Құстардың ұрпағын өрбітуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Есік гуманитарлық - экономикалық колледжі

Тақырыбы:
Құстар тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерді оқыту әдістемесі

Орындаған:
Жетекшісі:

Жоспар:

Кіріспе бөлім.

Құстардың табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы.

І. Негізгі бөлім.

1. Құстар класына сипаттама.

2. Құстардың көптүрлілігі, мекен ету ортасы.

3. Құстар тіршілігіндегі маусымдық өзгерістер:
а) Маусымдық өзгерістердің себептері.
ә) Табиғат календары.
б) Құстардың қайту себебі.
в) Маусымдық миграция
г) Құстардың ұя салуы.
д) Құстардың балапанына қамқорлығы.
е) Құстардың ұрпағын өрбітуі
ж) Құстарды үйір ету

4. Дүниетану сабағында құстар тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерді оқыту.

ІІІ. Практикалық бөлім.

IV.Зерттеу жұмысы

V. Қорытынды.

Курстық жұмыстың мақсаты:

Құстар класына шолу жасай отырып, олардың тіршілігіндегі маусымға байланысты өзгерістерін танып-білу, бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын кеңейтуде пайдалану.
Құстардың табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы.
Табиғатта да, адам өмірінде де құстардың мәні зор. Құстар қунақылығымен, әуезді әсем сайрағыштығымен, сымбатты да, алуан түрлі сыртқы көрінісімен, ормандарды, тынымбақтарды, шалғындарды және суқоймаларды жандандырып, табиғаттың сәнін келтіру арқылы адамдарды эстетикалық ләззатқа бөлейді. Шағын денелі құстар бунақ денелі жәндіктерді жеп, ал жыртқыш құстар кемірушілерді құртып, олардың табиғаттағы таралу мөлшерін реттейді. Көптеген құстар өсімдікпен қоректеніп, олардың жемістерін, тұқымдарын таратады. Өлексемен қоректенетін құстар табиғат тазалығын сақтауға үлес қосады. Тропиктік аймақта шірнемен қоректену арқылы өсімдіктерді тозаңдандыратын да құстар бар. Құстар - тірі ағзалардың қоректік тізбегіндегі негізгі буын, өйткені оларды басқа жануарлар қорегіне пайдаланады.
Адам құстарды спорттық және әр түрлі мақсатта аулайды. Көптеген құстар өздері қоректеніп, балапандарын жемдеу арқылы бунақденелі жәндіктерді, ауыл шаруашылығына зиянкес жәндіктерді жояды. Жыртқыш құстар кемірушілермен қоректеніп, әр түрлі аурулардың (оба, сары ауру, т.б) таралуын тежейді. Кейбір жыртқыш құстар (бүркіт, қаршыға, жағалтай т.б) саяхатшылыққа пайдаланылады. Қауырсыны (үкі) және мамығы (гага) үшін ауланатын да құстар бар. Тіпті құстардың саңғырығы да пайдаға асырылады - тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Құстардың көптеген түрі қолға үйретіліп, жаңа қолтұқымдар шығарылуда.
Құстарды қорғау. Адамзаттың көптеген мұқтаждарын өтеудегі құстардың мәні баршамызға мәлім. Кіп-кішкене көкшіл шымшықтың бір тәулікте 600 бунақдене жеп, жапалақтың жаз бойы 1000-ға тарта сұртышқан аулауы құстардың адамға таптырмайтын қолғанат екенін дәлелдейді. Еті, жұмыртқасы және мамығы пайдаланылатын құстар қаншама десеңші?! Сондықтан да қанатты достарымызды сақтап қалудың барлық шаралары жасалуда.
1980 жылы қабылданған жануарлар туралы заңда сайрағыш құстарды өлтіруге, олардың ұяларын бұзуға тыйым салынып, жыртқыш құстарды қорғау, кәсіптік мәні бар құстарды аулаудың қатаң мерзімі белгіленіп көбею кезінде құстарды аулауға заң арқылы тыйым салынады.

Қазақстанның Қызыл Кітабына енгізілген құстар тізімі

Қызғылт бірқазан - 1- дәреже
Бұйра бірқазан - 2-дәреже
Сары құтан - 2 - дәреже
Кіші аққұтан - 3-дәреже
Қалбағай - 2-дәреже
Қарабай - 2-дәреже
Ақ ләйлек - 1-дәреже
Қара ләйлек - 3-дәреже
Қоқиқаз - 2-дәреже
Қызылжемсаулы қарашақаз - 2-дәреже
Қытай қазы, қутұмсық - 1-дәреже
Сұңқылдақ аққу - 2-дәреже
Кіші аққу - 5-дәреже
Мәрмәр шүрегей - 1-дәреже
Алакөз сүңгуір - 3-дәреже
Дентұмсық түрпан - 3-дәреже
Қара тұрпан - 3-дәреже
Ақбас үйрек - 1-дәреже
Балықшы тұйғын - 1-дәреже
Жыланжегіщ қыран - 2-дәреже
Бақалтақ қыран - 3-дәреже
Дала қыраны - 5-дәреже
Қарақұс - 3-дәреже
Бүркіт - 3-дәреже
Кезқұйрықты субүркіт - 1-дәреже
Аққұйрықты субүркіт - 1-дәреже
Сақалтай - 3-дәреже
Жұртшы - 3-дәреже
Құмай - 4-дәреже
Ақ сұңқар - 3-дәреже
Ителгі - 1-дәреже

Құстар класына сипаттама

Құстар - ұшуға бейімделген жоғары сатылы омыртқалы жануарлар тобы. Олар бүкіл жер шарына таралған. Зоология ғылымының құстарды зерттейтін саласы - орнитология (грекше орнитес - құс+ логос - ғылым).
Құстардың денесін қауырсындар жауып жатады, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, ішіне ауа толғандықтан (пневматикалы) сүйектері өте жеңіл. Бауырымен жорғалаушыларға қарағанда құстардың қан айналу системасы едәуір жетілген. Жүрегі төрт камералы. Артерия қандары мен вена қандары бір - бірімен араласпайды.
Құстар - жылы қанды жануарлар. Артериялық және веналық қан ағыстарының бөлінуінен қан айналуы шапшаңдайды да, газ алмасу қарқынды жүріп, дене температурасының жоғары, орташа 42˚ - қа тең болуына себепші болады.
Зат алмасуының күшеюіне байланысты құстар да өз денесінің салмағына тең мөлшердегі насекомдарды жейді.
Бауырымен жорғаушыларға қарағанда нерв системасы да едәуір жақсы дамыған. Сондықтан құстардың мінез - қылығы да едәуір күрделі. Олар шартты рефлекстерге оңай дағдыланады.
Бұрын қарастырып өткен жануарлар типіндегі өкілдердің ұрпаққа қамқорлығы болымсыз ғана еді. Құстар болса ұя салады, жұмыртқа басып шығарады, балапандарын қоректендіреді.
Құстар жетілген балапанды және қызылшақа балапанды (болжыр балапанды) болып екіге бөлінеді.
Жетілген балапанды құстардың балапаны жұмыртқадан шығысымен едәуір бейімделіп: көздері бар, қозғалуға қабілетті, жемін теріп жейтін болады. Жетілген балапанды құстарға тауықтар, үйректер, қаздар, құрлар т.б. құстар жатады.
Қызылшақа балапанды құстардың балапандары жұмыртқадан: денесі қауырсынсыз, соқыр, ата-анасы қоректендіретін дәрменсіз болып шығады. Қызылшақа балапанды құстарға барлық сайрағыш құстар, қарғалар, кептерлер т.б. жатады.
Құстар классификациясы күрделі болады. Отызға тарта отрядтар бар деп есептеледі. Төменде қырсыз төс құстар, пингвиндер және аршын төс құстардың кәдімгі өкілдеріне сипаттама беріледі.
Қырсыз төс құстар Африкада, Аравияда, Австралияда, Оңтүстік Америкада және Жаңа Зеландияда тіршілік етеді.
Құстар - ұрыққабықты жануарлар тобының ұшуға бейімделген бір класы. Бұл омыртқалы жануарлардың алдыңғы аяқтары қанатқа айналып, денесі қауырсынмен қапталған. Дене температурасы тұрақты болғандықтан, құстар жылықанды жануарларға жатады. Денесін, құйрығы мен қанатын қаптаған қауырсын құстың шапшаң ұшуына зор мүмкіндік туғызады.
Құстар өкпе арқылы тыныс алады, жүрегі төрт бөлікті, зәршығару мүшесі - бүйрек, іштей ұрықтанады, жұмыртқа салып көбейеді.
Қазіргі кезде жер бетінде құстардың 9000-ға тарта түрлері, бұрынғы КСРО-да шамамен 800-дей және Қазақстанда 498 түрі мекендейді. Осы заманғы құстар 28 отрядқа топтастырылады. Жойылып кету қаупі бар және сирек кездесетін құстардың 200 түрі мен 83 түртармақтары ХТҚО-ның, 80 түрі бұрынғы КСРО-ның және 56 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген.

Құстардың сыртқы құрылысы және тіршілік әрекеті

Дене пішіні. Құстардың сырттай көрінісі біріне-бірі өте ұқсас, ұшуға бейімделгендіктен, олардың тұлғасы жинақы да жұмыр болып келеді. Қоректену тәсілі және қимыл түрлеріне байланысты олардың дене мөлшері, тұмсық пішіні мен басы, мойнының ұзын-қысқалығы, қанаттары мен құйрығының пішіні, аяқтарының ұзындығы, саусақтарының пішіні түрліше нұсқаларда кездеседі.
Бассүйектің созындысы ретіндегі мүйізбен қапталған құстың тұмсығы екі бөліктен құралады: үстіңгі бөлігі - тұмсықүсті, ал астыңғы бөлігі тұмсықасты деп аталады. Кейбір құстардың (сұңқар тәрізділер, жапалақ тәрізділер, кептерлер және тоты тәрізділер) тұмсықүстіндегі тесік тұсында қалың тері қабаттары болады, ол балсірі деп аталады. Құстар ұшатын болғандықтан, алдыңғы аяғы өзгеріп, қанатқа айналған. Олар жайшылықта екі қанатын қомдап, қапталына жиыстырып алады.
Құстар жерде жорғалағанда, ағашқа өрмелегенде, көтеріліп ұшарда және қонарда денесінің барлық ауыртпалығы аяғына түседі. Аяғы төрт бөліктен құралады: сан, сирақ, жіліншік және саусақтар. Әдетте құстардың төрт саусағы болғанымен де кейде үш, тіпті екі саусақты да (африкалық түйеқұс) құстар кездеседі. Төрт саусақтың үшеуі алға қарай, ал біреуі артқа қарай бағытталады, саусақтардың ұшында тырнақ болады. Тауықтәрізділер отрядына жататын құстар (тауық, қырғауыл) аталығының жіліншігінде саусақтардан басқа сүйекті өсінді болады, ол тепкі деп аталады. Құстардың саусақтарын, әсіресе жіліншігін, кейбір құстардың сирақтарын мүйізді қалқаншалар қаптайды. Бұл құстардың арғы тегінің жорғалаушылардан шыққанын дәлелдейді.
Тері және тері түзілістері. Құстың денесі құрғақ та жұқа терімен қапталады. Теріде без болмайды, тек май тәрізді сұйықтық бөлетін бір ғана без - құйымшақ безі құйрық омыртқалардың үстінде орналасып, құс қауырсынының суланбауына, серпімді болуына мүмкіндік жасайды. Құйымшақ безі әсіресе суда жүзетін құстарда күшті дамыған, ал құрғақ климатты мекендейтін түйеқұс, дуадақ, тоты және кейбір кептер тұқымдастарда құйымшақ без мүлде болмайды.
Құстың денесін қауырсын қаптап жатады. Қауырсын дегеніміз - терінң үстіңгі қабатындағы теріден пайда болған түзіліс. Құстың басқа жануарлардан ерекшелігі - денесін жамылғы қауырсын қаптап жатады. Қауырсын мүйізді заттан түзіліп, мынадай бөліктерден құралады: қалам, сояу және пәр. Қауырсынның теріге қадалатын ұшы қалам деп аталады. Сояу дегеніміз - ортасында мүйізденген кеуекті өзегі бар тығыз мүйізден тұратын түтік. Сояудың екі жағында орналасқан майысқақ, жіңішке мұртшалар жиынтығы қауырсынның пәрі деп аталады.
Енді пәрдің құрылысына назар аударайық. Сояудың екі жағындағы мұртшалардан түзілген майысқақ пәрді саусақпен ажыратуға да, қайтадан біріктіруге де болады. Оның мәнісі неде? Сояудың екі жағына ең алдымен жуантықтау тармақтар түзіледі, бұларды мұрт деп атайды. Мұрттан ілмекшелері бар жіңішке тармақтар таралады, оны мұртша деп атайды. Мұртшалардың ұсақ ілмектері көршілес жіңішке мұртшаларға жабысып, оларды бірімен-бірін байланыстыру арқылы серпімді де майысқақ пәр түзеді. Саусақпен ажыратқанда мұртшалардағы ілмекшелер адырасып, үзіледі де мұртшаларды біріне-бірін жайлап қосқан кезде мұртшалардың ілмектері қайтадан біріне-бірі байланысып, пәр тұтасады. Мұртшалардың ілгектерін тек микроскоп арқылы ғана көруге болады.
Құстың бүкіл денесін жауып жататын жамылғы қауырсын бірнеше топқа бөлінеді. Қанаттың қалақшасын түзетін ұзын қауырсындар желпуіш қауырсындар деп аталады, ол ұзын және қысқа желпуіш қауырсындарға бөлінеді. Ұзын желпуіш қауырсындар кәрі жіліктен кейінгі саусақ сүйектерге бекініп, қанаттың ұшын ала орналасады. Қысқа желпуіш қауырсындардың серпімділігі нашар және кәрі жілік тұсындағы теріге бекінеді. Құстың құйрығында орналасатын ұзын да берік қауырсын бұлқын қауырсын деп аталады. Ол құстың ұшуына бағыт береді. Құстың денесін жабатын ұсақтау келген қауырсындар белгілі орнына байланысты жамылғы қауырсыны және құйрықүсті қауырсыны деп жіктеледі. Сонымен жамылғы қауырсындар құс денесінің сүйрленіп, оның ауада кедергісіз, еркін ұшуына мүмкіндік береді.
Жамылғы қауырсындардың астында мамықты қауырсын болады. Мамықты қауырсынның сояуы өте жіңішке және қосалқы мұртшасы болмағандықтан, ол пәр түзбейді. Ал сояуы өте қысқарып, мұртшалар теріде шоқ түзіп орналасса - мамық деп аталады. Мамықты қауырсын мен мамық әсіресе суда жүзетін құстар мен ауа райы суық елдердегі құрлықта мекендейтін құстарда мол болады. Мамықты қауырсын мен мамық денеде жылу сақтауға жәрдемдеседі.
Құстардың қауырсын жабындысы жылына бір немесе екі рет мезгіл-мезгіл жаңарып отырады. Құс денесіндегі ескі қауырсынның түсіп, орнына жаңа қауырсын түзуі түлеу деп аталады. Жыртқыш құстар мен жемін ауадан аулайтын құстар біртіндеп түлейді, сондықтан олардың ұшуына ешқандай кедергі болмайды. Ал тауықтәрізділер отрядына жататын құстар бірден, өте шапшаң түлейтіндіктен, ауаға көтеріле алмай, ағаш, бұталардың түбіне жасырынады. Суда жүзетін құстар (қаз, үйректердің кейбір түрлері, аққу) түлеген кезде желпуіш қауырсындар бір мезгілде түсетіндіктен, мүлде ұша алмай қалады. Мұндай жағдайда олар өзен, көл, теңіздердің адам аяғы баса алмайтын жерлеріне барып, топтасып тіршілік етеді.
Құстың тұмсығы, аяқтарындағы мүйізді қабыршақтар немесе қалқаншалар, тырнағы, қауырсындары мен мамықты қауырсыны, мамығы терінің үстіңгі қабатынан пайда болады, сондықтан бұлар тері түзілістері деп аталады.
Құстардың шығу тегі. Құстардың жорғалаушыларға ұқсастығы да айырмашылығы да бар. Құстардың жорғалаушыларға ұқсастығына зер салайық. Тек қана құймышақ безі болмаса, құс денесін құрғақ терінің қаптауы, аяғындағы жіліншігін қаптайтын қабыршақ тәрізді жабын, асқорыту мүшесіндегі клоака, қаңқасындағы кейбір ұқсастықтар оның арғы тегінің жорғалаушылар екенін анықтайды. Тіпті құс жұмыртқасы құрылысының жорғалаушылар жұмыртқасына өте ұқсас болуы бұл пікірді толық дәлелдейді.
Ғалымдар құстардың жорғалаушыларға арғы тегінен ұқсастығын қазба қалдықтар бойынша да дәлелдей түсті. Тұңғыш рет 1861 жылы бұдан 150 миллион жыл бұрын тіршілік еткен қанатты жануардың қазбадан қауырсынның қалдығын тауып, археоптерикс деп атады. Кейінірек дене құрылысы айқынырақ көрінетін, көнеқұстың тастағы таңбасы табылды. Көне құстың қанаттары мен құйрығындағы қауырсындары жақсы жетілгендігін көреміз. Дене мөлшері кептердей бұл қанатты жануар құсқа да, жорғалаушыларға да ұқсас болып шықты. Олар онша жақсы ұша алмағанымен де орманда тіршілік етіп, ағаштан ағашқа секіргенде біраз қашықтыққа қалықтауаға қанатын пайдаланғаны байқалады. Астыңғы және үстіңгі жақ сүйектерінде тістердің болуы , 20 омыртқадан тұратын құйрығы - оның кесірткеге ұқсас белгілері еді. Ал аяғында төрт саусақпен жіліншік нағыз құсқа тән қасиет болатын. Бұл белгілер көнеқұстардың жорғалаушылар мен құстар арасындағы аралық жануар екенін білдірді.
Ең алғашқы құстардың көнеқұстардан ерте тіршілік еткені де дәлелденуде. Американдық полентологтар қазба жұмысында жүріп, Техас штатаының Батыс бөлігіндегі Пост деген шағын қаланың маңынан бұған дейін 225 млн жыл бұрын тіршілік еткен құс тәрізді жануардың тасқа айналып, жақсы сақталған қаңқасын тапты. Оны ғалымдар протоавис деп атады, мұның қазақша баламасы - ілкіқұс. Ілкіқұстың мөлшері қарғадай. Оның көз шарасы, ми сауыты және төссүйегі құстарға өте ұқсас. Құстардың бәлкім осы ілкіқұстардан бастама алуы да ықтимал.
Құстардың мекен ортасы.
Пингвиндер. Бұлар өте қарапайым құстар. Оларға түйеқұстар мен кивилер жатады. Түйеқұстар - қазіргі құстардың ішіндегі ең ірісі. Кейбір особьтарының (африкалық түйеқұстың еркектерінің) биіктігі 260 см-ге жетеді. Бұл құстар өте шапшаң жүгіргенімен де, ұша алмайды. Қанаттары әжептәуір үлкен. Бірақ құс оны тек шапшаң жүгіргенде ғана пайдаланады. Кейбір түйеқұстардың (австралиялық) қанаттары мүлде кішкене болады. Киви - қанаттарының бастамасы ғана бар кішкене қырсыз төс тқұстар.
Пингвиндер - ұша алмайтын құстар. Олар жақсы жүзеді, скелет сүйектернінде ауа болмайды, төсінде қыр (киль) бар. Пингвиндер Антарктида жағалауларында тіршілік етеді. Құрылықта жүргеннен де, ескектерінің көмегімен суда жақсы жүзеді. Пингвиндер балықтармен, шаян тәрізділермен, моллюскалармен қоректенеді. Ұясын жер бетіне салады. Антрактидада корольдық пингвиндер кеңінен тараған.
Аршын төс құстар - ең көп тараған құстар тобы. Сүйектері ауаға толы. Аршын төс құстардың көпшілігі ұшады. Құстар түрінің көпшілігі аршын төс құстарға жатады.
Құстардың әр түрлі тіршілік жағдайларына байланысты мынадай экологиялық топтарға бөлінеді: бұталы - орман құстары, батпақ - шалшық су құстары, шөл - дала құстары, су құстары, жыртқыш құстар.
Бұталы - орман құстарына орманда ұя жасап, қорегін аулайтын құстар жатады. Олардың ішінде насекомдармен (тоқылдақтар, жүрдек торғайлар, дүпілдіктер т.б.), өсімдіктердің тұқымымен (шыпшықтар, шымшықтар, қайшыауыздар т.б), өсімдіктердің жемісімен (колибрилер, шірнежегір) қоректенетін құстар бар.
Батпақ-шалшық су құстары аз ғана. Оларға тырналар, дегелектер, құтандар, балықшылар, тартарлар жатады. Бұл құстар су маңындағы ормансыз жерлерді мекендейді. Бұл топқа жататын құстардың аяқтары ұзын болады. Аталған құстар ұсақ жануарлармен қоректенеді.
Шөл - дала құстары өсімдіктері аз, ашық жерлерде мекендейді. Құстардың бұл тобына түйеқұстар, жүрдектер, дуадақтар жатады.
Жыртқыш құстар -- тірі жануарларды немесе олардың өлекселерін жеп тіршілік ететін құстар. Жыртқыш құстардың тұмсығы имек, шеті өткір, кескіш. Қанаттары ұзын, көбіне ұшты, кеуде тұсы, сан еттері жақсы дамыған. Көру, есту жүйелері жақсы жетілген. Тырнақтары өткір, имек, жемін бүріп ұстауға, өлтіруге бейім. Жыртқыш құстар саны азайып бара жатқан, сирек кездесетін құстар. Қазақстанда олар кең таралған, бірақ біркелкі емес, кездейсоқ. Жалаңаш және құз-жартасты тауларды, қыраттарды, қарағайлы және басқа да тоғайларды, өзендердің жайылмасын, сексеуілді шөлдерді мекендейді. Қазақстандағы жалпы сандары белгісіз, бұл құстардың көбі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Жыртқыш құстардың санының азаюының негізгі себептері: заңсыз аулау, қолда өсіру үшін ұядан балапандарын алу, ересек құстардың электр сымдарында, қақпан моңыңдағы уланған жемдерді жеп өлуі және қақпанға түсуі. Бұл құстарды қорғауды кеңінен насихаттап, заңды түрде қорғау тәртібін белгілеп, аңшы құс ретінде қолда бағу жағдайын жасау керек. Жыртқыш құстар (Falconiformes отряды) мен жапалақ (Strigiformes отряды) отрядына қатысты құстардың түрлері жыртқыш құстар деп танылады. Жыртқыш құстар -- тірі жануарларды немесе олардың өлекселерін жеп тіршілік ететін құстар. Жыртқыш құстардың арасында тұрқы 1 метрге, жайған қанаты 2,75 метрге жететін ең ірі (құмай), тұрқы 15 сантиметрдей өте ұсақ (ергежейлі сұңқар) түрі бар. Жыртқыш құстардың тұмсығы имек, шеті өткір, кескіш. Қанаттары ұзын, көбіне ұшты, кеуде тұсы, сан еттері жақсы дамыған. Көру, есту жүйелері жақсы жетілген. Тырнақтары өткір, имек, жемін бүріп ұстауға, өлтіруге бейім. Жыртқыш құстардың көбі жемін күндіз аулайды. Кейбір түрі сүт қоректілерді (әсіресе кемірушілерді), құстарды, бауыры мен жорғалаушыларды, кейбіреуі моллюскілерді жейді. Өлексемен, балықпен, насекомдармен қоректенетіндері де бар. Жыртқыш құстардың 5 тұқымдасқа бөлінеді. Олар: Оңтүстік және Солтүстік Америкада тараған америка құмайлары (6 түр), Африка саванналарында кездесетін секретарь (1 түр), жер жүзіне кең тараған балықшы (1 түр), тек Антарктика мен кейбір мұхит аралдарында ғана жоқ қаршыға (205 түр) және сұңқар тұқымдасы (58 түр). Бұдан Қазақстанда 38 түрі кездеседі.
Жыртқыш құстар -- моногамды құстар, жылына бір рет жұмыртқалайды.
Ірілері 1 -- 2, ұсақ түрлері 6 -- 7 жұмыртқа салады.
Балапандарын 28 (сұңқар), 55 күн (құмай) арасында шығарады. Ауыл шаруашылығына зиянды кемірушілерді, насекомдарды, өлекселерді жеп, аймақты санитарлық жағынан тазартып, ауру, әлсіз құстарды, жануарларды оңай ұстап, табиғи сұрыптау процесіне қатысып пайда келтіреді.
Жыртқыш құстардың кейбір түрі (бүркіт, қаршыға, ителгі т. б.) өте ерте заманнан бері әуесқойлық аң аулау үшін пайдаланылады.
Бүркіт. Біздің елімізде бүркіттің жеті түрі мекендейді. Олардың арасындағы ең бір ерекше ғажабы -- қыран бүркіт. Ол -- қасқырды да алатын, өте күшті, ірі денелі алып құс. Кавказды, Орта Азия мен Қазақстанды мекендейтін халықтар ежелдеи бүркіт салып, аң аулайды. Ең алдымен бүркітші бүркіттің балапанын ұядан алады. Мұмын өзі өте қауіпті кәсіп. Өйткені, бүркіт өзінің ұясын жан аяқ баспайтын қия жартасқа салады және аталық (шәулі) бүркіт пен ұябасар бүркіт өз балапандарын жанын сала қорғайды. Бүркіт еліміздің оңтүстігіндегі адам аяғы баспаған, ешкім аспаған мұзарт шыңдар мен қия жартастарды мекендейді. Олар Сібірдің ит тұмсығы өтпейтін қалың ормалдарында, сондай-ақ еліміздің Европалық бөлігіндегі ормандарда да кездеседі. Ормандағы бүркіттер елден, жолдап аулақ алыс түкпірлердегі кәрі ағаштың ұшар басына ұя салады. Өздері өте сақ. Адам көзіне сирек шалынады. Тек күздігүні балапандары есейігенде ғана бүркіт ұясымсн топтанып, шырқау биікте қалықтап жүреді. Күн суығанда бүркіттер ұясынан алыс жақа сапар шегеді. Жас бүркіттер қыста қоныс аударған жаңа жерге тұрақтанып, келесі суық түскенге дейін осы өңірді мекен етеді.
Ал енді кәрі аталық бүркіт пен ұябасар бүркіт өздерінің түпкілікті мекеніне қайтып оралады. Олар бұрынғы ұяларын жөндеп, мұнда тағы да балапан басып шығарады.
Дала қыраны. Саны қалпына түсіп келе жатқан түр. Евразияның, соның ішінде Қазақстанның далалық және шөлейтті аймақтарында кең тараған. Әсіресе Батыс Қазақстан мен құрғақ далалы тау бөктерлерінде көп болған.
Жыртқыштармен күресу кампаниясынан кейін (50-60 жылдар) саны азайып кетті, екінші себеп - жоғарғы кернеулі электр таратү жүйелерінің сымдарында өлім-жітімге ұшырауы. Бұл қырандардың жердегі ұялары өте жеңіл бұзылады. Бүркіттерді және олардың ұяларын қорғауды насихаттау, сонымен қатар электр жүйесін жеткізетін тіректерді тиымды қорғаныш құрластармен жабдықтау қажет.
Қарақұс. Сирек, саны кеміп бара жатқан түр. Қазақстанда солтүстік ендік бойынша 53-ші градусқа дейін кең тараған; ол тек биік таулар мен мүлдем орманы жоқ аудандарда ғана кездеспейді. Саны белгісіз, бірақ 50-60-шы жылдардағы күрт төмендеуден кейін қайтадан қалпына келуі өте баяу жүрсе, ал кейбір жерлерде - мүлдем жоқ. Басқа бүркіттер сияқты электр жүйесін тарату тіректерінде жиі өлім-жітімге ұшырайды, кейде бүркіт орнына аулаушы қүс ретінде қолда ұстау үшін ұядан да балапандарын алады. Қарақұсты қорғау үшін үгіт насихатты жандандыру, белгілі ұя салатын орындарды қорғау және орманы жоқ, аудандарда оларды ұялауға тарту үшін ағаш басына жасанды ұялар тұғырын жасау қажет.
Жыланжегіш. Сирек, саны кеміп бара жатқан түр. Африка мен Евразиядо кең тараған, Қазақстанның барлық оңтүстік бөлігіндегі құмды шөлдерде, шөлді таулар мен құрғақ тау бөктерлерін мекендейді. Саны нақты анықталған, бірақ соңғы он жылдықтарда оның кемуі жақсы байқалады. Негізгі себептер: электр тарату жүйелерінің тіректеріндегі өлім-жітім, қасақылардың тікелей кыруы, ұя маңында мазалау факторлары. Қаратауда, Бетпақдалада және Қызылқұмда, Іле өзенінің аңғарында қорықтар құру қажет.
Сақалтай. Саны тұрақты болғанымен аз, сирек кездесетін түр. Қазақстандо Талас Ала-тауынан Жоңғар Алатауына дейінгі тау жоталарында таралған, ұясын таудың жартасты-құзды жерлеріне салады. Санының қанша екені белгісіз, дегенмен 100-ге жете бермес. Ақсу-Жабағылы және Алматы таулы қорықтарында 20 шақтысы қорғауға алынған. Олардың қорықтардан тысқары ұяларын тауып, оны қорғап, саяхатшылардың сақалтайдың ұясы бар шатқалдарға бармауын қадағалап, қолдан өсіруді жолға қою керек.
Құмай. Аз зерттелген, сирек кездесетін құс. Тибет, Гималай, Памир-Алай жене Тянь-Шаньды мекендейді. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы биік тау жоталарында, тау орманынан жоғары тіршілік етеді. Санының азаю себептері анықталмаған, шамамен оған улы жемдерден өлуі және оның қорегі-жабайы тұяқтылардың азаюы себеп болуы мүмкін. Ұяларын тауып, оларды қорғауға алу керек, мүмкін, қыста қосымша жемдеуді үйымдастырып, қолдан өсіру тәсілдерін табу керек шығар.
Аққұйрықты субүркіт. Саны кеміп келе жатқан, сирек кездесетін құс. Евразияның солтүстік белігінде, оңтүстігінде Орталық Азия мен Моңғолияға дейін кең тараған. Соңғы 30-40 жылда Қазақстанның бұрын дағдылы суларының көпшілігінде кездеспейтін болды. Кәзір Қазақстанда 200-дейі ұялайтын болса, оның жартысынан көбі Жайық пен Іле өзендерінің су алқаптарында. Сонының азаюының негізгі себептері - тікелей жою, сулардың жағаларын шаруашылыққа пайдалану, өрт кезінде ұяларының жой-ылуы. Балқаш маңы, Торғай және Алакөл қорықтарын ұйымдастыруды тездету керек.
Кезқұйрықты субүркіт. Жойып жіберу қаупы бар түр. Оңтүстік және Орталық Азияда біршама кең тараған. Қазақстанда үстіміздегі ғасырдың ортасында оның ұясын Алтайда, Сырдария мен Іле өзендерінде, Маңқыстау түбегінде кездестіруге болатын. Жыртқыш құстарды жою науқанынан кейін ол өте сиреп кетті: соңғы 25 жылда ұя басатын мезғілінде 5, ал, барлығы 50-дей ғана кездескен. Ұялары табылмаған. Ұялайтын жерлерін тауып, оларды қорғау керек.
Бақалтақ қыран. Сирек, аз зерттелген құс. Евразия мен Солтүстік-ботыс Африканың орманды аудандарында кең тараған. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы ор-манды тауларында, шөл өзендерінің жайылмаларында мекендейді. 50-60 -шы жылдары, жыртқыш құстармен күресу шаралары кезінде, саны күрт төмендеді, ал қазір саны өте жай қалпына келуде. Бүркіттерді қорғауды насихаттау, сонымен қатар Қаратауда, Жоңғор Алатауында және Іле өзенінің аңғарында қорықтар құру қажет.
Ителгі. Қазақстанда бұл түрдің кейінгі 3-4 жылда саны күрт кеміп кеткендіктен жойылып кету қаупы бар. Оның басты себебі: араб елдеріне сатү үшін ересектерін аулау және ұядағы балапандарын алу. Заңсыз аулаудың осындай түрі соңғы жылдары кең тарап отыр. Бұл түрді Ақсу-Жабағлы, Наурзым және Үстірт қорықтарында ғана қорғаудың жеткіліксіздігі байқалып отыр. Жаңа қорықтар ұйымдастырудан да бұрын оларды аулауға толық тыйым салу керек.
Бидайық. Жойылып кету қаупы бар өте сирек түр. Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы жене Орталық Азияның тауларында тіршілік етеді, ал Қазақстанның оңтүстігіндегі және шығысындағы таулардың шағын аймақтарында мекендейді. Қазақстанда саны өте аз, солардың алтауы Алматы қорығында ұялайды. Алматы қаласында күз және қыста 1 -5 бидайықты кездестіруге болады. Санының азаю себептері және жалпы тіршілігі туралы деректер жоқ. Олардың ұяларын тауып, оны қорғоу керек және қолдан өсіру әдістерін зерттеу қажет.
Лашын. Жойылып кету қаупы бар түр. Лашын жер шарында кең тарағанмен, Қазақстанда анық екі-ақ жерде ұясын тапқан-біреуі Наурыз қорығында 1935 ж., екіншісі -Оңтүстік Алтайда 1958 жылы табылған. Бұдан кейін оның Қазақстанда ұя салғанын ешкімде көрген емес. Республикамыздың үстінен қыста да ұшып өткенімен, біздө қыстайтындарының саны азаюда; мысалы, Алматыда 1883-1888 жылдары 2-ден 5-ке дейін лашындар қыстаған. Қолдан өсіріп, жетілген балапандарын еркіне жіберу керек.
Ақ сүңқар. Сирек кездесетін, бізде өнебойы қыстамайтын түр. Солтүстік Америка мен Ев-разияның арктикасында таралған, қыстау үшін оңтүстікке ұшып кетеді. Қазақ-станда қыста Көкшетау, Өскемен, Алматының маңайынан кездестірілген, ондағы ашық қоймалардан кіші дүркептермен қоректенеді. Барлық жерде де жекелеген құс көзге түскен. Санының азаю себептері анықталмаған, қорғау шаралары белгіленбеген. Барлык, қырандарды қорғауды халық арасында кеңінен насихаттап, оларды қолдан өсіруді тездету қажет.
Балықшы тұйғын. Жойылып кету жағдайында тұрған түр. Ертеректе Қазақстанның балығы мол және ұя салуға ағаштары бар көптеген су қоймаларында мекендеген. Қазір ұя басар кезінде бірнеше жерлерде: Марқакөл (Оңтүстік Алтай), Жайық, Ертіс, Іле өзендерінде ғана кездеседі. Саны 60-70 -ке дейін (оның жартысы Шығыс Қазақстанда) кеміді. Негізгі себептер - орманды кесу, балық қорларының таусы-луы, ересек құстарды жою. Ұяларды есепке алып, олардың әрқайсысының айналасын тыныштық аймаққа айналдыру қажет.
Алтай ұлары. Таралу аймағы шағын сирек кездесетін тур. Қазақстанда Оңтүстік Алтайдың таулы аймағында (оған Марқакөл қорығы да кіреді) мекендейді. Саны белгісіз, бірақ, осындай шағын аумақта бірнеше ондап кездесуі мүмкін. Өте сирек бұл құсты қорғауды онан сайын күшейтіп, шопандар мен аңшылар арасында үгіт-насихатты кең таратып, оның заңсыз аулануын тежеу керек. Питомниктерде қолдан өсіруді жолға қойып, табиғи санын көбейту орынды болар еді.
Ғылыми- техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы- орны қайта толмайтын нәрсе. Және де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Қазіргі кезде Қазақстанда кездесетін жыртқыш құстардың көбі, олар - Жыланшы қыран, бүркіт, Бақалтақ қыран, Дала қыраны, Қарақұс, Бүркіт, Ақиық субүркіт, Аққұйрық субүркіт, Жұртшы, Ақсұңқар, Ителгі, Лашын Қызыл кітапқа енгізілген.
Су құстары тобына тіршілігінің көпшілігін суда өткізетін құстарды қамтиды. Олардың ішінде мына құстар: шағалалар, пингвиндер, бірқазандар, қаздар, аққулар, үйректер және басқада көптеген құстар.
Жыртқыш құстар барлық жерлерде де: ормандарда, тауларда, далада, су қоймаларында тіршілік етеді. Оларға құмайлар, жапалақтар, қаршығалар, сұңқарлар, т.б. жатады.
Адамның шаруашылық қызметінде құстардың үлкен маңызы бар.
Құстардың әсіресе ауыл шаруашылығындағы маңызы зор. Олар ауыл шаруашылық өсімдіктердің зиянкестерін көп мөлшерде жояды. Көптеген құстарды кәсіптік және спорттық мақсатта аулайды. Құстарды қолға үйрету және үй жануарларының айналдыру ісімен ежелден шұғылдануда. Үй құстарының ата - тегінің қазіргі үй құстары тұқымдарынан айтарлықтай айырмашылықтары бар.

Құстар тіршілігіндегі маусымдық өзгерістер

Маусымдық өзгерістердің себептері. Табиғаттағы маусымдық өзгерістер дегеніміз - жыл сайын бір мезгілде жүйелі түрде қайталап отыратын мерзімдік құбылыстар. Жыл маусымдары өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ету процесінің барысын анықтайтын әртүрлі жарықтық және температуралық жағдайлармен сипатталады. Жыл мезгілінің әрбір кезеңі сол жердің географиялық және климаттық жағдайларына байланысты.
Жыл маусымдарының ауысуы жер кіндігінің орбита жазықтығына еңістеп келіп, Жердің күнді жыл бойына айналуының нәтижесінде пайда болады. Жердің өз орбитасындағы орны астрономиялық жылмаусымдарының басталғанын анықтайды. Әртүрлі жыл маусымдарындағы күнделікті күн сәулесінің тарау ұзақтығымен жарқырап түсуі - ауа мен топырақ температурасына, ылғалдылыққа әсер етеді, мұның өзі өсімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі өзгерістерге апарып соқтырады. Бірақ ауа райының мерзімдік өзгерістерінің тұрақты болмауына байланысты астрономиялық жылмаусымдарының басталуы тірі табиғаттағы мерзімдік құбылыстардың басталу уақыты мен сәйкес келмейді. Мәселен, астрономиялық көктемнің басталуы - көктемгі күн мен түннің теңелу күні (21-наурызда) болады. Натуралистер көктемнің басы деп 19 - наурызда - ұзақ қарғалардың ұшып келу мезгілімен есептейді.
Маусымдық құбылыстардың басталу мезгілі және олардың ұзақтығы шамамен алынады, мысалы, ұзақ, қарғалардың ұшып келу мезгілі - 7 наурыз бен 31 наурыздың аралығы деп есептелінеді.
Маусымдық құбылыстарды зерттеу. Өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде жүйелі түрде болып тұратын маусымдық өзгерістердің заңдылығын фенология ғылымы зерттейді. Бұл құбылыстардың басталғанын бақылауды фенологиялық бақылаулар дейді. Бұл бақылаулардың негізгі мақсаты - маусымдық құбылыстардың барысын қадағалау және олардың болған күнін, ал кейбір жағдайларда аяқталғанын жазып алу болып табылады. Өлкетаным ұйымдары көп жылдық фенологиялық бақылаулар негізінде табиғат календарын жасайды, оларда қандай да болмасын жергілікті жердің маусымдық құбылыстарының басталған уақыты көрсетіледі.
Маусымдық құбылыстарды зерттеудің маңызы. Егіншіліктің, балық, аң шаруашылығының дамуымен байланысты адамның маусымдық құбылыстарды зерттеуге деген ынтасы өте ерте кезде пайда болды.
Жыл сайын маусымдық құбылыстардың басталған кезін анықтап және оларды ауыл шаруашылық жұмыстарының уақыты мен салыстырып, жерді өңдеу, дән себу мезгілдерінің тиімді уақытын белгілеп, сол арқылы өнімді молайтуға болады. Мысалы, К.А. Тимерязев атындағы агробиологиялық станцияның мәліметтері бойынша қиярдан ең көп өнімді ақшыл көк сирень және сары акация гүлдей бастаған кезде еккенде алады. Шалқанды егудің қолайлы мерзімі - көк теректің гүлдей бастаған кезі.
Өсімдіктердің өсуіне және олармен қоректенетін насекомдарға бірдей бақылау жасау - мәдени өсімдіктердің зиянкестерімен күрес жүргізудің мезгілін анықтауды жеңілдетеді.
Фенологиялық бақылаулар Ч. Дарвиннің табиғи сұрыпталып шығу - организмнің бірлігімен оның тіршілік етуіне қажетті жағдайлар жөніндегі ілімін дәлелдейтін мол әрі нақтылы материал береді. Бақылаулар адамның ой өрісін кеңейтеді, оның табиғатқа деген ынтасы мен сүйіспеншілігін арттырады. Сонымен бірге олар күрделі құрал - жабдықтарды қажет етпейді және кез - келген адамға қолайлы.
Табиғат календары. Балалар бақшасының әрбір тәрбиешісі фенологиялық бақылаулар жүргізуді және табиғат календарын жасауды үйренуге тиіс. Тек осындай жағдайда ғана бақылаулардың балаларда қолайлы мезгілін белгілей алады және оларды табиғатта болып жатқандарды көруге, естуге үйретеді.
Құстардың маусымдық қоныс өзгертуі.
Жыл маусымдарының алмасуына байланысты құстар тіршілігінде сан алуан өзгерістер болады. Құстарды белгілі бір жерде кездесуіне байланысты бірнеше топқа жіктейді.Еуразияның және Тундра ормандары аймағының солтүстігінде ұя салатын гагараның бір түрі - қызыл жем саулы гагара оқта - текте сәуір - мамыр, кейде кыркүйек - қазан айларында Қазақстан территориясында кездеседі. Құстардың бір жерде үнемі мекендемей, анда - санда кездесуі кездейсоқ құстар деп аталады. Шіл, құр, сауысқан, үшсаусақты тоқылдақ тәрізді құстар қыстада Қазақстанда мекендеген жерінен кетпейді, мұндай жыл бойы белгілі бір орында тұрақты мекендейтін құстар отырықшы құстар деп аталады.
Ұзақ, қараторғай, бозторғай, үйрек, қаздар мен тырналар тек жұмыртқалап, балапан өрбіту үшін ғана республикамыздың жеріне ұшып келеді. Жылма - жыл көктемде балапан өрбітуге келіп, жаз айының соңына таман немесе күзге қарай оңтүстікке ұып кететін құстар жыл құсы деп аталады. Кейбір құстар республикамыздан тысқары ұя салып, бізде көктемгі және күзгі ұшып бара жатқан кезінде ғана екі рет қайта оралады. Мұндай жыл құстары (татрең, тұқымдастар, маусымқұс, қарашақаз, т.б) өтпелі құстар деп аталады. Ал күзде пайда болып, бізде ұя салмастан көктеиге қарай отанына кететін жыл құстары( мысалы, тақуа, тауқұдірет) тек қана қыстап шығатын болғандықтан қыстама құстар деп аталады. Сондай-ақ қорек іздеп жыл бойы (әсіресе қыста) мекенін жиі алмастырады.
Күзде. Құстардың қайтуы және қоныс аударуы. Температура төмендей салысымен құстар оңтүстікке қайта бастайды басқаларынан кететіндері насеком қоректілер. Суда жүзетін құстар барлығынан кеш қайтады. Алғашқы ұшып кеткен тырналар тобы (қыркүйектің басында) күз жаршысы. Шыбын қақтар, қызылқұйрықтар мен шақшақайлар алғашқы суықтан кейін - ақ ұшып кетеді. Қыркүйектің аяғына таман тырналардың жаппай ұшып бара жатқандары байқалады. Сандуғаштар, дала бозторғайлары, сорайғыр, қараторғайларда біздің өлкені тастап кетеді. Су қоймалары қатқанда қаздар мен үйректер оңтүстікке қарай жөнеледі, олар жошыбай мұзы әлі қатпаған су қоймаларына аялдай тынығады.
Ұсақ құстар тобы топтасып, ірілері сап түзеп немесе доғаша иіндесіп, үйректер кесе көлденең бағытта ұшады. Құстар бір бірінен белгілі бір қашықтық ұстай ұшады, соның арқасында олар ауаның кедергісіне оңай төтеп береді.
Сары күзде бізге Солтүстіктен шымшықтар қоныс аударады; орманда бақпен паркте шымшықтардың сайраған үні естіледі.
Қазанның соңында - қарашаның бастапқы күндерінде қарға, шауқарға, сауысқандар орман - тоғайларды тастап, адамдар мекендейтін жерлерді маңайлайды, олар көшелер мен аулалардан көріне бастайды, парктермен бақтарда түнеп шығады. Қара күзде қаңырап қалған орманнан шымшықтар мен және жорға торғайлармен араласып жүрген тоқылдақтарды да кездестіруге болады. Осы уақыттан бастап шекілдіктер, қайшыауыздар, суықторғайлар ұшып келеді.
Құстардың қайту себебі. Құстардың ұя салу аймағынан жылма - жыл, (ең болмағанда бір бөлігінің) қыстайтын мекеніне барып, қайта оралуы, яғни жануарлар миграциясының бір түрі құстардың қайтуы деп аталады.Қайту дегеніміз - маусымдық қоныс аудару мен соңғы тәуелді жағдайларға (климаттың өзгеруі, қоректің жеткілікті болмауы және т.б) бейімделу. Жыл құстарының оңтүстікке қайтуының негізгі себебі құстар жемінің аз болуы немесе күртік қар мен қабыршақтанған мұз астынан жемді тауып жеудің қиындығы. Сондай - ақ шешуші мәні болмаса да, суықта құс денесінің температурасына тікелей әсер етіп, маусымдық миграцияға ықпал жасайды.
Маусымдық миграция дегеніміз - тіршілік жағдайының өзгеруіне немесе көбейюге байланысты жануарлардың өте алысқа қоныс өзгертуі, орын ауыстыруы. Күзде тәуліктегі жарықтың қысқыруынан, аулайтын жемінің аздығынан, құстар жылы жаққа қайта бастайды. Бунақденелі жәндіктер болмағандықтан, қарлығаш, сұрқарлығаш, бұлбұлдар; өзен, көлге мұз қатқандықтан жемін аулай алмайтын қаз, үйрек, тырналар оңтүстікке қарай сапар шегеді. Ал, көктемде көбейіп, ұрпақа беруге даярланған кезде құстардың бұрынғы өсіп, есейген жеріне оралу сезімі оянады. Күзде басқалардан бұрын қайтып үлгерген бунақденемен қоректенетін құстар енді ұя салуға жай оралады да, дәнмен қоректенетін, көктем жаршысы - ұзақтар бұрынырақ ұшып келеді.
Өте алысқа ұшып баратын құстар әдетте белгілі мерзімде ұшып кетіп, белгілі уақытта қайта оралады. Құстардың қайту кезіндегі мінез - қылығы шартсыз рефлекстердің күрделі тізбегінен түзілген тітіркендіргіштерге қайтарылатын жауаптарға тікелей байланысты. Мұнда құстардың бүкіл тіршілігінде қалыптасқан шартты рефлекстерде маңызды орын алады. Дәлірек айтқанда құстардың қайтуы - құстар мінез - қылығында сан миллион жылдар бұрын негізі қаланып, маусымдық алмасу ықпалымен орныққан әрекет.
Қыста. Қыстап қалған және өлкемізге қиыр солтүстіктен ұшып келген құстар ормандарда, парктерде, бақтарда мекендейді. Олардың бір тобы ағаштар мен бұталардың тұқымдары және жемістерімен, екінші тобы ағаш қабығының қуыстарынан тауып алатын насекомдардың личинкаларымен қоректенеді.
Орманнан қыста тоқылдақтың қимылын бақылауға болады. Ол бұтақтардың ашасына немесе ағаш діңінің қабығына шырша немесе қарағай бүрлерін жасырып қояды. Бүрлерді өңдеп, ішіндегі тұқымын алу үшін құс бүкіл қысқы күн ұзағына тоқылдатумен болады.
Тоқылдақтың маңайынан олдардың тоқылдатуынан жан - жаққа ұшатын тұқымдарды теріп жейтін королек, шиқылдақ, сары бауыр шымшық секілді ұсақ құстардың тобын жиі көруге болады. Өздерінің дабыл көтеретін үнімен олар тоқылдаққа төнген қауіпті сездіріп, көп ретте алғыстарын білдіргендей болады.
Ормандағы шаған мен үйеңкіден, даладағы шоңайна мен түйетікеннен шыбықтарды байқауға болады. Олар осы өсімдіктердің тұқымдарымен қоректенеді. Олар осы өсімдіктердің тұқымдарымен қоректенеді. Шоңайнадан сары бауыр шымшықты көруге де болады. Оның шоқпар басынан олар қоңыздардың личинкасын теріп жейді.
Шырша орманнан қыста әдетте қайшыауыз ұшырасады. Қатаң аязды күндері биік шыршалардың тығыз бұтақтары астына олар ұя салып, балапан шығарады да, оларды қылқанды ағаштардың бүрінен алатын тұқымдармен азықтандырады.
Жапырақты ормандарда ағаштардың насекомдарды тауып алатын сары бауыр шымшық, қайың және қанды ағаштың тұқымымен қоректенетін чечеткалар мекендейді.
Ормандар мен парктерде қыста қазал төсті әдемі суықторғайлар кездеседі. Оларды әсіресе шетен мен шағаннан жиі кездестіруге болады, өйткені олар осы өсімдіктердің жемістерімен қоректенеді. Ақпанның аяғында бұл құстар солтүстікке қоныс аударады.
Қыста адам мекенінің айналасына қарға шауқарға, сауысқандар ұшып келіп, сыпырынды салынатын шұңқырлардан қорек іздейді. Олар парктер мен бақтардағы ағаштарда түнейді.
Көшелерде торғайлар көбейе бастайды. Суық күндері олар жүні үрпіліп отырса, жылылық күндері өздері шоқысып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.