. сату процесі
1 фазада айналым құралдары алғашында ақша түрінде болып өндірістік
запастарға ауысады.
2 фазада айналым құралдары өндіріс процесіне тікелей қатысады және
аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар мен дайын өнім түріне келеді.
3 фазада дайын өнімді өткізу нәтижесінде айналым құралдары қайтадан ақша
құралдары түріне өтеді.
23. Жеке айналым капиталының сызбасы.
24. Ағымдағы міндеттемелер.
Міндеттер үш белгі бойынша анықталады:
- Міндеттемелерді тудыратын жағдайдың орны болу керек.
- Міндеттемелер тек басқа субъектілерге қызмет активтерін аудару жолымен
реттелуі мүмкін;
- Міндеттемелер даусыз болуы керек;
Міндеттемелер сомасы тәуекелге сәйкес проценттік ставка бойынша
дисконтталған барлық болашақ ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде
өлшенеді. Міндеттемелер негізгі соманы және процентті қамтиды.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады:
ақшалай қаржыларды төлеумен;
басқа активтерді берумен;
қызметтер көрсетілумен;
бір міндеттемені басқамен ауыстырумен;
міндеттемені капиталға ауыстырумен.
Реттеудің басқа құралы да болуы мүмкін, мысалы, өз құқықтарын кредиторларға
отказ беру немесе жоғалту.
Міндеттеменің пайда болуы ондағы уақытта ресурстар ағымы, осы міндеттеменің
орындау мерзімі субъектінің қаржылық жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды.
Міндеттемелер ағымдағы және ұзақ мерзімді балады.
Ағымдағы міндеттемелер субъект қызметіне әсер етеді, ал ұзақ мерзімді
міндеттемелер әсер етпейді, өйткені ағымдағы міндеттемелер ағымдағы
ресурстарға шағым талаптар көрсетеді. Бұл презентациялар ұзақ мерзімдіден
жою мерзімі бірнеше жылды құрайтындығымен ерекшеленеді.
Міндеттемелер субъектінің операциялық циклінің қалыпты жағдайында жойылады
деп болжағанда және есепті кезеңнен он екі ай ағымында жойылуға жататын
болғанда қысқа мерзімді болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерге келесілер жатады:
1. қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
3. кредиторлық қарыздар:
- төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша қарыздар;
- төленуге дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері арасындағы
қарыз;
- акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
- басқа да кредиторлық қарыздар.
4. төленуге тиісті есептелген шығындар;
5. алдағы кезең табыстары;
6. көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.
Төленуге тиісті шоттар – жабдықтаушылармен е.а. шоты; кәдімгі
қызмет кезінде пайда болатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін
қолданылады.
Қысқа мерзімді кредит әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге кредиттелетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі.
Банкттер кредитті ко-рға қаржы бөлу үшін құрылыс, қалпына келтіру және
өнеркәсіптік және әлеуметтік жәене тұрмыстық бағыттағы объектілерді
техникамен қайта жабдықтауы техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар
мен құрылыстар алуға; бірлескен ко-р құруға; ғылыми-техникалық өнімдер
және басқа да (ко) меншіктік объектілер бойынша шығындар жасауға береді.
25. Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Ұзақ мерзімді міндеттеме - бұл зайым алушының балансының нақты
датасынан бір жылдан астам төлем мерзімі бар міндеттеме. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер арасына ұзақ мерзімді несиелерді, мерзімі ұзартылған
салықтарды, ұзақ мерзімді кредиторлық берешекті қатыстырады.
Ұзақ мерзімді қарыздық міндеттемелерді шығаруда шешім қабылдаған кезде
компания басшылығы акциялармен салыстырғанда ұзақ мерзімді қарыздық
міндеттемелердің артықшылықтарын қарастырады.
1. Акционерлер бақылауы (shareholder control). Иелердің дауыс беру
облигацияларының жоқтығына қарамастан, акционерлер компания бақылау құқығын
жоғалтпайды.
2. Салықтық эффект (tax effects). Көптеген мемлекеттерде қарыздық
міндеттемелер пайыздары табыс салығын есептегенде шегерімге жатқызылады, ал
акционерлер девиденттеріне ондай жеңілдіктері жоқ.
3. Қаржылық левередж (financial leverage). Бұл меншікті капиталдың
заемдық қаражаттарды тартқаннан өсімін айтады. Егер компания өз активтерин
қолданып міндеттемелерге төлейтін пайыздардан қарағанда көбірек ақша тапса,
айырмасы компания капиталы мен акционерлер табысын ұлғайтады.
Ұзақ мерзімді міндетемелерді бағалау және өлшеу кезінде келесі принциптерді
есепке алу қажет:
• ұзақ мерзімді міндеттемелерді қарызға алынған тауарлар мен
қызметтердің әділетті нарықтық құн бойынша тіркейді;
• пайыздардың өз мерзімінде төленуі міндеттемелерді шығару датасындағы
нарықтық пайыздық қойылымына негізделген;
• ұзақ мерзімді міндеттемелердің баланс датасындағы қалдық құны – бұл
эмиссия негізіндегі нарықтық пайыздық қойылымына дейін дисконтталған
қолма-қол қалған төлемдердің нақты құны. Пайыздық қойылым
міндеттемелердің негізінде өзгермейді.
26. Кірістер мен шығындар.
Пайда– тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатудан түскен табыстың осы
тауарларды өндіру мен сатуға немесе қызмет көрсетуге жұмсалған шығыннан
асып түсуі. Пайда – кәсіпорын мен кәсіпкерлердің шаруашылық қызметі
қаржылық нәтижелерінің аса маңызды көрсеткіштерінің бірі. Ол шаруашылық
қызметтің өнімін сатудан түскен ақшалай түсім мен өндіріс факторларының осы
қызметке ақшалай жұмсалған шығындарының сомасы. Пайданың алынуын немесе
оның алынбауын екі нәрсе алдын-ала айқындайды, олар: өнімді өндіру мен
өткізуге (жұмыстарды орындауға және қызметтер көрсетуге) жұмсалған жалпы
шығын және негізгі қызметтен тыс жұмсалған шығын. Әдетте, табыс негізгі
қызметтен алынған табыс пен негізгі қызметтен тыс қызмет түрінен алынған
табыс болып бөлінеді. Кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табыс өнімді
өткізуден (жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден) түскен табыстарды,
сыйақыны, дивидендті, роялтиді, жалгерлік ақыдан түскен табыстарды, т.б.
қамтиды. Негізгі қызметке жатпайтын қызметтен алынған табыстарда, мысалы,
негізгі құрал-жабдықты сатудан алынған табыс, бағалы қағаздарды қайта
бағалаудан немесе ұзақ мерзімді активтердың баланстық құнын көбейтуден
алынған табыс, т.б. қамтылады.
Шығыстар (шығындар) – активтердің немесе олардың құнының азаюы не меншікті
капиталды азайтатын, оны меншік иелері арасында бөлісумен байланысты емес
міндеттемелердің көбеюі нысанында есепті кезең ішінде экономикалық
тиімділіктердің азаюы. Шығыстар негізгі қызмет пен негізгі емес қызмет
үдерісінде пайда болған шығыстарға бөлінеді. Негізгі қызмет шығыстары
өнімнің (орындалатын жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнын
қамтиды, ал негізгі қызметке жатпайтын қызмет шығыстарына, мысалы, негізгі
құрал-жабдықты өткізу нәтижесінде пайда болған шығасы, төтенше жағдайдан
келтірілген залалдар, т.б. жатады.
Пайда бірқатар түрлерге бөлінеді:
жалпы (баланстық) Пайда деп аталатын толық Пайда, ол өнімді өткізуден,
жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден, өткізуден тыс операциялардан
алынған Пайданы (алынған және төленген айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық
айыптары арасындағы айырма, жалға берілген мүліктен төленетін жалгерлік
ақы, т.б.) және салықтар мен аударымдар төлегеннен кейін қалған таза
Пайданы қамтиды.
27. Шығындардың жіктелуі
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында тұтынылған материалдық, еңбек,
қаржылық және басқа ресурстардың, баланста көрсетілген болашақта кіріс
әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан
шығатыны, “шығындар” ұғымы “өндіріске шыққан шығындар” дегеннен кең екені
білінеді, өндіріске шыққан шығындар — өнімді өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің
мәні зор. № 7 бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығындар былайша
жіктеледі:
— пайда болу орнына байланысты — өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша;
— шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша — өнімнің өзіндік құнын
анықтау үшін қажет;
— өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлеріне байланысты —
экономикалық элементтер (өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын
көрсетеді) мен калькуляция баптары бойынша.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін:
1) Өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша:
негізгі — өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты шығындар
(шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар);
қосымша — өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
2) Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша:
тікелей — өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік
құнына тікелей кіретін шығындар;
жанама — өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін.
