Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Құқық кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы
Беттер саны
Орындаған Канапиянова Алиша Жумабайқызы
2019 жылы 18 мамырда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ______________ з.ғ.к. Б.Ж.Куандыков
Ғылыми жетекші _____________ аға оқытушы М.Ж. Қалшабаева
Арнайы тараулар кеңесшілері
______1______ _______________ аға оқытушы Ж.М.Нурмаханова
(тарау)
______2______ _______________ аға оқытушы М.А.Төленді
(тарау )
______3______ _______________ аға оқытушы М.А.Төленді
(тарау )
Норма бақылау _______________ аға оқытушы М.К.Абдикешов
Сарапшы ________________ з.ғ.к. Ж. Ю. Сайлыбаева
Алматы 2019
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Құқық кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Канапиянова Алиша Жумабайқызы
Жұмыс тақырыбы: Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы
Университет бойынша 2019 жылы 17 мамыр №260 - К бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2019 жыл 20 сәуір
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың бастапқы деректерi :
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, Ұлттық кітапхана
деректері, Академия кітапханасының деректері
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тiзiмi:
1.Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің түсінігі және оны мемлекеттік реттеу
2. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге меншік құқығы
3.Ауылшаруашылығы жер нарығын құқықтық реттейтiн заңдарды жетiлдiру мәселелерi
Ұсынылатын негiзгi әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 ж. 20 маусымдағы
Ә.Е.Бектұрғанов. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы, Жеті жарғы, 2017 ж
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшiлерi
Тарау
Кеңесшi
Мерзiмi
Қолы
1тарау
Нурмаханова Ж.М.
15.01.19
2 тарау
Төленді М.А.
18.02.19
3 тарау
Төленді М.А.
25.03.19
Кафедра меңгерушiсi _______________________ з.ғ.к. Б.Ж.Куандыков
Жұмыс жетекшiсi _______________ аға оқытушы М.Ж. Қалшабаева
Тапсырманы орындауға
қабылдадым студент ___________________ А. Канапиянова
_____________2019 ж.
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тiзiмi
Жетекшiге ұсыну мерзiмi
Ескертулер
1
1.1
1.2
Қазақстан Республикасының аграрлық құқығының қалыптасу тарихы және жалпы сипаттамасы
Аграрлық құқықтық қатынастардың дамуы мен жалпы түсінігі
Аграрлық құқықтың қазіргі құқық жүйесіндегі алатын орны мен рөлі, қайнар көздері
19.11.2018
2
2.1
2.2
2.3
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің- құқықтық механизмі
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы мен агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу ұғымы, міндеттері мен негізгі бағыттары
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқарудың принциптері мен әдістері
Аграрлық қатынастардың мемлекеттік органдарының жүйесі мен өкілеттіктері
24.12.2018
3
3.1
3.2
Халықаралық аграрлық
ынтымақтастықтың құқықтық негіздері және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жетілдіру мәселері
Қазақстан Республикасы мен шет елдердегі аграрлық қайта құруларды салыстырмалы құқықтық талдау
ТМД елдеріндегі аграрлық өзгерістерді құқықтық қамтамасыз ету.
26.03.2019
Кафедра меңгерушiсi _____________________ з.ғ.к. Б.Ж.Куандыков
Жұмыс жетекшiсi ________________ аға оқытушы М.Ж. Қалшабаева
Тапсырманы орындауға
қабылдадым студент _______________ А. Канапиянова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1
Қазақстан Республикасының аграрлық құқығының қалыптасу тарихы және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Аграрлық құқықтық қатынастардың дамуы мен жалпы түсінігі ... ... ... ..
8
1.2
Аграрлық құқықтың қазіргі құқық жүйесіндегі алатын орны мен рөлі, қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
2
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің- құқықтық механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.1
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы мен агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу ұғымы, міндеттері мен негізгі бағыттары...
18
2.2
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқарудың принциптері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.3
Аграрлық қатынастардың мемлекеттік органдарының жүйесі мен өкілеттіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3
Халықаралық аграрлық ынтымақтастықтың құқықтық негіздері және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жетілдіру мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
3.1
Қазақстан Республикасы мен шет елдердегі аграрлық қайта құруларды салыстырмалы құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
3.2
ТМД елдеріндегі аграрлық өзгерістерді құқықтық қамтамасыз ету ... ... .
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
Пайдаланнған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
72
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарына көшуден туындаған түбегейлі экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру қажеттілігі аграрлық салада шаруашылық жүргізу мен меншіктің әртүрлі нысандары үшін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар жасауға алып келді. Елдің жер құрылысының өзгеруі, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншіктің заңдық тұрғыдан бекітілуі аграрлық кәсіпкерліктің жаңа ұйымдық-құқықтық нысандарының қалыптасуы мен дамуы, аграрлық өндірісті реттеуде нарықтық экономикалық тетіктерді енгізу аграрлық құқықтық іс-әрекеттердің мазмұнындағы сапалық өзгерістер туралы куәландырады. Қоғамдық қатынастардың бұл саласы аграрлық шаруашылық жүргізудің Социалистік бекітулерін қайта қарауды, оларды құқықтық қамтамасыз етуге сапалы жаңа көзқарасты талап етті, оның деңгейі нарықтық параметрлер мен талаптарға әрдайым сәйкес келмеді. Аграрлық құқықтық қатынастарды реттеуде ғылыми негізделген тұжырымдамалық негіздің, кешенді және жүйелі тәсілдің болмауы жүргізіліп жатқан аграрлық қайта құрулар елеулі әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық-құқықтық шығындармен сүйемелденуіне алып келді.
Нарықтық аграрлық өзгерістердің ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігі бірден пайда болмады. Ауыл шаруашылық жерлерінің кең ауқымды учаскелерінің болуы, еңбек нарығы экономикасы саласында тәжірибесі жоқ көптеген ұжымдар және совхоздар, тозған ресурстар - бұл социализмнен қалған мұра, ал елдің дамуының болашақ жолы экономиканың осы секторы қалай өзгеретініне байланысты болды.
Индустрияландырудың көптеген жақтаушылары аграрлық секторды дамытудан бас тартты. Ауыл шаруашылығында нарықтық экономиканың өздігінен дамуы туралы үміттері өте тез сиреді. Жаппай жекешелендіру, бағаны түсіру саясаты мен басқалардың көмегімен аграрлық жүйені өзгертуге тырысты бірінші толқынның реформаторлары. Нәтижесінде, орталықтандырылған экономикалық жүйе құлдырап, дамымағандықтан, ал кейде аграрлық қатынастарды реттейтін қажетті құқықтық, экономикалық және басқа құралдардың жоқтығына байланысты нарықтық серпінге ие бола алмады.
1997 жылы еліміздің Үкіметі деңгейінде 2010 жылға дейін Ауыл шаруашылығын дамыту туралы бағдарламалық құжат әзірленді. Онда өтпелі кезеңдегі аграрлық өзгерістер нәтижелері, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы дағдарыстық құбылыстарды шектеу жөніндегі іс-шаралар жоспары жария етілді, ол орындалмады және өзінің қисынды аяқталуына жетпеді [1].
Бүгінгі күні ауылшаруашылық өндірісінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге, елдің қауіпсіздігін, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, құқықтық және басқа да шаралардың сәйкес келмейтіні байқалады.
Жоғарыда айтылғандар аграрлық өзгерістердің мәселелері аграрлық саясаттың тұжырымдамалық жаңа моделін қалыптастыру процесінде мемлекет пен құқықтың рөлін теориялық тұрғыдан пайымдауға және оны қазіргі жағдайда тиімді іске асыру үшін құқықтық құралдарды ұсынуға тиісті құқықтық ғылым тарапынан жіті назар аударуды талап ететінін көрсетеді.
Аграрлық қатынастар эволюциясының құқықтық аспектілері, бүгінгі күндегі аграрлық заңнаманың нарықтағы дамуын, осы саладағы қатынастардың ерекшеліктері аграрлық саясатты жүзеге асыру және егемен Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін олардың маңыздылығы тұрғысынан зерттелмеген. Бүгінгі күннің шындығы аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу проблемаларын одан әрі теориялық әзірлеуді, аграрлық саладағы құқықтық процестердің мәні мен үрдістерін құқықтық жүйеде барабар көрсету мақсатында айқындауды талап етеді.
Ғылыми-зерттеудің дәрежесі. Егеменді Қазақстан нарығын қалыптастыру және дамыту жағдайында аграрлық өзгерістердің, қалыптасу үрдісін дамытудың, аграрлық құқықтық қатынастардың функционалдық және негізгі ерекшеліктерінің тәжірибесі жүйелі зерттеу және ғылыми негізделген құқықтық тұжырымдаманы дамыту арқылы маңызды теориялық түсінік талап ететін күрделі және көлемді мәселе болып табылады.
Егемендік алғаннан бері біздің мемлекет қазірдің өзінде аграрлық және өзге де өзгерістерді жүзеге асыруда, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық мәселелерін шешуде белгілі бір тәжірибеге ие болып отыр. Аграрлық-құқықтық мектебінің іргелі зерттеулер жүргізу дәстүрі Қазақстанда бар, ол нарықтық экономика жағдайындағы жер қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету және жер құқығының даму тенденциялары мәселелерін өзінің ғылыми зерттеуімен белгілі (А.Е. Еренов, А.С. Стамкулов. А.Х. Хаджиев және А.Е. Бектұрғанов); құқықтық жер қатынастарын жүзеге асырудың іс жүргізу аспектілерін (Б. Ж. Әбдірайымов); аграрлық қатынастардың экономикалық және құқықтық механизмдері (А.Т. Асехулов, К.А. Шайбеков); қоршаған ортаны құқықтық қорғау және табиғатты пайдалану тұжырымдамалық негіздері (С.Б. Байсалов, Д.Л. Байдельдинов). Нарықтың дамуы және қалыптасуы жағдайында аграрлық сeкторды мемлекеттік реттеудің құқықтық аспектілері бойынша М.К. Жүсіпбекованың; Е.Ш. Дүсіпов, Ж.Ж. Нұрахметова. Б. Әлімжанов, Б.Б. Бегалиев, Ш.Б. Серікбаева жер нарығының қалыптасуы мен дамуын құқықтық қамтамасыз ету саласында, жер-құқықтық мәмілелердің ерекшеліктері, С. Есімқұлова, М.Н. Айдаболова, А. Дюсюпова ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалануды құқықтық реттеу саласында; К.Қуандықовтың нарықтық қатынастарды қалыптастыру және дамыту жағдайында ауыл шаруашылықты сумен қамтамасыз ету құқығы атты жұмыстары назар аударарлық.
Аграрлық - құқықтық ғылымды дамытуға ТМД заңгерлерінің ғалымдары үлкен үлес қосты, олардың арасында Г.Е. Быстров, С.А. Боголюбова, И.А. Иконицкая, М.И. Козырь, Н.И. Краснова, В.В. Устюкова, Ж.Т. Холмуминова, Б.М. Усманов, Ф.Р. Муратшина, Б.А. Воронин және басқалардың зерттеу жұмыстары аграрлық заң ғылымын дамытуға және оның жеке институттарын дамытуға нақты үлесін қосты.
Аграрлық -құқықтық ғылым саласындағы жоғарыда айтылған жаңалықтардың үлесін ескере отырып, нарықтың қалыптасуы мен дамуы жағдайында аграрлық құқықтық қатынастар мәселелеріне қатысты ешқандай кешенді жұмыс әлі де жоқ деп айтуға болады. Заманауи аграрлық заң ғылымының көптеген тұжырымдамалық мәселелері жеткілікті түрде көрінбеді және практикалық шешімдерге ие болмады.
Дипломдық зерттеудің мақсаты аграрлық құқықтық қатынастарды кешенді зерттеуден, тұжырымдамалық негіздерді, теориялық ережелерді, қорытындыларды, тәжірибелік ұсыныстар мен осы саладағы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру және оны қолдану практикасын негіздеу мен әзірлеуден тұрады.
Дипломдық жұмысқа зерттеудің мақсатына қойылған міндеттер қойылады. Аталған мақсат зерттеудің келесі негізгі міндеттерін қамтиды:
oo аграрлық қатынастардың құқықтық табиғатын талдау, нарық жағдайындағы заңдылықтарды және олардың даму ерекшеліктерін анықтау;
oo аграрлық құқықтық қатынастар объектісінің мәнін және олардың субьектілерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктерін анықтау;
oo аграрлық құқықтық қатынастар қағидаттарының жүйесін тұжырымдамалық талдау;
oo қазіргі құқық жүйесіндегі аграрлық құқық орнын анықтау;
oo аграрлық саясатты іске асырудың ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің құқықтық мәнінің функционалдық-мақсатты сипаттамаларын анықтау;
oo аграрлық қатынастарды реттеудегі экономикалық құралдарды құқықтық қамтамасыз ету жағдайын зерделеу;
oo халықаралық аграрлық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерделеу, оның аграрлық қатынастарды реттеудегі маңызын анықтау;
oo ТМД елдеріндегі аграрлық қайта құруларға салыстырмалы талдау жүргізу және дамыған мемлекеттер елдерінің аграрлық саясатының құқықтық тәжірибесін зерделеу;
Зерттеу тақырыбының объектісі. Қазақстанда нарықтың қалыптасуы мен дамуы жағдайында аграрлық өндіріс саласындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасындағы аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу механизмі болып табылады.
Зерттеудің теориялық негіздерін. Заңгер ғалымдардың агралық құқық қатынастары және ауыл шаруашылығы туралы ғылыми тұжырымдары мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативтік құқықтық деректер еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, ұлттық және шетелдік аграрлық заңнама, құқықтың басқа салаларының нормалары, аграрлық қатынастарды реттеуге тартылған халықаралық шарттар мен келісімдер құрайды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Тұжырымдалған теориялық ережелер мен ұсыныстар қазіргі аграрлық құқық теориясын тереңдетіп, дамытады және одан әрі ғылыми зерттеулерге негіз бола алады.
Дипломдық зерттеудің практикалық маңыздылығы тұжырымдалған ұсыныстары мен қорытындылары Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығына арналған заңдарын жетілдіру мәселелеріне қолданылуы мүмкін.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИППАТТАМАСЫ
1.1 Аграрлық құқықтың қалыптасу тарихы және жалпы түсінігі
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында Қазақстан Республикасының ең өзекті міндеттерінің бірі - ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту саясатын қалыптастыру және жүзеге асыру, республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің барлық секторларының тиімді жұмыс істеуі үшін оңтайлы жағдай жасау болып табылады.
Экономиканың маңызды секторы бола отырып, Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы бұрыннан бері республика үшін ұлттық табыстың 40 пайызын құрды, сонымен қатар елдегі жұмыс істейтін халықтың 30 пайызы экономиканың осы секторында нақты жұмыс істейтін.
Тарихымыз қазіргі уақытта біздің еліміздегі агроөнеркәсіпке аралас экономиканы жаңғыртуға, экономиканың аграрлық секторының жай-күйі мен даму перспективаларын қайта қарастыруға, талдауға және талдау жасауға бірегей мүмкіндігін береді.
Және осы тұрғыдан алғанда жетекші орынды, ауыл шаруашылық қызметінде туындайтын әлеуметтік қатынастарды реттейтін күрделі заң саласы ретінде аграрлық құқық алады. Аграрлық құқықты қалыптастырудың негізгі критерийлері - мемлекеттің аграрлық саясаты, ауылшаруашылық аграрлық заңды дамытудың мемлекеттік стратегиясы және құқықтық актілердің болуы саналады.
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады, мемлекеттің әл-ауқаты мен барлық қазақстандықтардың тұрмыс деңгейі негізінен оның табысты дамуына тәуелді .
Тарихи тұрғыдан алғанда, қазақ халқының өмірі мен игілігі экономиканың осы секторымен тығыз байланысты және қазақ халқының тарихында ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту өз қызметінің басты бағыттарының бірін иеленеді. Қазақ халқының өмірі мен тұрмысымен тығыз байланыста бола отырып, ауылшаруашылық өндірісі тұрмыстың ажырамас бөлігіне айналды және барлық уақытта аграрлық қатынастарды барынша оңтайлы құқықтық реттеу қажеттілігін тудырады .
Бұл мәселе өзінің табысты логикалық шешімін революцияға дейінгі Қазақстан кезінде тапқан, себебі еліміздегі ауыл шаруашылығының негізгі салаларын, мысалы, мал мен өсімдік шаруашылығын дамыту, кеңестік кезеңде қарастырылғандай, өздігінен жүзеге асырылмаған, сондықтан толық құқықтық реттеуді қазақ әдет-ғұрыптық құқық нормаларында, кейіннен Қасым, Есім, Тәуке хандарының және дала демократиясының басқа билеушілерінің заңдарында табатын. Аталған нормативтік-құқықтық актілер қазақ халқының барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығы өндірісінің негізінде пайда болған барлық салаларды қамтыды.
Қазақстан егеменді мемлекет ретінде еліміздің тарихын жаңаша зерделеуге, біздің барлық ұлттық-рухани байлығымызды қайта құруға мүмкіндік беретін дамудың дербес өркениетті жолына айналды. Өйткені елдегі тарихи проблемаларға әдіснамалық көзқарас, тұжырымдамадағы өзгерістер, шығармашылық ойлау еркіндігі, бұрынғы зерттеушілердің алынбаған көптеген құнды деректерді тарту және тағы да басқа жаңа мүмкіндіктер ашылды.
Қазіргі уақытта бұл тарихымыздың ашылу барысын зерттеу, аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына, агроөнеркәсіптік салалар мен салаларға қосқан үлесін зерттеу және талдау үшін тарихи ғылымның негізгі бағыттарының бірі болып келеді. Атап айтқанда, 1946-1980 жж.ел экономикасының дамуындағы ауыл шаруашылығының рөлі, оның дамуы, әдеттегі жұмыс күші өте маңызды. Кез-келген ұлттың шыққан себебі - ауылдың дәстүрлі мәдениеті. Ауылдың тарихы, қазақ халқының тарихы болып келеді.
Кеңестік кезеңде КСРО ауыл шаруашылығы жүйесінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы азық-түлік пен шикізатты негізгі өндірушілер мен жеткізушілердің бірі болып табылатын, сонымен қатар ауыл шаруашылық жүйесіндегі үстем жағдайлардың бірін иеленді, ауыл шаруашылығының тиімсіз және қарама-қайшы басқаруы, заңдық қолдаудың жеткіліксіздігінен кеңестік биліктің ең жақсы жылдарында Қазақстанның ауыл шаруашылығында дағдарыс құбылыстары өсе бастады. 1981-1985 жылдары ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің ұлғаюы байқалмағаны туралы фактіні айту жеткілікті болып отыр. Республикамыздағы егістік алқаптары зор болды, тек 25 млн. гектарға астықтар отырғызылатын, бірақ сол жылдары олардың өнімділігінің төмендеуіне тұрақты үрдіс пайда болды [2].
Мал шаруашылығында өнім өндіру, құс шаруашылығын қоспағанда, пайдасыз болды. Егер 1970 жылы совхоздық және колхоздық шаруашылықтардың пайдасыздық үлесі 15% болса, 1985 жылы ол 51% құрады. Мысалы, қойлардың саны 1971 жылдан 1981 жылға дейін 3,4 млнға өссе, ал 1981-1985 жылдары қойлардың санының өсуі тоқтатылды.
Бұл фактілер 1982 жылғы 24 мамырдағы КОКП ОК Пленумының КСРО-ның 1990 ж.- ға дейінгі азық-түлік бағдарламасы және оны жүзеге асыру шаралары туралы қабылдаған шешімінің сәтсіздікке ұшырағанын көрсетеді, басқару әдісі уақыттың рухына сәйкес келмеді және түбегейлі қайта құрылымдауды талап етті.
Кеңес Үкіметі ыдыранға дейін қазақтардың көпшілігі ауылдарда өмір сүріп, аграрлық секторда жұмыс істеді.Бұдан басқа, тұрғындарды азық-түлікпен, өнеркәсіптерді шикізатпен ауыл шаруашылық саласы қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан алғанда, ХХ ғасырда Қазақстанда жүргізілген кеңес аграрлық саясатының тарихын талдау қажет. Жалпы алғанда көптеген елдердің аграрлық мәселелер бойынша даму үрдісі күрделі және қарама-қайшы болды. Әлбетте, бұл Қазақстанмен де байланысты.
Егер қазақ аймағында кеңестік билік құрғаннан кейін социалистік меншікке негізделген ұжымдастыру саясаты жүзеге асырылды, колхоздар мен совхоздарды құру үшін негіз қаланды, сондай - ақ, ол екінші дүниежүзілік соғысқа дейін жаңа сипат алды, ал соғыстан кейінгі жылдары аграрлық саясат жалғастырылып, республикада 1950-ші жылдардың аяғында совхоздар, колхоздар құрылысы толық жеңіске жетті, 1960-1980-ші жылдары бұл саясат жалғаса берді.
Дамудың жаңа кезеңі Қазақстан Республикасының егемендігіне ие болу уақытынан басталды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасы агроөнеркәсіптік кешеннің құрамын қайта анықтады. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешені бүгінгі күні : шаруа қожалықтары, бірлестіктер, ұйымдар, өндірістік және тұтынy кооперативтерi, кәсіпорындар, және тағы басқа шаруашылық субъектілер түрінде құрылған. Олардың қатарына:
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын;
- ауыл шаруашылығына арналған өндіріс құралдарын өндіретін;
- ауыл шаруашылығы шикізатын және осы шикізаттан жасалған өнімдерді өңдеу, сақтау және сатуды қамтамасыз ететін;
- ауылдық елді мекендерге қызмет көрсететіндер жатады.
Агроөнеркәсіптік кешен жүйесіне экономикалық секторларды, өнеркәсіптерді, кәсіпорындарды, ұйымдарды және басқа шаруашылық субъектілерін жатқызу Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыретілігіне жатады. Осылайша, аграрлық қатынастарды үйлесімді дамытуға ықпал ететін негізгі факторлардың бірі аграрлық заңнама болып табылады. Аграрлық заңнама ауыл шаруашылығы саласындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жиынтығы ретінде түсініледі.
Өтпелі кезеңде Қазақстан Республикасының аграрлық заңнамасының негізгі мәселесі ауыл шаруашылығы өндірісінің социалистік жүйеден ауыл шаруашылығындағы саяси, экономикалық және құқықтық қатынастарды икемді реформалау үшін жағдай жасайтын еркін нарықтық жүйеге бірқалыпты көшуді қамтамасыз ету болып тұр.
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық жұмысты жақсарту ісінде аграрлық заңнаманы жетілдіру маңызды орын алады. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық қатынастары әртүрлі органдармен қабылданған көптеген нормативтік актілер санымен реттеледі. Олардың көбі шаруашылық қызметінің жаңа жағдайларына сәйкес келе бермейді.
Қолданыстағы заңнама шаруашылық қызметті жүргізу мен оны басқаруда қатынастардың бірлігін әрдайым ескеріп отырмайды. Оның үстіне, аграрлық заңнама ауқымды болып табылады, бұл оның практикалық қолданылуын қиындатады және заңның бұзылуына негіз болады. Аграрлық құқық нормаларын және қолданыстағы заңнаманы талдау ауыл шаруашылығының ауыл шаруашылығы өндірісінің табиғи-климаттық жағдайларға тәуелділігі сияқты негізгі ерекшеліктерін заң шығарушы орган әрдайым ескермейтіні туралы куәландырады, өйткені Қазақстан аумағы кең және түрлі табиғи-климаттық белдеулерді (далалар, жартылай шөлдер, шөлдер, ормандар) қамтиды, демек, мемлекет шығаратын нормативтік-құқықтық актілер осы өңірлік ерекшеліктерді ескеруге тиіс. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығы - жер және тірі организмдер өндірістің негізгі құралы болып табылатын экономиканың жалғыз секторы, сонымен қатар жұмыс кезеңі мен маусымдық кезең және циклділікті анықтайтын өндірістік кезең арасындағы сәйкессіздік осы сала үшін тән. Сондай-ақ аграрлық заңнаманы реформалау кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілерге дербестік беру, олардың қызметінде экономикалық тәуелсіздік пен құқықтық қорғауды қамтамасыз ету сияқты аграрлық құқық қағидаттарының негіздерін қолдана отырып, жоғары дамыған елдердің аграрлық секторын реформалауда тәжірибені кеңінен пайдалану қажет.
Қазақ халқының, әсіресе мал шаруашылығы саласындағы ғасырлық дәстүрлерін ескере отырып, революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның аграрлық заңнамасы мен ауыл шаруашылығын дамытудағы тәжірибесіне маңызды мән беру қажет. Аграрлық заңнаманың жаңа нормативтік-құқықтық актілерін әзірлеу кезінде аграрлық заңнаманың тарихын кезеңдеу кезеңдерін ескеру қажет. Аграрлық заңнаманың тарихын кезеңдеу оның негізіне алынатын критерийлерге байланысты әр түрлі болуы мүмкін, бұл мақсатқа жетуге байланысты . Ол кезеңдер:
1. революцияға дейінгі кезең, онда аграрлық қатынастарды реттейтін заңнама ретінде әдеттегі тұрмыста қолданатын нормалар және нормашығарушы субьекті ретінде отарлық әкімшіліктің жиынтығы рөл атқаратын.
2. 1917 жылғы қазаннан бастап жаппай ұжымдастыру басталғанға дейінгі кезеңдегі ауыл шаруашылығындағы тауар өндірушілерінің қызметін реттейтін заңнама осы кезеңді құрайды, онда шаруашылық жүргізудің негізгі ұйымдық-құқықтық нысандары жерді қоғамдық өңдеу жөніндегі серіктестіктер, ауыл шаруашылық коммуналары мен ауыл шаруашылық артельдері болды.
3. Жаппай ұжымдастыру (1929-1935 жж.) кезеңінде ауыл шаруашылығы заңнамасы, онда шаруашылық жүргізудің негізгі ұйымдық-құқықтық нысаны кейіннен колхоздың жалғыз дұрыс нысаны болып танылған ауыл шаруашылығы артельдері болды, олардың құқықтық негіздері ауыл шаруашылығы артельдерінің үлгілік жарғысымен реттелген. Көшпенді және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру белгілері көрініс тапты [3].
4. социализм жеңіске жеткен (1935-1956) кезеңдегі ауыл шаруашылық заңнамасы, оның негізгі ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны колхоздық шаруашылықтар болып табылады, олардың заңнамалық негізі колхоздың жарғысы болды.
5. ауыл шаруашылық заңнамасы дамыған социализм кезеңінде (1956-1985жж.). Бұл кезең ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын ішінара тарата отырып, ал одан әрі колхоздарды қайта ұйымдастыра отырып, мемлекеттің едәуір реформалау жүргізуімен сипатталады; бірінші орынға өндірістің барлық құралдарының меншігін толық мемлекеттік совхоздар шығады. Колхоздар мен совхоздар туралы заңнаманы дамытумен қатар vемлекет шаруашылық аралық кооперация және агроөнеркәсіп интеграциясы туралы заңнаманы дамытады, сондай-ақ жеке қосалқы шаруашылықтар туралы заңнаманы жетілдіруде, Азаматтардың меншігіндегі шарушылық өнімдерін көбейту туралы 1977 жылғы 14 қыркүйектегі КОКП ӨК мен КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысы қабылданды. Аталған нормативтік-құқықтық актілер азаматтардың жеке қосалқы шаруашылықтарының құқықтық жағдайын жетілдірді. Ауыл шаруашылығы заңнамасын дамытудың осы кезеңін "ауыл шаруашылығы өндірісін шоғырландыру және интеграциялау дәуірі" деп атауға болады.
6. Қайта құру кезеңінің ауыл шаруашылығы заңдары (1985-1990 жж.) осы кезең үшін жариялылық пен демократия жағдайында ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің құқықтарын кеңейту, сондай-ақ ауыл шаруашылығы кооперативтері мен шағын кәсіпорындардың кең желісін құруға бағыт алу неғұрлым тән сипат болып табылады. 1990 жылдың 21 мамырында шаруа қожалықтары туралы ҚазКСР Заңы қабылданды [4], ол шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысандарын реформалауды және субъектілердің - ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің құқықтық жағдайын айқындауды бастады.
7. Қазіргі аграрлық заңнама (1991 - қазіргі кезге дейінгі кезең) 1991 жылғы желтоқсанда КСРО Одағының Қазақстан Республикасының егемендік пен тәуелсіздікке ие болуына байланысты, мемлекеттің негізгі бағыты экономикалық қайта құру бағдарламаларымен анықталатын нарықтық экономикаға көшу болды, бұл жеке меншікті қалыптастыру, кәсіпкерлікті дамыту, меншіктің алуан түрлі нысандарын және ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу нысандарын қолдау негізінде аграрлық секторды қайта құру қажеттілігін туғызды.
Экономикалық реформа процесінде аграрлық сектордағы нарықтық қатынастарды дамытудың негізгі бағыттары мен принциптерін мақұлдаған заңнама қабылданды. Олардың ішінде жер реформасын жүргізу туралы актілер, жұмыс істеп тұрған социалистік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын жеке меншік қағидаттарында құрылатын кәсіпорындарға қайта құру және осы негізде кәсіпорындарды жекешелендіруді жүргізу туралы актілер, ауыл, село және агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басымдылығы туралы, Жер туралы, Мемлекеттік кәсіпорындардың мүлкін жекешелендірудің ерекшеліктері туралы және т. б. заңдар маңызды рөл атқарады.
Экономика салаларын реформалау саясаты аграрлық өндірісті дамытудың басымдығын болжайды. Бұл контексте көптеген шет елдерде (АҚШ, ГФР) ауыл шаруашылығын дамыту мен қорғаудың басымдылығы құрылымдық құқықтық деңгейге шығарылғанын көрсету қажет, өйткені бұл сала әлеуметтік тұрғыдан халықтың неғұрлым жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етеді және мемлекеттің конституциялық құрылысы мен саяси жүйесінің негізгі экономикалық кепілдіктерінің бірі болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешен саласындағы қайта құрудың басты бағыты нарықтық қатынастарды ауыл шаруашылығы қатынастарының барлық буындарына енгізу және ең алдымен-ауыл шаруашылығы нарығын қалыптастыру болып табылады. Аграрлық секторды қайта құру және оны одан әрі дамыту және жетілдіру проблемасы мемлекеттің саясаты мен стратегиясында жетекші орын алды. Туындаған қажеттілік негізінде 1991 жылғы 15 ақпанда Қазақстан Республикасында ауылды (село) және агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басымдылығы туралы Қазақстан Республикасының Заңы [5] қабылданды, ол халықты азық-түлікпен және ауыл шаруашылығы шикізатымен жабдықтауды жақсарту мақсатында ауылды, селоны және агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басымдылығын қамтамасыз етудің құқықтық негіздерін айқындайды. Жекелеген ережелерді нақтылай отырып, Қазақстан Республикасындағы ауылдық елді мекендер желісін шалғайдағы мал шаруашылығы мен шаруа қожалықтарының ауылдары және сондай-ақ халқы негізінен өнімді өндіру, қайта өңдеу, сақтау және өткізу салаларында жұмыс істейтін кенттер мен аудан орталықтары құрайды. Қазақстан Республикасы елді мекендердің санатына, көлеміне және орналасқан жеріне қарамастан, қоныстық желіні қорғайды.
Қазақстанда аграрлық реформалар үнемі тұрақсыз сипатқа ие болды-1991 жылы басталған бастап, кенеттен 1992-1993 жылдары тоқтады, содан кейін 1994-1995 жылдары жанданды, ал 1996 жылы 2000 жылға дейін қайтадан тоқтап қалды. Қазақстан тәуелсіздігінің барлық алғашқы бесжылдығы ауыл шаруашылығындағы өндірістің негізгі құралы ретінде жерге жеке меншік құқығын енгізумен Жер реформасы жүргізілді. Соңғы ағымдағы заңнама жер туралы заңда 1995 жылғы 22 желтоқсанда ресімделген.
Екінші бесжылдықта жекешелендіруден кейінгі кезеңдегі АӨК саласы үшін жаңа құқықтық алаң қалыптасты. 2005 жылы Жер кодексі қабылданды, Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды мемлекеттік реттеу туралы Заң қабылданды. 1994 жылдан бастап 2001 жылға дейін Қазақстанда аграрлық саясатты іске асыру үшін негізгі институттар құрылды:
1. 1995 жылы астықтың мемлекеттік интервенциясы үшін Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы АҚ;
2. 1994 жылы Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры АҚ егіс жұмыстарын қысқа мерзімді қаржыландыру және Өсімдік шаруашылығындағы шығындарды жабу үшін;
3. 1999 жылы ҚазАгроҚаржы АҚ АӨК субъектілеріне жабдықтар мен техниканы лизингке беру үшін;
4. 2001 жылы Аграрлық несие корпорациясы АҚ АӨК субъектілерін тікелей қарыздық қаржыландыру үшін;
5. 2006 жылы барлық осы институттар ҚазАгро Ұлттық басқарушы холдингі АҚ-ға біріктірілді.
2010 жылдан кейін, Кеден одағы құрылған сәттен бастап, Қазақстан әділетті нарықты ырықтандыру проблемасына тап болды және ДСҰ-ға кіру туралы келіссөздерді жаңартты.
Жергілікті салалық маңызы бар мәселе бойынша агроөнеркəсіптік кешен әлемдік нарықтағы мемлекеттік стратегиялық мақсаттардың бірі болды. Осылайша, 1992 жылдан бастап 2019 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанның аграрлық саясаты бірқатар түбегейлі өзгерістерге ұшырады және бірнеше мемлекеттік бағдарламаларды көрді [6].
1.2 Аграрлық құқықтың қазіргі құқық жүйесіндегі алатын орны мен рөлі, қайнар көздері
Аграрлық заң - ауыл шаруашылық саласындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін Қазақстан заңдарының күрделі саласы. Өзінің логикалық құрылысы бойынша күрделілік тұжырымдамасы заңның бұл саласы белгілі бір дәрежеде қайталама, яғни заңның басқа салаларының туындысын білдіреді. Ол ауыл шаруашылығы қызметінің барысында туындайтын барлық әлеуметтік қатынастарды толығымен шешу үшін қажетті жер заңнамасын,сондай-ақ, еңбeк пен әкімшілік және азаматтық құқықтық нормаларын қамтиды.
Сонымен қатар, аграрлық құқықты ауыл шаруашылығында туындайтын қатынастарды реттейтін және көп жағдайда аграрлық құқықтың ерекшеліктерін айқындайтын өзіндік, яғни өзіне тән нормалары бар.
Ғылыми оқу- әдебиеттерінде аграрлық құқық жалпыланған түрде заң ұғымы ретінде ауыл шаруашылығы өндірістік , сонымен байланысты өзге де қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін өзара байланысты құқықтық нормалардың ішкі бірлігімен байланысты жүйесін білдіретін құқықтың кешенді мамандандырылған саласы болып тұжырымдалған. Осы анықтама құқықтық саладағы аграрлық құқықтың жеткілікті дәлелді ұғымынан туындайды.
Қазіргі уақытта заң әдебиеттерінде аграрлық заңның тәуелсіз заң саласы немесе заңның күрделі саласы болып табылатындығына байланысты талқылаулар жалғастырылуда.
Кейбір ғалымдар аграрлық құқық дербес құқықтық сала деп санайды. А. И. Бобылев аграрлық құқықты қайталама құқықтық білім болып табылмайды және кешенді сипатқа ие емес деп санайды А. И. Бобылев [7].
Басқалары аграрлық құқық құқықтың кешенді саласы болып табылады деп санайды. Мұндай пікірді Г. Е. Быстров ұстанады [8].
Осыған байланысты Б. А. Жетпісбаев Аграрлық заң - құқықтық жүйелердің бірлігі мен аграрлық салада (жер, мүлік, еңбек, ұйымдық және басқару) әлеуметтік қатынастарды реттейтін жүйемен сипатталатын мамандандырылған құқықтық кешен.[9]. Ғалым С. Т. Күлтелеев өзінің пікірімен бөлісе отырып, бұл анықтама аграрлық құқықтың мазмұнын толық көрсетпейді деп санайды. Ол кешенділіктен басқа, аграрлық құқықтың дербестігі құқықтық нормалар құқық саласымен біріктірілетін қоғамдық қатынастардың біртекті түрін реттейтін оның құқықтық реттеудің мәні мен әдісімен айқындалады деп есептейді. [10].
Аграрлық құқықтың маңыздылығы бұл сала ауыл шаруашылығы қызметі процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар аясын реттейді.
Ал ауыл шаруашылығы қызметі өз кезегінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді, қайта өңдеуді және өткізуді қамтиды. Ауыл шаруашылығы экономика саласы ретінде өнеркәсіпті шикізатпен, ал халықты тамақ өнімдерімен қамтамасыз етеді.
Кейбір ғалымдар осы кешенді құқық саласының бар болуын жоққа шығарады, дегенмен аграрлық заң саласының бар екендігін мойындайды. Олардың пікірінше, аграрлық құқық дербес құқық саласы ретінде өмір сүре алмайды. Аграрлық құқықтанушылардың басқа тобы экономиканың дербес саласы ауыл шаруашылығы түрінде берілген барлық заңдылықтармен байланысты, аграрлық құқық түрінде ұсынылған құқықтың дербес саласының болуы мүмкін деп санайды (Қ. Ж. Қуандықов). Басқалар ойлайды (3. А. Павлович), аграрлық қатынастарды реттейтін құқық нормалары агроөнеркәсіптік құқыққа жатады. Басқалары аграрлық құқық шаруашылық құқықтың қосалқы саласы болып табылады деп санайды [11].
Сол сияқты, аграрлық құқық құқықтың дербес саласы ретінде өзінің танылуына ие болды және басқа да дәстүрлі құқық салалары секілді барлық заңды институттарымен тәуелсіз құқық саласына айналды. Аграрлық құқықтың пайда болу тарихы да қызықты болып келеді.
Аграрлық заңның пайда болуы жер заңдарының пайда болуымен тығыз байланысты, аграрлық қарым-қатынастарды реттеуге қатысты барлық мәселелер осы саланың құзыретіне жатады. Кейіннен, жерді дамыту процесінде жер заңнамасы әртүрлі әлеуметтік қатынастарды, жекелеп көрсетсек : су, орман, орман шаруашылығы және басқа да мәселелерді реттейтін көптеген заң актілеріне кіргізе бастады, бұл ол жер заңын ауыр және көлемді етіп жасады және практикалық қолдану үшін ыңғайсыз етті.
Осы жағдайдың нәтижесінде жер заңдарының бірнеше жаңа салаларын оқшаулаудың айқын әрі толық қажеттілігі болды, ал кейін бұл заң салалары кейіннен өздігінен дамыды және тау-кен, су, орман және басқа да құқық салаларында, соның ішінде ауыл шаруашылығындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін заңдарға бөлінді.
Аграрлық құқық деген атауды бұл сала жиырмасыншы жүзжылдықтың 90-шы жылдарында ғана алды, бұған дейін өте ұзақ және қарама-қайшы даму жолынан өтті. Осылайша, кеңестік кезеңде бұл сала колхоз құқығы деп аталды. 70-ші жылдары ҚазМУ совхоз құқығы мәселесін қамтитын арнайы курс әзірленді. Ары қарай бұл салалар ауыл шаруашылығы құқығына өзгерді және соңында бүгінгі күні барлық университеттер мен факультеттердің оқу жоспарларында бұл сала аграрлық заң курсы түрінде ұсынылған.
Тәуелсіз Қазақстан кезінде осы ғылымды дамытуға еліміздің заңгер ғалымдар біраз жұмыс жасады. Олардың арасында Б.А. Жетпісбаев, С.Т. Күлтелеев, А.Е.Бектұрғанов, Н.Б. Мухитдинов, Л.К.Еркінбаева, тағы басқалар да бар .
Мемлекеттегі аграрлық мәселердің дамуын талдау үшін С. И. Имaнбердиеваның және К. А. Берденованың Aграрная политика тоталитарного госудaрства как фaктор кризисного состояния сельского хозяйства Казахcтана[12] бірлескен жұмыстарына негізделіп қарастыыруға болады.
Дамудың қазіргі кезеңінде аграрлық құқықтың заңда көрініс алуының әртүрлі түрлері бар: кейбір жағдайларда ол заңның тәуелсіз саласы, ал қалған жағдайларда ғылымның және оқу пәні ретінде үшінші жағдайда заңнамалық сала ретінде ұсынылады. Барлық жағдайларда аграрлық заңнаманың негізгі міндеті аграрлық саланың барлық мәселелерін кешенді, жүйелі түрде шешу болып табылады. Аграрлық құқықты құқықтық реттеу субъектісі ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру бойынша әлеуметтік қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар, белгілі бір заң саласының субъектісі бола алу үшін, басқа құқық салаларының нормаларымен реттелетін басқа әлеуметтік қатынастардан ерекшеленетін ерекшеліктерге ие болуы керек. Құқықтық реттеудің тәуелсіз субъектісі ешқандай заң саласын білдірмейді. Жоғарыда айтылғандай, аграрлық заңның, сондай-ақ оның заңды сипатының бар-жоқтығы туралы мәселе бұрынғыдай талқыланбайды, бұл таңқаларлық емес, өйткені ол жаңа пайда болған сала туралы айтылған. Нарықтық қатынастарға ауысуына байланысты елімдің аграрлық саясатының бағыттарының бірі жер қатынастарын реформалау болды. Еліміздің Конституциясына сәйкес, оның жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жaнуарлар дүниесі және басқa да табиғи ресурстаp мемлекеттік меншікте болады [13]. Жер заңында белгіленген негiздерде, шарттарда және шектерде жеке меншiкте болуы мүмкiн. Осы конституциялық жағдай жер меншік институтының қалыптасқан ұғымдары мен ерекшелігін түбегейлі өзгертті, ол кездерде жалғыз монополист және жер иесі мемлекет болып табылатын. Қазақстан Республикасының жер заңнамасы да өзгерді. 1995 жылдағы 22 желтоқсaнда Жер туpалы заң күшi бар Президент Жaрлығы қабылданды [14], оның 30-бабының 3-тармағына сәйкес жер учаскесіне жеке меншiк болып азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғaлардың меншiгі болып табылады. 2001 жылғы 24 қаңтарда Жер туралы Қазақстан Республикасының Заңы [15] жарияланғанына байланысты Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы жарамсыз деп танылғаны туралы No 152-11 қаулысы шығарылды. Қазақстан Республикасының Жер туралы заңына сәйкес , жер учаскелерінің мемлекеттік меншік пен жеке меншік құқығы Қазақстан Республикасында танылады және бірдей қорғалады. Дәстүрлі түрде жер қатынастары қазақстандық жер құқығы нормаларымен реттеледі, аграрлық құқық нормаларымен негізінен ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануға байланысты жер қатынастары реттеледі және аграрлық құқық нормалары негізінен ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің осы жерлерді ұтымды пайдалану жөніндегі құқықтары мен міндеттерін анықтайды. Егер жер қатынастарын неғұрлым кең аспектіде қарайтын болсақ, жер қатынастары бүгінгі күні аграрлық және жер құқығы нормаларымен ғана реттелмеген, аталған нормалардан басқа, жер қатынастарын реттеу Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде де орын табады, өйткені жер бүгінде азаматтық-құқықтық айналымға енгізілген және онымен әртүрлі азаматтық-құқықтық мәмілелер жасауға болады: сатып алу-сату, жалға алу, сыйға тарту және т. б. Құқықтық реттеудегі осы үрдістер бұл қатынастарды көрші заң нормаларына нақты бөлуді талап етеді.Ауыл шаруашылығында туындайтын және үнемі қатысып отырған басқа да қатынастар тобы мүліктік қатынастар түрінде ұсынылған, Бұл ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мүлкімен тікелей байланысты. Әрине, мүліктік қатынастар дәстүрлі түрде Азаматтық құқық нормаларымен реттеледі, бірақ сонымен қатар ауыл шаруашылығында пайда болатын мүліктік қатынастардың өз ерекшеліктері бар, бұл азаматтық заңнамамен әрдайым ескерілмейді және бұл ретте аграрлық құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын және осы қатынастарды реттейтін аграрлық заңнаманың мәні даусыз болып табылады. Мысалы, 1991 жылғы 14 қаңтарда Мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүлкін жекешелендіру ерекшеліктері туралы Қазақстан Республикасының Заңы [16] қабылданды, ол мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүлкін жекешелендіру процесінде туындайтын аграрлық мүліктік қатынастарды құқықтық реттеуді нақты белгіледі.
Ауыл шаруашылығы қызметі саласында туындайтын еңбек қатынастары ауыл шаруашылығы өндірісінің құрамдас бөлігі болып табылады және аграрлық құқық нормаларымен ғана емес, еңбек заңнамасының нормаларымен реттеледі, еңбек қатынастарының едәуір бөлігі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсан айындағы Қазақстан Республикасындағы еңбек туралыЗаңымен реттелген, бұл ретте осы Заңның қолданылу аясы республиканың бүкіл аумағында және Қазақстан Республикасының аумағында өзінің еңбек қызметін жүзеге асыратын барлық адамдарға (азаматтарға, азаматтығы жоқтарға, шетелдіктерге) қолданылды. Сонымен қатар өндірістік және тұтыну кооперативтерінде, шаруа қожалықтарында, басқа да ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінде ауыл шаруашылығы өндірісімен айналысатын адамдардың еңбек қызметі аграрлық заң нормаларымен: Шаруа (фермер) қожалықтары туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 31 наурыздағы Заңымен [17], селолық тұтыну кооперациясы туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 21 шілдедегі Заңымен [18] және басқалармен реттелген. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығы еңбек қатынастары, мысалы, ауыл шаруашылығы кооперативтері жергілікті сипаттағы аграрлық заң нормаларымен реттеледі, оның мысалы кооператив жарғылары, құрылтай шарттары немесе түрлі ауыл шаруашылығы ұйымдары, кәсіпорындар, шаруа қожалықтары жағдайларында еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі белгілі бір ауыл шаруашылығы науқандары кезеңінде шығарылған актілер (еңбекті ұйымдастыру, Еңбек күні тәртібі және т.б.) мысал бола алады.
Қазақстан аграрлық құқығы құқықтың мамандандырылған кешенді саласы ретінде меншік нысанына қарамастан, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының, ұйымдарының және олардың бірлестіктерінің өндірістік-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасатын өзара тығыз байланысты жер, мүліктік, еңбек және ұйымдық-басқару қатынастарын, сондай-ақ аграрлық кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың қызметін реттейді. Аталған қатынастардың жиынтығы аграрлық ретінде танылады және кешенді сипатта болады. Бұл ретте өндірістік-шаруашылық қызмет ұғымы іс - әрекеттің кең ауқымын қамтиды және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және сату және осы кәсіпорындар қызметкерлерінің, ауыл тұрғындарының өндірістік және мәдени - тұрмыстық қажеттіліктеріне қызмет көрсету жөніндегі ішкі және сыртқы шаруашылық қызметінің жиынтығы ретінде сипатталады. Осыдан аграрлық қатынастар қандай да бір біртекті қоғамдық қатынастар емес, өзара байланысты қоғамдық қатынастардың органикалық кешені болып табылатын және осы сападағы аграрлық қатынастардың жалпы рулық ұғымын құрайтын қатынастар болып табылады.
Қазақстан Республикасы экономикасының ажырамас бөлігі бола отырып және осы тектес құрылымдарға жататын барлық заңдылықтарға бағынады, ауыл шаруашылығының оны экономиканың басқа салаларынан ерекшеленетін бірқатар елеулі белгілері бар. Шаруашылық өндірісінің ереқшеліктері ағрарлық құқықтың ерекшеліктерің де қалыптастырады. Мұндай ерекшеліктерінің қатарына келесілерді жатқызуға болады:
- шаруашылық - азық-түлік және ауыл шаруашылықтық шикізатын өндіретін экономиканың жалғыз секторы;
- шаруашылық өндірісіндегі жерден басқа өндірістің негізгі құралдары ретінде тірі организмдер пайдаланылады, бұл экономиканың басқа салаларында орын таба алмайды;
- шаруашылығы өндірісінің топырақ және табиғи-климаттығы жағдайларға және адамның еркіне байланысты емес өзге де жағдайларға (құрғақшылық, егіннің жеткіліксіздігі және тағы басқалар) тәуелділігі.
- экономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығында жер өндірістің негізгі құралы болып табылады, ал экономиканың басқа салалары үшін жер өзінің объектілерін: ғимараттарды, құрылыстарды, коммуникациялық желілерді және тағы басқаларды орналастыру үшін кеңістіктік базисі ретінде пайдаланылады.;
- ауыл шаруашылығы өндірісіне маусымдық және циклдік өндіріс тән.
Мысалы, жазғы, көктемгі және күзгі кезеңдерде жылдың қысқы кезеңіне қарағанда ауыл шаруашылығы жұмыстарының көп бөлігі жүзеге асырылады. Осы контексте ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қызметкерлерінің қысқы уақытта жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету, жалақыны бөлуді реттеу, еңбек демалысын ұтымды ұсыну, санитарлық-курорттық емдеуді қамтамасыз ету және басқалар сияқты процестерді реттеу қажет болып табылады.
- шаруашылығы өндірісінің циклділігі көбінесе өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық және физиологиялықтық ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады, бұл бірінші кезекте өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, мал азығы өндірісі және т.б.қатысты (турды тіреуіштер, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің вегетация процесі, ветеринариялық-профилактикалық іс-шараларды жүргізудің маусымдық тәуелділігі, мал азығын, егістерді дайындау және басқалар).
- жұмыс кезеңінің өндіріс кезеңімен сәйкес келмеуі (егіс кезеңінде себілген тұқымдар бұдан әрі осы өрісте жұмыс істейтін не жұмыс істемейтініне қарамастан өсіп, өсуде және тірі организмдердің биологиялық және физиологиялықтық даму заңдылықтарына сәйкес біреудің еңбектеріне қарамастан жалпы дамиды).
Ауыл шаруашылығы өндірісінің аталған ерекшеліктері аграрлық құқықтың ерекшеліктерің қалыптастырады, бұл олардың органикалық өзара байланысы мен бірлігін негіздейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, аграрлық құқық -- бұл ауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Құқық кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы
Беттер саны
Орындаған Канапиянова Алиша Жумабайқызы
2019 жылы 18 мамырда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ______________ з.ғ.к. Б.Ж.Куандыков
Ғылыми жетекші _____________ аға оқытушы М.Ж. Қалшабаева
Арнайы тараулар кеңесшілері
______1______ _______________ аға оқытушы Ж.М.Нурмаханова
(тарау)
______2______ _______________ аға оқытушы М.А.Төленді
(тарау )
______3______ _______________ аға оқытушы М.А.Төленді
(тарау )
Норма бақылау _______________ аға оқытушы М.К.Абдикешов
Сарапшы ________________ з.ғ.к. Ж. Ю. Сайлыбаева
Алматы 2019
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Құқық кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Канапиянова Алиша Жумабайқызы
Жұмыс тақырыбы: Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы
Университет бойынша 2019 жылы 17 мамыр №260 - К бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2019 жыл 20 сәуір
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың бастапқы деректерi :
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, Ұлттық кітапхана
деректері, Академия кітапханасының деректері
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тiзiмi:
1.Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің түсінігі және оны мемлекеттік реттеу
2. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге меншік құқығы
3.Ауылшаруашылығы жер нарығын құқықтық реттейтiн заңдарды жетiлдiру мәселелерi
Ұсынылатын негiзгi әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 ж. 20 маусымдағы
Ә.Е.Бектұрғанов. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы, Жеті жарғы, 2017 ж
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшiлерi
Тарау
Кеңесшi
Мерзiмi
Қолы
1тарау
Нурмаханова Ж.М.
15.01.19
2 тарау
Төленді М.А.
18.02.19
3 тарау
Төленді М.А.
25.03.19
Кафедра меңгерушiсi _______________________ з.ғ.к. Б.Ж.Куандыков
Жұмыс жетекшiсi _______________ аға оқытушы М.Ж. Қалшабаева
Тапсырманы орындауға
қабылдадым студент ___________________ А. Канапиянова
_____________2019 ж.
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тiзiмi
Жетекшiге ұсыну мерзiмi
Ескертулер
1
1.1
1.2
Қазақстан Республикасының аграрлық құқығының қалыптасу тарихы және жалпы сипаттамасы
Аграрлық құқықтық қатынастардың дамуы мен жалпы түсінігі
Аграрлық құқықтың қазіргі құқық жүйесіндегі алатын орны мен рөлі, қайнар көздері
19.11.2018
2
2.1
2.2
2.3
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің- құқықтық механизмі
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы мен агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу ұғымы, міндеттері мен негізгі бағыттары
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқарудың принциптері мен әдістері
Аграрлық қатынастардың мемлекеттік органдарының жүйесі мен өкілеттіктері
24.12.2018
3
3.1
3.2
Халықаралық аграрлық
ынтымақтастықтың құқықтық негіздері және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жетілдіру мәселері
Қазақстан Республикасы мен шет елдердегі аграрлық қайта құруларды салыстырмалы құқықтық талдау
ТМД елдеріндегі аграрлық өзгерістерді құқықтық қамтамасыз ету.
26.03.2019
Кафедра меңгерушiсi _____________________ з.ғ.к. Б.Ж.Куандыков
Жұмыс жетекшiсi ________________ аға оқытушы М.Ж. Қалшабаева
Тапсырманы орындауға
қабылдадым студент _______________ А. Канапиянова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1
Қазақстан Республикасының аграрлық құқығының қалыптасу тарихы және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Аграрлық құқықтық қатынастардың дамуы мен жалпы түсінігі ... ... ... ..
8
1.2
Аграрлық құқықтың қазіргі құқық жүйесіндегі алатын орны мен рөлі, қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
2
Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің- құқықтық механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.1
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы мен агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу ұғымы, міндеттері мен негізгі бағыттары...
18
2.2
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқарудың принциптері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.3
Аграрлық қатынастардың мемлекеттік органдарының жүйесі мен өкілеттіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3
Халықаралық аграрлық ынтымақтастықтың құқықтық негіздері және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жетілдіру мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
3.1
Қазақстан Республикасы мен шет елдердегі аграрлық қайта құруларды салыстырмалы құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
3.2
ТМД елдеріндегі аграрлық өзгерістерді құқықтық қамтамасыз ету ... ... .
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
Пайдаланнған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
72
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарына көшуден туындаған түбегейлі экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру қажеттілігі аграрлық салада шаруашылық жүргізу мен меншіктің әртүрлі нысандары үшін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар жасауға алып келді. Елдің жер құрылысының өзгеруі, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншіктің заңдық тұрғыдан бекітілуі аграрлық кәсіпкерліктің жаңа ұйымдық-құқықтық нысандарының қалыптасуы мен дамуы, аграрлық өндірісті реттеуде нарықтық экономикалық тетіктерді енгізу аграрлық құқықтық іс-әрекеттердің мазмұнындағы сапалық өзгерістер туралы куәландырады. Қоғамдық қатынастардың бұл саласы аграрлық шаруашылық жүргізудің Социалистік бекітулерін қайта қарауды, оларды құқықтық қамтамасыз етуге сапалы жаңа көзқарасты талап етті, оның деңгейі нарықтық параметрлер мен талаптарға әрдайым сәйкес келмеді. Аграрлық құқықтық қатынастарды реттеуде ғылыми негізделген тұжырымдамалық негіздің, кешенді және жүйелі тәсілдің болмауы жүргізіліп жатқан аграрлық қайта құрулар елеулі әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық-құқықтық шығындармен сүйемелденуіне алып келді.
Нарықтық аграрлық өзгерістердің ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігі бірден пайда болмады. Ауыл шаруашылық жерлерінің кең ауқымды учаскелерінің болуы, еңбек нарығы экономикасы саласында тәжірибесі жоқ көптеген ұжымдар және совхоздар, тозған ресурстар - бұл социализмнен қалған мұра, ал елдің дамуының болашақ жолы экономиканың осы секторы қалай өзгеретініне байланысты болды.
Индустрияландырудың көптеген жақтаушылары аграрлық секторды дамытудан бас тартты. Ауыл шаруашылығында нарықтық экономиканың өздігінен дамуы туралы үміттері өте тез сиреді. Жаппай жекешелендіру, бағаны түсіру саясаты мен басқалардың көмегімен аграрлық жүйені өзгертуге тырысты бірінші толқынның реформаторлары. Нәтижесінде, орталықтандырылған экономикалық жүйе құлдырап, дамымағандықтан, ал кейде аграрлық қатынастарды реттейтін қажетті құқықтық, экономикалық және басқа құралдардың жоқтығына байланысты нарықтық серпінге ие бола алмады.
1997 жылы еліміздің Үкіметі деңгейінде 2010 жылға дейін Ауыл шаруашылығын дамыту туралы бағдарламалық құжат әзірленді. Онда өтпелі кезеңдегі аграрлық өзгерістер нәтижелері, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы дағдарыстық құбылыстарды шектеу жөніндегі іс-шаралар жоспары жария етілді, ол орындалмады және өзінің қисынды аяқталуына жетпеді [1].
Бүгінгі күні ауылшаруашылық өндірісінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге, елдің қауіпсіздігін, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, құқықтық және басқа да шаралардың сәйкес келмейтіні байқалады.
Жоғарыда айтылғандар аграрлық өзгерістердің мәселелері аграрлық саясаттың тұжырымдамалық жаңа моделін қалыптастыру процесінде мемлекет пен құқықтың рөлін теориялық тұрғыдан пайымдауға және оны қазіргі жағдайда тиімді іске асыру үшін құқықтық құралдарды ұсынуға тиісті құқықтық ғылым тарапынан жіті назар аударуды талап ететінін көрсетеді.
Аграрлық қатынастар эволюциясының құқықтық аспектілері, бүгінгі күндегі аграрлық заңнаманың нарықтағы дамуын, осы саладағы қатынастардың ерекшеліктері аграрлық саясатты жүзеге асыру және егемен Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін олардың маңыздылығы тұрғысынан зерттелмеген. Бүгінгі күннің шындығы аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу проблемаларын одан әрі теориялық әзірлеуді, аграрлық саладағы құқықтық процестердің мәні мен үрдістерін құқықтық жүйеде барабар көрсету мақсатында айқындауды талап етеді.
Ғылыми-зерттеудің дәрежесі. Егеменді Қазақстан нарығын қалыптастыру және дамыту жағдайында аграрлық өзгерістердің, қалыптасу үрдісін дамытудың, аграрлық құқықтық қатынастардың функционалдық және негізгі ерекшеліктерінің тәжірибесі жүйелі зерттеу және ғылыми негізделген құқықтық тұжырымдаманы дамыту арқылы маңызды теориялық түсінік талап ететін күрделі және көлемді мәселе болып табылады.
Егемендік алғаннан бері біздің мемлекет қазірдің өзінде аграрлық және өзге де өзгерістерді жүзеге асыруда, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық мәселелерін шешуде белгілі бір тәжірибеге ие болып отыр. Аграрлық-құқықтық мектебінің іргелі зерттеулер жүргізу дәстүрі Қазақстанда бар, ол нарықтық экономика жағдайындағы жер қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету және жер құқығының даму тенденциялары мәселелерін өзінің ғылыми зерттеуімен белгілі (А.Е. Еренов, А.С. Стамкулов. А.Х. Хаджиев және А.Е. Бектұрғанов); құқықтық жер қатынастарын жүзеге асырудың іс жүргізу аспектілерін (Б. Ж. Әбдірайымов); аграрлық қатынастардың экономикалық және құқықтық механизмдері (А.Т. Асехулов, К.А. Шайбеков); қоршаған ортаны құқықтық қорғау және табиғатты пайдалану тұжырымдамалық негіздері (С.Б. Байсалов, Д.Л. Байдельдинов). Нарықтың дамуы және қалыптасуы жағдайында аграрлық сeкторды мемлекеттік реттеудің құқықтық аспектілері бойынша М.К. Жүсіпбекованың; Е.Ш. Дүсіпов, Ж.Ж. Нұрахметова. Б. Әлімжанов, Б.Б. Бегалиев, Ш.Б. Серікбаева жер нарығының қалыптасуы мен дамуын құқықтық қамтамасыз ету саласында, жер-құқықтық мәмілелердің ерекшеліктері, С. Есімқұлова, М.Н. Айдаболова, А. Дюсюпова ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалануды құқықтық реттеу саласында; К.Қуандықовтың нарықтық қатынастарды қалыптастыру және дамыту жағдайында ауыл шаруашылықты сумен қамтамасыз ету құқығы атты жұмыстары назар аударарлық.
Аграрлық - құқықтық ғылымды дамытуға ТМД заңгерлерінің ғалымдары үлкен үлес қосты, олардың арасында Г.Е. Быстров, С.А. Боголюбова, И.А. Иконицкая, М.И. Козырь, Н.И. Краснова, В.В. Устюкова, Ж.Т. Холмуминова, Б.М. Усманов, Ф.Р. Муратшина, Б.А. Воронин және басқалардың зерттеу жұмыстары аграрлық заң ғылымын дамытуға және оның жеке институттарын дамытуға нақты үлесін қосты.
Аграрлық -құқықтық ғылым саласындағы жоғарыда айтылған жаңалықтардың үлесін ескере отырып, нарықтың қалыптасуы мен дамуы жағдайында аграрлық құқықтық қатынастар мәселелеріне қатысты ешқандай кешенді жұмыс әлі де жоқ деп айтуға болады. Заманауи аграрлық заң ғылымының көптеген тұжырымдамалық мәселелері жеткілікті түрде көрінбеді және практикалық шешімдерге ие болмады.
Дипломдық зерттеудің мақсаты аграрлық құқықтық қатынастарды кешенді зерттеуден, тұжырымдамалық негіздерді, теориялық ережелерді, қорытындыларды, тәжірибелік ұсыныстар мен осы саладағы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру және оны қолдану практикасын негіздеу мен әзірлеуден тұрады.
Дипломдық жұмысқа зерттеудің мақсатына қойылған міндеттер қойылады. Аталған мақсат зерттеудің келесі негізгі міндеттерін қамтиды:
oo аграрлық қатынастардың құқықтық табиғатын талдау, нарық жағдайындағы заңдылықтарды және олардың даму ерекшеліктерін анықтау;
oo аграрлық құқықтық қатынастар объектісінің мәнін және олардың субьектілерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктерін анықтау;
oo аграрлық құқықтық қатынастар қағидаттарының жүйесін тұжырымдамалық талдау;
oo қазіргі құқық жүйесіндегі аграрлық құқық орнын анықтау;
oo аграрлық саясатты іске асырудың ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің құқықтық мәнінің функционалдық-мақсатты сипаттамаларын анықтау;
oo аграрлық қатынастарды реттеудегі экономикалық құралдарды құқықтық қамтамасыз ету жағдайын зерделеу;
oo халықаралық аграрлық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерделеу, оның аграрлық қатынастарды реттеудегі маңызын анықтау;
oo ТМД елдеріндегі аграрлық қайта құруларға салыстырмалы талдау жүргізу және дамыған мемлекеттер елдерінің аграрлық саясатының құқықтық тәжірибесін зерделеу;
Зерттеу тақырыбының объектісі. Қазақстанда нарықтың қалыптасуы мен дамуы жағдайында аграрлық өндіріс саласындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасындағы аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу механизмі болып табылады.
Зерттеудің теориялық негіздерін. Заңгер ғалымдардың агралық құқық қатынастары және ауыл шаруашылығы туралы ғылыми тұжырымдары мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативтік құқықтық деректер еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, ұлттық және шетелдік аграрлық заңнама, құқықтың басқа салаларының нормалары, аграрлық қатынастарды реттеуге тартылған халықаралық шарттар мен келісімдер құрайды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Тұжырымдалған теориялық ережелер мен ұсыныстар қазіргі аграрлық құқық теориясын тереңдетіп, дамытады және одан әрі ғылыми зерттеулерге негіз бола алады.
Дипломдық зерттеудің практикалық маңыздылығы тұжырымдалған ұсыныстары мен қорытындылары Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығына арналған заңдарын жетілдіру мәселелеріне қолданылуы мүмкін.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИППАТТАМАСЫ
1.1 Аграрлық құқықтың қалыптасу тарихы және жалпы түсінігі
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында Қазақстан Республикасының ең өзекті міндеттерінің бірі - ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту саясатын қалыптастыру және жүзеге асыру, республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің барлық секторларының тиімді жұмыс істеуі үшін оңтайлы жағдай жасау болып табылады.
Экономиканың маңызды секторы бола отырып, Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы бұрыннан бері республика үшін ұлттық табыстың 40 пайызын құрды, сонымен қатар елдегі жұмыс істейтін халықтың 30 пайызы экономиканың осы секторында нақты жұмыс істейтін.
Тарихымыз қазіргі уақытта біздің еліміздегі агроөнеркәсіпке аралас экономиканы жаңғыртуға, экономиканың аграрлық секторының жай-күйі мен даму перспективаларын қайта қарастыруға, талдауға және талдау жасауға бірегей мүмкіндігін береді.
Және осы тұрғыдан алғанда жетекші орынды, ауыл шаруашылық қызметінде туындайтын әлеуметтік қатынастарды реттейтін күрделі заң саласы ретінде аграрлық құқық алады. Аграрлық құқықты қалыптастырудың негізгі критерийлері - мемлекеттің аграрлық саясаты, ауылшаруашылық аграрлық заңды дамытудың мемлекеттік стратегиясы және құқықтық актілердің болуы саналады.
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады, мемлекеттің әл-ауқаты мен барлық қазақстандықтардың тұрмыс деңгейі негізінен оның табысты дамуына тәуелді .
Тарихи тұрғыдан алғанда, қазақ халқының өмірі мен игілігі экономиканың осы секторымен тығыз байланысты және қазақ халқының тарихында ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту өз қызметінің басты бағыттарының бірін иеленеді. Қазақ халқының өмірі мен тұрмысымен тығыз байланыста бола отырып, ауылшаруашылық өндірісі тұрмыстың ажырамас бөлігіне айналды және барлық уақытта аграрлық қатынастарды барынша оңтайлы құқықтық реттеу қажеттілігін тудырады .
Бұл мәселе өзінің табысты логикалық шешімін революцияға дейінгі Қазақстан кезінде тапқан, себебі еліміздегі ауыл шаруашылығының негізгі салаларын, мысалы, мал мен өсімдік шаруашылығын дамыту, кеңестік кезеңде қарастырылғандай, өздігінен жүзеге асырылмаған, сондықтан толық құқықтық реттеуді қазақ әдет-ғұрыптық құқық нормаларында, кейіннен Қасым, Есім, Тәуке хандарының және дала демократиясының басқа билеушілерінің заңдарында табатын. Аталған нормативтік-құқықтық актілер қазақ халқының барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығы өндірісінің негізінде пайда болған барлық салаларды қамтыды.
Қазақстан егеменді мемлекет ретінде еліміздің тарихын жаңаша зерделеуге, біздің барлық ұлттық-рухани байлығымызды қайта құруға мүмкіндік беретін дамудың дербес өркениетті жолына айналды. Өйткені елдегі тарихи проблемаларға әдіснамалық көзқарас, тұжырымдамадағы өзгерістер, шығармашылық ойлау еркіндігі, бұрынғы зерттеушілердің алынбаған көптеген құнды деректерді тарту және тағы да басқа жаңа мүмкіндіктер ашылды.
Қазіргі уақытта бұл тарихымыздың ашылу барысын зерттеу, аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына, агроөнеркәсіптік салалар мен салаларға қосқан үлесін зерттеу және талдау үшін тарихи ғылымның негізгі бағыттарының бірі болып келеді. Атап айтқанда, 1946-1980 жж.ел экономикасының дамуындағы ауыл шаруашылығының рөлі, оның дамуы, әдеттегі жұмыс күші өте маңызды. Кез-келген ұлттың шыққан себебі - ауылдың дәстүрлі мәдениеті. Ауылдың тарихы, қазақ халқының тарихы болып келеді.
Кеңестік кезеңде КСРО ауыл шаруашылығы жүйесінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы азық-түлік пен шикізатты негізгі өндірушілер мен жеткізушілердің бірі болып табылатын, сонымен қатар ауыл шаруашылық жүйесіндегі үстем жағдайлардың бірін иеленді, ауыл шаруашылығының тиімсіз және қарама-қайшы басқаруы, заңдық қолдаудың жеткіліксіздігінен кеңестік биліктің ең жақсы жылдарында Қазақстанның ауыл шаруашылығында дағдарыс құбылыстары өсе бастады. 1981-1985 жылдары ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің ұлғаюы байқалмағаны туралы фактіні айту жеткілікті болып отыр. Республикамыздағы егістік алқаптары зор болды, тек 25 млн. гектарға астықтар отырғызылатын, бірақ сол жылдары олардың өнімділігінің төмендеуіне тұрақты үрдіс пайда болды [2].
Мал шаруашылығында өнім өндіру, құс шаруашылығын қоспағанда, пайдасыз болды. Егер 1970 жылы совхоздық және колхоздық шаруашылықтардың пайдасыздық үлесі 15% болса, 1985 жылы ол 51% құрады. Мысалы, қойлардың саны 1971 жылдан 1981 жылға дейін 3,4 млнға өссе, ал 1981-1985 жылдары қойлардың санының өсуі тоқтатылды.
Бұл фактілер 1982 жылғы 24 мамырдағы КОКП ОК Пленумының КСРО-ның 1990 ж.- ға дейінгі азық-түлік бағдарламасы және оны жүзеге асыру шаралары туралы қабылдаған шешімінің сәтсіздікке ұшырағанын көрсетеді, басқару әдісі уақыттың рухына сәйкес келмеді және түбегейлі қайта құрылымдауды талап етті.
Кеңес Үкіметі ыдыранға дейін қазақтардың көпшілігі ауылдарда өмір сүріп, аграрлық секторда жұмыс істеді.Бұдан басқа, тұрғындарды азық-түлікпен, өнеркәсіптерді шикізатпен ауыл шаруашылық саласы қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан алғанда, ХХ ғасырда Қазақстанда жүргізілген кеңес аграрлық саясатының тарихын талдау қажет. Жалпы алғанда көптеген елдердің аграрлық мәселелер бойынша даму үрдісі күрделі және қарама-қайшы болды. Әлбетте, бұл Қазақстанмен де байланысты.
Егер қазақ аймағында кеңестік билік құрғаннан кейін социалистік меншікке негізделген ұжымдастыру саясаты жүзеге асырылды, колхоздар мен совхоздарды құру үшін негіз қаланды, сондай - ақ, ол екінші дүниежүзілік соғысқа дейін жаңа сипат алды, ал соғыстан кейінгі жылдары аграрлық саясат жалғастырылып, республикада 1950-ші жылдардың аяғында совхоздар, колхоздар құрылысы толық жеңіске жетті, 1960-1980-ші жылдары бұл саясат жалғаса берді.
Дамудың жаңа кезеңі Қазақстан Республикасының егемендігіне ие болу уақытынан басталды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасы агроөнеркәсіптік кешеннің құрамын қайта анықтады. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешені бүгінгі күні : шаруа қожалықтары, бірлестіктер, ұйымдар, өндірістік және тұтынy кооперативтерi, кәсіпорындар, және тағы басқа шаруашылық субъектілер түрінде құрылған. Олардың қатарына:
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын;
- ауыл шаруашылығына арналған өндіріс құралдарын өндіретін;
- ауыл шаруашылығы шикізатын және осы шикізаттан жасалған өнімдерді өңдеу, сақтау және сатуды қамтамасыз ететін;
- ауылдық елді мекендерге қызмет көрсететіндер жатады.
Агроөнеркәсіптік кешен жүйесіне экономикалық секторларды, өнеркәсіптерді, кәсіпорындарды, ұйымдарды және басқа шаруашылық субъектілерін жатқызу Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыретілігіне жатады. Осылайша, аграрлық қатынастарды үйлесімді дамытуға ықпал ететін негізгі факторлардың бірі аграрлық заңнама болып табылады. Аграрлық заңнама ауыл шаруашылығы саласындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жиынтығы ретінде түсініледі.
Өтпелі кезеңде Қазақстан Республикасының аграрлық заңнамасының негізгі мәселесі ауыл шаруашылығы өндірісінің социалистік жүйеден ауыл шаруашылығындағы саяси, экономикалық және құқықтық қатынастарды икемді реформалау үшін жағдай жасайтын еркін нарықтық жүйеге бірқалыпты көшуді қамтамасыз ету болып тұр.
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық жұмысты жақсарту ісінде аграрлық заңнаманы жетілдіру маңызды орын алады. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық қатынастары әртүрлі органдармен қабылданған көптеген нормативтік актілер санымен реттеледі. Олардың көбі шаруашылық қызметінің жаңа жағдайларына сәйкес келе бермейді.
Қолданыстағы заңнама шаруашылық қызметті жүргізу мен оны басқаруда қатынастардың бірлігін әрдайым ескеріп отырмайды. Оның үстіне, аграрлық заңнама ауқымды болып табылады, бұл оның практикалық қолданылуын қиындатады және заңның бұзылуына негіз болады. Аграрлық құқық нормаларын және қолданыстағы заңнаманы талдау ауыл шаруашылығының ауыл шаруашылығы өндірісінің табиғи-климаттық жағдайларға тәуелділігі сияқты негізгі ерекшеліктерін заң шығарушы орган әрдайым ескермейтіні туралы куәландырады, өйткені Қазақстан аумағы кең және түрлі табиғи-климаттық белдеулерді (далалар, жартылай шөлдер, шөлдер, ормандар) қамтиды, демек, мемлекет шығаратын нормативтік-құқықтық актілер осы өңірлік ерекшеліктерді ескеруге тиіс. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығы - жер және тірі организмдер өндірістің негізгі құралы болып табылатын экономиканың жалғыз секторы, сонымен қатар жұмыс кезеңі мен маусымдық кезең және циклділікті анықтайтын өндірістік кезең арасындағы сәйкессіздік осы сала үшін тән. Сондай-ақ аграрлық заңнаманы реформалау кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілерге дербестік беру, олардың қызметінде экономикалық тәуелсіздік пен құқықтық қорғауды қамтамасыз ету сияқты аграрлық құқық қағидаттарының негіздерін қолдана отырып, жоғары дамыған елдердің аграрлық секторын реформалауда тәжірибені кеңінен пайдалану қажет.
Қазақ халқының, әсіресе мал шаруашылығы саласындағы ғасырлық дәстүрлерін ескере отырып, революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның аграрлық заңнамасы мен ауыл шаруашылығын дамытудағы тәжірибесіне маңызды мән беру қажет. Аграрлық заңнаманың жаңа нормативтік-құқықтық актілерін әзірлеу кезінде аграрлық заңнаманың тарихын кезеңдеу кезеңдерін ескеру қажет. Аграрлық заңнаманың тарихын кезеңдеу оның негізіне алынатын критерийлерге байланысты әр түрлі болуы мүмкін, бұл мақсатқа жетуге байланысты . Ол кезеңдер:
1. революцияға дейінгі кезең, онда аграрлық қатынастарды реттейтін заңнама ретінде әдеттегі тұрмыста қолданатын нормалар және нормашығарушы субьекті ретінде отарлық әкімшіліктің жиынтығы рөл атқаратын.
2. 1917 жылғы қазаннан бастап жаппай ұжымдастыру басталғанға дейінгі кезеңдегі ауыл шаруашылығындағы тауар өндірушілерінің қызметін реттейтін заңнама осы кезеңді құрайды, онда шаруашылық жүргізудің негізгі ұйымдық-құқықтық нысандары жерді қоғамдық өңдеу жөніндегі серіктестіктер, ауыл шаруашылық коммуналары мен ауыл шаруашылық артельдері болды.
3. Жаппай ұжымдастыру (1929-1935 жж.) кезеңінде ауыл шаруашылығы заңнамасы, онда шаруашылық жүргізудің негізгі ұйымдық-құқықтық нысаны кейіннен колхоздың жалғыз дұрыс нысаны болып танылған ауыл шаруашылығы артельдері болды, олардың құқықтық негіздері ауыл шаруашылығы артельдерінің үлгілік жарғысымен реттелген. Көшпенді және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру белгілері көрініс тапты [3].
4. социализм жеңіске жеткен (1935-1956) кезеңдегі ауыл шаруашылық заңнамасы, оның негізгі ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны колхоздық шаруашылықтар болып табылады, олардың заңнамалық негізі колхоздың жарғысы болды.
5. ауыл шаруашылық заңнамасы дамыған социализм кезеңінде (1956-1985жж.). Бұл кезең ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын ішінара тарата отырып, ал одан әрі колхоздарды қайта ұйымдастыра отырып, мемлекеттің едәуір реформалау жүргізуімен сипатталады; бірінші орынға өндірістің барлық құралдарының меншігін толық мемлекеттік совхоздар шығады. Колхоздар мен совхоздар туралы заңнаманы дамытумен қатар vемлекет шаруашылық аралық кооперация және агроөнеркәсіп интеграциясы туралы заңнаманы дамытады, сондай-ақ жеке қосалқы шаруашылықтар туралы заңнаманы жетілдіруде, Азаматтардың меншігіндегі шарушылық өнімдерін көбейту туралы 1977 жылғы 14 қыркүйектегі КОКП ӨК мен КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысы қабылданды. Аталған нормативтік-құқықтық актілер азаматтардың жеке қосалқы шаруашылықтарының құқықтық жағдайын жетілдірді. Ауыл шаруашылығы заңнамасын дамытудың осы кезеңін "ауыл шаруашылығы өндірісін шоғырландыру және интеграциялау дәуірі" деп атауға болады.
6. Қайта құру кезеңінің ауыл шаруашылығы заңдары (1985-1990 жж.) осы кезең үшін жариялылық пен демократия жағдайында ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің құқықтарын кеңейту, сондай-ақ ауыл шаруашылығы кооперативтері мен шағын кәсіпорындардың кең желісін құруға бағыт алу неғұрлым тән сипат болып табылады. 1990 жылдың 21 мамырында шаруа қожалықтары туралы ҚазКСР Заңы қабылданды [4], ол шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысандарын реформалауды және субъектілердің - ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің құқықтық жағдайын айқындауды бастады.
7. Қазіргі аграрлық заңнама (1991 - қазіргі кезге дейінгі кезең) 1991 жылғы желтоқсанда КСРО Одағының Қазақстан Республикасының егемендік пен тәуелсіздікке ие болуына байланысты, мемлекеттің негізгі бағыты экономикалық қайта құру бағдарламаларымен анықталатын нарықтық экономикаға көшу болды, бұл жеке меншікті қалыптастыру, кәсіпкерлікті дамыту, меншіктің алуан түрлі нысандарын және ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу нысандарын қолдау негізінде аграрлық секторды қайта құру қажеттілігін туғызды.
Экономикалық реформа процесінде аграрлық сектордағы нарықтық қатынастарды дамытудың негізгі бағыттары мен принциптерін мақұлдаған заңнама қабылданды. Олардың ішінде жер реформасын жүргізу туралы актілер, жұмыс істеп тұрған социалистік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын жеке меншік қағидаттарында құрылатын кәсіпорындарға қайта құру және осы негізде кәсіпорындарды жекешелендіруді жүргізу туралы актілер, ауыл, село және агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басымдылығы туралы, Жер туралы, Мемлекеттік кәсіпорындардың мүлкін жекешелендірудің ерекшеліктері туралы және т. б. заңдар маңызды рөл атқарады.
Экономика салаларын реформалау саясаты аграрлық өндірісті дамытудың басымдығын болжайды. Бұл контексте көптеген шет елдерде (АҚШ, ГФР) ауыл шаруашылығын дамыту мен қорғаудың басымдылығы құрылымдық құқықтық деңгейге шығарылғанын көрсету қажет, өйткені бұл сала әлеуметтік тұрғыдан халықтың неғұрлым жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етеді және мемлекеттің конституциялық құрылысы мен саяси жүйесінің негізгі экономикалық кепілдіктерінің бірі болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешен саласындағы қайта құрудың басты бағыты нарықтық қатынастарды ауыл шаруашылығы қатынастарының барлық буындарына енгізу және ең алдымен-ауыл шаруашылығы нарығын қалыптастыру болып табылады. Аграрлық секторды қайта құру және оны одан әрі дамыту және жетілдіру проблемасы мемлекеттің саясаты мен стратегиясында жетекші орын алды. Туындаған қажеттілік негізінде 1991 жылғы 15 ақпанда Қазақстан Республикасында ауылды (село) және агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басымдылығы туралы Қазақстан Республикасының Заңы [5] қабылданды, ол халықты азық-түлікпен және ауыл шаруашылығы шикізатымен жабдықтауды жақсарту мақсатында ауылды, селоны және агроөнеркәсіп кешенін дамытудың басымдылығын қамтамасыз етудің құқықтық негіздерін айқындайды. Жекелеген ережелерді нақтылай отырып, Қазақстан Республикасындағы ауылдық елді мекендер желісін шалғайдағы мал шаруашылығы мен шаруа қожалықтарының ауылдары және сондай-ақ халқы негізінен өнімді өндіру, қайта өңдеу, сақтау және өткізу салаларында жұмыс істейтін кенттер мен аудан орталықтары құрайды. Қазақстан Республикасы елді мекендердің санатына, көлеміне және орналасқан жеріне қарамастан, қоныстық желіні қорғайды.
Қазақстанда аграрлық реформалар үнемі тұрақсыз сипатқа ие болды-1991 жылы басталған бастап, кенеттен 1992-1993 жылдары тоқтады, содан кейін 1994-1995 жылдары жанданды, ал 1996 жылы 2000 жылға дейін қайтадан тоқтап қалды. Қазақстан тәуелсіздігінің барлық алғашқы бесжылдығы ауыл шаруашылығындағы өндірістің негізгі құралы ретінде жерге жеке меншік құқығын енгізумен Жер реформасы жүргізілді. Соңғы ағымдағы заңнама жер туралы заңда 1995 жылғы 22 желтоқсанда ресімделген.
Екінші бесжылдықта жекешелендіруден кейінгі кезеңдегі АӨК саласы үшін жаңа құқықтық алаң қалыптасты. 2005 жылы Жер кодексі қабылданды, Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды мемлекеттік реттеу туралы Заң қабылданды. 1994 жылдан бастап 2001 жылға дейін Қазақстанда аграрлық саясатты іске асыру үшін негізгі институттар құрылды:
1. 1995 жылы астықтың мемлекеттік интервенциясы үшін Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы АҚ;
2. 1994 жылы Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры АҚ егіс жұмыстарын қысқа мерзімді қаржыландыру және Өсімдік шаруашылығындағы шығындарды жабу үшін;
3. 1999 жылы ҚазАгроҚаржы АҚ АӨК субъектілеріне жабдықтар мен техниканы лизингке беру үшін;
4. 2001 жылы Аграрлық несие корпорациясы АҚ АӨК субъектілерін тікелей қарыздық қаржыландыру үшін;
5. 2006 жылы барлық осы институттар ҚазАгро Ұлттық басқарушы холдингі АҚ-ға біріктірілді.
2010 жылдан кейін, Кеден одағы құрылған сәттен бастап, Қазақстан әділетті нарықты ырықтандыру проблемасына тап болды және ДСҰ-ға кіру туралы келіссөздерді жаңартты.
Жергілікті салалық маңызы бар мәселе бойынша агроөнеркəсіптік кешен әлемдік нарықтағы мемлекеттік стратегиялық мақсаттардың бірі болды. Осылайша, 1992 жылдан бастап 2019 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанның аграрлық саясаты бірқатар түбегейлі өзгерістерге ұшырады және бірнеше мемлекеттік бағдарламаларды көрді [6].
1.2 Аграрлық құқықтың қазіргі құқық жүйесіндегі алатын орны мен рөлі, қайнар көздері
Аграрлық заң - ауыл шаруашылық саласындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін Қазақстан заңдарының күрделі саласы. Өзінің логикалық құрылысы бойынша күрделілік тұжырымдамасы заңның бұл саласы белгілі бір дәрежеде қайталама, яғни заңның басқа салаларының туындысын білдіреді. Ол ауыл шаруашылығы қызметінің барысында туындайтын барлық әлеуметтік қатынастарды толығымен шешу үшін қажетті жер заңнамасын,сондай-ақ, еңбeк пен әкімшілік және азаматтық құқықтық нормаларын қамтиды.
Сонымен қатар, аграрлық құқықты ауыл шаруашылығында туындайтын қатынастарды реттейтін және көп жағдайда аграрлық құқықтың ерекшеліктерін айқындайтын өзіндік, яғни өзіне тән нормалары бар.
Ғылыми оқу- әдебиеттерінде аграрлық құқық жалпыланған түрде заң ұғымы ретінде ауыл шаруашылығы өндірістік , сонымен байланысты өзге де қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін өзара байланысты құқықтық нормалардың ішкі бірлігімен байланысты жүйесін білдіретін құқықтың кешенді мамандандырылған саласы болып тұжырымдалған. Осы анықтама құқықтық саладағы аграрлық құқықтың жеткілікті дәлелді ұғымынан туындайды.
Қазіргі уақытта заң әдебиеттерінде аграрлық заңның тәуелсіз заң саласы немесе заңның күрделі саласы болып табылатындығына байланысты талқылаулар жалғастырылуда.
Кейбір ғалымдар аграрлық құқық дербес құқықтық сала деп санайды. А. И. Бобылев аграрлық құқықты қайталама құқықтық білім болып табылмайды және кешенді сипатқа ие емес деп санайды А. И. Бобылев [7].
Басқалары аграрлық құқық құқықтың кешенді саласы болып табылады деп санайды. Мұндай пікірді Г. Е. Быстров ұстанады [8].
Осыған байланысты Б. А. Жетпісбаев Аграрлық заң - құқықтық жүйелердің бірлігі мен аграрлық салада (жер, мүлік, еңбек, ұйымдық және басқару) әлеуметтік қатынастарды реттейтін жүйемен сипатталатын мамандандырылған құқықтық кешен.[9]. Ғалым С. Т. Күлтелеев өзінің пікірімен бөлісе отырып, бұл анықтама аграрлық құқықтың мазмұнын толық көрсетпейді деп санайды. Ол кешенділіктен басқа, аграрлық құқықтың дербестігі құқықтық нормалар құқық саласымен біріктірілетін қоғамдық қатынастардың біртекті түрін реттейтін оның құқықтық реттеудің мәні мен әдісімен айқындалады деп есептейді. [10].
Аграрлық құқықтың маңыздылығы бұл сала ауыл шаруашылығы қызметі процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар аясын реттейді.
Ал ауыл шаруашылығы қызметі өз кезегінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді, қайта өңдеуді және өткізуді қамтиды. Ауыл шаруашылығы экономика саласы ретінде өнеркәсіпті шикізатпен, ал халықты тамақ өнімдерімен қамтамасыз етеді.
Кейбір ғалымдар осы кешенді құқық саласының бар болуын жоққа шығарады, дегенмен аграрлық заң саласының бар екендігін мойындайды. Олардың пікірінше, аграрлық құқық дербес құқық саласы ретінде өмір сүре алмайды. Аграрлық құқықтанушылардың басқа тобы экономиканың дербес саласы ауыл шаруашылығы түрінде берілген барлық заңдылықтармен байланысты, аграрлық құқық түрінде ұсынылған құқықтың дербес саласының болуы мүмкін деп санайды (Қ. Ж. Қуандықов). Басқалар ойлайды (3. А. Павлович), аграрлық қатынастарды реттейтін құқық нормалары агроөнеркәсіптік құқыққа жатады. Басқалары аграрлық құқық шаруашылық құқықтың қосалқы саласы болып табылады деп санайды [11].
Сол сияқты, аграрлық құқық құқықтың дербес саласы ретінде өзінің танылуына ие болды және басқа да дәстүрлі құқық салалары секілді барлық заңды институттарымен тәуелсіз құқық саласына айналды. Аграрлық құқықтың пайда болу тарихы да қызықты болып келеді.
Аграрлық заңның пайда болуы жер заңдарының пайда болуымен тығыз байланысты, аграрлық қарым-қатынастарды реттеуге қатысты барлық мәселелер осы саланың құзыретіне жатады. Кейіннен, жерді дамыту процесінде жер заңнамасы әртүрлі әлеуметтік қатынастарды, жекелеп көрсетсек : су, орман, орман шаруашылығы және басқа да мәселелерді реттейтін көптеген заң актілеріне кіргізе бастады, бұл ол жер заңын ауыр және көлемді етіп жасады және практикалық қолдану үшін ыңғайсыз етті.
Осы жағдайдың нәтижесінде жер заңдарының бірнеше жаңа салаларын оқшаулаудың айқын әрі толық қажеттілігі болды, ал кейін бұл заң салалары кейіннен өздігінен дамыды және тау-кен, су, орман және басқа да құқық салаларында, соның ішінде ауыл шаруашылығындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін заңдарға бөлінді.
Аграрлық құқық деген атауды бұл сала жиырмасыншы жүзжылдықтың 90-шы жылдарында ғана алды, бұған дейін өте ұзақ және қарама-қайшы даму жолынан өтті. Осылайша, кеңестік кезеңде бұл сала колхоз құқығы деп аталды. 70-ші жылдары ҚазМУ совхоз құқығы мәселесін қамтитын арнайы курс әзірленді. Ары қарай бұл салалар ауыл шаруашылығы құқығына өзгерді және соңында бүгінгі күні барлық университеттер мен факультеттердің оқу жоспарларында бұл сала аграрлық заң курсы түрінде ұсынылған.
Тәуелсіз Қазақстан кезінде осы ғылымды дамытуға еліміздің заңгер ғалымдар біраз жұмыс жасады. Олардың арасында Б.А. Жетпісбаев, С.Т. Күлтелеев, А.Е.Бектұрғанов, Н.Б. Мухитдинов, Л.К.Еркінбаева, тағы басқалар да бар .
Мемлекеттегі аграрлық мәселердің дамуын талдау үшін С. И. Имaнбердиеваның және К. А. Берденованың Aграрная политика тоталитарного госудaрства как фaктор кризисного состояния сельского хозяйства Казахcтана[12] бірлескен жұмыстарына негізделіп қарастыыруға болады.
Дамудың қазіргі кезеңінде аграрлық құқықтың заңда көрініс алуының әртүрлі түрлері бар: кейбір жағдайларда ол заңның тәуелсіз саласы, ал қалған жағдайларда ғылымның және оқу пәні ретінде үшінші жағдайда заңнамалық сала ретінде ұсынылады. Барлық жағдайларда аграрлық заңнаманың негізгі міндеті аграрлық саланың барлық мәселелерін кешенді, жүйелі түрде шешу болып табылады. Аграрлық құқықты құқықтық реттеу субъектісі ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру бойынша әлеуметтік қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар, белгілі бір заң саласының субъектісі бола алу үшін, басқа құқық салаларының нормаларымен реттелетін басқа әлеуметтік қатынастардан ерекшеленетін ерекшеліктерге ие болуы керек. Құқықтық реттеудің тәуелсіз субъектісі ешқандай заң саласын білдірмейді. Жоғарыда айтылғандай, аграрлық заңның, сондай-ақ оның заңды сипатының бар-жоқтығы туралы мәселе бұрынғыдай талқыланбайды, бұл таңқаларлық емес, өйткені ол жаңа пайда болған сала туралы айтылған. Нарықтық қатынастарға ауысуына байланысты елімдің аграрлық саясатының бағыттарының бірі жер қатынастарын реформалау болды. Еліміздің Конституциясына сәйкес, оның жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жaнуарлар дүниесі және басқa да табиғи ресурстаp мемлекеттік меншікте болады [13]. Жер заңында белгіленген негiздерде, шарттарда және шектерде жеке меншiкте болуы мүмкiн. Осы конституциялық жағдай жер меншік институтының қалыптасқан ұғымдары мен ерекшелігін түбегейлі өзгертті, ол кездерде жалғыз монополист және жер иесі мемлекет болып табылатын. Қазақстан Республикасының жер заңнамасы да өзгерді. 1995 жылдағы 22 желтоқсaнда Жер туpалы заң күшi бар Президент Жaрлығы қабылданды [14], оның 30-бабының 3-тармағына сәйкес жер учаскесіне жеке меншiк болып азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғaлардың меншiгі болып табылады. 2001 жылғы 24 қаңтарда Жер туралы Қазақстан Республикасының Заңы [15] жарияланғанына байланысты Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы жарамсыз деп танылғаны туралы No 152-11 қаулысы шығарылды. Қазақстан Республикасының Жер туралы заңына сәйкес , жер учаскелерінің мемлекеттік меншік пен жеке меншік құқығы Қазақстан Республикасында танылады және бірдей қорғалады. Дәстүрлі түрде жер қатынастары қазақстандық жер құқығы нормаларымен реттеледі, аграрлық құқық нормаларымен негізінен ауыл шаруашылығы өндірісінде жерді пайдалануға байланысты жер қатынастары реттеледі және аграрлық құқық нормалары негізінен ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің осы жерлерді ұтымды пайдалану жөніндегі құқықтары мен міндеттерін анықтайды. Егер жер қатынастарын неғұрлым кең аспектіде қарайтын болсақ, жер қатынастары бүгінгі күні аграрлық және жер құқығы нормаларымен ғана реттелмеген, аталған нормалардан басқа, жер қатынастарын реттеу Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде де орын табады, өйткені жер бүгінде азаматтық-құқықтық айналымға енгізілген және онымен әртүрлі азаматтық-құқықтық мәмілелер жасауға болады: сатып алу-сату, жалға алу, сыйға тарту және т. б. Құқықтық реттеудегі осы үрдістер бұл қатынастарды көрші заң нормаларына нақты бөлуді талап етеді.Ауыл шаруашылығында туындайтын және үнемі қатысып отырған басқа да қатынастар тобы мүліктік қатынастар түрінде ұсынылған, Бұл ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мүлкімен тікелей байланысты. Әрине, мүліктік қатынастар дәстүрлі түрде Азаматтық құқық нормаларымен реттеледі, бірақ сонымен қатар ауыл шаруашылығында пайда болатын мүліктік қатынастардың өз ерекшеліктері бар, бұл азаматтық заңнамамен әрдайым ескерілмейді және бұл ретте аграрлық құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын және осы қатынастарды реттейтін аграрлық заңнаманың мәні даусыз болып табылады. Мысалы, 1991 жылғы 14 қаңтарда Мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүлкін жекешелендіру ерекшеліктері туралы Қазақстан Республикасының Заңы [16] қабылданды, ол мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүлкін жекешелендіру процесінде туындайтын аграрлық мүліктік қатынастарды құқықтық реттеуді нақты белгіледі.
Ауыл шаруашылығы қызметі саласында туындайтын еңбек қатынастары ауыл шаруашылығы өндірісінің құрамдас бөлігі болып табылады және аграрлық құқық нормаларымен ғана емес, еңбек заңнамасының нормаларымен реттеледі, еңбек қатынастарының едәуір бөлігі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсан айындағы Қазақстан Республикасындағы еңбек туралыЗаңымен реттелген, бұл ретте осы Заңның қолданылу аясы республиканың бүкіл аумағында және Қазақстан Республикасының аумағында өзінің еңбек қызметін жүзеге асыратын барлық адамдарға (азаматтарға, азаматтығы жоқтарға, шетелдіктерге) қолданылды. Сонымен қатар өндірістік және тұтыну кооперативтерінде, шаруа қожалықтарында, басқа да ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінде ауыл шаруашылығы өндірісімен айналысатын адамдардың еңбек қызметі аграрлық заң нормаларымен: Шаруа (фермер) қожалықтары туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 31 наурыздағы Заңымен [17], селолық тұтыну кооперациясы туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 21 шілдедегі Заңымен [18] және басқалармен реттелген. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығы еңбек қатынастары, мысалы, ауыл шаруашылығы кооперативтері жергілікті сипаттағы аграрлық заң нормаларымен реттеледі, оның мысалы кооператив жарғылары, құрылтай шарттары немесе түрлі ауыл шаруашылығы ұйымдары, кәсіпорындар, шаруа қожалықтары жағдайларында еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі белгілі бір ауыл шаруашылығы науқандары кезеңінде шығарылған актілер (еңбекті ұйымдастыру, Еңбек күні тәртібі және т.б.) мысал бола алады.
Қазақстан аграрлық құқығы құқықтың мамандандырылған кешенді саласы ретінде меншік нысанына қарамастан, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының, ұйымдарының және олардың бірлестіктерінің өндірістік-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасатын өзара тығыз байланысты жер, мүліктік, еңбек және ұйымдық-басқару қатынастарын, сондай-ақ аграрлық кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың қызметін реттейді. Аталған қатынастардың жиынтығы аграрлық ретінде танылады және кешенді сипатта болады. Бұл ретте өндірістік-шаруашылық қызмет ұғымы іс - әрекеттің кең ауқымын қамтиды және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және сату және осы кәсіпорындар қызметкерлерінің, ауыл тұрғындарының өндірістік және мәдени - тұрмыстық қажеттіліктеріне қызмет көрсету жөніндегі ішкі және сыртқы шаруашылық қызметінің жиынтығы ретінде сипатталады. Осыдан аграрлық қатынастар қандай да бір біртекті қоғамдық қатынастар емес, өзара байланысты қоғамдық қатынастардың органикалық кешені болып табылатын және осы сападағы аграрлық қатынастардың жалпы рулық ұғымын құрайтын қатынастар болып табылады.
Қазақстан Республикасы экономикасының ажырамас бөлігі бола отырып және осы тектес құрылымдарға жататын барлық заңдылықтарға бағынады, ауыл шаруашылығының оны экономиканың басқа салаларынан ерекшеленетін бірқатар елеулі белгілері бар. Шаруашылық өндірісінің ереқшеліктері ағрарлық құқықтың ерекшеліктерің де қалыптастырады. Мұндай ерекшеліктерінің қатарына келесілерді жатқызуға болады:
- шаруашылық - азық-түлік және ауыл шаруашылықтық шикізатын өндіретін экономиканың жалғыз секторы;
- шаруашылық өндірісіндегі жерден басқа өндірістің негізгі құралдары ретінде тірі организмдер пайдаланылады, бұл экономиканың басқа салаларында орын таба алмайды;
- шаруашылығы өндірісінің топырақ және табиғи-климаттығы жағдайларға және адамның еркіне байланысты емес өзге де жағдайларға (құрғақшылық, егіннің жеткіліксіздігі және тағы басқалар) тәуелділігі.
- экономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығында жер өндірістің негізгі құралы болып табылады, ал экономиканың басқа салалары үшін жер өзінің объектілерін: ғимараттарды, құрылыстарды, коммуникациялық желілерді және тағы басқаларды орналастыру үшін кеңістіктік базисі ретінде пайдаланылады.;
- ауыл шаруашылығы өндірісіне маусымдық және циклдік өндіріс тән.
Мысалы, жазғы, көктемгі және күзгі кезеңдерде жылдың қысқы кезеңіне қарағанда ауыл шаруашылығы жұмыстарының көп бөлігі жүзеге асырылады. Осы контексте ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қызметкерлерінің қысқы уақытта жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету, жалақыны бөлуді реттеу, еңбек демалысын ұтымды ұсыну, санитарлық-курорттық емдеуді қамтамасыз ету және басқалар сияқты процестерді реттеу қажет болып табылады.
- шаруашылығы өндірісінің циклділігі көбінесе өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық және физиологиялықтық ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады, бұл бірінші кезекте өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, мал азығы өндірісі және т.б.қатысты (турды тіреуіштер, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің вегетация процесі, ветеринариялық-профилактикалық іс-шараларды жүргізудің маусымдық тәуелділігі, мал азығын, егістерді дайындау және басқалар).
- жұмыс кезеңінің өндіріс кезеңімен сәйкес келмеуі (егіс кезеңінде себілген тұқымдар бұдан әрі осы өрісте жұмыс істейтін не жұмыс істемейтініне қарамастан өсіп, өсуде және тірі организмдердің биологиялық және физиологиялықтық даму заңдылықтарына сәйкес біреудің еңбектеріне қарамастан жалпы дамиды).
Ауыл шаруашылығы өндірісінің аталған ерекшеліктері аграрлық құқықтың ерекшеліктерің қалыптастырады, бұл олардың органикалық өзара байланысы мен бірлігін негіздейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, аграрлық құқық -- бұл ауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz