Девиантты мінез - құлық туралы түсінік және оның туындау себептері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Девиантты мінез - құлық туралы түсінік және оның туындау себептері

Қазіргі уақытта әлемдегі барлық проблемалар түптеп келгенде
экономикалық қал – жағдайға келіп тіреледі. Бұл ретте экономикалық жақтан
гүлденіп, дамыған, дамып келе жатқан және даму жолына түскен, не болмаса
артта қалған мемлекеттердің қай - қайсысында болмасын ерекше мән беруді
талап ететін жеке адамдар мен топтар кездеседі. Айталық, ертедегі Спарта
қоғамында ауру туған балаларды өзіне де, басқаларға да зиянынан басқа
пайдасы жоқ - деп дереу көзін жойып жіберген.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде және АҚШ – та ерекше көмекке мұқтаж
адамдарды бір ұйымға біріктіріп, проблемалы адамдарға немесе
мүмкіндіктері шектеулі адамдар деген мәртебемен барлығына бірдей өмір
сүру шарттарын түзіп, кемістіктері мен ауытқуларына қарай әр түрлі іс
шаралар қарастырылады.
ЮНЕСКО – есептеуіне сүйенсек, әлеуметтік көмекке мұқтаж адамдардың
саны жылдан- жылға көбеймесе азаймайды екен. Осылайша қоғамда әдеттегі
қалыпты дамыған адамдар мен қатар, одан ауытқыған адамдардың болуы
заңдылық ретінде қарастырылады. Әр түрлі теріс әрекеттерге душар болған,
мысалы, қылмысқа барған, ұрлық , қарақшылық зомбылық, маскүнемдік,
нашақорлыққа салынған. Алғашқылардың арасында қоғамға пайдасынан зияны көп
тиетіндері ерекше әлеуметтік қадағалу мен тәрбиені талап етеді. Сондықтан
бұл жерде сол қалыптан тыс теріс ауытқудағы адамдармен жұмыс істеу
қарастырылады.
Осылардың ішінде аса қауіпті қылмыскерлер, өз басына не басқаларға
қауіпті іске баратындар, қоғамдық тәртіпті бұзушылар, заңсыз әрекеттерге
баратын алаяқтар мен ұрылар, басқа да заң бұзушылар қалыптан ауытқушылар
қатарына қосылады. Әлеуметтану ғылымында бұнда әрекеттерді девиация
(ауытқу - отклонение).Ол кезегінде істелген іс – әрекеттің сипатына және
қоғамға тигізген зиянына байланысты, бірнеше топқа жіктеледі: Девиантты,
деликвентті және криминалды жүріс – тұрыс.
Девиантты жүріс – тұрыс - бұған қалыптан ауытқудың бір түрі ретінде
әлеуметтік жүріс – тұрыс ережелерін бұзған балалар мен ересек адамдар,
жастар мен жасөспірімдер және жеткіншектер тарапынан істелген
тәртіпсіздіктерді жатқызады.
Делинквинтті жүріс – тұрыстың девиантты қылықтардан айырмашылығы –
тәртіп бұзушылық әдетке айналып, үнемі қайталанып, тұрақты мінез – құлық
стереотипіне айналуы және соған қарамастан қылмысқа тартуға не жазалауға
істеген күнәсін дәлелдеуге факты жетпеуі, не болмаса жасының жетпеген
жеткіншек балалар кіреді. Деликвинтті жүріс – тұрыс түрлерін төмендегідей
топтастыруға болады:
- Белгілі бір тұлғаны кемсіту мақсатында істелген қаскүнемдік пен
зорлық, қорлау, ұрып – соғу, кемсіту, өртеу, сындырып, бүлдіру.
- Жеке басының мүддесі ұсақ – түйек қылмыстар жасау, мысалы, ұрлық
істеу, біреудің машинасын не басқадай дүниесін тартып алу , т.б.
- Наша секілді зиянды заттарды тарату және сату.
Криминалды жүріс – тұрысқа құқық бұзғандар жатқызылады. Қылмыстары
девиантты немесе деликвинтті сипатта жіктелетін балаларды жас ерекшелігіне
қарай заң бойынша жазалау қарастырылған.
Қоғамдық тәртіптің қалыбынан шығу, ауытқуына қарай төмендегідей
сипаттамалар беруге болады:
- Қылмыс түрлері мен сипатына қарай;
- Деңгейі және көлеміне немесе масштабына қарай – жеке, ұйымдасқан
топтық, көпшілік болып бөлінеді;
- Құрылымына қарай – әлеуметтік топ, балалар, жеткіншектер, қыздар,
қылмыстық топтар;
- Қоршаған ортаға байланысты – отбасындағы келісе алмаушылықтан,
зорлық пен жәбірлеу, ұрып – соғу немесе өз басына байланысты.
Девиация типтері және басты тұжырымы. Дене кемшілігі барлар қатарына:
туа біткен дене кемшілігі бар техногендік немесе тұрмыстық жағдайлардан
мүгедектер қатарына қосылғандар, тұқым қуалайтын не жұқпалы ауруға
ұшырағандар, табиға апаттар мен құбылыстардың салдарынан денесі не
психикасы зақымданғандар кіреді.
Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы 1980 жылы қабылданған
тұжырымдаманың британдық варианты бойынша дене кемістігіне байланысты
топтастырудың үш түрі бар:
1. Туа біткен және созылмалы ауруға ұшыраған адамдар -
физиологиялық, анатомиялық және психикалық қызметі бұзылып
еңбекке жарамсыз болып қалғандар.
2. Қабілеті шектеулі адамдар – өз алдына іс – әрекетке бара
алмайтындар мен кемтарлық нәтижесінде іс қимылы шектеулі,
адамдар.
3. Мүгедектер – өз алдына күн көре алмайтын, басқа бір адамдардың
көмегіне күнделікті мұқтаждар.
Дене кемістігі немесе мүгедек, психикасына зиян келгендер немесе
психикалық ауытқулары барлар педагогикалық және әлеуметтік ауытқулар деп
мына кестедегідей қарасытуға болады.
Девиациялық мінез – құлықтың қалыптасуы қоғамдық ортаның әсерін
зерттеген фр. Психологы Э.Дюркгейм (1858 - 1917) Анома теориясын жасаған
. Анома - мемлекеттің өз азаматтарының жүріс - тұрысын басқара алмай
қалуын білдіреді. Анома сөзі грек тілінен аударғанда заңсыз қалыпсыз,
басқарусыз деген мағынаны білдіреді. Бұл теория бойынша қоғамның
тұрақтылығын қамтамасыз ететін басты фактор – ондағы адамдардың береке
бірлігіне байланысты.

Дене кемістігі Психикалық Педагогикалық Әлеуметтік
ауытқулар ауытқулар ауытқулар
Созылмалы не туа Ырық эмоциясы Оқуға қызықпау, Жетімдік,
біткен аурулар, нашар, ақыл есіненбілім алмай қалуы,маскүнемдік,
көруі, естуі ауытқыған жүйке кәсіпке ие болмауынашақорлық
нашар, аяғы кемтаржүйесіне зақым не қызықпауы, қараусыз қалу,
не мүгедектер, келген, санасының тәрбиедегі қылмыскер, үйден
т.б. дамымауы, кемшіліктер, т.б. қашу, тәртіп, заң,
сезімінің бұзылуы, құқық бұзу, т.б.
т.б.

Жеткіншек балалар арасындағы девиант және оларға әлеуметтік –
педагогикалық көмек. Әлеуметтік педагогикада жасөспірімдер арасындағы
девиацияның басты себептері осы жас кезеңіндегі ерекшеліктерімен
байланыстырады, өйткені жеткіншектер қоғамдағы жақсы жаман нәрселерді
барлығын лакмус қағазындай өз бойына жылдам сіңіріп алады. Педагогикалық
және жас ерекшеліктері психологиясында осы жас кезеңін өтпелі ,
тұрақсыз , күрделі дейді.
Баланың мінез – құлқының қалыптасуына тигізетін әсерін әлеуметтік
педагогикалық мәселе тұрғысынан қысқаша былай көрсетуге болады:
1. Баланың анатомиялық және физиологиялық дамуы талапқа сай
келмейтін жағдайларда өтсе, оның әлуметтенуі күрделенеді.
2. Психологиялық факторлар: Жүйке жүйелерін қозу және тежеу
үрдістерінің әлсіздігі, мінез – құлқының жылдам бұзылуы,
психопатия, психиатриялық не дәрігерлік көмекке мұқтаждық.
3. Әлеуметтік педагогикалық факторлар: отбасындағы, қоғамдағы,
мектептегі тәрбиенің кемшілігі мен қателіктері баланың жеке және
жас ерекшеліктерінің ескерілмеуі, білім алуға қызықпауы және
үлгермеуінің нашарлығы.
4. Әлеуметтік экономикалық факторлар. Қоғамдағы адам құқықтарының
бұзылуы мен әділетсіздік, адамдар арасындағы материалдық
экономикалық айырмашылық, жалпы көпшілік халықтың кедейленуі,
еңбекақының жеткіліксіздігі әлеуметтік ахуалдың нашарлауы да
девиантты мінез құлықтың туындауына алып келеді.
5. Құлықтық әдеп факторлары. Қоғамдағы адамддардың жүріс тұрыс
мәдениетінің төмендеуі мен көпшілік ортада өмір сүру
ережелерінің сақталмауы құлықтық әдеп құндылықтарының жоғалуы,
ізгілік пен мейірім, физиологиялық, психологиялық дамуы,
әлеуметтік ахуалының өзгеруімен сипатталады.

Балалар мен жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы психологиялық және
педагогикалық мәселе ретінде

Тарихқа терең бойлай отырып, біз адамдардың іс-әрекеттерінің іздерін
байқаймыз. Бұл іс-әрекеттері қазіргі қоғамдық ғылым тілінде девиантты мінез-
құлық деп аталады (өзін-өзі өлтіру, нашақорлық, басқаларға агрессивті
әрекет, қылмыстық).
Негізге алынатын факт ретінде,біз девиантты мінез-құлық-бұл жүйелі
немесе көпжақты анықтаушы (полидетерминтті) құбылыс. Аталған құбылыс пайда
болу тарихы, макроәлеуметтік. Әлеуметтік-психологиялық және жеке тұлғалық
факторлар бірлесе әрекет етеді. Сондықтан да девиантты құбылыстарының
себептерінің жиынтығын зерттеу пәнаралық ғылыми міндетті қамтиды. Ғылыми
пәндер салаларының ешқайсысында да осы құбылыстарды түсіндіруге және
олардың қоғамдық әрекеттерінің алдын алу шараларын даярлауға қажетті барлық
ұғымдар құралған жоқ. Тек қана жалпыға танымал ғылымдар тобы: әлеуметтану,
психология, тарих, этнография, құқықтану, педагогика, психиатрия, генетика
және т.б. девиантты құбылыстардың барлық өлшемдерін тұтас талдай және
алынған мағлұматтарды ұйымдастыра алады. Осының барысында психология тұлға
деңгейінде девиантты мінез-құлықтың нақты генезисін де (предивиантты
синдромды сипаттай отырып), қоғамдық санкциялардың басты амал-тәсілдерін
де, соның ішінде емдеу мен ресоциализацияны да анықтап түсіндіреді.
Осы бөлімнің міндеті мінез-құлықтағы ауытқушылық (девиация) ұғымын
анықтау болып табылады. Девиация (ауытқушылық) көпшілік мақұлдаған нормалар
мен белгіленген стандарттардан (моральдық, әлеуметтік, заңдық) ауытқыған
мінез-құлық есептеледі. Психологияда адамның белсенділік деңгейін көрсету
үшін іс-әрекет, қарым-қатынас, таным секілді ұғымдармен қатар мінез-құлық
термині кең қолданылады. Кез келген мінез-құлыққа баға беру әрдайым қандай
да бір нормамен салыстыруды қажет етеді. Алайда, өкінішке орай, барлық
мүшелері жалпы нормативті талаптарға сай әрекет ететін қоғам жоқ.
Ауытқушылық әртүрлі формада кездесуі мүмкін:дарындылар, дуаналар, тақуалар,
әулиелер, қылмыскерлер және т.б.
Әлеуметтануда ауытқыған мінез-құлықтың пайда болуының себептерін
түсіндіретін бірнеше бағытты бөліп көрсетеді. П.Смелзер: девиантты мінез-
құлық деп қоғамда қалыптасқан нормалар мен типтерге сай келмейтін іс-
әрекеттерді түсіну қажет деп жазған. Кейбір зерттеушілер аталмыш ұғмды
анықтауда қосымша, дәлірек анықтайтын белгілерді енгізуді ұсынады. Сонымен,
Роберт Мертон Әлеуметтік құрылым және аномия атты еңбегінде мінез-құлықта
ауытқулардың пайда болуының себептері қоғам ұсынған мақсаттар мен оларға
қол жеткізу құралдарының арасындағы келіспеушілік деп есептейді, басқаша
айтқанда, адамдар аномия күйіне әртүрлі жолдармен бейімделеді:
конформизммен немесе мінез-құлықтағы ауытқулардың әр алуан түрлерімен
В.Фокс девиантты мінез-құлық тәртіп бұзушыны түрмеге қамауға емесе басқа
жазаға тартуға әкелетін, нормадан ауытқу деп есептейді.
ХХ ғасырдың басында бихевиористтер мінез-құлық –психологиялық ғылым
пәні деп жарияланғаннан кейін, адамның мінез-құлқы туралы ғылыми түсініктер
кең тарала бастады. Мінез-құлық психологиясының негізін салушылардың бірі
Джон Уотсон (1931) мінез-құлық туралы мынадай пікір айтқан: мінез-құлық
жұмыртқаның ұрықтануы кезінде пайда болатын және ағзаның дамыған сайын
күрделенетін үздіксіз белсенділік ағыны.
Қазіргі кезде девиантты мінез-құлықты зерттеу ек бағытта
қарастырылады: біріншісі-психикалық денсаулық нормасынан ауытқыған мінез-
құлық ретінде (жүйке аурулары, психосоматикалық бұзылулар, паталогиялық күй
жене т.б.); екінщісі-әлеуметтендіру –дезадаптация-оқшаулау құқықтық,
мәдени және әлеуметтік нормаларды бұзуымен байланысты әлеуметтікке қарсы
мінез-құлық.
С.А.Белиева девиантты мінез-құлықтағы әлеуметтік ауытқуды былайша
топтастырады:
а) пайдакүнемдік бағыттар: материалдық, қаржылық, мүліктік пайда
табуға ұмтылумен байланысты заң бұзушылық, теіс қылық. Бұлар:ұрлық, тонау,
алыпсатарлық, алаяқтық және т.б.;
ә) қастандық бағыттар: жеке тұлғаға қарсы бағытталған әрекеттер: тіл
тигізу, бұзақылық, ұрып соғу, өлтіру, зорлау және т.б.;
б) әлеуметтік енжар түрлері:белсенді өмір салтынан қашқақтау,
азаматтық міндеттерден бас тарту, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешуге
құлықсыз болу. Бұл топқа жұмыстан, оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік,
нашақорлық, токсикомания, өз-өзіне қол жұмсау және т.б. жатады.
Даму мен мінез-құлқында ауытқушылықтары бар балалар санының артуы,
әлеуметтік девиация мен мектепке бейімделмеудің оқушылар арасында көбеюі
Девиантология курсын енгізу қажеттілігін тудырды. Аталмыш курс
студенттерді дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылық бар балалармен жұмыс
істеуге, сонымен қатар оларды тиімді оқыту мен тәрбиелеуге даярлауды,
болашақ мұғалімге психологиялық және педагогикалық түзету жұмыстары әлеміне
енуге көмектесуді, бұндай балалармен жұмыс істеудің алдын алу шараларымен
таныстыруды көздейді. Дамуында кемшіліктері мен мінез-құлқында ауытқулары
бар кәмелетке толмаған балалармен жүргізілетін тәрбиелік –алдын алу және
түзету жұмыс осы уақытқа дейін оқыту үрдісін баланың жеке тұлғасын қайта
шыңдауға, қайта жасауға бағыттайтын қайта тәрбиелеу педагогикасына
негізделген әкімшілік-жазалау тұжырымына сүйеніп жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмаған балалардың девиантты мінез-құлқының алдын алу мен
психологиялық және педагогикалық үрдісті ізгіліктендіру мен дарашылдандыру
қағидаларына сүйенетін тиімді және нәтижелі жолдарын қолдану қажеттілігі
туындады.Сондықтан да мінез-құлық пен дамудағы ауытқушылықтармен
жүргізілетін түзету психологиялық және педагогикалық жұмыстардың болмысы
мен табиғатын анықтау үшін арнайы білім беру мекемелерінің ғылыми
жаңалықтарына, алдын алу психологиясы мен арнайы педагогика салаларындағы
ғылыми зерттеулерге баса назар аудару қажет.
Жасөспірімдердің отбасы мен мектептегі педагогикалық және әлеуметтік
жолдан ауытқуының теориялық-әдістемелік негіздері.

Қазіргі психологияда девиантты мінез-құлық пен соған лайық заң
бұзушылықтардың бастауын әлеуметтік мәдени және педагогикалық қараусыз
қалушылықтан іздеу қалыптасқан.
Ауытқыған мінез-құлық табиғаты әртүрлі. Мінез-құлықтағы бұзылулар
тұлғаның ерекшеліктерімен тығыз байланыста қарастырылады. Абрумова А.Г.,
Жезлова Л.Я. девиантты мінез-құлық түрлерінің әлеуметтік психологиялық
тәсілге негізделген тұжырымын ұсынады. Олар балалар мен жасөспірімдердегі
девиантты мінез-құлықтың негізгі төрт түрін бөліп көрсетеді:
1. Тәртіпке қарсы мінез-құлық;
2. Антиәлеуметтік (қоғамға қарсы);
3. Делинквентті (құқыққа қайшы келетін);
4. Прессивті мінез-құлық
Девиантты мінез-құлықтың тәртіпке қарсы түріне оқу-тәрбиелеу
мекемелерінде қалыптасқан режим мен тәртіпті бұзу жатады. Мысалы: сабақтан
күнделікті қалу, оқу тапсырмаларын орындаудан бас тарту және т.б.
Антиәлеуметтік мінез-құлыққа мінез-құлықтың көпшілік мақұлдаған
өнегелі нормаларын мойындамау мен орындамауға байланысты қылықтарды, оқу
мен еңбек әрекеттерінен бас тартуды, кезбелікті, ерте жастан жыныстық
қатынасқа түсуді, сексуалды ұстамсыздықты, ішімдік ішу, нашақорлық, улы
заттарды қолдануды жатызуға болады.
Делинквентті мінез-құлық ұғымы кәмелетке толмағандар құқықты бұзу
әрекеттерін жасаған кезде ғана қолданылады. Бұған-біреудің мүлкін қорқытып
тартып алу, көліктерді ұрлау сынды заң бұзушы әрекеттер жатады. Бұндай
жағдайда емдеу мен оңалту мақсатында дер кезінде диагностика жасау, сонымен
қатар мінез-құлықтың бұзылуының ең ауыр формалары мен баланың жеке тұлғалық
дезадаптациясының алдын алу қажет. Оларға әртүрлі этиологияның көптеген
психикалық күйлері, есаландықтың және мінез акцентуациясының кейбір
формалары, тұлғаның психогенді шартты патомінездік жауаптары жатады.
Психологияда қиын бала туралы бірыңғай түсінік, оның мінез-құлқына
диагностика жасау мен түзетуге және тұлғалық дамытуға қатысты бірыңғай
тәсіл жоқ. Қиын жасөспірім ұғымының өзі кең тараған әлеуметтік стереотип
формасына ие болған. Қиын стереотипінде қоғамға қауіпті белгілі мінез-
құлықтар бар және ол балалардың өздері де, ересектер де жете түсінетін
толық анықталған типтік және әлеуметтік қасиеттер жиынтығын қамтиды.
Қиынның мінезіндегі ерекшеліктер:
1. Өз нормалары, түсініктері, жаргондары, жалған аттары мен беделді
адамдары бар белгілі бір көшелік субмәдениетк, яғни белгілі бір топқа
ену. Бұл топ оның референттік тобын алмастырады және оның әлеуметтену
үрдісін бағыттайды;
2. Мектеп, отбасы тарапынан жүргізілетін тәрбиелеу жұмыстарына белсенді
қарсылық білдіру, әлеуметтік құндылықтарды қабылдамау. Ол тек нашар
оқып қана қоймайды, бұны мақтан тұтады, ішімдікті ішіп қана, темекіні
шегіп, балағат сөздер айтып қана қоймайды, ол бұны мақтан етіп,
батырсынады;
3. Өзіндік сананың қалыптасу үрдісі қиындайды. Ол өзінің мінез-құлқын, іс-
әрекетін өзі шынайы сын тұрғысынан бағалай алмайды немесе өзін
формальды емес тобының ұстанымы тұрғысынан бағалайды немесе
психологиялық қорғаныстың әртүрлі амалдарын қолданады.
Қазіргі замаңғы ресейлік әлеуметтануда Я.И.Гилинскийдің ұстанымы
айрықша қызықты, ғалымның пікірінше, девиацияның бастау көзі-қоғамда
әлеуметтік теңсіздіктің, әртүрлі әлеуметтік топтардың өз мұқтаждықтарын
қанағаттандыру мүмкіншіліктері арасындағы айырмашылық деңгейінің өте үлкен
болуы. Жеке тұлғалық мінез-құлық деңгейіндегі девиацияның ең жалпы себебі-
жеке тұлғаның объективті қасиеттерінің, соның ішінде оның талаптарының,
қабілеттерінің, сонымен қатар әлеуметтену үрдісінде қалыптасқан
қасиеттердің қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіндегі алатын позиция
талаптарымен сәйкессіздігінің нәтижесі ретінде әлеуметтік тәртіпке
келтірмегендік болып табылады.
Әлеуметтану ғылымында жеке тұлғаның әлеуметтену тетіктері мен
салаларының ара жігі ажыратып көрсетіледі. Әлеуметтену тетігі-бұл адамның
әлеуметтік ақпаратты қабылдайтын және меңгеретін тәсілдері. Психологтардың
пікірінше, олардың қатарына сендіру, бейімделу, көндіру, еліктеу, басқару,
үйрету және т.б. жатқызу қажет.
Мектептегі құқықтық әлеуметтену екі бағытта жүзеге асады. Біріншіден,
бұл арнайы сабақтардағы тікелей құқықтық әлеуметтену, бұндай сабақтарда
оқушыларға мемлекеттік құрылым, құқықтың қоғам өміріндегі орны мен
қызметтері туралы айтылады, азаматтардың құқықтары мен міндеттері және т.б.
туралы түсіндіріледі. Екіншіден, құқықтық әлеуметтенуге оқушылардың құқық
қорғау органдарының өкілдерімен кездесулері септігін тигізеді. Осы аталған
кездесулерде оқушыларға құқықтық нормаларды бұзбау қажеттілігі
түсіндіріледі және соттық тергеу әрекеттерінің мысалдарына сүйеніп, заң
бұзушылықтың салдары таныстырылады. Біздің елімізде тікелей құқықтық
әлеуметтендіру мектеппен ғана шектелмейді. Бұндай жұмыстар еліміздің барлық
жоғары оқу орындарында жалғастырылып, студенттер құқық негіздері және заң
психологиясы және т.б. сияқты пәндерді оқиды.

Жасөспірімдердің қылмыскерлігі және оның алдын алу шараларының
психологиялық және педагогикалық негіздері

Мінез-құлықтың бұзылуы немесе әлеуметтік бейімдеушілік деп мінез-
құлықтың әлеуметтік тұрғыдан мақұлданбаған формаларының пайда болуын
атайды. Бұл формалар соншалықты әр алуан болғанымен, олар басқа
жасөспірімдермен және үлкендермен жаман қарым-қатынастармен сипатталады.
Қиын жасөспірімдердің мінез-құлқындағы бәріне ортақ негізгі кемшіліктер:
адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастың өнегелі нормаларына жағымсыз
көзқарас (дөрекілік, қыңырлық, өтірік айту, қатыгездік, тәртіпсіздік және
т.б.), оқу жұмысындағы жағымсыз қылықтар (жалқаулық, көңіл қоймаушылық,
интеллектуалды енжарлық, танымдық қызығушылықтың болмауы және т.б.),
сонымен қатар екі түрдің жағымсыз қасиеттерінің бір мезгілде көрініс табуы.

Қиын жасөспірімдерге психологиялық және педагогикалық түзету
жұмыстары дер кезінде жүргілмесе, олар тұрақты асоциалды мінез-құлықпен
және заң бұзушылыққа бейімділікпен сипатталатын санатқа өтіп кетуі мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың заң бұзушылық әрекеттерінің мөлшерінің
төмендегі жіктелімі ұсынылады:
1. Биологиялық мотивтер,бұл мотивтер ағзаның физиологиялық тіршілік етуін
қамтамасыз етеді (жасөспірім өзін, ішімдікке салынған ата-анасын,
інілері мен қарындастарын асырайды): тамақ, отын ұрлау және т.б.;
2. Инфантилді мотивтер:өзін-өзі асырау немесе олжа табу мақсаттары
болмайды, романтикалық және шытырман реңкті мақсаттар басым болады,.
Мысалы, топта бос уақытты қызықты өткізу мақсатында дүңгіршекті
тонау: ұрланған заттарды бағаламайды, тамақ пен ішімдіктің қалғандарын
басқаларға берулері мүмкін;
3. Референтті топқа еліктеу реакциясы шеңберінде өзін-өзі таныту
мотивтері, мұнда топтық заң бұзушылықтардың әртүрлі варианттары
байқалады;
4. Материалды қамтамасыздану мақсатындағы пайдакүнемдік мотивтер.
5. Туысқандар мен жақындардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандырушы жалпы
адамзаттық мотивтер. Мысалы, өзі немесе інісі үшін велосипед ұрлау,
қарындасы үшін ойыншықтар ұрлау және т.б.
6. Агрессивті мотивтер. Бұндай мотивтер бұзақылыққа, вандализм
актілеріне, кек алу, өлтіру және т.б. бағыты бойынша дифференцивті
және дифференцивті емес әрекеттерге әкеледі;
7. Қорқыныш мотиві екі жақты болуы мүмкін: а) топтың мүшелеріне немесе
оның басшысына психологиялық тәуелді болу. ә) күштеп бағындыру және
қоқан лоқы көрсету арқылы бағындыру. Дәл осы жерде мотивтер күресі
анық көрінеді.
Жасөспірімдердің ішімдікке деген қатынасы және оны қолдануға
мотивациясы бойынша, жасөспірімдер төмендегі типологияға бөлінеді:
• әуестікпен ішімдік ішуді бастағандар;
• Өзін-өзі тұрақтандыру мақсатында ішімдік ішетіндер;
• ляззат алуды жақсы көретіндер;
• алкогольдік эстеттер;
• батылдылар;
• ішімдікке тәуелділер.
Улағыш заттарды қолдану мотивтері ішімдікті қолдану мотивтерімен
сәйкес келеді. Ең кең тарағандары:
• құмарлықпен қолдану;
• батырлығын көрсету;
• өзі сияқтылардың ортасында өзін-өзі танытуға ұмтылыс;
• топтық іс-әрекеттер (біреуге серік болу үшін);
• ляззат алуды қалау;
• Көңілін көтеруді қалау;
• Шынайы өмір мәселелерін ұмытып, галлюцинация әлеміне енуді қалау;
• Асоциалды және криминалды әрекеттердің басқа түрін істеу алдында
психологиялық кедергіні жою (топтық жыныстық қатынас жасар алдында,
қылмыс жасар алдында және т.б.).
Нашақорлық-төтенше күрделі әлеуметтік жағымсыз құбылыс. Бұл құбылыс
есірткі заттарын дайындауды, сақтауды және сатуды қамтиды. Бұл-халықаралық
сипатқа ие болған, қылмыстық сауданың ең табысты саласы. Бұл салада есірткі
заттарын тұтынушы ретінде де және қылмыстық кәсіптің субъектісі ретінде де
жасөспірімдер маңызды орын алады. Бұл салада жалғыз жұмыс істемейді. Әдетте
нашақорлар тобын жазалау мекемелерінде жазасын өтеп келген үлкен немесе
бозбала басқарады. Бұл топқа мынадай белгілер тән: айқын көрінетін
құпиялық, бірлескендік, топтағы рөлдердің нақты бөлінуі, өз заңдары мен
мінез-құлық ережелері, ақпарат алмасуда қолданылатын сигналдар. Есірткі
заттарын дайындаумен,сақтаумен және сатумен айналысатын топты көбінесе
нашақорлармен, яғни есірткі қолданылатындармен теңестіреді, бұл дұрыс емес.
Есірткі заттарын таратуды баю тәсілі ретінде таңдап алған топ мүшелері
есірткі заттарын пайдаланбайды. Бұндай топ тек қана есірткілер даярлайды,
сақтайды, сатады, қордалар ұйымдастырып, басқа адамдарды есірткілер
қолдануға қызықтырып, нашақорлыққа еліктіреді. Бірақ нашақорлық міндетті
түрде топтық қылмыстарға себепкер болады.
Ең танымал топтық қылмыстар:
1. Опиумдық мак, үнді, оңтүстік, маньчжурлық сора және басқада өсіруге
тыйым салынған, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктердізаңсыз егу
және өсіру;
2. Құпия нашақорлар тобы арқылы есірткі заттарын өсірілген аймақтан елдің
басқа аймақтарына тасымалдау;
3. Есірткілік әсері бар дәрі-дәрмектерді алу мақсатында жалған рецептер
жасау;
4. Дәрілік мақсаттарға арналған рецептер мен есірткілерді сату;
5. Есірткілерді қабылдайтын қордалар ұйымдастыру немесе ұстау немесе
осындай мақсаттарға ғимарат тауып беру;
6. Есірткінің әсері кезінде топтық қылмыс жасау немесе есірткі сатып
алуға қажетті қаражат табу үшін қылмыс жасау (тонау, ұрлау, қарақшылық
шабуылдар және т.б.).
Алдын алу шаралары мен олардың классификациясы
Зерттеулер жасөспірімдердің қылмыскерлігі үлкендердің
қылмыскерлілігіне қарағанда олармен күресу шараларына сезімтал келеді. Ең
алдымен, бұл жергілікті билік орындары жүзеге асыратын аймақтық деңгейде
жүзеге асыратын жалпыәлеуметтік, экономикалық, ұйымдастыру шаралары. Алдын
алу жұмысын оқу орындарында және сол оқу орындарында қызмет атқаратын
адамдармен тікелей ұйымдастыру қажет. Бұл жұмыс жалпы шаралармен қоса,
жасөспірімдердің топтық және индивидуалды қылмыстарының алдын алу бойынша
арнайы мақсатқа бағытталған психологиялық, педагогикалық, арнайы
криминологиялық шараларды қамтуы қажет.
Арнайы психологиялық және педагогикалық шаралар:
• Психодиагностикалық; оқуға түскен контингентті зерттеу және
қылмыс жасауға бейім тұлғаларды (есепте тұрған, қиын және
қараусыз қалған, сонымен қатар, сотталғандар мен колониялардар
келген оқушылар) анықтау, олардың мектептегі және мектептен тыс
достық байланыстарын анықтау;
• Психологиялық түзету: жұмыстың индивидуалды және ұжымдық
формаларын қолданып, осы оқушылармен жүйелі түрде құқықтық
тәрбиелеу жұмыстарын жүргізу; олардың тұлғааралық қарым-
қатынастарын бақылау;
• Психопрофилактикалық: жайсыз отбасынан, сонымен қатар, оқу
топтарынан шеттетілген жасөсіпірімдердің топтық заң
бұзушылықтарының ерте алдын алу шараларды кеңінен қолдану; оқу
орындарында және олардан тыс жерлерде де үнемі бақылау жүргізу.
Аталған шаралардың нәтижелі болууы кәмелетке толмағандардың қылмыстық
әрекеттерінің алдын алумен айналысатын мамандардың жоғары деңгейі мен
психологиялық және педагогикалық біліктілігіне, терең білімі мен
профилактикалық жұмыстың неізгі принциптерін ұстануына тығыз байланысты.

Дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылық бар жасөспірімдердің жас
ерекшеліктері мен жеке тұлғалық ерекшеліктері

Жасөспірімдік жасты зерттеуде Э.Ширангердің теориясы айрықша орын
алады. Ғалымның пікірінше, жеке тұлғаның ішкі дүниесі қандай болса да,
табиғи немесе әлеуметтік детерминанттармен байланыспайды. Оның шектеуінше
14-17 жас аралығындағы жасөспірімдік саты балалық тәуелсіздіктен арылуға
ұмтылу дағдарысымен түсіндіріледі. Берілген жастың негізгі жаңадан
қалыптасқан қасиеттері ретінде Меннің ашылуы, жаңадан рефлексияның пайда
болуы, өзінің жеке тұлғалығын ұғыну көрінеді.
Шпрангердің теориялық тұжырымдарын Ш.Бюллер нақтылаған. Оның
пікірінше, жасөспірімдік кезең –бұл бозбалалық кезеңнің жағымсыз сатысы.
Ерекше белгілері:қажетті физикалық және психологиялық мүмкіндіктермен
күшейтілмеген мазасыздану, ашушандық, агрессивтілік, мақсатсыз бүлік,
дербестікке ұмтылу.
Әлеуметтік орта факторларының психоаналитикалық дәстүрлері отбасының
ішкі қарым-қатынастармен тығыз байланысты. Қайнар көзі З.Фрейдтен
басталатын бұл бағыт сексуалды құмарлық энергиясы барлық мұқтаждықтардың
алғашқы негіздері –дамумен бірге жүретін барлық өзгерістердің қозғаушы күші
және себептері деп жариялайды. Жасөспірімдік кезеңдегі сексуалдықтың
өзгеруін психоаналитиктер, ең алдымен, объектінің өзгеруімен
байланыстырады: отбасы мүшелерінен-отбасынан тыс қарым-қатынастарға.
Ф.Элкиннің, У.Уистлидің, Э.Доуананың Дж.Адельсонның және т.б.
эмпирикалық зерттеулерінде (60-80 жылдары) жасөспірімдік жасты салыстырмалы
тұрғыда дағдарыссыз дамудың қолайлы кезеңі деп сипаттауға әрекет
жасалған. Тұтас алғанда жасөспірімдік жастың заманауи терияларында, бірінші
топ теорияларына қарағанда, жас ерекшелік дағдарыстары әдеттегі, қарапайым
құбылыс ретінде қарастырылады, ал бұндайлардың жоқтығы-сәтсіз дамудың
белгісі.
Жасөспірімдік жасты бөлек бір кезең ретінде қарастырмау керек, оны
даму динамикасында қарастыру қажет, себебі онтогенезде бала дамуының
заңдылықтарын, бұл дамудың күшін құрайтын қарама-қайшылықтарды білмей,
жасөсіпірімнің психикалық ерекшеліктерін айқындай мүмкін емес. Бұндай
зерттеулердің негізінде тұлғаның дамуын үдеріс ретінде қарастыратын
әрекеттік әдіс жатыр. Аталған үдерістің қозғаушы күштері:біріншіден, ішкі
қарама-қайшылықтарды шешу, екіншіден, қалыптасқан қажеттіліктерді қайта
құру мен жаңалардың пайда болуына жағдай жасайтын әрекет түрлерінің ауысуы
болып табылады.
Жасөспірімдердің соматикалық және жыныстық дамуының ерекшеліктері
денсаулық пен келер жылдары жұмысқа жарамдылығына ғана тікелей қатысты
емес, әлеуметтік дамудың толықтығын да айтарлықтай айқындайды.
Жыныстық жетілу нәтижесінде адам өзінің биологиялық жағынан ғана емес,
әлеуметтік тұрғыдан да ер немесе әйел жынысына жатуының ең жоғарғы
деңгейіне жететін үдеріс. Баланың жыныстық дамуы оның жалпы дамуынан
бөлінбейді және оның туылғанынан бастап үздіксіз жүреді. Алайда дамудың
белгілі бір сатысында ол кенеттен қарқынды жетіліп, қысқа мерзімнің ішінде
толық жыныстық кемеліне келеді. Бұл кезең жынстық жетілу кезеңі (басқаша
айтқанда, пубертатты) деп аталады. Жас ерекшеліктерінің кезеңдерге
бөлінуіне сай бұл жасөспірім жасы.
Орталық жүйке жүйесінің барлық осындай күйлерінің көрінісі
жасөспірімнің өз айналысында болып жатқан тіптен маңызды оқиғаларға бей-жай
қарауы, жақсы не жаман бағалауға деген селқостық секілді мінез-құлқындағы
ерекшеліктер болып табылады. Ата-аналар жасөспірім мейірімсіз, селқос,
оны ештеңе қызықтырмайды және ештеңе толқытпайды деген шағымдар айтады.
Басқа жағдайларда немесе басқа уақытта жасөсіпірім қандай да бір маңызды
оқиғаға, мақтауға немесе сөгіске еш жауап бермеуі мүмкін, бірақ қандай да
бір түкке тұрғысыз нәрсеге бола ашу шақыруы мүмкін.
Қыздарда эмоционалдық тұрғыдағы ауытқушылықтар –ренжігіштік, көңіл-
күйдің өзгеруі, жылауықтық болып табылса, ұл балаларда мінез-құлық пен
қозғаушы реакциялардың өзгеруі болып табылады (шуылдақтар, ұшқалақтар,
қолдарында бір нәрсені айналдырады, қозғайды, тыныш отыра алмайды).
Сабақтарда жасөспірім сөздік қорын жойып алғандай таяз жауап береді,
жай сөйлейді. Осы кезеңде қатты шаршау байқалады (мазасыздық, ұйқышылдық,
қалғып мүлгушілік немесе керісінше қатты қозу). Бой қарқынды дамиды және
осыған байланысты ауытқушылықтар пайда болады. Бұның негізінде екі себеп
бар: біріншісі, жекелеген мүшелер мен жүйелердің бірлескен жұмысының
бұзылуы, екіншісі қарқынды дамып келе жатқан ағзаға, мысалы, бас айналу,
көздің қарауытуы және тіптен ұзақ уақыт қозғалыссыз күйден дене жағдайының
кенеттен өзгеруінен туындайтын естен тану. Жасөспірімде тұрақты қан қысымын
тұрақтандыратын реттеуші жүйе дене өлшемінің тым жедел үлкеюіне байланысты
өз дамуынан уақытша артта қалады, сондықтан кешігіп іске қосылады. Екінші
әрекетке –омыртқаның қисаюы,денені тік ұстаудың бұзылуы жатады. Бұл тез
өсіп келе жатқан адам сүйегінің механиккалық төзімділігін қамтамасыз ету
үшін қажетті минералды тұздардың жетіспеушілігінің, сонымен қатар таза
ауада сирек болудың, аз қозғалудың салдарынан болады. Сүйектердің дамуы мен
олардың қалыпты жұмыс істеуі үшін буындарда орналасқан жүйке талшықтарын
қоздыру қажет.

Психологиялық-педагогикалық түзету іс-шараларының ұйымдастыру
негіздері

Жалпы білім беру мектебінің мұғалімі оқу-тәрбиелеу үрдісінде және
түзету педагогикалық іс-шарасында ең басты тұлға болып табылады. Ол айрықша
педагогикалық ықыласты қажет ететін оқушылармен түзету педагогикалық
үдерісін ұйымдастырады, нақты мазмұнын анықтайды және жүзеге асырады. Ол
оқушылар мен ата-аналар арасында байланыс орнатады, қарым-қатынасты
түзетеді, балалар мен жасөспірімдердің дамуы мен мінез-құлқындағы
кемшіліктердің алдын алуға және жеңуге бағытталған нақты әдістер мен
амалдарды іріктейді және қолданады.
Алайда, ғылыми зерттеулер мен мектептердегі педагогикалық тәжірибе
көрсеткендей, кез келген мұғалім түзетуші педагогикалық ықпалдардың толық
әдіс-тәсілдерін қолдана алмайды. 40-тан 70%-ға дейін мұғалімдер дамуы мен
мінез-құлқында ауытқушылық бар балалардың әртүрлі санаттарымен тәрбиелеу
және түзету жұмыстарын ұйымдастыруда қиыншылықтарға кездеседі.
Мұғалімнің кәсіби – педагогикалық әрекеті көпаспектілігімен және
көпфункционалдылығымен ерекшеленеді. Мұғалім балалардың әртүрлі
санаттарымен жұмыс істеу барысында дефектолог, педагог-реабилитолог,
әлеуметтік-педагог қызметтерін атқарады.
Мұғалімнің түзету педагогикалық әрекеті біріңғай педагогикалық
үрдістің құрамды бөлігі боп табылады, ал мұғалім – оның белсенді
қатысушысы. Сондықтан, оқу тәрбие үрдісі барысында баланың дамуы мен мінез-
құлқындағы ауытқушылықтын алдын алу және жеңу міндеттерін жүзеге асыру үшін
мұғалім педагогикалық үдерістің қатысушысы ғана болып қоймай, оны жүзеге
асыруға педагогикалық, физикалық және интелектуалды, адамгершілік, ең
бастысы-кәсіби тұрғыдан дайын болу қажет.
Бір сөзбен айтқанда, жалпы білім беретін мектептердің әр мұғалімі
қарапайым оқушылармен кәсіби – педагогикалық әрекетке дайын болуымен қатар,
дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылыға бар балалармен де түзету
педагогикалық жұмыс жүргізуге дайын болуы керек.
Педагогикалық әрекетке дайындық интегралды үлгі ретінде де, мұғалімнің
жеке тұлғасының ерекше жай күйі ретінде де көрініс табады, бұл оның бірнеше
компонеттерінің өзара әсері кезінде көрінеді: мотивациялық – құндылықтылық,
танымдық, операциялық-тәжірибелік, эмоционалды – еріктік және
рефлекстік.Мінез-құлықты түзету ауытқушы мінез-құлықты тұлғаға
психологиялық ықпал етудің ең адекватты және тиімді формаларының бірі болып
мақұлданған. Ол тікелей мінез-құлықты өзгертуге бағытталған және айқын
тәжірибелік сипатта болады. Бихевиоризмнің пайда болғаннан бері және
бүгінгі таңға дейін тұлғаның мінез-құлқы көбінесе сыртқы әрекеттермен
байланыстырылады. Қазіргі таңда ол классикалық мінез-құлық теориясы,
необихевиоризм, танымдық әдіс, әлеуметтік ілім теориясы, нейропсихология,
копинг-теория секілді бірнеше бағыттың синтезі болып табылады.
Психологиялық білімдерді еңгізу заңды түрде мінез-құлық ұғымының
тереңдеуіне әкелді. Мінез-құлық бірнеше деңгейлерге бөлінеді: мінез-құлыққа
түрткі болатын мотивация; мінез-құлықпен бірге жүретін эмоционалды
үдерістер; мінез-құлықтың өзін өзі түзетуі; ақпаратты танымдық тұрғыдан
өңдеу; сырттай бақыланатын көріністер мен мінез-құлықтар.Ауытқушы мінез-
құлықтың негізгі мынадай жүйелері белгілі:
Девиантты мотивация – бұл құндылықтар, қажеттіліктер, наным-сенімдер,
жеке тұлғалық ой пікірлер-белгілі бір адам үшін маңыды болып табылатындар
мен оны нормативке қайшы белсенділікке итермелейтіндердің барлығы.
Эмоционалды мәселелер және өзін-өзі реттеудің олармен тығыз байланысты
қиындықтары.
Жағымсыз-девиантты әлеуметтік тәжірибе – бұл дезадаптивтік мінез-
құлықтық стереотиптер, конгнитивтік бұрмалау мен жетіспеушілік, әлеуметтік
жағдайлармен бекітілетін, тұлғаның девианттылығын құрайтын, индивид
тәжірибесінде жағымды дағдылардың жоқтығы.
Девиантті мінез-құлық кезіндегі психологиялық араласудың басты
міндеттерін төмендегідей тұжырымдауға болады:
а) әлеуметтік бейімделуге немесе сауығуға мотивация қалыптастыру;
ә) тұлғалық өзгерістерге ынталандыру;
б) ауытқушы мінез-құлықтың нақты формаларын түзету;
в) тұлғалық өзгерістер немесе сауығу үшін әлеуметтік-психологиялық
қолайлы жағдайлар жасау.
Ауытқушы мінез-құлықтың түрлеріне қатысты әлеуметтік-психологиялық
араласудың жалпы стратегиялары.
Делинквентті мінез-құлық. Құқыққа қайшы және қоғамға қарсы мінез-құлық
жағдайында әлеуметтік-психологиялық ықпалдың негізгі стратегиясы қоғамдық
жазалау жағдайын ұйымдастыру болып табылады. Делинквентті мінез-құлық
кезінде психологиялық-әлеуметтік жұмыстың басты формалары кеңес беру,
психотерапия, соттық-психологиялық сараптама, саногенді орта қалыптастыру
болып табылады.
Бас бостандығынан айыру орындары жағдайларында психотерапия –
пенитенциарлық психотерапия – интервенцияның нашар жетілдірілген формасы
болғанымен, маңызды болып табылады.
Әлеуметтік ықпалдың делинквентті мінез-құлық үшін ең барабар тәсілдер
қоғамдық жазалау және әртүрлі түрленудірудегі мінез-құлықтық терапия болып
табылады.
Аддективті мінез-құлық. Аутодеструктивті мінез-құлыққа араласу
ерекшелігі аддикция түрі мен тәуелділік дәрежесіне байланысты болады.
Әр түрлі елдердің тәжірибелерін бағалай отырып, тәуелді мінез-құлықты
тұлғаға әсер етудің ғаламдық әлеуметтік стратегияларын 3 топқа бөлуге
болады: біріншіден, жазалау саясаты; екіншіден, қауіпті азайту саясаты –
прагматикалық әдіс; үшіншіден, қайтадан әлеуметтендіру саясаты.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг (ӘПТ). Тренингтік топтың
психологиялық ерекшеліктері.
Кең мағынада ӘПТ топтық жұмыстың белсенді әдістеріне негізделген
психологиялық тәжірибені білдіреді. Бұл білім берудің, қарым-қатынас,
әрекет, тұлғалық даму мен түзету саласындағы дағдылар мен іскерліктерді
үйретудің арнайы формаларын қолдану.
Жұмыстың мақсаттарын әр алуан, бірақ бағыттары мен мазмұны бойынша
әртүрлі тренингтік топтарды біріктіретін, жалпы мақсаттарды бөлуге болады:
а) топқа қатысушылардың психологиялық мәселелерін зерттеу және оларды
шешуге көмек көрсету;
ә) субьектілік көңіл күйді жақсарту және психикалық саулықты
беріктендіру;
б) психологиялық заңдылықтарды, адамдармен үйлесімді қарым-қатынас
үшін тұлғааралық өзара әсердің тетіктері мен тиімді тәсілдерін зерттеу;
в) ішкі және сыртқы мінез-құлықтық өзгерістерге негізделген
эмоционалдық ауытқулардың алдын алу немесе түзету үшін қатысушылардың өзін
өзі жете түсінуі мен өзін өзі бағалауын дамыту;
г) тұлғалық даму үдерісіне, шығармашылық мүмкіндікті жүзеге асыруға,
тіршілік әрекетіне, бақыт пен табысты сенуге көмектесу.
Тренинг – бұл тұлғаны жетілдіруге арналған арнайы ұйымдастырылған
оқыту формасы, тренинг кезінде төмендегі міндеттер шешімін табады:
Әлеуметтік-психологиялық білімдерді меңгеру;
Өзін-өзі тану және т.б. қабілетті дамыту;
Өзінің маңыздылығы, құндылығы туралы түсінігін дамыту, жағымды Мен –
концепциясын қалыптастыру.
Балалармен өткізілген ӘПТ тобының міндеті – өзін-өзі көрсетуге,
қабылдау мен өзін-өзі түсінуге үйрену не үшін қажет екендігін түсінуге
көмектесу.
Топтық тренингтің артықшылықтары:
Шектеуге қарсы әрекет етеді, тұлғааралық мәселелерді шешуге
көмектеседі, өз-өзіне тұйықталып қалуға және өз қиындықтарымен жалғыз
қалуға жол бермейді, басқалардың мәселелерін анықтайды.
Топ қоғамды кішкентай түрде бейнелейді, әріптестердің қысымы секілді
жасырын факторладрды анықтайды, шынайы өмірдегі өзара қарым-қатынас және
өзара байланыс жүйесін үлгілейді.
Өзіне құсастардан, шынайы, баға жетпес байланыс алуға мүмкіндік, өз
бейнеңді сенің қайғы-мұныңды өте жақсы түсінетін басқа адамдардың көзінен
көру, өйткені олар да сондай мәселелерді басынан өткеріп жатыр;
Топтағы өзара әрекеттестік әркімнің психологиялық мәселелерін
анықтауға көмектесетін жағдай туғызады.
Психологтың міндетті-қысымға бақылаудан шығуына және топтағы жемісті
қарым-қатынасты бұзуға мүмкіндік бермеу, топ өзін-өзі ашу, өзін-өзі талдау
және өзін-өзі түсіну үдерістерін жеңілдетеді.

Делинквинтті жүріс-тұрыс және әлеуметтік-педагогикалық қызмет

Кәмелетке толмаған балалардың қылмысқа бару мәселелері.
Қазіргі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.