3) Құрамы бойынша:
бір элементтік – бір элементтен тұратын (еңбек ақы немесе материалдар
шығындары);
кешенді – бірнеше элементтен тұратын (құрамына еңбек ақы, материалдар,
амортизация т.б. бір элементті шығыстар кіретін);
4) Өндіріс көлеміне байланысты:
өзгермелі — мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура пропорционалды
өзгеретін шығындар (еңбек ақы, отын энергия);
тұрақты — өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындар
(жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, жалға алу, жарнама шығындары);
5) Пайда болу мерзімділігі бойынша:
ағымдағы — жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал);
бір жолғы – еңбек демалысы, жөндеу жүргізу шығындары;
6) Басқару міндеттері бойыша:
өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және өндірістің өзіндік
құнын құрайтын шығындар;
әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы
шығыстарға байланысты;
коммерциялық — өткізу бойынша шығындар.
7) Тиімділігі бойынша:
өнімді — жоспарланатын;
өндіргіш емес – жоспарланбайтын;
8) Бақыланатын мүмкіндігі бойынша:
реттелетін – егер атқарушы (еңбеккер) шығындар деңгейіне елеулі әсер ете
алса;
реттелмейтін – деңгейіне еңбеккер елеулі ықпал ете алмайтын шығындар;
9) Орташалау дәрежесі бойынша:
жалпы — өндірілетін өнімнің барлық көлеміне шаққандағы;
орта — өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін
шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар
жатады:
— өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
— басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
— жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен
реттеу.
Шығындар жіктелімі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның статьялары Өзіндік құнның калькуляция статьялары
Технологиялық және ғылыми Негізгі, қосымша
процестерге қатыстылығы
Құрамы Бірэлементтік, кешенділік
Өнімнің өзіндік құнына Тікелей, жанама
қатысудың тәсілі
Өндірістік процестегі рөлі Өндірістік, өндірістен тыс
Мақсатқа сәйкес жұмсау Өндірістік, өндірістік емес
Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Жоспарлы, жоспарсыз
Өнімнің көлеміне қатысы Тұрақты, ауыспалы
Шығу мерзімділігі Күнделікті, бір жолғы
Дайын өнімге қатысы Аяқталмаған өнімге кететін шығындар,
дайын өнімнің шығындары
28. Ең өтімді активтер
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша
топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен алмастыруда. Акив пен
пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, — өтімділігі жоғарылардан
бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын
жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін,
мысалы батыс европалық тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалақ
елдерде осыны қолданады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына
айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға
бөлінеді.
Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары
мен құнды қағаздары жатады.
Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар)
– айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға
болады, ал құнды қағаздар қолма-қол ақшаға тез айналады.
А1 - ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша
қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады. Ақша қаражаттары
мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) – айналым
қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға болады, ал
құнды қағаздар қолма- қол ақшаға тез айналады.
29. Айналым капиталының құрамы.
Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:
- өндірістік айналым қорлары;
- айналыс қорлары.
Кесте-1. Айналым капиталы
Айналым қорлары Айналыс қорлары
өндірістік запастар Аяқталмаған өнадіріс
Айналым каражатынын өндіріс процесіндегі функционалдык рөлі бойынша кұрамы
мен кұрылымы
Айналым қаражатының топтары
Өндірістік айналым қоры (өндіріс 1.1.Өндірістік запас:
саласындағы және өндіріс — Шикізат;
процесіндегі айналым қаражаты) — Негізгі материал;
— Сатып алынатын жартылай фабрикат;
— Қосалқы материал;
— Арзан бағалы және тозғыш зат.
1.2. Өндіріс процесіндегі құрал жабдық:
— Аяқталмаған құрылыс;
— Меншікті өндірістегі жартылай фабрикат;
— Алдағы кезеңнің шығысы.
Айналыс қоры (айналыстағы айналым2.1. Сатылмаған өнім:
қаражаты) — Кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген
даяр өнім;
— Қайта сатуға арналған тауар.
2.2. Ақшалай қаражат:
— Касса;
— Есеп айырысу шоты;
— Валюталық шот;
— Бағалы қағаз;
— Өзге ақшалай қаражат.
30. Қиын өткізілетін активтер.
Қиын өткізілетін активтер - баланс активінвң 2-ші бөлімінің алдындағы
топтарға еңгізілген баптарынан басқа барлық баптары. 2-ші бөлім жиынының
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана
алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.
31. Айналым капиталының құрылымына сипаттама.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің
ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым қаражатының
шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен күрделілігіне,
өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты
болады.
32. Өтімділік дәрежесі бойынша айналым активтерін жіктеу.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша
топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен алмастыруда. Акив пен
пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, — өтімділігі жоғарылардан
бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын
жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін,
мысалы батыс европалық тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалақ
елдерде осыны қолданады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына
айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға
бөлінеді.
Жоғары өтімді активтер.
Тез өткізілетін активтер.
Баяу өткізілетін активтер.
Қиын өткізілетін активтер.
Неғұрлым тезірек төлеуге тиісті міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Тұрақты міндеттемелер.
Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар
жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда
саналады:
А1 П1
А2 П2
А3 П3
А4 П4
Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір
тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса
баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.
Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртінші
теңсіздікті орындау қажеттілігін тұғызады, сондықтан актив пен пассив
бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші
теңсіздік ²Баланстау² сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні
бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының
сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді.
33. Айналым капиталын басқару.
Айналым капиталын басқару мəселесі өтімділікті жоғалту тəуекелдігі мен
тиімділік арасындағы орташа мəнді іздеуге əкеп соғады. Демек, айналым
капиталының құрылымын анықтаумен байланысты əрбір шешім тек қана
активтердің əрбір түрінің пайдалылығы тұрғысынан ғана емес, өтімділікті
міндетті түрде есепке алу арқылы қарастырылуы керек. Айналым капиталының
ауыспалы айналымының жылдамдығы əр түрлі фазаларда кəсіпорынның нарықтағы
бəсекелестік орны мен салалық ерекшеліктеріне байланысты. айналым капиталын
басқарудың мынадай басты мəселелерін атап көрсетуге болады:
• белгіленген жəне тұрақты өндіріске талпыныс жəне өнімді сату;
• кəсіпорын активтерінің өндірістік қорларының үлестік салмақ үлесін
көбейту немесе азайту;
• дайын өнім қалдықтарының өсімі;
• тасымалдаушылардың материалдарды уақытынан кешіктіріп жеткізуі;
• тиелген өнім үшін сатып алушының төлемді кешіктіруі, яғни дебиторлық
қарыздың ұлғаюы.
Кəсіпорынның қызметінің нəтижелері өндіріске кеткен шығындар көлемі,
өнімді өткізу,өткізуден түскен түсім, пайда жайлы ақпарат беретін қаржылық
нəтижелер жөніндегі есепке келіп тіреледі. Осы есеп беру нысаны негізінде
сарапшының жалпы мерзім ішіндегі кəсіпорынның қаржылық –шаруашылық
қызметінің тиімділігі жөнінде көрініс алуына болады.Кəсіпорынның қызмет
істеуінің негізгі сипаттамасы оның тиімділігі мен өтімділігі болып
табылады. Кəсіпорынның тиімділігі кəсіпорынның қызметінің пайдалы
нəтижелерінің көлемі мен өндіріс үдерісінің факторларының шығындары
арасындағы ара қатынасы болып табылады. Тиімділікті бөлудің негізінде
шығындар мен нəтижелер ара қатынасы ұстанымы жатыр. Тиімділікті дұрыс
анықтау үшін алынған əсерге жету үшін жасалған шығындар көлемін өте нақты
анықтау керек.
34. Айналым активтерінің өтімділігі.
Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің,
баланстың және кәсіпорынның өтімділігін анықтап алу керек.Баланс
өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған
қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив
баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі жоғарылардан бастап
өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив),
яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше
тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс еуропалық елдерде осыны қоданады.
Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына
байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.
А1. Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша
қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады.
А2. Тез өткізілетін активтер. Оларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа
да активтерді жатқызады. Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу шотына
белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемемлерін төлеуге
жұмсалуы мүмкін. Күмәнді дебиторлық борыштың үлесінің көп болуы
кәсіпорынның қарпжылық тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін.
Сатуға арналған дайын өнім және материалдық құндылықтар қорының өтімділігі
бұдан да төмен болады, олар негізінен келесі топты құрайды.
А3. Баяу өткізілетін активтер. Баланс активінің II бөлімінің Тауарлы-
материалды қорлар бабы және баланс активінің І бөліміндегі Ұзақ мезімді
инвестициялар (жарғылық қорға басқа кәсіпорындардың салған салымдар
мөлшерінен азайтылған) бабы.Бірақ бұл кезде Алдағы кезең шығындары бабы
есепке алынбайды.
А4.Қиын өткізілетін активтер – баланс активінің І бөлімінің алдындағы
топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. І бөлім жиынынан Ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана
алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.
Пассивтері ---П1.Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – бұларға
уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді
міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу
көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздары жатады.
П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер –қысқа мерзімді несиелер мен заемдер және
жұмыскерлерге арналған қарыздар.
П3.Ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несиелер мен заемадер.
П4. Тұрақты міндеттемелер – пассивтің І бөлімінің Меншікті капитал
баптары. Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың баланс
активінің Алдағы кезең шығындары бабы бойынша сомаға азайтылады.
Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар
жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz