Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

«ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ»

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

«Гидротехника, мелиорация және бизнес» факультеті

«Құқық» кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы

Беттер саны

Орындаған Канапиянова Алиша Жумабайқызы

2019 жылы « 18 » мамырда қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі з. ғ. к. Б. Ж. Куандыков

Ғылыми жетекші аға оқытушы М. Ж. Қалшабаева

Арнайы тараулар кеңесшілері

1 аға оқытушы Ж. М. Нурмаханова

(тарау)

2 аға оқытушы М. А. Төленді

(тарау )

3 аға оқытушы М. А. Төленді

(тарау )

Норма бақылау аға оқытушы М. К. Абдикешов

Сарапшы з. ғ. к. Ж. Ю. Сайлыбаева

Алматы 2019

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Гидротехника, мелиорация және бизнес» факультеті

«Құқық» кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

Студент Канапиянова Алиша Жумабайқызы

Жұмыс тақырыбы: Қазақстандағы аграрлық құқықтың қалыптасуы және аграрлық заңнаманың даму тарихы

Университет бойынша 2019 жылы «17» мамыр №260 - К бұйрығымен бекiтiлген

Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2019 жыл «20» сәуір

Жұмыстың бастапқы деректерi :

Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, Ұлттық кітапхана

деректері, Академия кітапханасының деректері

Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тiзiмi:

1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің түсінігі және оны мемлекеттік реттеу

2. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге меншік құқығы

3. Ауылшаруашылығы жер нарығын құқықтық реттейтiн заңдарды жетiлдiру мәселелерi

Ұсынылатын негiзгi әдебиеттер:

Қазақстан Республикасының Жер кодексі 2003 ж. 20 маусымдағы

Ә. Е. Бектұрғанов. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы, Жеті жарғы, 2017 ж

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшiлерi

Кафедра меңгерушiсi з. ғ. к. Б. Ж. Куандыков

Жұмыс жетекшiсi аға оқытушы М. Ж. Қалшабаева

Тапсырманы орындауға

қабылдадым студент А. Канапиянова

« »2019 ж.

Дипломдық жұмысты орындау

Кафедра меңгерушiсi з. ғ. к. Б. Ж. Куандыков

Жұмыс жетекшiсi аға оқытушы М. Ж. Қалшабаева

қабылдадым студент А. Канапиянова

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарына көшуден туындаған түбегейлі экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру қажеттілігі аграрлық салада шаруашылық жүргізу мен меншіктің әртүрлі нысандары үшін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар жасауға алып келді. Елдің жер құрылысының өзгеруі, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншіктің заңдық тұрғыдан бекітілуі аграрлық кәсіпкерліктің жаңа ұйымдық-құқықтық нысандарының қалыптасуы мен дамуы, аграрлық өндірісті реттеуде нарықтық экономикалық тетіктерді енгізу аграрлық құқықтық іс-әрекеттердің мазмұнындағы сапалық өзгерістер туралы куәландырады. Қоғамдық қатынастардың бұл саласы аграрлық шаруашылық жүргізудің Социалистік бекітулерін қайта қарауды, оларды құқықтық қамтамасыз етуге сапалы жаңа көзқарасты талап етті, оның деңгейі нарықтық параметрлер мен талаптарға әрдайым сәйкес келмеді. Аграрлық құқықтық қатынастарды реттеуде ғылыми негізделген тұжырымдамалық негіздің, кешенді және жүйелі тәсілдің болмауы жүргізіліп жатқан аграрлық қайта құрулар елеулі әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық-құқықтық шығындармен сүйемелденуіне алып келді.

Нарықтық аграрлық өзгерістердің ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігі бірден пайда болмады. Ауыл шаруашылық жерлерінің кең ауқымды учаскелерінің болуы, еңбек нарығы экономикасы саласында тәжірибесі жоқ көптеген ұжымдар және совхоздар, тозған ресурстар - бұл социализмнен қалған мұра, ал елдің дамуының болашақ жолы экономиканың осы секторы қалай өзгеретініне байланысты болды.

Индустрияландырудың көптеген жақтаушылары аграрлық секторды дамытудан бас тартты. Ауыл шаруашылығында нарықтық экономиканың өздігінен дамуы туралы үміттері өте тез сиреді. «Жаппай» жекешелендіру, бағаны түсіру саясаты мен басқалардың көмегімен аграрлық жүйені өзгертуге тырысты бірінші толқынның реформаторлары. Нәтижесінде, орталықтандырылған экономикалық жүйе құлдырап, дамымағандықтан, ал кейде аграрлық қатынастарды реттейтін қажетті құқықтық, экономикалық және басқа құралдардың жоқтығына байланысты нарықтық серпінге ие бола алмады.

1997 жылы еліміздің Үкіметі деңгейінде 2010 жылға дейін Ауыл шаруашылығын дамыту туралы бағдарламалық құжат әзірленді. Онда өтпелі кезеңдегі аграрлық өзгерістер нәтижелері, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы дағдарыстық құбылыстарды шектеу жөніндегі іс-шаралар жоспары жария етілді, ол орындалмады және өзінің қисынды аяқталуына жетпеді [1] .

Бүгінгі күні ауылшаруашылық өндірісінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге, елдің қауіпсіздігін, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, құқықтық және басқа да шаралардың сәйкес келмейтіні байқалады.

Жоғарыда айтылғандар аграрлық өзгерістердің мәселелері аграрлық саясаттың тұжырымдамалық жаңа моделін қалыптастыру процесінде мемлекет пен құқықтың рөлін теориялық тұрғыдан пайымдауға және оны қазіргі жағдайда тиімді іске асыру үшін құқықтық құралдарды ұсынуға тиісті құқықтық ғылым тарапынан жіті назар аударуды талап ететінін көрсетеді.

Аграрлық қатынастар эволюциясының құқықтық аспектілері, бүгінгі күндегі аграрлық заңнаманың нарықтағы дамуын, осы саладағы қатынастардың ерекшеліктері аграрлық саясатты жүзеге асыру және егемен Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін олардың маңыздылығы тұрғысынан зерттелмеген. Бүгінгі күннің шындығы аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу проблемаларын одан әрі теориялық әзірлеуді, аграрлық саладағы құқықтық процестердің мәні мен үрдістерін құқықтық жүйеде барабар көрсету мақсатында айқындауды талап етеді.

Ғылыми-зерттеудің дәрежесі. Егеменді Қазақстан нарығын қалыптастыру және дамыту жағдайында аграрлық өзгерістердің, қалыптасу үрдісін дамытудың, аграрлық құқықтық қатынастардың функционалдық және негізгі ерекшеліктерінің тәжірибесі жүйелі зерттеу және ғылыми негізделген құқықтық тұжырымдаманы дамыту арқылы маңызды теориялық түсінік талап ететін күрделі және көлемді мәселе болып табылады.

Егемендік алғаннан бері біздің мемлекет қазірдің өзінде аграрлық және өзге де өзгерістерді жүзеге асыруда, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық мәселелерін шешуде белгілі бір тәжірибеге ие болып отыр. Аграрлық-құқықтық мектебінің іргелі зерттеулер жүргізу дәстүрі Қазақстанда бар, ол нарықтық экономика жағдайындағы жер қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету және жер құқығының даму тенденциялары мәселелерін өзінің ғылыми зерттеуімен белгілі (А. Е. Еренов, А. С. Стамкулов. А. Х. Хаджиев және А. Е. Бектұрғанов) ; құқықтық жер қатынастарын жүзеге асырудың іс жүргізу аспектілерін (Б. Ж. Әбдірайымов) ; аграрлық қатынастардың экономикалық және құқықтық механизмдері (А. Т. Асехулов, К. А. Шайбеков) ; қоршаған ортаны құқықтық қорғау және табиғатты пайдалану тұжырымдамалық негіздері (С. Б. Байсалов, Д. Л. Байдельдинов) . Нарықтың дамуы және қалыптасуы жағдайында аграрлық сeкторды мемлекеттік реттеудің құқықтық аспектілері бойынша М. К. Жүсіпбекованың; Е. Ш. Дүсіпов, Ж. Ж. Нұрахметова. Б. Әлімжанов, Б. Б. Бегалиев, Ш. Б. Серікбаева жер нарығының қалыптасуы мен дамуын құқықтық қамтамасыз ету саласында, жер-құқықтық мәмілелердің ерекшеліктері, С. Есімқұлова, М. Н. Айдаболова, А. Дюсюпова ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалануды құқықтық реттеу саласында; К. Қуандықовтың нарықтық қатынастарды қалыптастыру және дамыту жағдайында ауыл шаруашылықты сумен қамтамасыз ету құқығы атты жұмыстары назар аударарлық.

Аграрлық - құқықтық ғылымды дамытуға ТМД заңгерлерінің ғалымдары үлкен үлес қосты, олардың арасында Г. Е. Быстров, С. А. Боголюбова, И. А. Иконицкая, М. И. Козырь, Н. И. Краснова, В. В. Устюкова, Ж. Т. Холмуминова, Б. М. Усманов, Ф. Р. Муратшина, Б. А. Воронин және басқалардың зерттеу жұмыстары аграрлық заң ғылымын дамытуға және оның жеке институттарын дамытуға нақты үлесін қосты.

Аграрлық -құқықтық ғылым саласындағы жоғарыда айтылған жаңалықтардың үлесін ескере отырып, нарықтың қалыптасуы мен дамуы жағдайында аграрлық құқықтық қатынастар мәселелеріне қатысты ешқандай кешенді жұмыс әлі де жоқ деп айтуға болады. Заманауи аграрлық заң ғылымының көптеген тұжырымдамалық мәселелері жеткілікті түрде көрінбеді және практикалық шешімдерге ие болмады.

Дипломдық зерттеудің мақсаты аграрлық құқықтық қатынастарды кешенді зерттеуден, тұжырымдамалық негіздерді, теориялық ережелерді, қорытындыларды, тәжірибелік ұсыныстар мен осы саладағы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру және оны қолдану практикасын негіздеу мен әзірлеуден тұрады.

Дипломдық жұмысқа зерттеудің мақсатына қойылған міндеттер қойылады. Аталған мақсат зерттеудің келесі негізгі міндеттерін қамтиды:

• аграрлық қатынастардың құқықтық табиғатын талдау, нарық жағдайындағы заңдылықтарды және олардың даму ерекшеліктерін анықтау;
• аграрлық құқықтық қатынастар объектісінің мәнін және олардың субьектілерінің құқықтық жағдайының ерекшеліктерін анықтау;
• аграрлық құқықтық қатынастар қағидаттарының жүйесін тұжырымдамалық талдау;
• қазіргі құқық жүйесіндегі аграрлық құқық орнын анықтау;
• аграрлық саясатты іске асырудың ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің құқықтық мәнінің функционалдық-мақсатты сипаттамаларын анықтау;
• аграрлық қатынастарды реттеудегі экономикалық құралдарды құқықтық қамтамасыз ету жағдайын зерделеу;
• халықаралық аграрлық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерделеу, оның аграрлық қатынастарды реттеудегі маңызын анықтау;
• ТМД елдеріндегі аграрлық қайта құруларға салыстырмалы талдау жүргізу және дамыған мемлекеттер елдерінің аграрлық саясатының құқықтық тәжірибесін зерделеу;

Зерттеу тақырыбының объектісі. Қазақстанда нарықтың қалыптасуы мен дамуы жағдайында аграрлық өндіріс саласындағы қоғамдық қатынастар.

Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасындағы аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу механизмі болып табылады.

Зерттеудің теориялық негіздерін. Заңгер ғалымдардың агралық құқық қатынастары және ауыл шаруашылығы туралы ғылыми тұжырымдары мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативтік құқықтық деректер еңбектері құрайды.

Зерттеу жұмысының нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, ұлттық және шетелдік аграрлық заңнама, құқықтың басқа салаларының нормалары, аграрлық қатынастарды реттеуге тартылған халықаралық шарттар мен келісімдер құрайды.

Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Тұжырымдалған теориялық ережелер мен ұсыныстар қазіргі аграрлық құқық теориясын тереңдетіп, дамытады және одан әрі ғылыми зерттеулерге негіз бола алады.

Дипломдық зерттеудің практикалық маңыздылығы тұжырымдалған ұсыныстары мен қорытындылары Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығына арналған заңдарын жетілдіру мәселелеріне қолданылуы мүмкін.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИППАТТАМАСЫ

1. 1 Аграрлық құқықтың қалыптасу тарихы және жалпы түсінігі

Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында Қазақстан Республикасының ең өзекті міндеттерінің бірі - ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту саясатын қалыптастыру және жүзеге асыру, республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің барлық секторларының тиімді жұмыс істеуі үшін оңтайлы жағдай жасау болып табылады.

Экономиканың маңызды секторы бола отырып, Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы бұрыннан бері республика үшін ұлттық табыстың 40 пайызын құрды, сонымен қатар елдегі жұмыс істейтін халықтың 30 пайызы экономиканың осы секторында нақты жұмыс істейтін.

Тарихымыз қазіргі уақытта біздің еліміздегі агроөнеркәсіпке аралас экономиканы жаңғыртуға, экономиканың аграрлық секторының жай-күйі мен даму перспективаларын қайта қарастыруға, талдауға және талдау жасауға бірегей мүмкіндігін береді.

Және осы тұрғыдан алғанда жетекші орынды, ауыл шаруашылық қызметінде туындайтын әлеуметтік қатынастарды реттейтін күрделі заң саласы ретінде аграрлық құқық алады. Аграрлық құқықты қалыптастырудың негізгі критерийлері - мемлекеттің аграрлық саясаты, ауылшаруашылық аграрлық заңды дамытудың мемлекеттік стратегиясы және құқықтық актілердің болуы саналады.

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады, мемлекеттің әл-ауқаты мен барлық қазақстандықтардың тұрмыс деңгейі негізінен оның табысты дамуына тәуелді .

Тарихи тұрғыдан алғанда, қазақ халқының өмірі мен игілігі экономиканың осы секторымен тығыз байланысты және қазақ халқының тарихында ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту өз қызметінің басты бағыттарының бірін иеленеді. Қазақ халқының өмірі мен тұрмысымен тығыз байланыста бола отырып, ауылшаруашылық өндірісі тұрмыстың ажырамас бөлігіне айналды және барлық уақытта аграрлық қатынастарды барынша оңтайлы құқықтық реттеу қажеттілігін тудырады .

Бұл мәселе өзінің табысты логикалық шешімін революцияға дейінгі Қазақстан кезінде тапқан, себебі еліміздегі ауыл шаруашылығының негізгі салаларын, мысалы, мал мен өсімдік шаруашылығын дамыту, кеңестік кезеңде қарастырылғандай, өздігінен жүзеге асырылмаған, сондықтан толық құқықтық реттеуді қазақ әдет-ғұрыптық құқық нормаларында, кейіннен Қасым, Есім, Тәуке хандарының және дала демократиясының басқа билеушілерінің заңдарында табатын. Аталған нормативтік-құқықтық актілер қазақ халқының барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығы өндірісінің негізінде пайда болған барлық салаларды қамтыды.

Қазақстан егеменді мемлекет ретінде еліміздің тарихын жаңаша зерделеуге, біздің барлық ұлттық-рухани байлығымызды қайта құруға мүмкіндік беретін дамудың дербес өркениетті жолына айналды. Өйткені елдегі тарихи проблемаларға әдіснамалық көзқарас, тұжырымдамадағы өзгерістер, шығармашылық ойлау еркіндігі, бұрынғы зерттеушілердің алынбаған көптеген құнды деректерді тарту және тағы да басқа жаңа мүмкіндіктер ашылды.

Қазіргі уақытта бұл тарихымыздың ашылу барысын зерттеу, аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына, агроөнеркәсіптік салалар мен салаларға қосқан үлесін зерттеу және талдау үшін тарихи ғылымның негізгі бағыттарының бірі болып келеді. Атап айтқанда, 1946-1980 жж. ел экономикасының дамуындағы ауыл шаруашылығының рөлі, оның дамуы, әдеттегі жұмыс күші өте маңызды. Кез-келген ұлттың шыққан себебі - ауылдың дәстүрлі мәдениеті. Ауылдың тарихы, қазақ халқының тарихы болып келеді.

Кеңестік кезеңде КСРО ауыл шаруашылығы жүйесінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы азық-түлік пен шикізатты негізгі өндірушілер мен жеткізушілердің бірі болып табылатын, сонымен қатар ауыл шаруашылық жүйесіндегі үстем жағдайлардың бірін иеленді, ауыл шаруашылығының тиімсіз және қарама-қайшы басқаруы, заңдық қолдаудың жеткіліксіздігінен кеңестік биліктің ең жақсы жылдарында Қазақстанның ауыл шаруашылығында дағдарыс құбылыстары өсе бастады. 1981-1985 жылдары ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің ұлғаюы байқалмағаны туралы фактіні айту жеткілікті болып отыр. Республикамыздағы егістік алқаптары зор болды, тек 25 млн. гектарға астықтар отырғызылатын, бірақ сол жылдары олардың өнімділігінің төмендеуіне тұрақты үрдіс пайда болды [2] .

Мал шаруашылығында өнім өндіру, құс шаруашылығын қоспағанда, пайдасыз болды. Егер 1970 жылы совхоздық және колхоздық шаруашылықтардың пайдасыздық үлесі 15% болса, 1985 жылы ол 51% құрады. Мысалы, қойлардың саны 1971 жылдан 1981 жылға дейін 3, 4 млнға өссе, ал 1981-1985 жылдары қойлардың санының өсуі тоқтатылды.

Бұл фактілер 1982 жылғы 24 мамырдағы КОКП ОК Пленумының «КСРО-ның 1990 ж. - ға дейінгі азық-түлік бағдарламасы және оны жүзеге асыру шаралары туралы» қабылдаған шешімінің сәтсіздікке ұшырағанын көрсетеді, басқару әдісі уақыттың рухына сәйкес келмеді және түбегейлі қайта құрылымдауды талап етті.

Кеңес Үкіметі ыдыранға дейін қазақтардың көпшілігі ауылдарда өмір сүріп, аграрлық секторда жұмыс істеді. Бұдан басқа, тұрғындарды азық-түлікпен, өнеркәсіптерді шикізатпен ауыл шаруашылық саласы қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан алғанда, ХХ ғасырда Қазақстанда жүргізілген кеңес аграрлық саясатының тарихын талдау қажет. Жалпы алғанда көптеген елдердің аграрлық мәселелер бойынша даму үрдісі күрделі және қарама-қайшы болды. Әлбетте, бұл Қазақстанмен де байланысты.

Егер қазақ аймағында кеңестік билік құрғаннан кейін социалистік меншікке негізделген ұжымдастыру саясаты жүзеге асырылды, колхоздар мен совхоздарды құру үшін негіз қаланды, сондай -ақ, ол екінші дүниежүзілік соғысқа дейін жаңа сипат алды, ал соғыстан кейінгі жылдары аграрлық саясат жалғастырылып, республикада 1950-ші жылдардың аяғында совхоздар, колхоздар құрылысы толық жеңіске жетті, 1960-1980-ші жылдары бұл саясат жалғаса берді.

Дамудың жаңа кезеңі Қазақстан Республикасының егемендігіне ие болу уақытынан басталды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасы агроөнеркәсіптік кешеннің құрамын қайта анықтады. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешені бүгінгі күні : шаруа қожалықтары, бірлестіктер, ұйымдар, өндірістік және тұтынy кооперативтерi, кәсіпорындар, және тағы басқа шаруашылық субъектілер түрінде құрылған. Олардың қатарына:

- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын;

- ауыл шаруашылығына арналған өндіріс құралдарын өндіретін;

- ауыл шаруашылығы шикізатын және осы шикізаттан жасалған өнімдерді өңдеу, сақтау және сатуды қамтамасыз ететін;

- ауылдық елді мекендерге қызмет көрсететіндер жатады.

Агроөнеркәсіптік кешен жүйесіне экономикалық секторларды, өнеркәсіптерді, кәсіпорындарды, ұйымдарды және басқа шаруашылық субъектілерін жатқызу Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыретілігіне жатады. Осылайша, аграрлық қатынастарды үйлесімді дамытуға ықпал ететін негізгі факторлардың бірі аграрлық заңнама болып табылады. Аграрлық заңнама ауыл шаруашылығы саласындағы әлеуметтік қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жиынтығы ретінде түсініледі.

Өтпелі кезеңде Қазақстан Республикасының аграрлық заңнамасының негізгі мәселесі ауыл шаруашылығы өндірісінің социалистік жүйеден ауыл шаруашылығындағы саяси, экономикалық және құқықтық қатынастарды икемді реформалау үшін жағдай жасайтын еркін нарықтық жүйеге бірқалыпты көшуді қамтамасыз ету болып тұр.

Ауыл шаруашылығындағы құқықтық жұмысты жақсарту ісінде аграрлық заңнаманы жетілдіру маңызды орын алады. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық қатынастары әртүрлі органдармен қабылданған көптеген нормативтік актілер санымен реттеледі. Олардың көбі шаруашылық қызметінің жаңа жағдайларына сәйкес келе бермейді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс