Монолог кітап стилінің тілі
Мазмұны
33
Кiрiспе
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын7
қалыптастырудың ғылыми – теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін 7
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық ерекшелігі
1.2 Балабақшада балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда 17
шығармашылық тапсырмаларды қолданудың мәні
2 Шығармашылық тапсырмаларды қолдану арқылы мектеп жасына дейінгі 52
балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың іс
тәжірбиедегі мүмкіндіктері
2.1 Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың байланыстырып сөйлеуін 52
қалыптастыру процесінде шығармашылық тапсырмаларды қолданудағы
озат- тәрбишелердің тәжірибесі
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін 58
қалыптастыру процесінде шығармашылық тапсырмаларды қолданудың
экспермент нәтижесі
Қорытынды 66
Әдебиеттер тiзiмi 68
Тіркеме А 72
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін және Қазақстан
Республикасы азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын қамтамасыз
ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы заңды мектепке дейінгі ұйымдар да жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Ел басы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, Ғасырлар мақсаты-қоғамның нарықтық
қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды
жеңіп шығаты, ізгіленген 21 ғасырды құрушы, іскер өмірге икемделген, жан-
жақты мәдениетті тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру-деп тұжырым жасады.
Білім берудің мақсат приоритеті өзгеруі керек дейтініміз осыдан. Бұл
өзгерісті бастауыш сатыдан бастау керек. Өйткені, баланың тұлғасы
ұйтқысының қалыптасуы мен дамуы жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезең.
Сондықтан, осы кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың сапалы білім
нәрін алуы, жан-жақты дамып қалыптасуы, өнгегілі тәрбие тағлымын бойына
мықтап сіңіруі біз үшін ерекше маңызды мәселе.
Бұл мәселені шешу үшін ұстаз қауымына ауыр жүк арттыратыны сөзсіз.
Соның ішінде балабақшада білімді меңгеруде жаңа бағытқа бет бұру керек.
балабақшадагі білімді игерудің нәтижелі болуына, балабақшадағы негіз
болатынын дәлелдеудің қажеті жоқ.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығының дамуына соңғы
бүгінгі күні көп көңіл бөлінуде. Қазіргі кезде қабілеттің дамуы басты
нысана болып, ал балада шығармашылық белгілердің болмауы үлкен мәселеге
айналып, ойландыруға тиісті көзге жеткен сиятқы. Өйткені, өмірдегі сан
алуан қиыншылықтарды шеше білу, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек
шығармашыл адамадардың ғана қолынан келмек.
Бұл мәселе төңірегінде жазылған ойлар, тұжырмдамалар, көзқарастар,
еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз, Жүсіп Баласағұн, әл-Фараби,
ұлы Абайдың ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке
басының қабілеттерінің дамуын қарастырған.
Көрнекті психологтар мен ғалымдар Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, Л.В.
Леонтьев, В.А.Куртецкий, Б.М. Тепловтың, республикамыздағы көрнекті
ғалымдар Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, М.М. Мұқанов, Т.С. Сабыров тағы басқа
ғалымдар еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен
практикасына қосқан үлесі деп білеміз.
Зерттеулердің қорытындыларына сүйене отырып, шығармашылық тұлға
бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдықты талдап, жинақтай білу
сияқты кешенді қасиеттермен қатар ереше ой қызметі қайшылықтарды түсіну,
шығармашылыққа деген құштарлығы болу керек екені анықталды.
Шығармашылық- адам іс-әрекетінің бір түрі. Мұндай әрекеттердің
ерекшелігі, даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға да байланысыты. Тек
шығармашылық қана адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік
әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуге үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын балабақшаның алар орны ерекше. Өйткені
мектепке дейінгі мекеме:
1) мектеп жасына дейінгі балалардың интеллектуалдық, рухани, табиғи
нышандарын дамытуға, өзінің қызығушылықтармен бейімділіктерін іске
қосуға,
2) жеке аламның сенімдеріе қалыптастыруға,
3) ұжымдық және іс-әрекеттер тәсілдеріне үйретуге,
4) баланың еркін шығармашылықпен ойлануына, оның барлық қабілеттерін
дамытуға, өз күшіне деген сенімі болуына жағдай жасау керек. Сондықтан
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамытудың тиімді
жолдарын іздестіру мәселесі, қазіргі таңда ұстаз алдында тұрған негізгі
міндеттің бірі демекпіз
Білім беру жүйесінің негізгі міндеті – баланың рухани және тәндік
мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық дамуына жағдай
жасау болып табылады. Баланың шығармашылығының дамуы мен қалыптасуы
балабақшадағы оқыту мен тәрбиелеудің басты мақсаты болуы керек. Бұл жөнінде
ежелден ұлы ойшылдарымыз әл-Фараби, Ж.Баласағұн, ұлы Абай ерекше толғанған,
сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, шығармашылығын дамытуды үнемі
көтеріп отырған [6,36 б].
Жалпы шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір
сөзбен айтқанда, тіршіліктің көзі. Ал шығармашылық жұмыстарды іске асыру –
ата – аналар мен тәрбиешілердің, яғни біздің басты міндетіміз.
Сондықтан жеке тұлғаның шығармашылық ойлауын, шығармашылық
мүмкіндігін, шығармашылық қабілетін әрбір адамның жаңа білімді игеруіне,
интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде дамыту
өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Өйткені, қоғамның алға қарыштап
дамуы шығармашыл адамдарға байланысты. Бүгінгі күнде оқытудың жаңа
технологиялары балалардың шығармашылығы мен байланыстырып сөйлеуін дамытуда
мақсатында білім беруді көздейді. Бұл мектепке дейінгі балалардың
тілдерінің ширақ болуына шығармашылық қабілеттің дамуы тікелей байланысты
деген сөз.[5, 89б.]
А.Байтұрсынұлы сөйлеу туралы Тіл - адамның адамдық белгісінің қоры,
жұмсайтын қаруының бірі деп жазған [14, 4-5б].
Ал зерттеуші С.Тұрмаханованың айтуынша тіл – материалдық бірліктер
жүйесі. Ол адамдардың өзара қарым-қатынасы үшін қызмет етеді. Ал сөйлеу –
тіл бірліктерінің тізбегі болып, тіл заңдылығына сәйкес, тілдік материалдар
арқылы ойдың, сезім мен тілектің, көңіл-күйдің нақты мазмұнына орай көрініс
беретін қатысым әрекеті. Демек, сөйлеу өзінің табиғатында тілдік жүйеге,
оның бірліктері мен заңдылықтарына тәуелді. Олай болса, тіл дамыту деген
ұғымның өзі ана тілінің сөздік қорымен бірге тілдің нормалары мен
грамматикалық жүйесін игерумен байланысты [6,4б.].
Балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту – қазіргі кезде оқу – тәрбие
ісіндегі басты мәселе болып отырғаны бәрімізге белгілі. Ол үшін тәрбиеші
балаларға шығармашылықпен тілдік материалдарды дұрыс таңдай біліп және оны
тиімді әдіспен беру жағын қарастыруы қажет [9,107-108 б].
Өзіміздің қалалық балабақшаларда тіл дамыту – тіл дамытудың бір
саласы түрінде өз алдына жеке сабақ түрінде өткізілуде. Бұл сабақтың
мақсаты–баланың тілін ұштау, сөйлеу мәдениетін және жазба байланыстырып
сөйлеуін дамытумен қатар ой-өрісін, дүние танымын қалыптастыру. Жоғарыда
айтылғандай шығармашылық – ол талант, дарын, қабілет деген сөздерімен тығыз
байланысты. Сондықтан да баланың жасырын, тым теренде жатқан қабілеттерінің
көрінуіне мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан-жақты дамыту керек.
Шығармашылық жұмыстарды, шығармашылық тапсырмаларды балаларға балабақша
кезінен бастап жүргізген дұрыс деп санаймыз [8, 25-26 б].
Зерттеу жұмысының нысаны: Балабақшада бүлдіршіндердің байланыстырып
сөйлеуін дамыту үрдісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектепке дейінгі мекеме балаларының
байланыстырып сөйлеуін дамытудың маңыздылығын анықтау;
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстырып
сөйлеуін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер балабақша шығармашылық тапсырмаларды
қолдану еркшеліктерін анықтап, оны іс-тәжірбиеде қолданудың тиімді әдіс-
тәсілдерін айқындап, оқу-тәрбие үрдісіне енгізсе, онда бүлдіршіндерінің
байланыстырып сөйлеу деңгейі жоғары болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту жұмыстарының
психологиялық, педагогикалық негіздерін белгілеу;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстырып сөйлеуін
дамытудағы шығармашылық тапсырмаларға талдау жасау;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстырып сөйлеуін
дамытудағы шығармашылық тапсырмаларға қойылатын талаптарды
анықтау;
- мектепке дейінгі жастағы балаларға байланыстырып сөйлеуін
дамытудың жолдарын жасау.
Зерттеу әдістері:
- тақырыпқа қатысты педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық
әдебиеттерді талдау.
- озық әдіскер тәрбиешілердің тәжірбиелерін жинақтау. әр топтың жас
ерекшеліктеріне сәйкес келетін шығармашылық тапсырмаларды
пайдаланатын тәрбиешілердің іс-тәжірбиесімен танысып, құндылығын
анықтау.
- эксперимент ұйымдастыру және жүргізу нәтижелерін жинақтау, бақылау,
қорытындылау.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (2016-2017 жылы) мектеп жасына
дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және ғылыми-
теориялық негіздері, оны арттыру жолдары мен практикалық мүмкіндіктері
айқындалады.
Екінші кезең (2017-2018 жылы) Эксперимент жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2018 жылы) іс-тәжірибеде педагогикалық жұмысымызға
талдау және жинақтау жасалынып, балабақшада көрнекі құралдарды қолдану
арқылы балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға байланысты
эксперимент жұмысының нәтижесі шығарылды.
Диплом жұмысының апробациядан өтуі:
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тараудан, әдебиеттер
тізімі және тіркемеден тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық ерекшелігі
Кез келген адамзат баласын өзін қоршаған өзге адамдармен қарым-
қатынас жасайды. Ал, қарым-қатынас тіл арқылы, сөз арқылы жүзеге асады.
Мектеп жасына дейінгі кішкене балалар сөйлеуді ата-анасының, туған-
туыстарының және тәрбиешісінің көмегімен сонымен қатар құрбыларымен тілдесу
арқылы үйренеді.
Әдістемелік еңбектерде (А.Қыдыршаев, Н.Ж.Құрманова, Т.М.Әбдікәрім,
Т.А.Ладыженская, Г.С.Щеголева т.б.) баланың мәтінді құрастыру білігін оның
тілдік қатысымдық білігін қалыптастыру құралы ретіндеқарастырады.Әдіскер-
ғалымдар тілдік білік қалыптасу үшін мынадай кезеңдерді бөліп көрсетеді:
- дайындық кезеңі;
- біліктің қалыптасу кезеңі;
- оны практикада қолдану кезеңі;
- қалыптасқан білікті басқа оқу материалын оқу кезінде қолдану
кезеңі.
Міне, осы кездерде баланы дұрыс дыбыстауға, сөйлемді дұрыс
құрастыруға, яғни, дұрыс байланыстырып сөйлеуге үйрету керек. Ал,
байланыстырып сөйлеу дегеніміз айтылған сөздерді игеріп - оның
компоненттерін – сөйлемдерді, сөздерді бір бірімен дұрыс байланыстырып
сөйлеуді айтамыз, яғни, бұл қатесіз дұрыс сөйлей білу. Әңгіме сөйлемдерден
тұрады, ал сөйлем сөздерден құралады. Сөзден әдемелеп шығару өнері үй салу
өнеріне ұқсас. Үй салуға түрлі зат керек. Ол зат топырақ болса оны
біріктіріп илейді, илеген балшықтан кірпіш құяды. Кірпішті қалап, неше
түрлі үй қылып шығарады. Ал, сөзден құрастырылып көркем әңгіме шығару үшін
жұмасалатын зат – сөздер. Дыбыстан құралып сөз жасалған, сөзден бірігіп
түрлі әңгімелер айтылады. Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен
әсіресе, қалауынан болатын сияқты, әңгіменің түрлі болып шығатыны тілдің
дыбысынан, өзінен, әсіресе, сөздің тізілуінен. Дыбыс жаман болса, дыбыстың
немесе сөздердің байланысуы жақсы боламаса, сөз құлаққа жағымды болып
шықпайды. Әңгіменің әдемі болып шығуы сөздің тізілуі мен әңгіме айтушының
сөздерді дұрыс қолданыла білуінде. Үй салушының қиялы бай болса, үй де
сәулетті, әдемі болып шығатыны сияқты, неғұрлым сөйлеуші қиялға бай,
пікірге шебер болса, соғұрлым айтылған ой пікірлі, әсерлі, әдемі болып
шығады. Балалар, ересектердің байланыстыра айтылған сөздерін түсінуден,
естілген дыбыс ағынын ұғудан бұрын жекелеген сөйлемдердіғ сөз тіркестерін,
сөздерді, морфермаларды үйренеді, яғни оларды айтылып жатқан әңгіме
ағынынан бөліп ұғынады. Байланыстыра айтылған сөздерді игертіп үйрету үшін
алдымен жекелеген сөздерді дұрыс түсінуге үйреткен жөн. Содан соң сол
сөздерден сөйлемдер құратқызу керек. Бірақ, морфермаларды сөздер, сөздерден
сөз тіркестерінен сөйлем жасаукезіндегі жеке сөздердің мәні, элементтердің
мағынасы интеграцияға ұшырауға байланысты кішкене балалар көп шатасады және
сөйлем құрау кезінде қосымшаларды дұрыс жалғай алмайды немесе тіпті қосымша
жалғамай-ақ құр морфемалардан сөйлем құрап шығарады. Ал осыны болдырмау
үшін балаға тілдік белгілердің байланысуының нәтижесінде қолданылатын
тілдік белгілердің әрқайсысы өзінің бастапқы мағынасынан өзгеше жаңа
мағынаға ие болатындығын түсіндіре білу керек. Мысалы, балаға қой деген
сөзді үйретсек, сол сөзден сөйлем құрастыруда бұл сөз басқа сөздермен
байланысқа түсуі үшін бұл түбір моафемаға қосымшалы, -ға, сияқты жұрнақтар
жалғанатынын үйретеміз. Мысалы: Қой-ға су бердім. Қой-ды қораға қамадым.
Сонымен қатар, қазақ тілінде көп мағыналы сөздер көп болғандықтан мектеп
жасына дейінгі балалар сол сөздердің қайсысы қандай жағдайда айтылатынын
білмейді, соның салдарынан сөздерді бір бірімен дұрыс байланыстыра алмайды.
Балаларда сөздің көп мағыналылығын түсіну тек байланысты текстермен жұмыс
жүргізу кездерінде дамиды. Көп мағынаны түсіндіру үшін көпмағыналы сөздер
кездесетін шағын мәтіндерді оқып сол мәтіндегі көпмағыналы сөздермен
түсіндірме сөздігін өткізуге болады. Мысалы ара деген сөзді алсақ бұл
сөздің кесуге арналған құралдың атауы екендігін, сонымен қатар жинайтын
жәндіктің атын білдіретінін және тағы да екі заттың ортасындағы орынды ара
деп айтатындығын жекелеп, мысалдар келтіре отырып, түсіндірген жөн. Сәбидің
дұрыс сөйлеуін қалыптастыру үшін, ата-ана мен тәрбиеші оған үнемі
жаттығулар беріп, онымен әңгіме немесе сұхбат жүргізіп және осы іс-
әрекеттер кезінде оның сөздерді дұрыс байланыстырып сөйлеуін қадағалап,
оған түзету, ескерту жасап отыруы керек. Егер әңгіме барысында ауыспалы
мағыналы сөздер кездесетін болса ата-ана немесе тәрбиеші болсын ерінбей сол
сөздің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын балаға түсіндіру керек. Ауыспалы
мағыналы сөздер ұқсастыққа байланысты айтылатын болғандықтан сол
ұқсастықтарды салыстыра отырып үйреткен жөн. Мысалы, құлақ алсақ, бұл сөз
ыдыс-аяқтың ұстайтын жеріне байланысты айтылады, есіктің тұтқасын кей
кездері құлақ дейді, сонымен қатар адамның да құлаығы болады, сол себепті
осы сөз контексте қолданылуына байланысты, өзімен байланысқа түсіп тұрған
сөздердің мағынасына қарай мағынада қолданылып тұрғаны акжыратылатындығы
айтылуы керек. Міне, осындай морфема, сөз тіркестерінің жасалуы мен
қолданылуын дұрыс түсініп, еркін меңгерген бала сөздерді дұрыс
байланыстырып сөйлеуге тез үйренеді.
Байланыстыра сөйлеудің екі типі, яғни екі түрі бар. Оладың бірі –
диалог, ал екіншісі – монолог. Бұларды диалогтық сөйлеу және монологтық
сөйлеу деп те атайды.
Диалог – екі не оданда көп адамның сөйлесу барысында туындайтын
әңгіменің мақсаты, әдетте, бір нәрсе жайында сұрап, оған жауап беруге,
белгілі әрекетке түрткі болуға шақыру. Міне, осы себепті де байланыстыра
сөйлеуге үйретуде әңгімелесу әдісі көп қолданылады. Диалог сұрау мен
баяндау, баяндау мен мәжбүрлеу барысында түзіледі.
Ал, монолог мүлде басқаша. Ол, әдетте, кітаби стилге жатады. Себебі,
монолог қоршаған ортаға әдейі әсер ету болып саналатын ойды жеңілдетіп
сөздік формаға келтірген жүйе.
Сонымен монолог–бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі. Монологтың
мақсаты – белгілі бір факт жөнінде баяндау.
Бір нәрсені суреттеу, баяндау кезінде бір нәрсе жөнінде пікір
білдіруде тілдің монологтық формасы пайдаланады. Монолог нақты фактілер
жөнінде хабарлайды, ал нақты фактілер бір-бірімен әрқашан мезгілдік немесе
себеп-салдарлық байланыста болады. Мезгілдік байланыс немесе кезектесіп
келуі мүмкін.
Бір мезгілде болатын фактілер туралы айту суреттеу деп аталады. Ал,
бірінің соңынан бірі келетін фактілер туралы айту баяндау деп аталады.
Сонымен қатар себеп-салдарлық қатынаста болатын фактілер туралы айту деп
аталады.
Монологтық тілде сөзді байланыстырып әдеби тілге жай ғана және
күрделі синтаксистік құрылымдардың балық түрлері пайдаланылады: біріңғай
мүшелі сөйлемдер, салалас құрмалас және сабақтас құрмалас сөйлемдер. Бала
жайылма сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдер құрастыра білмейінше, оның тілі
байланысты түрдегі тіл бола алмайды. Ендеше монологтық тілдің әртүрлі типін
үйрету тәрбиеші үшін үлкен міндет.
Балаларды байланыстыра сөйлеуге үйретудің мақсаты мен міндеті оларды
дұрыс быдыстауға, сөздерден сөйлем құрастыра білуге, сөз тіркестері мен
сөйлемдерді мағынасына сай дұрыс байланыстырып әңгіме айта білуге үйрету
болып табылады. Мектепке дейінгі кішкене балаларды байланыстыра сөйлеуге
үйретуді ерте жастан бастап қолға алған жөн. Қына тасқа бітеді, ақыл жасқа
бітеді деп дана халқымыз айтқандай әлі мектеп жасына толмаған балаларды
есі толық жетілмеген, толыспаған деп салғырт қарамай, сол кезден бастап
дұрыс, мағыналы, ең бастысы жүйелі сөйлеудің қаруымен жарақтандырған жөн
болады. Ал, олардың байланыстыра сөйлеу дағдысын жітілдіру тікелей ата-ана
мен балабақша тәрбиесінің қолында. Ата-ана баламен көбінесе диалог түрінде
сөйлеседі. Осылайша олардың сұрақ пен жауап арасын байланыстыра сөйлеу
дағдысын жетілдіру тәрбиешінің жемісі.
Монологты мектепте оқыта бастау кеш: монологтық тіл дағдыларын алдын
ала мектепке дейін жетілдіру керек. Сонымен, балалр бақшасы тәрбиешісінің
жауапты міндеті – балаларға монологты, сереттеуді, баяндауды, пікір айтуды
үйрету үшін, мақсатқа сәйкес дидактикалық материалдар табуға күш салу,
яғни, тәрбиеші баланың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру үшін көптеген
әдіс-тәсілдерді қолданған жөн. Ал, әдіс-тәсілдері дұрыс, тиімді пайдалану
үшін тәрбиеші шебер, сонымен қатар, ізденгіш болуы керек.
Көп ізденген тәрбиеші көптеген жаңа әдіс-тәсілдер ойлап табу арқылы
оқушы тілін жетілдіреді, олардың байланыстыра сөйлеу дағдыларын биікке
көтере алады. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету
барысында олардың да психологиясы әр түрлі болып келеді. Сәби өмірінің
алғашқы жылында тез ширайды. Оның организміндегі өзгерістерді тіпті апта
сайын байқауға болады. Денесінің өсуімен бірге баланың миы да толыса
түседі, яғни өзін қоршаған ортаға бейімделу органы туғаннан 2,5-3 айдан 1
жасқа дейін. Міне осы кездерде баланың тілі шыға бастайды.
Сәби 1 жасқа дейін осы кезеңдерде өзін қоршаған ересектерден
сөйлеудің компоненттерін үйрене бастайды.Сәби тілді игере отырып, тіл
арқылы қоршаған ортаны танып біледі. Осы 1 жасқа дейінгі бала тілінің
дамуына ерекше ықпал ететін ата-ана мен жанұя адамдары. Себебі, бұл кездері
ана баланы тамақтандыру, шомылдыру, құндықтау, ұйықтауға жатқызу барысында
бөбекпен үнемі сөйлесіп отыруы керек. Ата-ана күніне 1-2 минут баламен
арнайы әңгімелесумен шұғылданғаны жөн, сонымен қатар, ойнату кезінде де
баланың тілі даму үшін онымен үнемі шүйіркелесіп отыру керек. Бұл кездерде
ата-ананың қолданылатын тиімді әдісі заттардың атын атап, көрсетіп,
өздерінен сұрап түсіндіру және сұрақ қою арқылы баламен диалог түрінде
сөйлесу. Бала сөздерді, олардың дыбысталуын, граматикалық формаларын
ересектермен арадағы қарым-қатынастағы қолданылған тілден үйренеді. Бір
жасқа дейінгі балалардыңтілі жетілу үшін оларға үнемі сұрақтар қойып
отырамыз.
Ал, бала осы қойылған сұрақтарға жауап береді. Міне, осы екі жақты
жүретін процесстің негізінде бала мен ересек адамның диалогы құралады.Бұл
балабақша жасына дейінгі кезеңде жүргізілетін жұмыс түрі. Ал балабақша
жасына толған сәбилермен тірбиешілер арнайы жұмыс жүргізеді. Балабақша
жасындағы балалар өздерінің жас мәнеріне сай топқа бөлінеді.
Олар:
1.Сәбилер тобы 1,5-3 жасқа дейінгілер,
2.Сәбилер тобы 3-4 жасқа дейінгілер,
3.Естияр топ 4-5 жас аралығындағылар,
4.Ересек топ 5-6 жас аралығындағылар,
5.Мектепке даярлық топ 6-7 жас аралығындағылар.
Байланыстыра сөйлеуге үйретуде жиі қолданылатын диалог осы әр топтағы
балаларға әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Бұл топтағы балалармен
жүргізілетін диалог ойын оынату кезінде, арнайы жаттығулар жүргізу
барысында сұрақ қою арқылы, заттардың атауын айтқызу арқылы жүзеге асады.
Мысалы, тәрбиеші қандай да бір ойыншықты балалрға көрсетіп оның атауын
сұрайды:
-Балалар мынау не? Балалар жауап береді, егер ойыншық аң болса, онда
тәрбиеші:
-Ол қайда өмір сүреді? – деп жетекші сұрақ қояды.
Мұнан соң ол аңның немен қоректенетінін сұралады. Міне, осылайша
сұрақтар қою арқылы тәрбиеші бала тілінің дамуына, оның байланыстыра
сөйлесу дағдысының жетілуіне өз үлесін тигізеді. Сонымен қатар, қай топтың
балалары болмасын өзара, яғни бір-бірімен тілдеседі.
Тәрбиеші балалардың тілдесуіне көп көңіл бөлуі керек. Себебі,
балалардың өзара тілдесуі олардың байланыстыра сөйлеу дағдысының дамуында
ерекше орын алады. Олардың ойын барысында, тамақтану кезінде тілдесуін
тәрбиеші бақылап отырып, тілдесу барысындағы қателіктеріне түзету енгізіп
отыруы керек.
Байланыстыра сөйлеу кезіндегі әр топқа байланысты өздерінің талаптары
болады соған байланысты үйретеміз І-ші сәбилер тобында 2 жасқа келгенде
балалар толығымен заттардың қасиеттерін және заттардың не үшін керек екенін
біле бастайды. Осы кезеңде оларда қарым-қатынастың сөздер пайда бола
бастайды. Біртіндеп 2-3 сөздерден айтады. 2 жастың соңында балардың сөздік
қоры дамысада оларда грамматикалық қателіктер кездесіп тұрады. Және тағы
бұл топта балалар тәрбиесінің қарапайым сұрақтарына жауап беру керек.
Олардың тақырыбы картина жайлы және керуенде көргендері жайлы болады.
Мысалы: картинада Ана мен қызы бар сурет. Балалар соған қарап әңгіме
құрастырады. Серуен кезінде олар тоғай көрсе, онда олар ата-аналарына мен
бүгін торғай көрдім деп әңгіме айтып береді. Балалар жылдық аяғына дейін
мыналарды игеру қажет:
1.Асықпай және түсінікті сөйлеу білу керек.
2.Тәрбиешінің қарапайым сұрақтарына жауап қайтара білу керек. 3. 3-4
сөзден өзінің көргені жайлы әңгімелеп беру керек.
Бұл топта қиындықтар кездеседі, тәрбиеші сол қиындықтардан өтіп, өсіп
келе жетқан сәбиге өз білімін беріп оны толығымен, мына айтылған
әңгімелерді толығымен үйрету керек. Балаларға 2-3 сөздерден құралған
әңгімесін мән мағынасы болу керек екенін және балалар соны түсініп айту
керек екенін тәрбиеші өзі қадағалап отырады.
ІІ сәбилер тобына 3 жасқа толғанда балаларда сөзді түсіну активті
сөйлеу тез дамиды. Ойлау жағы түсіну толық қалыптасады. Диалогты яғни бір
бірімен сөздік қарым-қатынасты пайдалана бастайды. Сетуациялық әңгіселер
айтып, мәтінге, мимика, қолдана бастады. Тәрбиені балаларға заттар картина
көрсету арқылы оларға сұрақ қойып, жауабын талап етеді. Бала тәрбиешінің
қойған сұрағын толық естіп,соған анығымен жауап беру керек. Тәрбиеші
балаларға 3-4 сөйлемнен құралған тақырыбы өзінің соңынан қайталауға
үйретеді және сол ойыншық жайлы болуы тиіс. Жылдың аяғына дейін балалар
мыналарды игеруі, яғни білуі керек, ол тәрбиешіге байланысты болады:
1.Сұрақтарға жауап беру. 2.Тәрбиешінің соңынан белгілі бір тақырып жайлы
қайталап отыру.
Тәрбиеші ертегі немесе әңгіме оқу барысында балалар оның айтқанын
анық және толық қайталап отыру керек. Балалар сетуациялық тақырыпта әңгіме
айту барысында байланыстыра мөйлеу мәнеріне үйренеді.
Естияр тобында балалардың 4-5 жастағы кезінде олар сетуациялық
әңгімелерден, мәтіндік әңгіме көшеді. Бұл жастағы балаларға ертегі немесе
әңгімені әңгімелеп айтуға үйрету керек. Айтылатын әңгіме балаларға таныс
болуы керек. Балаларға заттық немесе сюжеттік картина жайлы өз ойларынан
шағын әңгімелер ойластырып шығаруға үйретеміз. Ол тәрбиешінің көмегінсіз-ақ
жұмысты атқаруы қажет. Тәрбиеші балаларға үнемі сұрақ қойып, оның жауабының
дұрыс болуын қадағалау қажет. Сол үшін тәрбиеші әр балаға жеке сұрақ қойып
жауап алу керек. Өйткені балалар ұжым болып отырғанда кейбіреулері жауап
берсе, кей балалар үндемей отырады, жылдың аяғына дейін балалар мынаны
білуі керек: 1.Балалар өз туған тілінің дыбысын дұрыс мағыналы етіп
шығаруға дағдылану қажет. 2.Тақырыбы шағын әңгімені. 3.Сюжеттік картина
бойынша ойыншық жайлы әңгімелеп және ертегі құра білу керек.
Бұл топта балалар құрдастарымен ойын ойнау барысында өз тілін жетіп
меңгереді және оны тәрбиеші бақылауға алады. Тәрбиеші оларға үлгі көрсете
отырып тәрбиелейді.
Ересек тобында бұл балаларда сетуациялық әңгімелер мәтіндік
әңгімелерді толық меңгеріп, оларда практтикалық тәрбиелер қалыптасады. Ойын
барысында олар монологты сөйлеуге үйренеді, балалар өз істеріне жауап бере
бастайды. Тәрбиеші балаларға сұрақтар қойып, оған дұрыс жауап беруді
қадағалап, егер бала жауап берген кезде қателесіп кетсе, тәрбиеші оған
көмек береді. Тәрбиеші немесе отбасында ата-анасы балалармен үнемі
байланыста болып отыруы керек. Балалар белгілі бір тақырыпта әңгіме
құрастыру барысында түсінікті байланыстыра білу керек, және бұл жұмыс
тәрбиешінің көмегінсіз жүргізіледі. Балалар өз беттерімен әңгімелер
ертегілер құрастыра білу керек. Жылдың аяғында олар мынаны білу керек:
1.Барлық дыбыстарды дұрыс анық, асықпай, түсінікті етіп айта білу.
2.Балалар сөйлемдерінде күрделі және оңай сөздерді қолдана білу
керек.
3.Тәрбиеші балалардың өзіндік әңгімелесулерін қадағалап отырулары
керек.
4.Жоспар бойынша әр түрлі тақырыптардан ертегі, әңгімелер құрастыра
білу керек.
Ересектер тобында мектепке дейінгі жаста байланыстыра сөйлеу олардың
тәжірибелеріне байланысты болады. Олар қысқа немесе сөйлемдерді пайдаланды.
Сөз тіркестерінің толығымен игереді, бала өзінің дауыс апараттарын қалыпқа
келтіріп, айналасындағы адамның сөздерін түсінуге қабілеті болады.
Балалардың диалогты және монологты сөйлеулерін одан әрі қалыптастырамыз.
Бұл топта балалар, қойған сұрақтарға әрқашанда қиналмай жауап бере білу
керек. Өздерін айналадағылармен бірге мәдениетті түрде қарым-қатынаста
ұстай білу керек. Жылдың соңына келгенде балалар барлық берілген
білімджерді игеру керек:
1.Бұрынға алған білімдерін нақтылап бекіту.
2.Әр түрлі картиналар жайлы әңгімелер құрастыру. 3.Бұрынғадан
қиынырақ тақырыптарға әңгіме, ертегілер құрастыру.
3. Әр жас топ балаларын монолог және диологты сөйлеуге үйрету
Екінші сәбилер тобында диалог біріншіге қарағанда күрделірек болып
келеді. Және бұл топта жүргізілетін диалог түрі балалардың байланыстыра
сөйлеумен қатар логикасының дамуына да негізделеді.
Бұл кездерде тәрбиеші затты көрсетіп қана емес сонымен қатар жасырып
та сұрақтар қояды. Мысалы, тәрбиеші алма немесе басқа бір жеміс түрін
жасырып балаларға сұрақтар қояды. Ол сұрақтар мынандай тұрғада қойылады:
- Менің қолымда бір зат жасырулы, өзі домалдақ, сырты қызыл, өзі
тәтті. Ол не?
-Ол алма немесе анар
-Алманың сырты қандай?
-Сырты қатқыл, қызыл немесе сарғыш келеді.
-Ал, оның іші қандай?
-Іші жұмсақ, ақ, тәтті.
-Оның ішінде тағы не бар?
-Оның ішінде дәні бар
-Дәні жеуге жарайма?
-Жоқ
Міне, осындай тұрғыдан басқа да заттармен жұмыс жүргізуге болады. Бұл
топтағы балалардың диалог жүргізу барысындағы әрбір женкелеген ойынның
толық, жүйелі болғанын, яғни диалогтық бірлікте болғанын қадағалап отыру
керек. Сонымен қатар тәрбиеші кез келген ситуация кезінде диалог жұмысын
жүргізуіне болады. Мысалы, балалар бір нәрсені бүлдіріп қойса немесе бір
істі дұрыс жасамаса – неге? не себепті? кім кінәлі? осы іс дұрыс па? деген
сияқты сұрақтар қою арқылы баланың байланыстырып сөйлеу дағдысын
жетілдіруге ықпал етуге әбден болады.
Диалог стилі негізінен ауыз екі сөйлеу тіліне тән болғандықтан, ол
белгілі бір адамдардың сұхбаты, яғни сұрау және сұраққа жауап беру болып
табылатын әдеттегі себептермен пайда болған реакциядан тұрады. Диалог – бұл
шын мәнінде жауап беру тізбегі деп жазады. Яғни диалог белгілі бір
дайындықты қажет етпейді, ол кез келген ситуация барысында пайда болады.
Ендеше тәрбиеші диалог түрін өте жиі қолданыла алады. Ол оның шеберлігіне,
тіл байлығының, сөздік қорының молдылығына байланысты болып келеді.
Балабақшаның әр тобында да диалогтың еркін тақырыбы үнемі жүргізіліп
отырылуы керек.
Ал, естияр топ көп нәрсені жақсы түсінетін, өзіндік ой-қиялы дамыған,
жеке пікірі қалыптасқан балалар тобы. Олар берілген тапсырманы дұрыс
орындай алады. Айтылған білімді есте сақтай алады. Сол себепті де олармен
күрдері тапсырмалар көп жүргізіледі. Диалогтың бала тіліне байланыстыра
сөйлеуге үйретуде тиімділігі бала диалог кезінде екінші адамның жетекші
сұрағының көмегімен бірінші жауабы мен екінші жауабын бір бірімен мағыналас
етіп жауап қайтарады, және бала қойылған сұраққа ауытқымай тіке жауап
беруге мәжбүр болады. Осы сұрақ-жауап негізінде түзілген диалогтағы сұрақ
пен жауап арасындағы заңды байланысқа үйрене отырып бала өз жауаптарынан
бір әңгіме байланыстырып құрай алады. Ол үшін тәрбиеші балалар ауызша
тапсырмалар жүргізіледі. Диалогтағы жауаптарды біріктіріп сол диалогта
көтерілген мәселе жайлы шағын әңгіме құрастырып айтқызуға болады. Сонымен
қатар балаларға шағын көрініс қойғызуға болады. Ол үшін ертегілердегі екі
кейіпкерлердің диалог түрінде кездесетін сюжетін алып балаларға рөлдерді
бөліп беріп, жаттатқызып, сол арқылы шағын көрініс қойғызуға болады. Ересек
топтарда да осындай жұмыс түрлері арқылы диалогқа үйретеді. Бірақ, ересек
топтарда диалог түрі естияр топқа қарағанда күрделірек болып келеді. Бұл
топтағылар 5-6 жас аралығындағы балалар болғандықтан бұл кезде олар
байланыстыра сөйлеуді біршама игерген болып келеді, олар еркін сөйлейді,
олардың әңгімелеріндегі сөйлемдер жүйелі түрде құрылған болып келеді және
диалогты да өз шығармашылықтарымен құра алады, бұл балалар диалогтың құрылу
жолын түсінбейді. Ал, диалог екі тұрғыда қөұрылатыны белгілі. Ол сұрау мен
баяндау арасындағы диалог, яғни сұрақ-жауап тәсілі арқылы.
Мысалы:
-Сен үйіне бардың ба?
-Иә, барып келдім.
-Қашан бардың?
-Кеше бардым.
Ал екінші түрі, баяндау мәжбүрлеуші сөздің арасындағы диалогтық
тұтастық.
Мысалы:
Өздеріне қарсы жүргізіп келе жатқан итті көрген Айсұлу, Арманға:
-Ит! – деп айғай салды.
-Қаш! – деп айғайлайды Аман да.
Міне, осындай диалог түрлерін балаларға айырып түсіндіру керек.
Баяндау мен мәжбүрлеуші сөздің арасындағы диалог түрі балалардың өзара
қарыс-қатынасында жиі кездеседі, әсіресе, ойын барысында.
Ал, мектепке даярлық топтарда балалар қолдарына қалам ұстап жазуға
үйренгендіктен диалогты жазба түрінде де өткізуге болады. Бұл кезеңде
байланыстыра сөйлеудің қалыптасқан кезі көрініс береді. Бұл кезеңде дыбыс
деген не, сөз, дыбысталу, дауысты және дауыссыз дыбытарды, сөз және сөйлем
деген не осылардың барлығын түпкілікті үйренеді. Сонымен қатар бұл топтағы
балалар кітаппен жұмыс істеуді бастайды, яғни кітаптардағы диалог түрінде
кездесетін әңгімелерді, ертегілерді, мысалдарды оқып өздерінің байланыстыра
оқу дағдыларын жетілдіреді. Бұл жұмыстардың жүйелі өтуіне тәрбиеші ықпал
етеді. Кітаппен жұмыс барысында көркем туындыларды рөлдерге бөліп
оқытқызады және балалардың өздеріне бірлесіпдиалог құрастыру жұмысын
жүргізуді ұйымдастырады. Тәрбиеші нағыз маман, ізденгіш, шығармашылығы мол
болса балалардың диалог құруды ұйымдастыруға болады. Осындай жұмыстарды
жүргізуде тәрбиеші балаларға қосымша көмекші сұрақтар қойып отырғаны жөн.
Ол сұрақтарды мынадай тұрғыда құрастыруға болады:
-Сереттегі балаға ат қояйық.
-Ол бірінші не істеді?
-Жуыну барысында қандай іс-әрекеттері байқалады?
-Содан соң не істеді?
-Тамақтанған соң не істеді?
Осындай сұрақтарға тәрбиеші өзі бастап құрастырып содан соң
балалардың өздеріне суретке қарап, сұрақтар құрастыруды үйретеді. Содан соң
сол сұрақтарға жауаптар жазғызады. Міне, сонда диалог құралып шығады.
Диалог кез-келген уақиғаға байланысты пайда болса, монолог мүлде
басқаша. Монолог кітап стилінің тілі. А.В.Щерба: Әдеби тілдің негізінде,
монолог, әңгіме, диалогқа қарама-қарсы болып келетін ауызекі сөйлеу тілі
жатады. Монолог бұл мүлде реплика емес, қоршаған ортаға әдейі әсер ету
боллып саналатын ойды жеңілдетіп сөздік формаға келтірілген жүйе.
Монологтың барлығы да көркем шығарманың нышаны... - деп жазады, яғни
монологқа қарағанда күрделі болып келеді деген сөз.
Диалогтық тілде балалар мейлінше оңай үйренеді, өйткені оны
күнделікті тұрмыста және естіліп жүреді, ал монолог күнделікті өмірде
кездесе бермейді, өйткені ол кітаби стиль. Монологтың өзі әр түрлі болып
келеді. Олар суреттеу монологы, баяндау монологы, сонымен қатар пікір айту
монологы. Суреттеу монологы – бір мезгілде болатын фактілер туралы айту, ал
баяндау монологы бірінің соңынан бірі келетін фактілер туралы айту. Ал
пікір айту себеп-салдарлық қатынаста болатын фактілер туралы айту болып
табылады. Пікір айту монологының баяндау монологынан өзгешелігі бір
құбылыстың себебін туғызу және оның негізінде белгілі бір қорытындыға келу.
Балаларға монологтық тілді үйрету өте қиын, себебі олар монологтық
тілі күнделікті өмірдегі ересектер сөзінен өте сирек естиді. Сондықтан
тәрбиеші балабақша жасындағы балаларға монологты үйретуге көп көңіл бөлуі
керек. Балалар монологтық тілді түсіне алуы және өз хабарын беруде оны
пайдалана білуі үшін, олар соған сәйкес синтаксистік құрылымдарды білуі
қажет. Балалардың сөйлеген сөздерді байланысты түрде айтылуы үшін олар
шылауларды меңгеріп алғаны жөн, өйткені шылаулар сөйлем мен сөйлемді бір-
бірімен байланыстырып тұрады.
Монологты үйрету диалогты оқыту сияқты әр топ балаларында әр түрлі
жүргізіледі. Монологты оқыту көбінесе арнайы сабақтарда іске асырылады.
Монологты оқыту ересек топ пен мектепке даярлық топтарда қолға алынады. Ал
бастапқы топтарда тәрбиеші балалардың білетін сөздерін жиі пайдалануға,
өздерінің талаптарын, тілектерін білдіріп, бірнеше сөзбен көргендерін айта
білуге үйретеді. Монолог сөзге балаларды жүйелі үйретуде шамамен 5 жаста
бастайды яғни ересек топтарда бастап монолог сөзге үйрету өз күшіне енеді.
Ал, ересек топқа дейінгі кезеңдерде бұған әзірлік жүргізеді.
Монолог сөзге балаларды үйретудің қиындығы – балалардың монологты
түсініп тыңдай білуі, оны есте сақтай білуі мен қайталап әңгімелеп
беруінде. Бұл қиындықтарды жеңу үшін кішкене балалар үлкендерден көмек
күтеді. Үлкендер, яғни ата-аналар мен тәрбиешілер балаға өзінің табиғатына
сай монологпен сөйлесуге тақырып беру керек және баланың айтқан сөзін, яғни
монолог әңгімесін жалықпай аяғына дейін тыңдай білуі керек.
Монологпен сөйлеуге үйретудің ежелден келе жатқан екі үлгісі бар.
Олар қайталап айту мен ойдан шығарып айту. Қайталап айтуда балалар тәрбиеші
айтып берген немесе оқып берген немесе оқып берген монолог түрін түсініп
тыңдап, сол тыңдағанын, есте сақтағанын қайталап айтып беруі.
Мононлогпен сөйлеуге үйретудің жеңіл әдісі осы қайталап айту. Ал,
ойдан құрастырып айтып беру баланың логикалық ойлау қабілетіне тікелей
қатысты. Балалардың байланыстыра сөйлеу қабілетін қалыптастыруда ойдан
құрастырып айтып беру үлкен рөл атқарады. Себебі, бала өзі ойластырып
құраған әңгімені қалай байланыстырып айтуды үйренеді.
Ал, қайталап айтып беруде бала тәрбиешінің байланыстырып сөйлеуіне
көңіл аударып, сол бойынша айтып береді. Өз ойымен, шығармашылығымен
құралатын монологты баяндау үшін бала алдымен нені айтады, содан соң не
айтады, осының бәрін іштей ойласрытып, бір сөйлеммен екінші бір сөйлемді
бір бірімен қалай байланыстыратындығын жүйелеуге үйренеді.
Қай жастағы топтарда болсын монолог түрінде сөйлеуге үйретудің
негізгі тәсілі ауызша айту болып табылады. Бұл тәсіл қайталап айтып беру
де, ойдан шығарып айтуда қолданылады.
Сонымен қатар монолог түрде сөйлеуге үйретудің қосымша тәсілдері де
бар. Олар нақтылы заттар мен сереттерге сүйену. Монолог түрінде сөйлеуге
үйрету ойын ойнау барысында немесе басқа уақыттарда емес арнайы сабақтарда
жүргізіледі. Монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тәрбиеші қосымша тәсілдерді
қолданылған тиімдірек болып келеді.
Мысалы, тәрбиеші белгілі бір табиғат көрінісі бейнеленген суретті
қолданылып, балаларға алдымен өзі сол суреттегі көріністі монолог түрінде
баяндап беріп, содан соң балалардың өздеріне монолог, яғни суреттер
монологын құратқызу болады. Бұл әдістің тиімділігі бала өз ойынан құрап
айту барысында суреттегі көзге көрініп тұрған демал-дырға сүйенеді.
Сонымен қатар, тәрбиеші балаларды тыңдауға дағдыландыруды қолға
алғаны жөн. Егер бала айтылып немесе оқылып жатқан монологты дұрыс тыңдай
білмесе, онда оны қайталап айтып бере алмайтыны белгілі.
Монолог түрінде сөйлеуге үйретудің барысында тәрбиеші балаларға ойдан
шығаруға, қайталап айтуға, әңгімелесуге көмектесуге міндетті.
Әр топтағы монолог сөзге үйрету жұмыстарының бір-бірінен айырмашылығы
жоқ, бәрі бір ғана жүйемен, бірдей тәсілдермен жүзеге асырылады.
Сонда да болса бір ерекшелік, яғни бір айырмашылық болады. Ол монолог
сөзге үйрету жұмыстарында қолданылатын мәтіннің көнелі мен мазмұнының
күрделілігі.
Кішкене балаларды монолог сөзге үйретуде тәрбиеші монологтың қызықты
оқиғаға толы, сюжеттісін таңдап алғаны жөн.
Монолог сөзді көркем әдебиеттен таңдап алу шарт емес.
Тәрбиеші өзінің күнделікті өмірінде, яғни, жолда екле жатқанда
көрген, дүкен аралағанда көрген немесе өзі біреуден естіген оқиғаларды
негізге ала отырып өзі құрастырып алуына да болады.
Бірақ тәрбиеші өз монологында балаларға таныс лексика мен
грамматикалық формаларды ғана кіргізуі керек, яғни балаларға олардың
өздеріне етене таныс нәрселер мен құбылыстар туралы сөйлеу керек.
Балаларға монологтық сөйлеуге арналған текстерді оқып беруде тәрбиешіге
мынадай талаптар қойылады:
-Мәтінді мәнерлеп, нақышына келтіріп оқу;
-Дауысын шығарып, анық оқу;
-Дауыс эмоциясы мен реңкін дұрыс қойып оқу;
-Балалардың қызығушылығын оятуға көңіл бөлу;
-Балалардың оқылып жатқан текст ұйып тыңдауын қадағалау, және тағы да
басқалары
2. Балабақшада балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда
шығармашылық тапсырмаларды қолданудың мәні
Баланың шығармашылық қабілетінің дамуына соңғы он жылдық ішінде үлкен
көңіл бөлінуде. Қазіргі кезде қабілеттің дамуы басты нысана болып, ал
балада шығармашылық белгілердің жеткіліксіз болуы үлкен мәселеге
айналдыруға тиімді кезде жетті: Өйткені, өмірде кей кездесетін сан алуан
қиыншылықтарды білу, мемлекетімізді өркениетке жеткізуі тек шығармашылықпен
жұмыс істейтін адамдардың ғана қолынан келмек. Бұл мәселе төңірегінде
жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар, еңбектер баршылық.
Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби ұлы Абайды
ерекше толғандырған.
Психолог- ғалымдар Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Л.С.
Рубинштейн, Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев, В.А. Крутицкий, Б.М. Тепловтың, өз
Республикамыздың көрнекті ғалымдары Ж.М. Әбділдин, Қ.Б. Жарықбаев, М.М.
Мұқанов, Т.С. Сабыров тағы да басқа еңбектерді жеке тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясына қосқан зор үлес деп білеміз.
Зерттеулердің қортындыларына сүйене отырып шығармашылық тұлға бойында
батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық, талдап-жинақтай білу сияқты
ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну шығармашылыққа деген ынтасы болу
керек екені анықталды.
Шығармашылық адам іс-әрекетінің түрі. Мұндай әрекеттің ерекшелігі,
даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға ғана емес, табиғи биологиялық
факторларға да байланысты. Тек шығармашылық қана адамға мәнін түсінуге,
бақытын сезінуге мүмкіндік әрекеті. Мұндай күрделі мәселені шешуге үздіксіз
білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын балабақшаның
алар орны ерекше. өйткені балабақшада:
- мектеп жасына дейінгі балалардың интеллектуалдық, рухани, табиғи
нышандарын дамытуға, өзінің қызығушылықтарымен бейімділіктерін
іске қосуға;.
- жеке адамдық сенімдерін қалыптастыруға;
- ұжымдық және іс-әрекеттер тәсілдеріне үйретуге;
- баланың еркін шығармашылықпен ойлауына, оның барлық қабілеттерін
дамытуға, өз күшіне деген сенімінің болуына жағдай жасау керек.
Кіші мектеп жастындағы балалардың оқуға, оқу арқылы қабілетінің
дамуына көп мүмкіндіктері бар. Өйткені, олардың интеллектісі қарапайым
дәрежесінде кездеседі. Ж. Пиаженің осы пікірін негізге ала отырып, бұрын
аңғарып көрмеген қабілеті бар балалар екені анықталып отырады. Көрнекті
психологтардың (Л.С. Выготский, В.В. Давыдов) еңбектеріне сүйене отырып,
қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмаларды балалар үшін жеткіліксіз,
олардың дамыту мүмкіндіктерінің төмен екені байқауға болады. Шығармашылық
жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгей.
Кейбір тәрбиешілер баланың қабілеттілігін оның оқу материалын тез ұға
алушылығымен ғана байланыстырады. Бұл жерде тәрбиешінің аса сезімталдығы
қажет. Өйткені, нерв жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты табиғатынан
баяу болып келетін балалар да аз емес. Осындай баяу ойланып жауап беретін
балалар қабілетсіздер қатарына қосылатын болса, бұл педагогтың нағыз
өрескелдігі болып есептеледі.
Осыдан шығатын қорытынды: шығармашылық типтің басымдылығы материалдық
және рухани мәдениетті, яғни шығармашылықты дамытуға әкеп соқтырады.
Шығармашылық типтен басқа И.П. Павлов адамдарды “ойшыл тип”, “орта
тип” деп бөлген. Қандайда болмасын бірер нәрсеге қабілетті болмайтын адам
болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін.
Көрнекті психолог Л. С. Выготский айтқандай, оқыту дамудың алдында
шығып отырса, ол бала дамуының “ең баяу даму аймағын” жасайды, баланы
іздендіруге талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестерін қозғалысқа
келтіреді. “Ең баяу даму аймағы” одан әрі “актуалды даму аймағында” көшуі
тиіс, яғни бұл аймақта бала тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
[6,450 б]
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамыту, ақыл-ойын
дамыту туралы И.С. Якиманская “Обучение, которое, обеспечивая полноценное
усвоение знаний, формирует учебную деятельность и тем самым непосредственно
влияет на умственное развитие, и есть (развитие) развивающее обучение”
деген [8,336 б]
Кезінде Г.Лихтенберг: Адамдарды нені ойлауға емес, қалай ойлауға
үйреткен кезде ғана олардың арасындағы түсінбеушілік жойылады, - деген.
[19,250 б].
Осы туралы Д.Б. Эльконин Позиция школьника не просто ученика, а
позиция человека совершенствующегося самого себя – деген [13,336 б].
Шығармашылық қызметтің асқан дарынды өкілдерінің барлық қуат-
қабілеттерінің бірдей шарықтайтын кезеңдері болады. Мұндайда олардың санасы
барынша өткірленіп, мейлінше айқындалады, бақылампаздығы одан сайын орта
түседі, жазатын нәрсені мұқият, әрі тез дайындалуымен қатар, іште жетіліп
піседі. Бұл адам таланттының шарықтауының тамаша көрінісі:
Шығармашылық – бір болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі.
Табиғат қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-санасында, іс-
әрекетінде ішкі жан-дүниесінде-бәрінде шығармашылықтың табиғи үрдістері
үздіксіз жүріп жатады.
Шығармашылық - өте күрделі, іс-әрекеттің көп түрінде кездесетін
формасы болып табылады.
Американдық психолог А.Ф. Фромм шығармашылық жайында өзінің
анықтамасын ұсынды. Ол былай дейді: “Творчество – это способность удивится
и познавать, умение находить решение в нестандартных ситуациях, это
нацеленность на открытие нового и способность к глубокому осознанию своего
опыта” [10,96 б].
Шығармашылық өнер әр баланы тәрбиелеуге қажет негізгі ұғымдардың
бірі. Ол –жалпы адамгершілік қасиет, сондықтан оны бала кезден дамыту үшін
қолдан келген барлық мүмкіндікті пайдалану керек.
Бала бойында шығармашылық қасиеттерін жүйелі түрде қалыптастыру үшін
шығармашылық үрдісті тереңдете түсіп, басым міндетті баланың өз қолына беру
керек. Шығармашылық даму бала бойына қалыптасу үшін, оған үлкен көңіл
бөлінеді.
Қазақ педагогикасы ғылымында бала шығармашылығына бағыт-бағдар беру
мәселесін кеңінен көтереді, алайда ол дарынды баланың қабілетін дамыту,
жүзеге асыру.
Мектеп жасындағы балаларды “дарынды”, “дарынсыз” деп бөлу
педагогикалық адамгершілік негізіне қайшы келеді.
Оның үстіне психология және педагогика ғылымдарында баланың
дарындылығын анықтайтын дәл өлшем әлі табылған жоқ. Сондықтан көркемділік
қабілеттің бар адамға тән екенін ойласақ әр бала болашақ данышпан деген
қағидаға сүйенсек, баланы дарынды, дарынсыз деп айту адамның табиғатына
қарсы шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің стратегиялық
мақсаттарының бірі- қоғамның әлеуметтік-экономикалық күрделі өзгерістеріне
қарай тұлғаның шығармашылық іс-әрекетін дамытуға жағдай жасау болып
табылады. Мұның өзі жалпы білім беретін мектептерде жеке пәндерді оқытуда
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық іс-әрекетін дамыту үшін оқу-
танымдық әрекеттерін ұйымдастыру міндетін жүктейді. Сондықтан парасатты
тұлғаны өзін, елін әлемге танытатын бәсекеге іс-әрекеті шығармашыл, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
33
Кiрiспе
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын7
қалыптастырудың ғылыми – теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін 7
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық ерекшелігі
1.2 Балабақшада балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда 17
шығармашылық тапсырмаларды қолданудың мәні
2 Шығармашылық тапсырмаларды қолдану арқылы мектеп жасына дейінгі 52
балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың іс
тәжірбиедегі мүмкіндіктері
2.1 Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың байланыстырып сөйлеуін 52
қалыптастыру процесінде шығармашылық тапсырмаларды қолданудағы
озат- тәрбишелердің тәжірибесі
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін 58
қалыптастыру процесінде шығармашылық тапсырмаларды қолданудың
экспермент нәтижесі
Қорытынды 66
Әдебиеттер тiзiмi 68
Тіркеме А 72
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін және Қазақстан
Республикасы азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын қамтамасыз
ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы заңды мектепке дейінгі ұйымдар да жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Ел басы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, Ғасырлар мақсаты-қоғамның нарықтық
қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды
жеңіп шығаты, ізгіленген 21 ғасырды құрушы, іскер өмірге икемделген, жан-
жақты мәдениетті тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру-деп тұжырым жасады.
Білім берудің мақсат приоритеті өзгеруі керек дейтініміз осыдан. Бұл
өзгерісті бастауыш сатыдан бастау керек. Өйткені, баланың тұлғасы
ұйтқысының қалыптасуы мен дамуы жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезең.
Сондықтан, осы кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың сапалы білім
нәрін алуы, жан-жақты дамып қалыптасуы, өнгегілі тәрбие тағлымын бойына
мықтап сіңіруі біз үшін ерекше маңызды мәселе.
Бұл мәселені шешу үшін ұстаз қауымына ауыр жүк арттыратыны сөзсіз.
Соның ішінде балабақшада білімді меңгеруде жаңа бағытқа бет бұру керек.
балабақшадагі білімді игерудің нәтижелі болуына, балабақшадағы негіз
болатынын дәлелдеудің қажеті жоқ.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығының дамуына соңғы
бүгінгі күні көп көңіл бөлінуде. Қазіргі кезде қабілеттің дамуы басты
нысана болып, ал балада шығармашылық белгілердің болмауы үлкен мәселеге
айналып, ойландыруға тиісті көзге жеткен сиятқы. Өйткені, өмірдегі сан
алуан қиыншылықтарды шеше білу, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек
шығармашыл адамадардың ғана қолынан келмек.
Бұл мәселе төңірегінде жазылған ойлар, тұжырмдамалар, көзқарастар,
еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз, Жүсіп Баласағұн, әл-Фараби,
ұлы Абайдың ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке
басының қабілеттерінің дамуын қарастырған.
Көрнекті психологтар мен ғалымдар Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, Л.В.
Леонтьев, В.А.Куртецкий, Б.М. Тепловтың, республикамыздағы көрнекті
ғалымдар Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, М.М. Мұқанов, Т.С. Сабыров тағы басқа
ғалымдар еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен
практикасына қосқан үлесі деп білеміз.
Зерттеулердің қорытындыларына сүйене отырып, шығармашылық тұлға
бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдықты талдап, жинақтай білу
сияқты кешенді қасиеттермен қатар ереше ой қызметі қайшылықтарды түсіну,
шығармашылыққа деген құштарлығы болу керек екені анықталды.
Шығармашылық- адам іс-әрекетінің бір түрі. Мұндай әрекеттердің
ерекшелігі, даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға да байланысыты. Тек
шығармашылық қана адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік
әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуге үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын балабақшаның алар орны ерекше. Өйткені
мектепке дейінгі мекеме:
1) мектеп жасына дейінгі балалардың интеллектуалдық, рухани, табиғи
нышандарын дамытуға, өзінің қызығушылықтармен бейімділіктерін іске
қосуға,
2) жеке аламның сенімдеріе қалыптастыруға,
3) ұжымдық және іс-әрекеттер тәсілдеріне үйретуге,
4) баланың еркін шығармашылықпен ойлануына, оның барлық қабілеттерін
дамытуға, өз күшіне деген сенімі болуына жағдай жасау керек. Сондықтан
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамытудың тиімді
жолдарын іздестіру мәселесі, қазіргі таңда ұстаз алдында тұрған негізгі
міндеттің бірі демекпіз
Білім беру жүйесінің негізгі міндеті – баланың рухани және тәндік
мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық дамуына жағдай
жасау болып табылады. Баланың шығармашылығының дамуы мен қалыптасуы
балабақшадағы оқыту мен тәрбиелеудің басты мақсаты болуы керек. Бұл жөнінде
ежелден ұлы ойшылдарымыз әл-Фараби, Ж.Баласағұн, ұлы Абай ерекше толғанған,
сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, шығармашылығын дамытуды үнемі
көтеріп отырған [6,36 б].
Жалпы шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір
сөзбен айтқанда, тіршіліктің көзі. Ал шығармашылық жұмыстарды іске асыру –
ата – аналар мен тәрбиешілердің, яғни біздің басты міндетіміз.
Сондықтан жеке тұлғаның шығармашылық ойлауын, шығармашылық
мүмкіндігін, шығармашылық қабілетін әрбір адамның жаңа білімді игеруіне,
интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде дамыту
өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Өйткені, қоғамның алға қарыштап
дамуы шығармашыл адамдарға байланысты. Бүгінгі күнде оқытудың жаңа
технологиялары балалардың шығармашылығы мен байланыстырып сөйлеуін дамытуда
мақсатында білім беруді көздейді. Бұл мектепке дейінгі балалардың
тілдерінің ширақ болуына шығармашылық қабілеттің дамуы тікелей байланысты
деген сөз.[5, 89б.]
А.Байтұрсынұлы сөйлеу туралы Тіл - адамның адамдық белгісінің қоры,
жұмсайтын қаруының бірі деп жазған [14, 4-5б].
Ал зерттеуші С.Тұрмаханованың айтуынша тіл – материалдық бірліктер
жүйесі. Ол адамдардың өзара қарым-қатынасы үшін қызмет етеді. Ал сөйлеу –
тіл бірліктерінің тізбегі болып, тіл заңдылығына сәйкес, тілдік материалдар
арқылы ойдың, сезім мен тілектің, көңіл-күйдің нақты мазмұнына орай көрініс
беретін қатысым әрекеті. Демек, сөйлеу өзінің табиғатында тілдік жүйеге,
оның бірліктері мен заңдылықтарына тәуелді. Олай болса, тіл дамыту деген
ұғымның өзі ана тілінің сөздік қорымен бірге тілдің нормалары мен
грамматикалық жүйесін игерумен байланысты [6,4б.].
Балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту – қазіргі кезде оқу – тәрбие
ісіндегі басты мәселе болып отырғаны бәрімізге белгілі. Ол үшін тәрбиеші
балаларға шығармашылықпен тілдік материалдарды дұрыс таңдай біліп және оны
тиімді әдіспен беру жағын қарастыруы қажет [9,107-108 б].
Өзіміздің қалалық балабақшаларда тіл дамыту – тіл дамытудың бір
саласы түрінде өз алдына жеке сабақ түрінде өткізілуде. Бұл сабақтың
мақсаты–баланың тілін ұштау, сөйлеу мәдениетін және жазба байланыстырып
сөйлеуін дамытумен қатар ой-өрісін, дүние танымын қалыптастыру. Жоғарыда
айтылғандай шығармашылық – ол талант, дарын, қабілет деген сөздерімен тығыз
байланысты. Сондықтан да баланың жасырын, тым теренде жатқан қабілеттерінің
көрінуіне мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан-жақты дамыту керек.
Шығармашылық жұмыстарды, шығармашылық тапсырмаларды балаларға балабақша
кезінен бастап жүргізген дұрыс деп санаймыз [8, 25-26 б].
Зерттеу жұмысының нысаны: Балабақшада бүлдіршіндердің байланыстырып
сөйлеуін дамыту үрдісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектепке дейінгі мекеме балаларының
байланыстырып сөйлеуін дамытудың маңыздылығын анықтау;
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстырып
сөйлеуін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер балабақша шығармашылық тапсырмаларды
қолдану еркшеліктерін анықтап, оны іс-тәжірбиеде қолданудың тиімді әдіс-
тәсілдерін айқындап, оқу-тәрбие үрдісіне енгізсе, онда бүлдіршіндерінің
байланыстырып сөйлеу деңгейі жоғары болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту жұмыстарының
психологиялық, педагогикалық негіздерін белгілеу;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстырып сөйлеуін
дамытудағы шығармашылық тапсырмаларға талдау жасау;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстырып сөйлеуін
дамытудағы шығармашылық тапсырмаларға қойылатын талаптарды
анықтау;
- мектепке дейінгі жастағы балаларға байланыстырып сөйлеуін
дамытудың жолдарын жасау.
Зерттеу әдістері:
- тақырыпқа қатысты педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық
әдебиеттерді талдау.
- озық әдіскер тәрбиешілердің тәжірбиелерін жинақтау. әр топтың жас
ерекшеліктеріне сәйкес келетін шығармашылық тапсырмаларды
пайдаланатын тәрбиешілердің іс-тәжірбиесімен танысып, құндылығын
анықтау.
- эксперимент ұйымдастыру және жүргізу нәтижелерін жинақтау, бақылау,
қорытындылау.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (2016-2017 жылы) мектеп жасына
дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және ғылыми-
теориялық негіздері, оны арттыру жолдары мен практикалық мүмкіндіктері
айқындалады.
Екінші кезең (2017-2018 жылы) Эксперимент жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2018 жылы) іс-тәжірибеде педагогикалық жұмысымызға
талдау және жинақтау жасалынып, балабақшада көрнекі құралдарды қолдану
арқылы балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға байланысты
эксперимент жұмысының нәтижесі шығарылды.
Диплом жұмысының апробациядан өтуі:
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тараудан, әдебиеттер
тізімі және тіркемеден тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық ерекшелігі
Кез келген адамзат баласын өзін қоршаған өзге адамдармен қарым-
қатынас жасайды. Ал, қарым-қатынас тіл арқылы, сөз арқылы жүзеге асады.
Мектеп жасына дейінгі кішкене балалар сөйлеуді ата-анасының, туған-
туыстарының және тәрбиешісінің көмегімен сонымен қатар құрбыларымен тілдесу
арқылы үйренеді.
Әдістемелік еңбектерде (А.Қыдыршаев, Н.Ж.Құрманова, Т.М.Әбдікәрім,
Т.А.Ладыженская, Г.С.Щеголева т.б.) баланың мәтінді құрастыру білігін оның
тілдік қатысымдық білігін қалыптастыру құралы ретіндеқарастырады.Әдіскер-
ғалымдар тілдік білік қалыптасу үшін мынадай кезеңдерді бөліп көрсетеді:
- дайындық кезеңі;
- біліктің қалыптасу кезеңі;
- оны практикада қолдану кезеңі;
- қалыптасқан білікті басқа оқу материалын оқу кезінде қолдану
кезеңі.
Міне, осы кездерде баланы дұрыс дыбыстауға, сөйлемді дұрыс
құрастыруға, яғни, дұрыс байланыстырып сөйлеуге үйрету керек. Ал,
байланыстырып сөйлеу дегеніміз айтылған сөздерді игеріп - оның
компоненттерін – сөйлемдерді, сөздерді бір бірімен дұрыс байланыстырып
сөйлеуді айтамыз, яғни, бұл қатесіз дұрыс сөйлей білу. Әңгіме сөйлемдерден
тұрады, ал сөйлем сөздерден құралады. Сөзден әдемелеп шығару өнері үй салу
өнеріне ұқсас. Үй салуға түрлі зат керек. Ол зат топырақ болса оны
біріктіріп илейді, илеген балшықтан кірпіш құяды. Кірпішті қалап, неше
түрлі үй қылып шығарады. Ал, сөзден құрастырылып көркем әңгіме шығару үшін
жұмасалатын зат – сөздер. Дыбыстан құралып сөз жасалған, сөзден бірігіп
түрлі әңгімелер айтылады. Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен
әсіресе, қалауынан болатын сияқты, әңгіменің түрлі болып шығатыны тілдің
дыбысынан, өзінен, әсіресе, сөздің тізілуінен. Дыбыс жаман болса, дыбыстың
немесе сөздердің байланысуы жақсы боламаса, сөз құлаққа жағымды болып
шықпайды. Әңгіменің әдемі болып шығуы сөздің тізілуі мен әңгіме айтушының
сөздерді дұрыс қолданыла білуінде. Үй салушының қиялы бай болса, үй де
сәулетті, әдемі болып шығатыны сияқты, неғұрлым сөйлеуші қиялға бай,
пікірге шебер болса, соғұрлым айтылған ой пікірлі, әсерлі, әдемі болып
шығады. Балалар, ересектердің байланыстыра айтылған сөздерін түсінуден,
естілген дыбыс ағынын ұғудан бұрын жекелеген сөйлемдердіғ сөз тіркестерін,
сөздерді, морфермаларды үйренеді, яғни оларды айтылып жатқан әңгіме
ағынынан бөліп ұғынады. Байланыстыра айтылған сөздерді игертіп үйрету үшін
алдымен жекелеген сөздерді дұрыс түсінуге үйреткен жөн. Содан соң сол
сөздерден сөйлемдер құратқызу керек. Бірақ, морфермаларды сөздер, сөздерден
сөз тіркестерінен сөйлем жасаукезіндегі жеке сөздердің мәні, элементтердің
мағынасы интеграцияға ұшырауға байланысты кішкене балалар көп шатасады және
сөйлем құрау кезінде қосымшаларды дұрыс жалғай алмайды немесе тіпті қосымша
жалғамай-ақ құр морфемалардан сөйлем құрап шығарады. Ал осыны болдырмау
үшін балаға тілдік белгілердің байланысуының нәтижесінде қолданылатын
тілдік белгілердің әрқайсысы өзінің бастапқы мағынасынан өзгеше жаңа
мағынаға ие болатындығын түсіндіре білу керек. Мысалы, балаға қой деген
сөзді үйретсек, сол сөзден сөйлем құрастыруда бұл сөз басқа сөздермен
байланысқа түсуі үшін бұл түбір моафемаға қосымшалы, -ға, сияқты жұрнақтар
жалғанатынын үйретеміз. Мысалы: Қой-ға су бердім. Қой-ды қораға қамадым.
Сонымен қатар, қазақ тілінде көп мағыналы сөздер көп болғандықтан мектеп
жасына дейінгі балалар сол сөздердің қайсысы қандай жағдайда айтылатынын
білмейді, соның салдарынан сөздерді бір бірімен дұрыс байланыстыра алмайды.
Балаларда сөздің көп мағыналылығын түсіну тек байланысты текстермен жұмыс
жүргізу кездерінде дамиды. Көп мағынаны түсіндіру үшін көпмағыналы сөздер
кездесетін шағын мәтіндерді оқып сол мәтіндегі көпмағыналы сөздермен
түсіндірме сөздігін өткізуге болады. Мысалы ара деген сөзді алсақ бұл
сөздің кесуге арналған құралдың атауы екендігін, сонымен қатар жинайтын
жәндіктің атын білдіретінін және тағы да екі заттың ортасындағы орынды ара
деп айтатындығын жекелеп, мысалдар келтіре отырып, түсіндірген жөн. Сәбидің
дұрыс сөйлеуін қалыптастыру үшін, ата-ана мен тәрбиеші оған үнемі
жаттығулар беріп, онымен әңгіме немесе сұхбат жүргізіп және осы іс-
әрекеттер кезінде оның сөздерді дұрыс байланыстырып сөйлеуін қадағалап,
оған түзету, ескерту жасап отыруы керек. Егер әңгіме барысында ауыспалы
мағыналы сөздер кездесетін болса ата-ана немесе тәрбиеші болсын ерінбей сол
сөздің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын балаға түсіндіру керек. Ауыспалы
мағыналы сөздер ұқсастыққа байланысты айтылатын болғандықтан сол
ұқсастықтарды салыстыра отырып үйреткен жөн. Мысалы, құлақ алсақ, бұл сөз
ыдыс-аяқтың ұстайтын жеріне байланысты айтылады, есіктің тұтқасын кей
кездері құлақ дейді, сонымен қатар адамның да құлаығы болады, сол себепті
осы сөз контексте қолданылуына байланысты, өзімен байланысқа түсіп тұрған
сөздердің мағынасына қарай мағынада қолданылып тұрғаны акжыратылатындығы
айтылуы керек. Міне, осындай морфема, сөз тіркестерінің жасалуы мен
қолданылуын дұрыс түсініп, еркін меңгерген бала сөздерді дұрыс
байланыстырып сөйлеуге тез үйренеді.
Байланыстыра сөйлеудің екі типі, яғни екі түрі бар. Оладың бірі –
диалог, ал екіншісі – монолог. Бұларды диалогтық сөйлеу және монологтық
сөйлеу деп те атайды.
Диалог – екі не оданда көп адамның сөйлесу барысында туындайтын
әңгіменің мақсаты, әдетте, бір нәрсе жайында сұрап, оған жауап беруге,
белгілі әрекетке түрткі болуға шақыру. Міне, осы себепті де байланыстыра
сөйлеуге үйретуде әңгімелесу әдісі көп қолданылады. Диалог сұрау мен
баяндау, баяндау мен мәжбүрлеу барысында түзіледі.
Ал, монолог мүлде басқаша. Ол, әдетте, кітаби стилге жатады. Себебі,
монолог қоршаған ортаға әдейі әсер ету болып саналатын ойды жеңілдетіп
сөздік формаға келтірген жүйе.
Сонымен монолог–бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі. Монологтың
мақсаты – белгілі бір факт жөнінде баяндау.
Бір нәрсені суреттеу, баяндау кезінде бір нәрсе жөнінде пікір
білдіруде тілдің монологтық формасы пайдаланады. Монолог нақты фактілер
жөнінде хабарлайды, ал нақты фактілер бір-бірімен әрқашан мезгілдік немесе
себеп-салдарлық байланыста болады. Мезгілдік байланыс немесе кезектесіп
келуі мүмкін.
Бір мезгілде болатын фактілер туралы айту суреттеу деп аталады. Ал,
бірінің соңынан бірі келетін фактілер туралы айту баяндау деп аталады.
Сонымен қатар себеп-салдарлық қатынаста болатын фактілер туралы айту деп
аталады.
Монологтық тілде сөзді байланыстырып әдеби тілге жай ғана және
күрделі синтаксистік құрылымдардың балық түрлері пайдаланылады: біріңғай
мүшелі сөйлемдер, салалас құрмалас және сабақтас құрмалас сөйлемдер. Бала
жайылма сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдер құрастыра білмейінше, оның тілі
байланысты түрдегі тіл бола алмайды. Ендеше монологтық тілдің әртүрлі типін
үйрету тәрбиеші үшін үлкен міндет.
Балаларды байланыстыра сөйлеуге үйретудің мақсаты мен міндеті оларды
дұрыс быдыстауға, сөздерден сөйлем құрастыра білуге, сөз тіркестері мен
сөйлемдерді мағынасына сай дұрыс байланыстырып әңгіме айта білуге үйрету
болып табылады. Мектепке дейінгі кішкене балаларды байланыстыра сөйлеуге
үйретуді ерте жастан бастап қолға алған жөн. Қына тасқа бітеді, ақыл жасқа
бітеді деп дана халқымыз айтқандай әлі мектеп жасына толмаған балаларды
есі толық жетілмеген, толыспаған деп салғырт қарамай, сол кезден бастап
дұрыс, мағыналы, ең бастысы жүйелі сөйлеудің қаруымен жарақтандырған жөн
болады. Ал, олардың байланыстыра сөйлеу дағдысын жітілдіру тікелей ата-ана
мен балабақша тәрбиесінің қолында. Ата-ана баламен көбінесе диалог түрінде
сөйлеседі. Осылайша олардың сұрақ пен жауап арасын байланыстыра сөйлеу
дағдысын жетілдіру тәрбиешінің жемісі.
Монологты мектепте оқыта бастау кеш: монологтық тіл дағдыларын алдын
ала мектепке дейін жетілдіру керек. Сонымен, балалр бақшасы тәрбиешісінің
жауапты міндеті – балаларға монологты, сереттеуді, баяндауды, пікір айтуды
үйрету үшін, мақсатқа сәйкес дидактикалық материалдар табуға күш салу,
яғни, тәрбиеші баланың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру үшін көптеген
әдіс-тәсілдерді қолданған жөн. Ал, әдіс-тәсілдері дұрыс, тиімді пайдалану
үшін тәрбиеші шебер, сонымен қатар, ізденгіш болуы керек.
Көп ізденген тәрбиеші көптеген жаңа әдіс-тәсілдер ойлап табу арқылы
оқушы тілін жетілдіреді, олардың байланыстыра сөйлеу дағдыларын биікке
көтере алады. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету
барысында олардың да психологиясы әр түрлі болып келеді. Сәби өмірінің
алғашқы жылында тез ширайды. Оның организміндегі өзгерістерді тіпті апта
сайын байқауға болады. Денесінің өсуімен бірге баланың миы да толыса
түседі, яғни өзін қоршаған ортаға бейімделу органы туғаннан 2,5-3 айдан 1
жасқа дейін. Міне осы кездерде баланың тілі шыға бастайды.
Сәби 1 жасқа дейін осы кезеңдерде өзін қоршаған ересектерден
сөйлеудің компоненттерін үйрене бастайды.Сәби тілді игере отырып, тіл
арқылы қоршаған ортаны танып біледі. Осы 1 жасқа дейінгі бала тілінің
дамуына ерекше ықпал ететін ата-ана мен жанұя адамдары. Себебі, бұл кездері
ана баланы тамақтандыру, шомылдыру, құндықтау, ұйықтауға жатқызу барысында
бөбекпен үнемі сөйлесіп отыруы керек. Ата-ана күніне 1-2 минут баламен
арнайы әңгімелесумен шұғылданғаны жөн, сонымен қатар, ойнату кезінде де
баланың тілі даму үшін онымен үнемі шүйіркелесіп отыру керек. Бұл кездерде
ата-ананың қолданылатын тиімді әдісі заттардың атын атап, көрсетіп,
өздерінен сұрап түсіндіру және сұрақ қою арқылы баламен диалог түрінде
сөйлесу. Бала сөздерді, олардың дыбысталуын, граматикалық формаларын
ересектермен арадағы қарым-қатынастағы қолданылған тілден үйренеді. Бір
жасқа дейінгі балалардыңтілі жетілу үшін оларға үнемі сұрақтар қойып
отырамыз.
Ал, бала осы қойылған сұрақтарға жауап береді. Міне, осы екі жақты
жүретін процесстің негізінде бала мен ересек адамның диалогы құралады.Бұл
балабақша жасына дейінгі кезеңде жүргізілетін жұмыс түрі. Ал балабақша
жасына толған сәбилермен тірбиешілер арнайы жұмыс жүргізеді. Балабақша
жасындағы балалар өздерінің жас мәнеріне сай топқа бөлінеді.
Олар:
1.Сәбилер тобы 1,5-3 жасқа дейінгілер,
2.Сәбилер тобы 3-4 жасқа дейінгілер,
3.Естияр топ 4-5 жас аралығындағылар,
4.Ересек топ 5-6 жас аралығындағылар,
5.Мектепке даярлық топ 6-7 жас аралығындағылар.
Байланыстыра сөйлеуге үйретуде жиі қолданылатын диалог осы әр топтағы
балаларға әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Бұл топтағы балалармен
жүргізілетін диалог ойын оынату кезінде, арнайы жаттығулар жүргізу
барысында сұрақ қою арқылы, заттардың атауын айтқызу арқылы жүзеге асады.
Мысалы, тәрбиеші қандай да бір ойыншықты балалрға көрсетіп оның атауын
сұрайды:
-Балалар мынау не? Балалар жауап береді, егер ойыншық аң болса, онда
тәрбиеші:
-Ол қайда өмір сүреді? – деп жетекші сұрақ қояды.
Мұнан соң ол аңның немен қоректенетінін сұралады. Міне, осылайша
сұрақтар қою арқылы тәрбиеші бала тілінің дамуына, оның байланыстыра
сөйлесу дағдысының жетілуіне өз үлесін тигізеді. Сонымен қатар, қай топтың
балалары болмасын өзара, яғни бір-бірімен тілдеседі.
Тәрбиеші балалардың тілдесуіне көп көңіл бөлуі керек. Себебі,
балалардың өзара тілдесуі олардың байланыстыра сөйлеу дағдысының дамуында
ерекше орын алады. Олардың ойын барысында, тамақтану кезінде тілдесуін
тәрбиеші бақылап отырып, тілдесу барысындағы қателіктеріне түзету енгізіп
отыруы керек.
Байланыстыра сөйлеу кезіндегі әр топқа байланысты өздерінің талаптары
болады соған байланысты үйретеміз І-ші сәбилер тобында 2 жасқа келгенде
балалар толығымен заттардың қасиеттерін және заттардың не үшін керек екенін
біле бастайды. Осы кезеңде оларда қарым-қатынастың сөздер пайда бола
бастайды. Біртіндеп 2-3 сөздерден айтады. 2 жастың соңында балардың сөздік
қоры дамысада оларда грамматикалық қателіктер кездесіп тұрады. Және тағы
бұл топта балалар тәрбиесінің қарапайым сұрақтарына жауап беру керек.
Олардың тақырыбы картина жайлы және керуенде көргендері жайлы болады.
Мысалы: картинада Ана мен қызы бар сурет. Балалар соған қарап әңгіме
құрастырады. Серуен кезінде олар тоғай көрсе, онда олар ата-аналарына мен
бүгін торғай көрдім деп әңгіме айтып береді. Балалар жылдық аяғына дейін
мыналарды игеру қажет:
1.Асықпай және түсінікті сөйлеу білу керек.
2.Тәрбиешінің қарапайым сұрақтарына жауап қайтара білу керек. 3. 3-4
сөзден өзінің көргені жайлы әңгімелеп беру керек.
Бұл топта қиындықтар кездеседі, тәрбиеші сол қиындықтардан өтіп, өсіп
келе жетқан сәбиге өз білімін беріп оны толығымен, мына айтылған
әңгімелерді толығымен үйрету керек. Балаларға 2-3 сөздерден құралған
әңгімесін мән мағынасы болу керек екенін және балалар соны түсініп айту
керек екенін тәрбиеші өзі қадағалап отырады.
ІІ сәбилер тобына 3 жасқа толғанда балаларда сөзді түсіну активті
сөйлеу тез дамиды. Ойлау жағы түсіну толық қалыптасады. Диалогты яғни бір
бірімен сөздік қарым-қатынасты пайдалана бастайды. Сетуациялық әңгіселер
айтып, мәтінге, мимика, қолдана бастады. Тәрбиені балаларға заттар картина
көрсету арқылы оларға сұрақ қойып, жауабын талап етеді. Бала тәрбиешінің
қойған сұрағын толық естіп,соған анығымен жауап беру керек. Тәрбиеші
балаларға 3-4 сөйлемнен құралған тақырыбы өзінің соңынан қайталауға
үйретеді және сол ойыншық жайлы болуы тиіс. Жылдың аяғына дейін балалар
мыналарды игеруі, яғни білуі керек, ол тәрбиешіге байланысты болады:
1.Сұрақтарға жауап беру. 2.Тәрбиешінің соңынан белгілі бір тақырып жайлы
қайталап отыру.
Тәрбиеші ертегі немесе әңгіме оқу барысында балалар оның айтқанын
анық және толық қайталап отыру керек. Балалар сетуациялық тақырыпта әңгіме
айту барысында байланыстыра мөйлеу мәнеріне үйренеді.
Естияр тобында балалардың 4-5 жастағы кезінде олар сетуациялық
әңгімелерден, мәтіндік әңгіме көшеді. Бұл жастағы балаларға ертегі немесе
әңгімені әңгімелеп айтуға үйрету керек. Айтылатын әңгіме балаларға таныс
болуы керек. Балаларға заттық немесе сюжеттік картина жайлы өз ойларынан
шағын әңгімелер ойластырып шығаруға үйретеміз. Ол тәрбиешінің көмегінсіз-ақ
жұмысты атқаруы қажет. Тәрбиеші балаларға үнемі сұрақ қойып, оның жауабының
дұрыс болуын қадағалау қажет. Сол үшін тәрбиеші әр балаға жеке сұрақ қойып
жауап алу керек. Өйткені балалар ұжым болып отырғанда кейбіреулері жауап
берсе, кей балалар үндемей отырады, жылдың аяғына дейін балалар мынаны
білуі керек: 1.Балалар өз туған тілінің дыбысын дұрыс мағыналы етіп
шығаруға дағдылану қажет. 2.Тақырыбы шағын әңгімені. 3.Сюжеттік картина
бойынша ойыншық жайлы әңгімелеп және ертегі құра білу керек.
Бұл топта балалар құрдастарымен ойын ойнау барысында өз тілін жетіп
меңгереді және оны тәрбиеші бақылауға алады. Тәрбиеші оларға үлгі көрсете
отырып тәрбиелейді.
Ересек тобында бұл балаларда сетуациялық әңгімелер мәтіндік
әңгімелерді толық меңгеріп, оларда практтикалық тәрбиелер қалыптасады. Ойын
барысында олар монологты сөйлеуге үйренеді, балалар өз істеріне жауап бере
бастайды. Тәрбиеші балаларға сұрақтар қойып, оған дұрыс жауап беруді
қадағалап, егер бала жауап берген кезде қателесіп кетсе, тәрбиеші оған
көмек береді. Тәрбиеші немесе отбасында ата-анасы балалармен үнемі
байланыста болып отыруы керек. Балалар белгілі бір тақырыпта әңгіме
құрастыру барысында түсінікті байланыстыра білу керек, және бұл жұмыс
тәрбиешінің көмегінсіз жүргізіледі. Балалар өз беттерімен әңгімелер
ертегілер құрастыра білу керек. Жылдың аяғында олар мынаны білу керек:
1.Барлық дыбыстарды дұрыс анық, асықпай, түсінікті етіп айта білу.
2.Балалар сөйлемдерінде күрделі және оңай сөздерді қолдана білу
керек.
3.Тәрбиеші балалардың өзіндік әңгімелесулерін қадағалап отырулары
керек.
4.Жоспар бойынша әр түрлі тақырыптардан ертегі, әңгімелер құрастыра
білу керек.
Ересектер тобында мектепке дейінгі жаста байланыстыра сөйлеу олардың
тәжірибелеріне байланысты болады. Олар қысқа немесе сөйлемдерді пайдаланды.
Сөз тіркестерінің толығымен игереді, бала өзінің дауыс апараттарын қалыпқа
келтіріп, айналасындағы адамның сөздерін түсінуге қабілеті болады.
Балалардың диалогты және монологты сөйлеулерін одан әрі қалыптастырамыз.
Бұл топта балалар, қойған сұрақтарға әрқашанда қиналмай жауап бере білу
керек. Өздерін айналадағылармен бірге мәдениетті түрде қарым-қатынаста
ұстай білу керек. Жылдың соңына келгенде балалар барлық берілген
білімджерді игеру керек:
1.Бұрынға алған білімдерін нақтылап бекіту.
2.Әр түрлі картиналар жайлы әңгімелер құрастыру. 3.Бұрынғадан
қиынырақ тақырыптарға әңгіме, ертегілер құрастыру.
3. Әр жас топ балаларын монолог және диологты сөйлеуге үйрету
Екінші сәбилер тобында диалог біріншіге қарағанда күрделірек болып
келеді. Және бұл топта жүргізілетін диалог түрі балалардың байланыстыра
сөйлеумен қатар логикасының дамуына да негізделеді.
Бұл кездерде тәрбиеші затты көрсетіп қана емес сонымен қатар жасырып
та сұрақтар қояды. Мысалы, тәрбиеші алма немесе басқа бір жеміс түрін
жасырып балаларға сұрақтар қояды. Ол сұрақтар мынандай тұрғада қойылады:
- Менің қолымда бір зат жасырулы, өзі домалдақ, сырты қызыл, өзі
тәтті. Ол не?
-Ол алма немесе анар
-Алманың сырты қандай?
-Сырты қатқыл, қызыл немесе сарғыш келеді.
-Ал, оның іші қандай?
-Іші жұмсақ, ақ, тәтті.
-Оның ішінде тағы не бар?
-Оның ішінде дәні бар
-Дәні жеуге жарайма?
-Жоқ
Міне, осындай тұрғыдан басқа да заттармен жұмыс жүргізуге болады. Бұл
топтағы балалардың диалог жүргізу барысындағы әрбір женкелеген ойынның
толық, жүйелі болғанын, яғни диалогтық бірлікте болғанын қадағалап отыру
керек. Сонымен қатар тәрбиеші кез келген ситуация кезінде диалог жұмысын
жүргізуіне болады. Мысалы, балалар бір нәрсені бүлдіріп қойса немесе бір
істі дұрыс жасамаса – неге? не себепті? кім кінәлі? осы іс дұрыс па? деген
сияқты сұрақтар қою арқылы баланың байланыстырып сөйлеу дағдысын
жетілдіруге ықпал етуге әбден болады.
Диалог стилі негізінен ауыз екі сөйлеу тіліне тән болғандықтан, ол
белгілі бір адамдардың сұхбаты, яғни сұрау және сұраққа жауап беру болып
табылатын әдеттегі себептермен пайда болған реакциядан тұрады. Диалог – бұл
шын мәнінде жауап беру тізбегі деп жазады. Яғни диалог белгілі бір
дайындықты қажет етпейді, ол кез келген ситуация барысында пайда болады.
Ендеше тәрбиеші диалог түрін өте жиі қолданыла алады. Ол оның шеберлігіне,
тіл байлығының, сөздік қорының молдылығына байланысты болып келеді.
Балабақшаның әр тобында да диалогтың еркін тақырыбы үнемі жүргізіліп
отырылуы керек.
Ал, естияр топ көп нәрсені жақсы түсінетін, өзіндік ой-қиялы дамыған,
жеке пікірі қалыптасқан балалар тобы. Олар берілген тапсырманы дұрыс
орындай алады. Айтылған білімді есте сақтай алады. Сол себепті де олармен
күрдері тапсырмалар көп жүргізіледі. Диалогтың бала тіліне байланыстыра
сөйлеуге үйретуде тиімділігі бала диалог кезінде екінші адамның жетекші
сұрағының көмегімен бірінші жауабы мен екінші жауабын бір бірімен мағыналас
етіп жауап қайтарады, және бала қойылған сұраққа ауытқымай тіке жауап
беруге мәжбүр болады. Осы сұрақ-жауап негізінде түзілген диалогтағы сұрақ
пен жауап арасындағы заңды байланысқа үйрене отырып бала өз жауаптарынан
бір әңгіме байланыстырып құрай алады. Ол үшін тәрбиеші балалар ауызша
тапсырмалар жүргізіледі. Диалогтағы жауаптарды біріктіріп сол диалогта
көтерілген мәселе жайлы шағын әңгіме құрастырып айтқызуға болады. Сонымен
қатар балаларға шағын көрініс қойғызуға болады. Ол үшін ертегілердегі екі
кейіпкерлердің диалог түрінде кездесетін сюжетін алып балаларға рөлдерді
бөліп беріп, жаттатқызып, сол арқылы шағын көрініс қойғызуға болады. Ересек
топтарда да осындай жұмыс түрлері арқылы диалогқа үйретеді. Бірақ, ересек
топтарда диалог түрі естияр топқа қарағанда күрделірек болып келеді. Бұл
топтағылар 5-6 жас аралығындағы балалар болғандықтан бұл кезде олар
байланыстыра сөйлеуді біршама игерген болып келеді, олар еркін сөйлейді,
олардың әңгімелеріндегі сөйлемдер жүйелі түрде құрылған болып келеді және
диалогты да өз шығармашылықтарымен құра алады, бұл балалар диалогтың құрылу
жолын түсінбейді. Ал, диалог екі тұрғыда қөұрылатыны белгілі. Ол сұрау мен
баяндау арасындағы диалог, яғни сұрақ-жауап тәсілі арқылы.
Мысалы:
-Сен үйіне бардың ба?
-Иә, барып келдім.
-Қашан бардың?
-Кеше бардым.
Ал екінші түрі, баяндау мәжбүрлеуші сөздің арасындағы диалогтық
тұтастық.
Мысалы:
Өздеріне қарсы жүргізіп келе жатқан итті көрген Айсұлу, Арманға:
-Ит! – деп айғай салды.
-Қаш! – деп айғайлайды Аман да.
Міне, осындай диалог түрлерін балаларға айырып түсіндіру керек.
Баяндау мен мәжбүрлеуші сөздің арасындағы диалог түрі балалардың өзара
қарыс-қатынасында жиі кездеседі, әсіресе, ойын барысында.
Ал, мектепке даярлық топтарда балалар қолдарына қалам ұстап жазуға
үйренгендіктен диалогты жазба түрінде де өткізуге болады. Бұл кезеңде
байланыстыра сөйлеудің қалыптасқан кезі көрініс береді. Бұл кезеңде дыбыс
деген не, сөз, дыбысталу, дауысты және дауыссыз дыбытарды, сөз және сөйлем
деген не осылардың барлығын түпкілікті үйренеді. Сонымен қатар бұл топтағы
балалар кітаппен жұмыс істеуді бастайды, яғни кітаптардағы диалог түрінде
кездесетін әңгімелерді, ертегілерді, мысалдарды оқып өздерінің байланыстыра
оқу дағдыларын жетілдіреді. Бұл жұмыстардың жүйелі өтуіне тәрбиеші ықпал
етеді. Кітаппен жұмыс барысында көркем туындыларды рөлдерге бөліп
оқытқызады және балалардың өздеріне бірлесіпдиалог құрастыру жұмысын
жүргізуді ұйымдастырады. Тәрбиеші нағыз маман, ізденгіш, шығармашылығы мол
болса балалардың диалог құруды ұйымдастыруға болады. Осындай жұмыстарды
жүргізуде тәрбиеші балаларға қосымша көмекші сұрақтар қойып отырғаны жөн.
Ол сұрақтарды мынадай тұрғыда құрастыруға болады:
-Сереттегі балаға ат қояйық.
-Ол бірінші не істеді?
-Жуыну барысында қандай іс-әрекеттері байқалады?
-Содан соң не істеді?
-Тамақтанған соң не істеді?
Осындай сұрақтарға тәрбиеші өзі бастап құрастырып содан соң
балалардың өздеріне суретке қарап, сұрақтар құрастыруды үйретеді. Содан соң
сол сұрақтарға жауаптар жазғызады. Міне, сонда диалог құралып шығады.
Диалог кез-келген уақиғаға байланысты пайда болса, монолог мүлде
басқаша. Монолог кітап стилінің тілі. А.В.Щерба: Әдеби тілдің негізінде,
монолог, әңгіме, диалогқа қарама-қарсы болып келетін ауызекі сөйлеу тілі
жатады. Монолог бұл мүлде реплика емес, қоршаған ортаға әдейі әсер ету
боллып саналатын ойды жеңілдетіп сөздік формаға келтірілген жүйе.
Монологтың барлығы да көркем шығарманың нышаны... - деп жазады, яғни
монологқа қарағанда күрделі болып келеді деген сөз.
Диалогтық тілде балалар мейлінше оңай үйренеді, өйткені оны
күнделікті тұрмыста және естіліп жүреді, ал монолог күнделікті өмірде
кездесе бермейді, өйткені ол кітаби стиль. Монологтың өзі әр түрлі болып
келеді. Олар суреттеу монологы, баяндау монологы, сонымен қатар пікір айту
монологы. Суреттеу монологы – бір мезгілде болатын фактілер туралы айту, ал
баяндау монологы бірінің соңынан бірі келетін фактілер туралы айту. Ал
пікір айту себеп-салдарлық қатынаста болатын фактілер туралы айту болып
табылады. Пікір айту монологының баяндау монологынан өзгешелігі бір
құбылыстың себебін туғызу және оның негізінде белгілі бір қорытындыға келу.
Балаларға монологтық тілді үйрету өте қиын, себебі олар монологтық
тілі күнделікті өмірдегі ересектер сөзінен өте сирек естиді. Сондықтан
тәрбиеші балабақша жасындағы балаларға монологты үйретуге көп көңіл бөлуі
керек. Балалар монологтық тілді түсіне алуы және өз хабарын беруде оны
пайдалана білуі үшін, олар соған сәйкес синтаксистік құрылымдарды білуі
қажет. Балалардың сөйлеген сөздерді байланысты түрде айтылуы үшін олар
шылауларды меңгеріп алғаны жөн, өйткені шылаулар сөйлем мен сөйлемді бір-
бірімен байланыстырып тұрады.
Монологты үйрету диалогты оқыту сияқты әр топ балаларында әр түрлі
жүргізіледі. Монологты оқыту көбінесе арнайы сабақтарда іске асырылады.
Монологты оқыту ересек топ пен мектепке даярлық топтарда қолға алынады. Ал
бастапқы топтарда тәрбиеші балалардың білетін сөздерін жиі пайдалануға,
өздерінің талаптарын, тілектерін білдіріп, бірнеше сөзбен көргендерін айта
білуге үйретеді. Монолог сөзге балаларды жүйелі үйретуде шамамен 5 жаста
бастайды яғни ересек топтарда бастап монолог сөзге үйрету өз күшіне енеді.
Ал, ересек топқа дейінгі кезеңдерде бұған әзірлік жүргізеді.
Монолог сөзге балаларды үйретудің қиындығы – балалардың монологты
түсініп тыңдай білуі, оны есте сақтай білуі мен қайталап әңгімелеп
беруінде. Бұл қиындықтарды жеңу үшін кішкене балалар үлкендерден көмек
күтеді. Үлкендер, яғни ата-аналар мен тәрбиешілер балаға өзінің табиғатына
сай монологпен сөйлесуге тақырып беру керек және баланың айтқан сөзін, яғни
монолог әңгімесін жалықпай аяғына дейін тыңдай білуі керек.
Монологпен сөйлеуге үйретудің ежелден келе жатқан екі үлгісі бар.
Олар қайталап айту мен ойдан шығарып айту. Қайталап айтуда балалар тәрбиеші
айтып берген немесе оқып берген немесе оқып берген монолог түрін түсініп
тыңдап, сол тыңдағанын, есте сақтағанын қайталап айтып беруі.
Мононлогпен сөйлеуге үйретудің жеңіл әдісі осы қайталап айту. Ал,
ойдан құрастырып айтып беру баланың логикалық ойлау қабілетіне тікелей
қатысты. Балалардың байланыстыра сөйлеу қабілетін қалыптастыруда ойдан
құрастырып айтып беру үлкен рөл атқарады. Себебі, бала өзі ойластырып
құраған әңгімені қалай байланыстырып айтуды үйренеді.
Ал, қайталап айтып беруде бала тәрбиешінің байланыстырып сөйлеуіне
көңіл аударып, сол бойынша айтып береді. Өз ойымен, шығармашылығымен
құралатын монологты баяндау үшін бала алдымен нені айтады, содан соң не
айтады, осының бәрін іштей ойласрытып, бір сөйлеммен екінші бір сөйлемді
бір бірімен қалай байланыстыратындығын жүйелеуге үйренеді.
Қай жастағы топтарда болсын монолог түрінде сөйлеуге үйретудің
негізгі тәсілі ауызша айту болып табылады. Бұл тәсіл қайталап айтып беру
де, ойдан шығарып айтуда қолданылады.
Сонымен қатар монолог түрде сөйлеуге үйретудің қосымша тәсілдері де
бар. Олар нақтылы заттар мен сереттерге сүйену. Монолог түрінде сөйлеуге
үйрету ойын ойнау барысында немесе басқа уақыттарда емес арнайы сабақтарда
жүргізіледі. Монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тәрбиеші қосымша тәсілдерді
қолданылған тиімдірек болып келеді.
Мысалы, тәрбиеші белгілі бір табиғат көрінісі бейнеленген суретті
қолданылып, балаларға алдымен өзі сол суреттегі көріністі монолог түрінде
баяндап беріп, содан соң балалардың өздеріне монолог, яғни суреттер
монологын құратқызу болады. Бұл әдістің тиімділігі бала өз ойынан құрап
айту барысында суреттегі көзге көрініп тұрған демал-дырға сүйенеді.
Сонымен қатар, тәрбиеші балаларды тыңдауға дағдыландыруды қолға
алғаны жөн. Егер бала айтылып немесе оқылып жатқан монологты дұрыс тыңдай
білмесе, онда оны қайталап айтып бере алмайтыны белгілі.
Монолог түрінде сөйлеуге үйретудің барысында тәрбиеші балаларға ойдан
шығаруға, қайталап айтуға, әңгімелесуге көмектесуге міндетті.
Әр топтағы монолог сөзге үйрету жұмыстарының бір-бірінен айырмашылығы
жоқ, бәрі бір ғана жүйемен, бірдей тәсілдермен жүзеге асырылады.
Сонда да болса бір ерекшелік, яғни бір айырмашылық болады. Ол монолог
сөзге үйрету жұмыстарында қолданылатын мәтіннің көнелі мен мазмұнының
күрделілігі.
Кішкене балаларды монолог сөзге үйретуде тәрбиеші монологтың қызықты
оқиғаға толы, сюжеттісін таңдап алғаны жөн.
Монолог сөзді көркем әдебиеттен таңдап алу шарт емес.
Тәрбиеші өзінің күнделікті өмірінде, яғни, жолда екле жатқанда
көрген, дүкен аралағанда көрген немесе өзі біреуден естіген оқиғаларды
негізге ала отырып өзі құрастырып алуына да болады.
Бірақ тәрбиеші өз монологында балаларға таныс лексика мен
грамматикалық формаларды ғана кіргізуі керек, яғни балаларға олардың
өздеріне етене таныс нәрселер мен құбылыстар туралы сөйлеу керек.
Балаларға монологтық сөйлеуге арналған текстерді оқып беруде тәрбиешіге
мынадай талаптар қойылады:
-Мәтінді мәнерлеп, нақышына келтіріп оқу;
-Дауысын шығарып, анық оқу;
-Дауыс эмоциясы мен реңкін дұрыс қойып оқу;
-Балалардың қызығушылығын оятуға көңіл бөлу;
-Балалардың оқылып жатқан текст ұйып тыңдауын қадағалау, және тағы да
басқалары
2. Балабақшада балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда
шығармашылық тапсырмаларды қолданудың мәні
Баланың шығармашылық қабілетінің дамуына соңғы он жылдық ішінде үлкен
көңіл бөлінуде. Қазіргі кезде қабілеттің дамуы басты нысана болып, ал
балада шығармашылық белгілердің жеткіліксіз болуы үлкен мәселеге
айналдыруға тиімді кезде жетті: Өйткені, өмірде кей кездесетін сан алуан
қиыншылықтарды білу, мемлекетімізді өркениетке жеткізуі тек шығармашылықпен
жұмыс істейтін адамдардың ғана қолынан келмек. Бұл мәселе төңірегінде
жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар, еңбектер баршылық.
Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби ұлы Абайды
ерекше толғандырған.
Психолог- ғалымдар Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Л.С.
Рубинштейн, Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев, В.А. Крутицкий, Б.М. Тепловтың, өз
Республикамыздың көрнекті ғалымдары Ж.М. Әбділдин, Қ.Б. Жарықбаев, М.М.
Мұқанов, Т.С. Сабыров тағы да басқа еңбектерді жеке тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясына қосқан зор үлес деп білеміз.
Зерттеулердің қортындыларына сүйене отырып шығармашылық тұлға бойында
батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық, талдап-жинақтай білу сияқты
ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну шығармашылыққа деген ынтасы болу
керек екені анықталды.
Шығармашылық адам іс-әрекетінің түрі. Мұндай әрекеттің ерекшелігі,
даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға ғана емес, табиғи биологиялық
факторларға да байланысты. Тек шығармашылық қана адамға мәнін түсінуге,
бақытын сезінуге мүмкіндік әрекеті. Мұндай күрделі мәселені шешуге үздіксіз
білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын балабақшаның
алар орны ерекше. өйткені балабақшада:
- мектеп жасына дейінгі балалардың интеллектуалдық, рухани, табиғи
нышандарын дамытуға, өзінің қызығушылықтарымен бейімділіктерін
іске қосуға;.
- жеке адамдық сенімдерін қалыптастыруға;
- ұжымдық және іс-әрекеттер тәсілдеріне үйретуге;
- баланың еркін шығармашылықпен ойлауына, оның барлық қабілеттерін
дамытуға, өз күшіне деген сенімінің болуына жағдай жасау керек.
Кіші мектеп жастындағы балалардың оқуға, оқу арқылы қабілетінің
дамуына көп мүмкіндіктері бар. Өйткені, олардың интеллектісі қарапайым
дәрежесінде кездеседі. Ж. Пиаженің осы пікірін негізге ала отырып, бұрын
аңғарып көрмеген қабілеті бар балалар екені анықталып отырады. Көрнекті
психологтардың (Л.С. Выготский, В.В. Давыдов) еңбектеріне сүйене отырып,
қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмаларды балалар үшін жеткіліксіз,
олардың дамыту мүмкіндіктерінің төмен екені байқауға болады. Шығармашылық
жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгей.
Кейбір тәрбиешілер баланың қабілеттілігін оның оқу материалын тез ұға
алушылығымен ғана байланыстырады. Бұл жерде тәрбиешінің аса сезімталдығы
қажет. Өйткені, нерв жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты табиғатынан
баяу болып келетін балалар да аз емес. Осындай баяу ойланып жауап беретін
балалар қабілетсіздер қатарына қосылатын болса, бұл педагогтың нағыз
өрескелдігі болып есептеледі.
Осыдан шығатын қорытынды: шығармашылық типтің басымдылығы материалдық
және рухани мәдениетті, яғни шығармашылықты дамытуға әкеп соқтырады.
Шығармашылық типтен басқа И.П. Павлов адамдарды “ойшыл тип”, “орта
тип” деп бөлген. Қандайда болмасын бірер нәрсеге қабілетті болмайтын адам
болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін.
Көрнекті психолог Л. С. Выготский айтқандай, оқыту дамудың алдында
шығып отырса, ол бала дамуының “ең баяу даму аймағын” жасайды, баланы
іздендіруге талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестерін қозғалысқа
келтіреді. “Ең баяу даму аймағы” одан әрі “актуалды даму аймағында” көшуі
тиіс, яғни бұл аймақта бала тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
[6,450 б]
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамыту, ақыл-ойын
дамыту туралы И.С. Якиманская “Обучение, которое, обеспечивая полноценное
усвоение знаний, формирует учебную деятельность и тем самым непосредственно
влияет на умственное развитие, и есть (развитие) развивающее обучение”
деген [8,336 б]
Кезінде Г.Лихтенберг: Адамдарды нені ойлауға емес, қалай ойлауға
үйреткен кезде ғана олардың арасындағы түсінбеушілік жойылады, - деген.
[19,250 б].
Осы туралы Д.Б. Эльконин Позиция школьника не просто ученика, а
позиция человека совершенствующегося самого себя – деген [13,336 б].
Шығармашылық қызметтің асқан дарынды өкілдерінің барлық қуат-
қабілеттерінің бірдей шарықтайтын кезеңдері болады. Мұндайда олардың санасы
барынша өткірленіп, мейлінше айқындалады, бақылампаздығы одан сайын орта
түседі, жазатын нәрсені мұқият, әрі тез дайындалуымен қатар, іште жетіліп
піседі. Бұл адам таланттының шарықтауының тамаша көрінісі:
Шығармашылық – бір болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі.
Табиғат қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-санасында, іс-
әрекетінде ішкі жан-дүниесінде-бәрінде шығармашылықтың табиғи үрдістері
үздіксіз жүріп жатады.
Шығармашылық - өте күрделі, іс-әрекеттің көп түрінде кездесетін
формасы болып табылады.
Американдық психолог А.Ф. Фромм шығармашылық жайында өзінің
анықтамасын ұсынды. Ол былай дейді: “Творчество – это способность удивится
и познавать, умение находить решение в нестандартных ситуациях, это
нацеленность на открытие нового и способность к глубокому осознанию своего
опыта” [10,96 б].
Шығармашылық өнер әр баланы тәрбиелеуге қажет негізгі ұғымдардың
бірі. Ол –жалпы адамгершілік қасиет, сондықтан оны бала кезден дамыту үшін
қолдан келген барлық мүмкіндікті пайдалану керек.
Бала бойында шығармашылық қасиеттерін жүйелі түрде қалыптастыру үшін
шығармашылық үрдісті тереңдете түсіп, басым міндетті баланың өз қолына беру
керек. Шығармашылық даму бала бойына қалыптасу үшін, оған үлкен көңіл
бөлінеді.
Қазақ педагогикасы ғылымында бала шығармашылығына бағыт-бағдар беру
мәселесін кеңінен көтереді, алайда ол дарынды баланың қабілетін дамыту,
жүзеге асыру.
Мектеп жасындағы балаларды “дарынды”, “дарынсыз” деп бөлу
педагогикалық адамгершілік негізіне қайшы келеді.
Оның үстіне психология және педагогика ғылымдарында баланың
дарындылығын анықтайтын дәл өлшем әлі табылған жоқ. Сондықтан көркемділік
қабілеттің бар адамға тән екенін ойласақ әр бала болашақ данышпан деген
қағидаға сүйенсек, баланы дарынды, дарынсыз деп айту адамның табиғатына
қарсы шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің стратегиялық
мақсаттарының бірі- қоғамның әлеуметтік-экономикалық күрделі өзгерістеріне
қарай тұлғаның шығармашылық іс-әрекетін дамытуға жағдай жасау болып
табылады. Мұның өзі жалпы білім беретін мектептерде жеке пәндерді оқытуда
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық іс-әрекетін дамыту үшін оқу-
танымдық әрекеттерін ұйымдастыру міндетін жүктейді. Сондықтан парасатты
тұлғаны өзін, елін әлемге танытатын бәсекеге іс-әрекеті шығармашыл, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz