Қиялды дамыту жолдары
Көркем еңбек сабағында графика шығармалары арқылы 3 сынып оқушыларының
қиялын дамыту
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында графика
шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық 6
сипаты
1.1 Қиял ұғымының ғылыми әдебиеттерде қарастырылуы мен 6
ғалымдардың анықтамалары
1.2 Қиялдың түрлері мен ерекшеліктері 10
1.3 Көркем еңбек сабақтарында оқушылардың қиялын дамыту маңызы
22
2 Көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары арқылы 3- сынып
оқушыларының қиялын дамытудың тәжірибелік әдістемесі
30
2.1 Көркем еңбек сабақтарында оқушылардың қиялын дамыту
іс-тәжірибесінен 30
2.2 Бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында графика
шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытуға бағытталған
педагогикалық эксперимент мазмұны мен нәтижесі
38
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қиял адамның өскен ортасына, этностық
ерекшелігіне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады.
Жаратылыстың құшағында,-деп жазады М. Жұмабаев- меруерт себілген көк
шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен
бірге түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайын
далада тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға
тиісті.
Қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын
іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы
мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау
белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет
қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз
байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап
беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады.
Қиял - мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі
суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді (1, 36б.(.
Адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп,
өзгертіп, елестете алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның
дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа
сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны
белсенді қызметке итермелейді, шығармашылық ісіне күш-жігер қосады. Қиял
тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани
өмір жүйесінде елеулі орын алады.
Олай болса бастауыш сыныптан бастап оқушылардың қиялын дамыту
мұғалімдер үшін кезек күттіктірмейтін мәселеге айналуы тиіс.
Сондықтан біз дипломдық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Көркем еңбек
сабағында графика шығармалары арқылы 3 сынып оқушыларының қиялын дамыту
деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында
графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытудың тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып мұғалімі мен оқушылардың іс-әрекеттері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сыныптың көркем еңбек
сабақтарында графикамен жұмыс жасау әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда
бейнелеу өнері пәні оқушылардың қиялын дамытудың бір құралына айналып,
оқушылардың танымдық үрдісі артар еді, өйткені көркем өнері пәнінің
оқушылардың қиялын жетілдірудегі мүмкіншілігі ерекше.
Зерттеудің міндеттері:
– қиял, оқушылардың қиялы ұғымдарының мәнін ашу;
– оқушылардың қиялын дамыту мәселесінің ғылыми әдебиеттерде
қарастырылуын саралау;
– озық тәжірибелерді зерттей отырып бейнелеу өнері сабақтарында
графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамыту
мүмкіндіктерін саралап, педагогикалық эксперимент жүргізу.
Зерттеу әдістері:
– ғылыми әдебиеттерді теориялық зерттеу;
– озық тәжірибені зерттеу;
– тәжірибелік-педагогикалық эксперимент.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
- оқушылардың қиялын дамыту ұғымы жан-жақты зерттеліп, ғылыми-
теориялық сипаттама берілді;
- көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың
қиялын дамытудың маңыздылығы ашылды;
- көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың
қиялын дамытудың тиімді жолдары анықталды.
Зерттеудің теориялық мәні: зерттеу негізіне алынған нәтижелер
педагогика ғылымындағы кіші мектеп жасындағы балаларды дамытудағы орнын
және маңыздылығын көрсететін нәтижесі ретінде анықталуымен сипатталады және
бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту мәселесі жан-жақты ғылыми-
әдістемелік зерттелді.
Зерттеудің тәжірибелік мәні: диплом жұмысының нәтижелерін осы мәселе
төңірегінде зерттеулер жүргізіп жүрген студенттер мен мұғалімдер өз ғылыми
жұмыстарында, бастауыш сыныптардың көркем еңбек оқулықтарын және
әдістемелік құралдарын дайындағанда, бастауыш мектептің оқыту барысында
оқушылардың қиялын арттыруда, бастауыш мектеп мұғалімдерінің білімін
жетілдіру курстарында пайдалануға болады.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (2016-2017жж.) философиялық,
педагогикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттерді зерттей отырып,
зерттелінетін мәселені анықтадық, бастауыш сыныптың бейнелеу өнері
сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытуға
байланысты іс-тәжірибелерімен танысып, сол арқылы тақырыбымызға байланысты
мағлұматтар жинадық.
Екінші кезеңде (2017-2018жж.) ғылыми әдебиеттерді талдауды жалғастыра
отырып, бастауыш сыныптың бейнелеу өнері сабақтарында графика шығармалары
арқылы оқушылардың қиялын дамытудың тиімді жолдарын педагогикалық
эксперимент арқылы тексердік.
Үшінші кезеңде (2018-2019 жж.) жүргізіліп отырған педагогикалық
эксперименттің қорытындылары шығарылды. Зерттеу барысында алынған
мағлұматтар бір жүйеге келтірілініп, диплом жұмысы талапқа сай жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 5
тараушадан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде: зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, мақсаты, нысаны,
пәні, ғылыми болжамы, зерттеу міндеттері, әдістері айқындалып, зерттеудің
ғылыми жаңашылдығы, теориялық және тәжірибелік мәні мен зерттеу кезеңдері,
жұмыстың құрылымы баяндалады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында бастауыш сыныптың көркем өнер
сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытудың
теориялық сипатына байланысты мәселелер қарастырылды. Осы тараудың бірінші
тараушасында қиял ұғымының ғылыми әдебиеттерде қарастырылуы мен ғалымдардың
анықтамалары сарапталды. Ал екінші тараушасында қиялдың түрлері мен
ерекшеліктері анықталса, үшінші тараушада бейнелеу өнері сабақтарында
оқушылардың қиялын дамыту маңызы айқындалды.
Екінші тарауда бастауыш сыныптың көркем өнер сабақтарында графика
шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамыту тәжірибелік әдістемесі туралы
сөз қозғалады. Осы тараудың ішінде бейнелеу өнері пәнінің бағдарламасы мен
оқулығына талдау жасалып, көркем өнер сабақтарында оқушылардың қиялын
дамыту іс-тәжірибесі сараланып, бастауыш сыныптың бейнелеу өнері
сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытуға
бағытталған педагогикалық эксперимент мазмұны мен нәтижесі баяндалады.
Қорытындыда ғылыми-педагогикалық және тәжірибелік-әдістемелік
жұмыстардың нәтижелеріне негізделген қорытындылар мен нақты ұсыныстар
беріледі.
1 Бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары
арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық сипаты
1.1 Қиял ұғымының ғылыми әдебиеттерде қарастырылуы мен ғалымдардың
анықтамалары
Қиял дегеніміз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік
образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана
тән психикалық процесс: ...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял
ғана өзіндік сақталатын заттарды модельдендіре алады (әл-Фараби). Адамда
қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар
түрлі комбинацияларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады.
Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі
шешуші рөл атқарады (2, 78б.(.
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды
ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған,
мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп,
білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар енуі
мүмкін. Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты
болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін
түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі
сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы
сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай
келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не фантазия
деп атай саламыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің
негізі ретінде көркем-өнер, ғылыми және техникалық ой туындыларына арқау
болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың
бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік
қиял мен осы қиялға негізделген шығар-машылықтың жемісі (3, 121б.(.
Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп,
орнықты шындыққа айналудың алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен
қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял
қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік
ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял
бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы - олардың нақты
болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бейнелері-өткен тәжірибенің
қайта жаңғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе
нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай
бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқандай шығармашылық
ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ
еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжас-тыра алады. Қиял жәрдемімен болашақ
нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің жануарлар тума қылығынан түпкілікті
өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға
мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-
жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз
жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап
қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орынсыз қимыл -
әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар
көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы
қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға
қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі өмірден арқан бойы
алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен
ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді. Ойлау сияқты қиял да
проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық сананың даму
деңгейіне сай туындайды. Мысалы, егер ежелгі дүние адамдары арасында
жаратылыстың пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса,
бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көрініс-тері
қолданылады (2, 96б.(.
Бірақ, қиял дүниені жалпылай және жанама танытатын, ұғымдық мазмұнды
негіз еткен ойлаудан ерекшеленеді, себебі ол жарқын елестер түрінде
көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты, дәл
бейнелерде көбіне заттық болмыстан алшақ теориялық ойлар ашылып отырады.
Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға
дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруге тырысады. Мұның
дәлелі тымсал, ертегі, мақал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер туындысында біз
көрнекі бейнемен ашылатын негізгі ой, идеяны іздестіретініміз табиғи нәрсе.
Қиялға тән және бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі
дәл талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжі жағдайларды болжастыруда
қолданылуы. Мұндай да белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін
ойлауды қолдану қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар"
формасы ретінде қызмет атқарады (4, 312б.(.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К. Д.
Ушинский: "Мықты, кемелденген қиял - ақылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбы-лыстарды өрнектеуге
шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз
күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементтерінің
қосындысы-нан жасалады. Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен
бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз
ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғұрлым мол, өмір тәжірибесі
ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып әрі қызық
бейнелер жасауға бейім келеді.
Л. С. Рубинштейннің пікіріне зер салсақ, шығармашылық қиялдың қуаты
мен деңгейі келесі екі белгімен анықталады: 1) қиял туындысы мәндік және
мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған
деректерден жаңалығы және қайталанбастығымен ерекшеленуі тиіс. Осы екі
талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ Тәжірибелік жағынан
пайдасыз (5, 252б.(.
Қиял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға
не суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана
шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам
(гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген
қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу
процесінің өзі қиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия
және басқа пәндер тек қиял қанатында ғана игеріледі.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға
болады (6, 127б.(:
Әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына
қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап шөлдеген
жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің
машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып
көруге болады;
Қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім
тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір
тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана
өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға
болмайды;
Қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су
қоршауына байланысты да көрініп отырады. Жаратылыстың құшағында,-деп
жазады М. Жұмабаев- меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге
жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайын далада тұрып өсетін қазақ
баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті.
Қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс.
Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру
қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың
ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды
шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын
қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз байланысты. Жан қуаттарының
осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда
мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады. Қиял - мәселені суреттеу, жанды
көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір,
тұжырым түрінде шешеді;
Адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп,
өзгертіп, елестете алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның
дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа
сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны
белсенді қызметке итермелейді, шығармашылық ісіне күш-жігер қосады. Қиял
тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани
өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай
дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы
мұнсыз мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығы
адамда ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығында. Айдаһардың бейнесін
Италияның атақты суретшісі Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша
суреттейді: Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламын, оған басқа
мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі болады, мұрыны тазынікі секілді,
қасы арыстандікі, самайы - әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі
сияқты. Осы бейненің өзі шындықта бар нәрселерді топтастыру арқылы туып
отыр. Бірақ осы топтастыру нәтижесінде келіп шыққан тұтас образдың өзін
көре білу үшін адамға ең күшті, ерен жүйрік қиял қажет. Қиял процесінің
адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы
әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады. Тіпті бала қиялындағы фантастикалық
образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені
меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың психологиясына қатты әсер
ететіні байқалады. А. П. Чехов Үйде деген әңгімесінде осы жайды өте жақсы
көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға ешбір сөз әсер етпей
қойған. Бірде әкесі оның қиялына әсер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай
әңгіме айтады: Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы
болыпты, - өзі дәл сен сияқты кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш
уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейді екен... өзі
ақылды болыпты... Оның бір ғана кемшілігі - шылым тартады екен. Патшаның
баласы шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал
ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім
болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып тастапты, сонымен, енді
бақша да, шие де, құстар да, қоқыраулар да қалмаған.... Эмоциялы әсерге
толы осы әрекеттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала қараңғы терезеге
ойланып сәл қарап отырып, селк етті де, мұңайған дауыспен: — Мен енді шылым
тартпаймын.- деді. Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты
болып келуі адамға ерекше қанат бтіріп, оның әрі қарай өрлеуіне себепші
болады. Халық Қыран жетпеген жерге қиял жетеді деп өте тауып айтқан. Бір
кезде талантты орыс ғалымы К. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды
армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне түңғыш жол салған Ю. Гагарин
мен қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің және басқаларының ерліктері осындай
шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.
1.2 Қиялдың түрлері мен ерекшеліктері
Қиял қызметі әрқилы деңгейде көрінуі мүмкін. Оның көп түрлі болуының
басты себебі ең алдымен әр адамның өз қиялын басқаруға деген саналы
бағытынан. Әрекет дәрежесіне орай қиял енжар және белсенді болып, екіге
бөлінеді. Енжар қиялдан тұрмысқа аспайтын, қажетсіз не болуы мүмкін емес
бейнелер қалыптасады. Қиял мұндайда адамды толық баурап, шын әрекет
қажеттігінен ажыратады. Бұған мысал ретінде жатып алып, бос қиялмен нәтиже
бермес арманға шомған Н.Гогольдің "Өлі жандар" поэмасындағы Манилов
бейнесін келтіруге болады. Ш.Айтматовтың "Ақірет" романындағы Авдий
Каллистратов та осындай кейіпкерге меңзес.
Енжар қиял ниеттелген не ниетсіз болуы мүмкін. Ниеттелген енжар қиял
ерік күшімен байланыспаған бейнелер пайда етеді. Мұндай бейнелер әлі болары
не болмасы белгісіз армандаудан келіп шығады, ол жеке адамның қажетсінуіне
байланысты. Мысалы, жарысқа түсетін спортшы, емтиханға бара жатқан студент
не армандайтыны айтпаса да белгілі. Әлбетте, бірі жеңіс тұғырына
көтерілгенін, екіншісі "5" алғанын елестетеді.
Енжар қиялдауда адам, әдетте, тек өзіне жағымды, ұнамды арманға
түседі. Ал егер мұндай арманшылдық өнімді іс-әрекетпен ұштаспай, адамның
психикалық өмірінде басымдау келсе, онда тұлға дамуының қандай да кесапатқа
ұшырағаны.
Ниетсіз енжар қиял сана қызметінің босаңсып, не зақымдануынан,
мүлгіген хәлде, ұйқыда және т.б. жағдай-ларда белгі береді. Ниетсіз қиялдың
аса жарқын көрінісі галлюцинациялық кейіпте, адамның жоқ затты бар етіп,
одан шошынып, не қорқып, күйзеліске түскенінен байқауға болады (7, 48б.(.
Енжар қиялға қарағанда белсенді қиял жасампаз және шығармашыл келеді.
Жасампаз қиял негізінде алдын ала берілген көрсетпелерді басшылыққа
ұстаумен қандай да бейнелерді түзу жатады. Бұл қиял түрі қалаған оқу
жұмысының тірегі ретінде көркем әдебиет оқығанда, географиялық не тарихи
карталармен танысқанда, сызылмалар мен іс жобаларын оқығанда өте қажет.
Жасампаз қиял бейнелерін жазба не заттық құжаттар күйінде берілген басқа
адамдар сөзінен тұрғызуға болады. Қайта жасау барысында адам таңбалық
жүйедегі (сөз, сан, сызылма, нота және т.б.) іздерді өзінде бұрыннан
қорытылған білімдерімен толық-тырып отырады. Қандай да бейне, кейіпкерді
жасауда автордың көркемдік шеберлігі, образ құрастырудағы әдістері мен
тәсіл байлығы үлкен рөл ойнайды.
Сондай-ақ жасампаздық қиял бейнелерін тұрғызуда адамның көңіл күй
жағдайын да ескермеске болмайды. Күшті эмоциональдық кейіп жасампаздыққа
кедергі ықпалын тигізеді. Мұндайда адам ойы шашыраңқылыққа түсіп, өзінің не
оқып отырғанын түсінбей, мәнін, мазмұнын қабылдамайтын қалыпқа енеді.
Сырқаттан, наша не ішімдік әсерінен болған психикалық ауытқулар да бастапқы
мазмұнға сай келмейтін бейнелердің тууына себепші болады.
Шығармашыл қиял жаңа, қайталанбас бейнелер мен идеялардың қайнар
көзі. Мұндағы ''жаңа'' түсінігі екі-талай мәнге ие: объективті жаңалық және
субъективті жаңалық. Объективті жаңа бейне - бұл заттық не идея күйінде
дүниеде бұрын соңды болмаған бейне; ал субъектив жаңа бейне - әрбір жеке
адамның оқу, тәрбие, күнделікті тұрмыс жағ-дайында өз басы үшін ашатын
жаңалығы. Қажеттіктерді қанағаттандыру жолында көрнекі елес туындыларын
белсенді, мақсат бағдарлы пайдалану - шығармашыл қиялдың негізгі қасиеті
(8, 7б.(.
Шығармашыл қиялдың ерекше сипаты: түзіліп жатқан бейне нақты болмыс
дүниеде әлі жоқ, ол енді ғана ғайыптан пайда болған сияқты. Осындай жаңа
бейненің жасалуы тек жеке адамға керектілігінен ғана емес, сонымен бірге
қоғам мүддесіне, сол қоғамның даму деңгейіне тәуелді келеді. Шығармашыл
қиялсыз өнер салаларындағы, ғылым мен техникадағы жаңалықтардың болуы
мүмкін емес. Шығар-машыл қиял өнімі бірдейіне заттасқан күйде бола
бермейді, бірақ сол зат бейнесі оның сол уақыт не дәуірде практикалық іске
аспауынан саналық қалыпта сақталады.
Жасампаздық және шығармашыл қиялдар арасындағы айырмашылықты
салыстырмалы сипатта деп түсінген жөн. Жасампаз қиялда да шығармашыл
қиялдағыдай нысан бейнелері жасалып, жаңаланады. Шынында да, жаңа сана
өнімін бермейтін, шығармашылықпен ұштаспаған қиял болмайды. Әр адам - өз
Қамар сұлуын, Әйгерімін, Төлегені мен Бекежанын бейнелейді, яғни өмірден
көрген, білгендеріне өз сана сезімінің, тұрмыс тәжірибесінің, дүниетанымы
мен көзқарасы деңгейінен баға беріп, өзінше бейне түзеді. Автордың жасаған
кейіпкері мен түзген бейнесі қалың оқырман не көрермен қауымның бәріне
бірдей ұнай бермейтіні осыдан. Әр жеке тұлға қиялы жасаған бейнелердің
өзара ұқсас болу ықтималдығы өте кем.
С. Л. Рубинштейн қиялды нақты және абстрактты түрге бөлуді ұсынады.
Қиялға түсетін бейнелер әртүрлі болатыны сөзсіз: бірде ол бейне жалқы,
заттасқан, қосалқы бөлектерімен күрделенген, сонымен бірге бейне жалпылан-
ған, қорытынды схема және барша жағдайда қолданылатын символ кейпінде
берілуі мүмкін. Бір бірінен жалқы мен жалпы мәні ерекшеленген көп санды
және сатылы көрнекі бейнелер жүйесінің болуы да ықтимал, осыдан қиялдың
нақты, нақтылау, жалпы, әбден дерексізденген түрлері келіп шығады (5,
231б.(.
Сонымен бірге, нақты қиял бейнелері қызмет көрінісіне орай
бөлектенеді. Осыдан, көз елестері (қыр жауқазыны, Абай келбеті, арғымақ
және т.б.); есіту елестер (бұлбұл әуені, "Адай" күйі, сарқырама сарыны және
т.б.); дене сезімдері (суық самал, жаңбыр тамшылары, қыспақта қалған бармақ
және т.б.); иіс сезімдері (жусан иісі, бензин, жаңа орылған шөп және т.б.);
дәм сезімдері (қазы, тіл үйірген қауын, ашыған сүт және т.б.); қозғалыс
елестері (алтыбақан тербелісі, шыр айналған вальс, гимнастика жаттығулары
және т.б.); туындайды. Өнер мен шығармасындағы бейне сан құбылмалы болса,
оны қабылдау да толыққанды, әсерлі келеді. Кемеңгер Абай қаламынан туған
келесі өлең қатарларын оқып отырып, тек көз елесіне емес, аң мен құстың
жанталас дауыстарына да қияли қанық боласыз:
"Біреуі көк, біреуі - жер тағысы Адам үшін батысып қызыл қанға. Қар
аппақ, бүркіт қара, түлкі қызыл Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға".
Қиялдың ерекше түрі - арман. Армандау - өзімізге ұнаған болашақ
бейнелерді қиял ету, әзірге қол жетпес, бірақ келешекте орындалса деген
адамның өмірлік мүддесін қанағаттандыруға қажет зат не әрекет. Арман - адам
үшін өзінің шығармашыл күш-қуатын жүзеге асыруға бағыт беретін жұлдыз
сипатты. Арманды сөз еткенде оның іске асатыны не аспайтынын ескерген жөн.
Болар арман сол арманға жету әрекетінен ажыратылмайды, оның мақсаты анық,
мазмұны мен орындау жолдары қиялдаушыға толық түсінімді. Ал болымсыз
арманның мазмұны анық болғаны-мен, іске асу жолдары белгісіз. Көп жағдайда
мұндай арман қиял бейнелері дәрежесінен аспай, адамды әрекетке
ынталандырмайды (9, 122б.(.
Болымды арман әрдайым белсенді келеді, боларына сенген адам дегеніне
жетпей, тыным таппайды. Адам еңбегінен туындаған қалаған зат (қағаз, қалам,
машина және т.б.) көптеген ұрпақтар арманының жемісі емес пе? Дүние-
мүліктердің жасалу тарихы неғұрлым ұзаған сайын, олар сан мәрте және сан
қилы өзгерістерге келіп, талай әулеттің арманын қамтыды. Қай жаңа зат
болмасын, алғашқыда өнердің ұшпағы болып көрінгенімен, келе-келе қолданып,
пайдалану барысында оның түзетілуі қажет ақауы мен олқылығы байқалады да
адам көрінген кемшіліктерден азат жаңа, жетілдірілген затты армандайды. Ал,
шынына келсек, арман жүйрік, оған жету мүмкін емес, жеткен күнде - даму
тоқтайды. Орындалған арман жаңа қажеттілік туындатады, тың қажеттілік және
бір, енді жоғарылау деңгейдегі арманға себепші болады.
Шығармашылық іс-әрекетте қиялдың маңызы орасан зор. Шығармашылық жеке
адамның барша тұлғалық қасиеттерімен етене қабысып, олардың қандай да бір
тарапымен шектелмейді. Жасампаздықтың психологиялық сипаты оны барша өмір
саласында: жаңалық табуда, ғылым мен әдебиетте, көркем өнерде - көрінеді.
Шығармашылық процестегі қиял шарықтауы адамның біліміне, қабілетіне тәуелді
келіп, мақсаттары мен көңіл-күйіне байланысты болады. Іс-әрекеттің қалаған
түріндегі шығармашыл қиялдың маңыздылығы жоқтан барды шығару емес, әңгіме -
қарапайым, еленбес бөлшектерден құралған дүниені өзгертіп, жаңалауда. Көп
жыл патенттік бюрода істеп, кейін ұлы ғалым болған А. Эйнштейн: "Ойлап
табушы - бұл бұрыннан белгілі жабдықтардан жаңа құрылым түзуші адам" -
деген екен. Сонымен бірге осы ғалымның "Тіл білмей, өлең жаза алмағандай,
білімсіз ешнәрсе ойлап табуы мүмкін емес" - қанатты сөзінен шығармашыл
қиялдың негізінде не жататынын ұғуға болады (10, 92б.(.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік
түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп
берген И. П. Павлов болды. Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді,
кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жұмыс істей береді. Мидың мұндай
бөліктерін күзетші пункт деп атайды. Осы күзетші пункттердең біздің
бұрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан заттарымыздың
бейнелері мида қайтадан тіріледі. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың
жасалатыны белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы
байланыс әлсірейді, мұнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет
істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан,
адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигналдардың әсер етпеуі
мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның
нәтижесінде түске қайдағы кереметтер кіреді. И. М. Сеченов осындай
түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары деп сипаттаған. Түсте
реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып
образдар жасалады.
Сурет 1Қиялдың бейнесі
Барша психикалық процесстер секілді қиял да үлкен ми сыңарлары
қабығының өнімі. Қиял бейнелері оң және сол ми сыңарының жұмысына
байланысты пайда болады. Оң ми сыңары дүние көріністерін қарапайым түрге
келтіріп, олардың біртұтастығы мен үйлесімділігінен, композициялық
бірлестігі-нен хабар береді, осыдан адамда әрқилы бейнелер негізінде
эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал сол тараптағы ми сыңары келіп түскен
ақпараттарды реттеп, оларды сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне
мен ой ажырамас бірлікте екенін байқаймыз. "Ақылдан ажыратылған фантазия
құбыжық тудырады, ақылды арқау еткен фантазия - өнер атасы, ғажайыптар
бұлағы" (Ф. Гойя) (11, 117б.(.
Қиялдың физиологиялық негізі - жүйке байланыс-тарының іске қосылуы,
бұзылуы, қайта түзілуі мен жаңа жүйелерге бірігуі. Осының арқасында бұрынғы
тәжірибеден өзгеше, бірақ одан мүлде ажырап кетпеген, жаңа бейнелер келіп
шығады. Қиялдың сонша күрделі болуы, алдын ала оның мазмұндық сипатын
болжастырудың қиындығы, қиялдың көңіл- күймен байланыстылығы қиял жасаушы
тетіктердің тек ми қабығында ғана емес, мидың терең, тар бөліктерінде
жайғасатынын пайымдатады (12, 57б.(.
Сонымен бірге, мида пайда болған бейнелер шеткі процестердің
қызметтерін өзгертумен, оларға реттеу ықпалын жасайды. Бұл тұрғыдан барша
психикалық процестердің арасында қиял денедегі органикалық процестермен аса
тығыз байланысқан әрі оларды әсерлі өзгерістерге келтіріп отырады.
Қапелімде қиялына бірдеңе түсе кетіп, адамның өзінен өзі шошынып, терге
малынып, қызарып-бозарып, дірілдей қалатынын байқаған боларсыз. Осындай
қиялдың әсерінен кей кездері адам өзін сырқатқа да ұрындырады. Тіпті,
дәрігерлік институттардың төменгі сынып студенттері оқылып жатқан
дәрістердің әсерінен қиялға еніп, өздерінде болмаған аурулардың белгілерін
іздеп, әлек болады. Мұндай өзін-өзі қияли сендірудің салдарынан адам
қатерлі жағдайға душар болуы мүмкін. Мажар психиатры Иштван Гарди осының
дәлелі ретінде мынадай болған оқиғаны келтіреді: суытқыш-тар зауытының
жұмыскері рефрежератор машинаның қорабында қамалып қалады. Оның ойынша,
суытқыш жүйе іске қосылған болады. Күн өте, таңертең оны денесінің асқына
суынуынан өлген мәйітінін тауып алып, болған жағдайдың себептерін
тексергенде, рефражератор суытқыш жүйеге қосылмағанын, ол өлім суықтан
емес, суытқыш ішінде адамның тоңып өлетінін қиялдап, соны күтуден болғаны
анықталған.
Кейде психологиялық ауытқудан сырқатқа шалдығудың себебі маман, өрнек
тұтқан адамдардың сөзін дұрыс қабылдамаудан да болады. Ойланбай айтып
салған дәрігердің бір ауыз сөзі шипа іздеп алдына келген адамда ауыр сырқат
күмәнін туғызған жағдайлар болған. Осы күмәннің кесірінен кешегі сап-сау
адамда сырқат белгілері қозып, ятрогендік деп аталатын науқас өршіп кеткен
.
Осындай психикалық зақымдану кейбір ойсыз, педагогикалық мәдениеті
кем мұғалімдердің оқушыға айтылған ескертулерінен де туындайды. Осының
салдарынан жас шәкіртте дидактогендік ауру меңдейді, яғни бала мұғалімді
көруден қорқып, қалтырай бастайды, тақтаға шықса күмілжіп, сөйлей алмайды,
оқу жұмысын орындау қабілетінен айрылады (13, 88б.(.
Сонымен бірге, қиял бейнелерін орынды, дұрыс қолдану арқылы адам
денесінде жүріп жатқан табиғи процестерді басқарып, дамытуға да болады.
Шынында да, әжеңіздің дайындаған майлы құртының қышқыл дәмін қиялдап,
есіңізге алып көріңізші, сол бойда тап сол құрт аузыңызға түскендей,
сілекейіңіз шұбырып береді. Қызығы, сол сілекейді өзіңізге өзіңіз бұйырып,
ағыза алмайсыз.
Қиял күшін арқау еткен француз аптекарі Эмиль Куэ "Саналы сендіру
арқылы өзін өзі басқару мектебі" деп аталған жаңа емдеу әдісін ашқан.
Сырқат адам өзіне қолайлы жағдайда жайғасып (жатып не отырған күйі), өзін
ешқандай сырқаты жоқтай сезініп, 20-30 мәрте өзін өзі сендірудің келесідей
формуласын қайталайды: "Мен тәуір боламын, мен тәуірмін... . Сырқат
бәсеңдеді. Сырқат кетті...". Бірнеше минутқа созылған осындай сеанстер
күніне 3-4 рет, әсіресе ұйқыға кетер алдындағы сабырға түсіп, босаңсыған
күйде орындалады. Осы күндегі аутогендік емдеу әдісі осы Эмиль Куэ
жаңалығына негізделген.
Адам өзінің ішкі дене мүшелерінің қалпын елестетумен қатар, қиял
арқылы өз дене мүшелерінің қимылын да (қол, аяқ, асқазан, жүрек соғысы және
т.б.) қажетті жағдайға келтіре алады. Зерттеулер барысында осындай қиял
басқарымындағы бұлшық еттерде нақты әрекеттер жасалып жатқандағыдай
импульстер пайда болатыны дәлелденген. Қиял негізінде бұлшық еттерде
туындайтын мұндай әрекеттерді ғылымда идеомоторлық деп атау қабылданған
(14, 130б.(.
Ұйқы кезіндегі осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде бар
нәрселердің жиынтығынан құралған. Бұлардың негізі - адамның ояу кезіндегі
басынан кешкен оқиғалары, ойы мен мақсаты, тілегі мен арманы, естіген-
көргендері, істеп жүрген қызметі, басқалармен қарым -қатынасы т. б.
ұйқыдағы адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ.
Мәселен, ми клеткаларына көшедегі транспорттың тарсылы да, ағаш жапырағының
сылдыры да, иттің шәуілдеп үргені де, есіктің ашылып -жабылуы да әсер етіп
отырады (14, 21б.(. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің (жүрек, өкпе,
асқазан т. б.) жұмысына бір жайсыздық түссе, бұл да адамның түсіне қай-
қайдағы бірдеңелерді кіргізеді. Мәселен, ұйқыдағы адамның жүрегіне бір
салмақ түссе, оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам мынадай түс
көреді. Өзін қуған біреуден қашады, бұдан ол ентігіп, булығады да. Түс
көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына, талғамына орайлас келіп
отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. Егер иттің түсіне сүйек кірсе,
саудагердің түсіне ақша кіреді деген мақал да біздің осы пікірімізді
қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін
ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге
көрінетін бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм,
есту т. б.) қабылдаған нәрселері еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек
пайда болса, онда сол адамның түсіне бұрын көзімен көрген заттарының
бейнелері кіре береді. Барлық адамдардың түсі, -деп жазды И. П. Павлов, -
бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандануы.
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы әрекетте, жаңа
өнімдер беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, ғалымның,
композитордың т. б. қиялы шығармашылық қиялға жатады. Шығармашылық қиял -
қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Құнанбайдың
образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден
әлдеқайда ауыр. Шығармашылық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің,
артистердің т. б. осы секілді өнер қайраткерлерінің іс- әрекеттерінде үлкен
орын алады. Өнер қайраткерлері өздерінің идеясын көркем образ арқылы
береді. К. С. Станиславский: Артистің көкірегінде өзі бейнелеп түрған
адамның ой-толғаныстары туғанда ғана шынайы өнер туады, нағыз жанды сезім
еш уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді, - дейді. Ақын-
жазушылар қиялы арқылы өзінің келешек кейіпкерлерін көреді, олардың мінез-
құлықтарын елес етеді, сөзін естиді. Сонымен қатар, ақын- жазушылар өз
кейіпкерлерімен бірге өмір сүреді, олардың ойын, көңіл күйін сезіп, қоян-
қолтық араласып жүргендей болады. Мәселен, француз жазушысы О. Бальзак егер
жеңі жыртық біреудің көшеде кетіп бара жатқанын көрсе, өзін сол адамға
ұқсататындығы соншалық,- өз жеңім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз өз
қарына қолын жүгіртіп, тесікті жаппақшы болады екен. Өмірден түйгені
шамалы, шығармашылық қиялы жетілмеген адамнан жақсы ақын шығуы мүмкін емес.
Абай мұны өте дұрыс көре білген (15, 64б.(.
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп- тегіс жұмыр келсін айналасы. Өлеңге әркімнің-
ақ бар таласы, Сонда да солардың бар таңдамасы. Іші алтын, сырты күміс сөз
жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы?
Бұл өлеңіне Абай қиыннан қиыстырар, тілге жеңіл, жүрекке жылы
тиіп, іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын секілді сөз тіркестері арқылы
өздігінен жаңа туындылар бере алатын нағыз майталман ақындардың
психологиясын, олардың шығармашылық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп
отыр. Ғалым үшін де шығармашылық қиял аса қажет. Шығармашылық қиял ғалымның
шығармашылық ойына аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал
жасағанда, эксперимент жұмысын ұйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды
тексеріп сынауда ғалым өз қиялына үнемі сүйеніп отырады. Бірақ нағыз ғылыми
жұмыс көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғылымның жолы
ауыр. Қажымай, өнімді еңбек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше
берілушілік - нағыз ғалымға тән қасиеттер, ғылымның сәулетті шыңына шаршап-
шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып өрлей беретін
адам ғана шыға алады. Белсенді қиялдың ерекше бір түрі - арман. Арман
дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мұның шығармашылық қиялдан
ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял
процесі. Арман шығармашылық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол
шығармашылық қиялдың бірінші дайындық сатысы. Арманды бағалауда оның
әрекетке қандай қатынасы бар екендігі қатты ескерілуі қажет.
Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев (1840-1868) шындық
пен оптимизмге толы арман туралы көп толғанған адам, оның арманның іске
талпындыратын пайдасы туралы пікірі жастар үшін ерекше маңызды.
Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялға сүңгісе, бұл келешектің қиялы
болмай, бос лағу, құрғақ қиял болар еді.
Сурет 2 Қиял бейнелерінің адамның өміріне тигізетін әсері
Қиял бейнелерінің жасалу жолдары. Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп,
өнделуінің арқасында жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері,
агглютинация, схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка
(образдың типтік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі қолданылады.
Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі агглютинация деп аталады.
Осы әдіс арқылы мифологиялык, бейнелер (кентавр, сфинкс, жезтырнақ) мен
түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары (амфибия - танк, судан
өте алатын жеңіл танк, аэрошана - суға қонып, ұша алатын самолет)
құрастырылады. Агглютинация әдісі ежелгі Мысыр елінде, сондай-ақ, Солтүстік
Америка индеецтерінің өнер ескерткіштерінен үлкен орын алған. Киял
бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола. Гипербола деп
нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетілуін айтады. Сөйткенде
образ ашық, мәнерлі болып шығады, гиперболада белгілі бір бейнелердің алға
шығып айқын байқалуына жағдай жасалады. Ертегілерді, киял-ғажайып
бейнелерді жасауда гипербола көп қолданылады (6, 58б.(.
Мұнда, сондай-ақ, тұтас заттың жеке бөліктерінің саны өзгертіледі,
олардың орны ауыстырылады. Мәселен, үнді мифологиясындағы көп қолды
құдайлар мен жеті басты айдаһардың бейнелері осылайша құрастырылған. Қиял
бейнелерін жасаудың енді бір әдісі нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей
көрсету. Карикатуралар мен достық әзілдер осылайша жасалынады. Егер
затгардың айырмашылықтарын ескермей, оның ұқсастықтарына көбірек көңіл
белінетін болса, схематизация әдісі қолданылады. Сурет өсімдіктер
дүниесінің элементтерінен ою қиыстыруы осыған мысал бола алады. Қиял
образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Типтік образдар жасауда
бірінші орында нақты адамның ортақ бейнелері көзге түседі: Бір жұмысшының,
поптың, дүкенші саудагердің портретін дұрыс суреттеп жазу үш жүз, екі жүз
шамалы поп, жұмысшы, саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек,- дейді М.
Горький. Типтік образдар жасау дегеніміз бірқатар объектілердің барлығына
бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру. Жазушының осылайша
жасаған типтік образы бір жағынан жеке адамның даралық ерекшеліктерін
білдіретін образ болып та есептелінеді. Мәселен, Абай романындағы
Құнанбай образы сол кездегі үстем тап өкілдерінің жай ғана жиынтығы емес,
сонымен қатар, ол өзіндік психологиялық касиеттері бар жеке адамның да
образы. Осы әдістер арқылы айтарлықтай маңызды шығармашылық қиял образдарын
үнемі туғызу қиын (7, 96б.(.
Қиялдағы дара айырмашылықтар. Әр адамның қиялы әр түрлі болады,
бірінің қиялы біріне ұқсамайды. Бір адамдардың қиялы бай, шындықпен
орайласып жататын болса, екінші біреулердің қиялы жөнді жетілмеген,
пәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл, дұрыс образдар жасай
алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді. Шындықка сай дұрыс қиялдай білетін
адамдарда емірдің түрлі салаларынан алынған білім қоры, тәжірибесі, белгілі
көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын сенімі болады. Американың аса
көрнекті ғалымы Эдисон қиялы аса күшті дамыған адам болған. Бір машинаны үш
түрлі жолмен ғана жасап шығаруға болады деген ұйғарымға келіспей, Эдисон
машинаны 48 түрлі етіп жасауды ұсынған. Қиялы әлсіз адамның көркем әдебиет
кітаптарын оқуы да бір түрлі. Ол мұндағы әдеби теңеулерге, суреттемелерге
мән бермейді, әдеби суреттемелерді тастап кетіп, кітаптың тек әр жерінен
қызық іздеп, тұтас оқып шығуға шыдамы жетпейді. Өйткені қиялы шабан
адамға көркем суреттемелер әсер етпейді, оны тез жалықтырып жібереді.
Қиялдың маңыздылығы оның шындықпен байланыстылығында. Шын мәнісіндегі қиял
ғана мазмұнды, пәрменді де болып, адамды іс-әрекетке жетектейді, оның
рухани өсуі үшін ерекше маңызды болады.
Сурет 3 Қиял процесстері
Қиялды дамыту жолдары. Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар
бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын ықыласымен
тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны шын көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз.
Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы
образдар шындықтан өте алыс жатады. Себебі бала санасында кез-келген
нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да, бұдан керемет қиял көріністері құралады.
Баланың өмір тәжірибесі өсе келе, қиялы да шындыққа біртабан жақындап
отырады. Мәселен, бала шимайлап қағазға бір нәрсенің суретін салады, оны
шындықта бар нәрсеге үқсайды деп ойлайды (тіпті ол үқсамайтын болса да).
Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан өтеді.
Қиялдың қарапайым түрінен бастап шығармашылық қиялға дейінгі кезеңнің
қалыптасуы нақтылы әрекетке байланысты. Қиял табиғаттың адамдарға берген
үлкен сыйы, әрі құнды рухани сапа. Оның адам өміріндегі ерекше мәнін ұлы
адамдар да жоғары бағалаған. Француздың әйгілі ғалымы, әрі көрнекті
жазушысы Дени Дидро: Қиял! Бұл сапасыз ақын да, философ та, ақылды адам
да, ойлайтын жан да, тіпті адам болу да мүмкін емес деп тегін айтпаса
керек.
Сурет 4 қиялдың қызметтері
Адам әдетте қол жеткеніне қанағаттана қоймайды. Ол өзінің қиялы
арқылы ізденеді, дүниені өзгертуге, жаңғыртуға тырысады. Болашағын
болжайды, келешекте атқарылатын әрекетінің нәтижесін күні бұрын санасында
елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық еңбектегі рөлі аса зор. Қиялдың
өз алдына жеке психикалық процесс екенін мойындамайтындар да кездеседі.
Олардың айтуынша, қиял ойлаудың бір бөлшегі сияқты. Рас, қиял мен ойлау бір
-біріне өте ұқсас. Себебі, екеуінің де физиологиялық негізі бар. Бірақ та
олардың әрқайсының атқаратын қызметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қиялын дамыту
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында графика
шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық 6
сипаты
1.1 Қиял ұғымының ғылыми әдебиеттерде қарастырылуы мен 6
ғалымдардың анықтамалары
1.2 Қиялдың түрлері мен ерекшеліктері 10
1.3 Көркем еңбек сабақтарында оқушылардың қиялын дамыту маңызы
22
2 Көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары арқылы 3- сынып
оқушыларының қиялын дамытудың тәжірибелік әдістемесі
30
2.1 Көркем еңбек сабақтарында оқушылардың қиялын дамыту
іс-тәжірибесінен 30
2.2 Бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында графика
шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытуға бағытталған
педагогикалық эксперимент мазмұны мен нәтижесі
38
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қиял адамның өскен ортасына, этностық
ерекшелігіне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады.
Жаратылыстың құшағында,-деп жазады М. Жұмабаев- меруерт себілген көк
шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен
бірге түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайын
далада тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға
тиісті.
Қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын
іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы
мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау
белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет
қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз
байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап
беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады.
Қиял - мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі
суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді (1, 36б.(.
Адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп,
өзгертіп, елестете алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның
дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа
сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны
белсенді қызметке итермелейді, шығармашылық ісіне күш-жігер қосады. Қиял
тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани
өмір жүйесінде елеулі орын алады.
Олай болса бастауыш сыныптан бастап оқушылардың қиялын дамыту
мұғалімдер үшін кезек күттіктірмейтін мәселеге айналуы тиіс.
Сондықтан біз дипломдық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Көркем еңбек
сабағында графика шығармалары арқылы 3 сынып оқушыларының қиялын дамыту
деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында
графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытудың тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып мұғалімі мен оқушылардың іс-әрекеттері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сыныптың көркем еңбек
сабақтарында графикамен жұмыс жасау әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда
бейнелеу өнері пәні оқушылардың қиялын дамытудың бір құралына айналып,
оқушылардың танымдық үрдісі артар еді, өйткені көркем өнері пәнінің
оқушылардың қиялын жетілдірудегі мүмкіншілігі ерекше.
Зерттеудің міндеттері:
– қиял, оқушылардың қиялы ұғымдарының мәнін ашу;
– оқушылардың қиялын дамыту мәселесінің ғылыми әдебиеттерде
қарастырылуын саралау;
– озық тәжірибелерді зерттей отырып бейнелеу өнері сабақтарында
графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамыту
мүмкіндіктерін саралап, педагогикалық эксперимент жүргізу.
Зерттеу әдістері:
– ғылыми әдебиеттерді теориялық зерттеу;
– озық тәжірибені зерттеу;
– тәжірибелік-педагогикалық эксперимент.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
- оқушылардың қиялын дамыту ұғымы жан-жақты зерттеліп, ғылыми-
теориялық сипаттама берілді;
- көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың
қиялын дамытудың маңыздылығы ашылды;
- көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың
қиялын дамытудың тиімді жолдары анықталды.
Зерттеудің теориялық мәні: зерттеу негізіне алынған нәтижелер
педагогика ғылымындағы кіші мектеп жасындағы балаларды дамытудағы орнын
және маңыздылығын көрсететін нәтижесі ретінде анықталуымен сипатталады және
бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту мәселесі жан-жақты ғылыми-
әдістемелік зерттелді.
Зерттеудің тәжірибелік мәні: диплом жұмысының нәтижелерін осы мәселе
төңірегінде зерттеулер жүргізіп жүрген студенттер мен мұғалімдер өз ғылыми
жұмыстарында, бастауыш сыныптардың көркем еңбек оқулықтарын және
әдістемелік құралдарын дайындағанда, бастауыш мектептің оқыту барысында
оқушылардың қиялын арттыруда, бастауыш мектеп мұғалімдерінің білімін
жетілдіру курстарында пайдалануға болады.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (2016-2017жж.) философиялық,
педагогикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттерді зерттей отырып,
зерттелінетін мәселені анықтадық, бастауыш сыныптың бейнелеу өнері
сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытуға
байланысты іс-тәжірибелерімен танысып, сол арқылы тақырыбымызға байланысты
мағлұматтар жинадық.
Екінші кезеңде (2017-2018жж.) ғылыми әдебиеттерді талдауды жалғастыра
отырып, бастауыш сыныптың бейнелеу өнері сабақтарында графика шығармалары
арқылы оқушылардың қиялын дамытудың тиімді жолдарын педагогикалық
эксперимент арқылы тексердік.
Үшінші кезеңде (2018-2019 жж.) жүргізіліп отырған педагогикалық
эксперименттің қорытындылары шығарылды. Зерттеу барысында алынған
мағлұматтар бір жүйеге келтірілініп, диплом жұмысы талапқа сай жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 5
тараушадан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде: зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, мақсаты, нысаны,
пәні, ғылыми болжамы, зерттеу міндеттері, әдістері айқындалып, зерттеудің
ғылыми жаңашылдығы, теориялық және тәжірибелік мәні мен зерттеу кезеңдері,
жұмыстың құрылымы баяндалады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында бастауыш сыныптың көркем өнер
сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытудың
теориялық сипатына байланысты мәселелер қарастырылды. Осы тараудың бірінші
тараушасында қиял ұғымының ғылыми әдебиеттерде қарастырылуы мен ғалымдардың
анықтамалары сарапталды. Ал екінші тараушасында қиялдың түрлері мен
ерекшеліктері анықталса, үшінші тараушада бейнелеу өнері сабақтарында
оқушылардың қиялын дамыту маңызы айқындалды.
Екінші тарауда бастауыш сыныптың көркем өнер сабақтарында графика
шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамыту тәжірибелік әдістемесі туралы
сөз қозғалады. Осы тараудың ішінде бейнелеу өнері пәнінің бағдарламасы мен
оқулығына талдау жасалып, көркем өнер сабақтарында оқушылардың қиялын
дамыту іс-тәжірибесі сараланып, бастауыш сыныптың бейнелеу өнері
сабақтарында графика шығармалары арқылы оқушылардың қиялын дамытуға
бағытталған педагогикалық эксперимент мазмұны мен нәтижесі баяндалады.
Қорытындыда ғылыми-педагогикалық және тәжірибелік-әдістемелік
жұмыстардың нәтижелеріне негізделген қорытындылар мен нақты ұсыныстар
беріледі.
1 Бастауыш сыныптың көркем еңбек сабақтарында графика шығармалары
арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық сипаты
1.1 Қиял ұғымының ғылыми әдебиеттерде қарастырылуы мен ғалымдардың
анықтамалары
Қиял дегеніміз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік
образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана
тән психикалық процесс: ...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял
ғана өзіндік сақталатын заттарды модельдендіре алады (әл-Фараби). Адамда
қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар
түрлі комбинацияларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады.
Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі
шешуші рөл атқарады (2, 78б.(.
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды
ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған,
мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп,
білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар енуі
мүмкін. Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты
болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін
түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі
сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы
сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай
келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не фантазия
деп атай саламыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің
негізі ретінде көркем-өнер, ғылыми және техникалық ой туындыларына арқау
болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың
бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік
қиял мен осы қиялға негізделген шығар-машылықтың жемісі (3, 121б.(.
Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп,
орнықты шындыққа айналудың алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен
қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял
қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік
ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял
бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы - олардың нақты
болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бейнелері-өткен тәжірибенің
қайта жаңғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе
нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай
бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқандай шығармашылық
ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ
еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжас-тыра алады. Қиял жәрдемімен болашақ
нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің жануарлар тума қылығынан түпкілікті
өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға
мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-
жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз
жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап
қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орынсыз қимыл -
әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар
көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы
қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға
қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі өмірден арқан бойы
алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен
ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді. Ойлау сияқты қиял да
проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық сананың даму
деңгейіне сай туындайды. Мысалы, егер ежелгі дүние адамдары арасында
жаратылыстың пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса,
бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көрініс-тері
қолданылады (2, 96б.(.
Бірақ, қиял дүниені жалпылай және жанама танытатын, ұғымдық мазмұнды
негіз еткен ойлаудан ерекшеленеді, себебі ол жарқын елестер түрінде
көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты, дәл
бейнелерде көбіне заттық болмыстан алшақ теориялық ойлар ашылып отырады.
Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға
дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруге тырысады. Мұның
дәлелі тымсал, ертегі, мақал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер туындысында біз
көрнекі бейнемен ашылатын негізгі ой, идеяны іздестіретініміз табиғи нәрсе.
Қиялға тән және бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі
дәл талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжі жағдайларды болжастыруда
қолданылуы. Мұндай да белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін
ойлауды қолдану қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар"
формасы ретінде қызмет атқарады (4, 312б.(.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К. Д.
Ушинский: "Мықты, кемелденген қиял - ақылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбы-лыстарды өрнектеуге
шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз
күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементтерінің
қосындысы-нан жасалады. Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен
бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз
ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғұрлым мол, өмір тәжірибесі
ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып әрі қызық
бейнелер жасауға бейім келеді.
Л. С. Рубинштейннің пікіріне зер салсақ, шығармашылық қиялдың қуаты
мен деңгейі келесі екі белгімен анықталады: 1) қиял туындысы мәндік және
мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған
деректерден жаңалығы және қайталанбастығымен ерекшеленуі тиіс. Осы екі
талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ Тәжірибелік жағынан
пайдасыз (5, 252б.(.
Қиял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға
не суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана
шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам
(гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген
қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу
процесінің өзі қиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия
және басқа пәндер тек қиял қанатында ғана игеріледі.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға
болады (6, 127б.(:
Әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына
қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап шөлдеген
жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің
машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып
көруге болады;
Қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім
тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір
тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана
өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға
болмайды;
Қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су
қоршауына байланысты да көрініп отырады. Жаратылыстың құшағында,-деп
жазады М. Жұмабаев- меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге
жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайын далада тұрып өсетін қазақ
баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті.
Қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс.
Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру
қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың
ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды
шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын
қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз байланысты. Жан қуаттарының
осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда
мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады. Қиял - мәселені суреттеу, жанды
көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір,
тұжырым түрінде шешеді;
Адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп,
өзгертіп, елестете алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның
дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа
сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны
белсенді қызметке итермелейді, шығармашылық ісіне күш-жігер қосады. Қиял
тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани
өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай
дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы
мұнсыз мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығы
адамда ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығында. Айдаһардың бейнесін
Италияның атақты суретшісі Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша
суреттейді: Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламын, оған басқа
мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі болады, мұрыны тазынікі секілді,
қасы арыстандікі, самайы - әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі
сияқты. Осы бейненің өзі шындықта бар нәрселерді топтастыру арқылы туып
отыр. Бірақ осы топтастыру нәтижесінде келіп шыққан тұтас образдың өзін
көре білу үшін адамға ең күшті, ерен жүйрік қиял қажет. Қиял процесінің
адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы
әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады. Тіпті бала қиялындағы фантастикалық
образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені
меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың психологиясына қатты әсер
ететіні байқалады. А. П. Чехов Үйде деген әңгімесінде осы жайды өте жақсы
көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға ешбір сөз әсер етпей
қойған. Бірде әкесі оның қиялына әсер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай
әңгіме айтады: Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы
болыпты, - өзі дәл сен сияқты кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш
уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейді екен... өзі
ақылды болыпты... Оның бір ғана кемшілігі - шылым тартады екен. Патшаның
баласы шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал
ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім
болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып тастапты, сонымен, енді
бақша да, шие де, құстар да, қоқыраулар да қалмаған.... Эмоциялы әсерге
толы осы әрекеттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала қараңғы терезеге
ойланып сәл қарап отырып, селк етті де, мұңайған дауыспен: — Мен енді шылым
тартпаймын.- деді. Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты
болып келуі адамға ерекше қанат бтіріп, оның әрі қарай өрлеуіне себепші
болады. Халық Қыран жетпеген жерге қиял жетеді деп өте тауып айтқан. Бір
кезде талантты орыс ғалымы К. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды
армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне түңғыш жол салған Ю. Гагарин
мен қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің және басқаларының ерліктері осындай
шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.
1.2 Қиялдың түрлері мен ерекшеліктері
Қиял қызметі әрқилы деңгейде көрінуі мүмкін. Оның көп түрлі болуының
басты себебі ең алдымен әр адамның өз қиялын басқаруға деген саналы
бағытынан. Әрекет дәрежесіне орай қиял енжар және белсенді болып, екіге
бөлінеді. Енжар қиялдан тұрмысқа аспайтын, қажетсіз не болуы мүмкін емес
бейнелер қалыптасады. Қиял мұндайда адамды толық баурап, шын әрекет
қажеттігінен ажыратады. Бұған мысал ретінде жатып алып, бос қиялмен нәтиже
бермес арманға шомған Н.Гогольдің "Өлі жандар" поэмасындағы Манилов
бейнесін келтіруге болады. Ш.Айтматовтың "Ақірет" романындағы Авдий
Каллистратов та осындай кейіпкерге меңзес.
Енжар қиял ниеттелген не ниетсіз болуы мүмкін. Ниеттелген енжар қиял
ерік күшімен байланыспаған бейнелер пайда етеді. Мұндай бейнелер әлі болары
не болмасы белгісіз армандаудан келіп шығады, ол жеке адамның қажетсінуіне
байланысты. Мысалы, жарысқа түсетін спортшы, емтиханға бара жатқан студент
не армандайтыны айтпаса да белгілі. Әлбетте, бірі жеңіс тұғырына
көтерілгенін, екіншісі "5" алғанын елестетеді.
Енжар қиялдауда адам, әдетте, тек өзіне жағымды, ұнамды арманға
түседі. Ал егер мұндай арманшылдық өнімді іс-әрекетпен ұштаспай, адамның
психикалық өмірінде басымдау келсе, онда тұлға дамуының қандай да кесапатқа
ұшырағаны.
Ниетсіз енжар қиял сана қызметінің босаңсып, не зақымдануынан,
мүлгіген хәлде, ұйқыда және т.б. жағдай-ларда белгі береді. Ниетсіз қиялдың
аса жарқын көрінісі галлюцинациялық кейіпте, адамның жоқ затты бар етіп,
одан шошынып, не қорқып, күйзеліске түскенінен байқауға болады (7, 48б.(.
Енжар қиялға қарағанда белсенді қиял жасампаз және шығармашыл келеді.
Жасампаз қиял негізінде алдын ала берілген көрсетпелерді басшылыққа
ұстаумен қандай да бейнелерді түзу жатады. Бұл қиял түрі қалаған оқу
жұмысының тірегі ретінде көркем әдебиет оқығанда, географиялық не тарихи
карталармен танысқанда, сызылмалар мен іс жобаларын оқығанда өте қажет.
Жасампаз қиял бейнелерін жазба не заттық құжаттар күйінде берілген басқа
адамдар сөзінен тұрғызуға болады. Қайта жасау барысында адам таңбалық
жүйедегі (сөз, сан, сызылма, нота және т.б.) іздерді өзінде бұрыннан
қорытылған білімдерімен толық-тырып отырады. Қандай да бейне, кейіпкерді
жасауда автордың көркемдік шеберлігі, образ құрастырудағы әдістері мен
тәсіл байлығы үлкен рөл ойнайды.
Сондай-ақ жасампаздық қиял бейнелерін тұрғызуда адамның көңіл күй
жағдайын да ескермеске болмайды. Күшті эмоциональдық кейіп жасампаздыққа
кедергі ықпалын тигізеді. Мұндайда адам ойы шашыраңқылыққа түсіп, өзінің не
оқып отырғанын түсінбей, мәнін, мазмұнын қабылдамайтын қалыпқа енеді.
Сырқаттан, наша не ішімдік әсерінен болған психикалық ауытқулар да бастапқы
мазмұнға сай келмейтін бейнелердің тууына себепші болады.
Шығармашыл қиял жаңа, қайталанбас бейнелер мен идеялардың қайнар
көзі. Мұндағы ''жаңа'' түсінігі екі-талай мәнге ие: объективті жаңалық және
субъективті жаңалық. Объективті жаңа бейне - бұл заттық не идея күйінде
дүниеде бұрын соңды болмаған бейне; ал субъектив жаңа бейне - әрбір жеке
адамның оқу, тәрбие, күнделікті тұрмыс жағ-дайында өз басы үшін ашатын
жаңалығы. Қажеттіктерді қанағаттандыру жолында көрнекі елес туындыларын
белсенді, мақсат бағдарлы пайдалану - шығармашыл қиялдың негізгі қасиеті
(8, 7б.(.
Шығармашыл қиялдың ерекше сипаты: түзіліп жатқан бейне нақты болмыс
дүниеде әлі жоқ, ол енді ғана ғайыптан пайда болған сияқты. Осындай жаңа
бейненің жасалуы тек жеке адамға керектілігінен ғана емес, сонымен бірге
қоғам мүддесіне, сол қоғамның даму деңгейіне тәуелді келеді. Шығармашыл
қиялсыз өнер салаларындағы, ғылым мен техникадағы жаңалықтардың болуы
мүмкін емес. Шығар-машыл қиял өнімі бірдейіне заттасқан күйде бола
бермейді, бірақ сол зат бейнесі оның сол уақыт не дәуірде практикалық іске
аспауынан саналық қалыпта сақталады.
Жасампаздық және шығармашыл қиялдар арасындағы айырмашылықты
салыстырмалы сипатта деп түсінген жөн. Жасампаз қиялда да шығармашыл
қиялдағыдай нысан бейнелері жасалып, жаңаланады. Шынында да, жаңа сана
өнімін бермейтін, шығармашылықпен ұштаспаған қиял болмайды. Әр адам - өз
Қамар сұлуын, Әйгерімін, Төлегені мен Бекежанын бейнелейді, яғни өмірден
көрген, білгендеріне өз сана сезімінің, тұрмыс тәжірибесінің, дүниетанымы
мен көзқарасы деңгейінен баға беріп, өзінше бейне түзеді. Автордың жасаған
кейіпкері мен түзген бейнесі қалың оқырман не көрермен қауымның бәріне
бірдей ұнай бермейтіні осыдан. Әр жеке тұлға қиялы жасаған бейнелердің
өзара ұқсас болу ықтималдығы өте кем.
С. Л. Рубинштейн қиялды нақты және абстрактты түрге бөлуді ұсынады.
Қиялға түсетін бейнелер әртүрлі болатыны сөзсіз: бірде ол бейне жалқы,
заттасқан, қосалқы бөлектерімен күрделенген, сонымен бірге бейне жалпылан-
ған, қорытынды схема және барша жағдайда қолданылатын символ кейпінде
берілуі мүмкін. Бір бірінен жалқы мен жалпы мәні ерекшеленген көп санды
және сатылы көрнекі бейнелер жүйесінің болуы да ықтимал, осыдан қиялдың
нақты, нақтылау, жалпы, әбден дерексізденген түрлері келіп шығады (5,
231б.(.
Сонымен бірге, нақты қиял бейнелері қызмет көрінісіне орай
бөлектенеді. Осыдан, көз елестері (қыр жауқазыны, Абай келбеті, арғымақ
және т.б.); есіту елестер (бұлбұл әуені, "Адай" күйі, сарқырама сарыны және
т.б.); дене сезімдері (суық самал, жаңбыр тамшылары, қыспақта қалған бармақ
және т.б.); иіс сезімдері (жусан иісі, бензин, жаңа орылған шөп және т.б.);
дәм сезімдері (қазы, тіл үйірген қауын, ашыған сүт және т.б.); қозғалыс
елестері (алтыбақан тербелісі, шыр айналған вальс, гимнастика жаттығулары
және т.б.); туындайды. Өнер мен шығармасындағы бейне сан құбылмалы болса,
оны қабылдау да толыққанды, әсерлі келеді. Кемеңгер Абай қаламынан туған
келесі өлең қатарларын оқып отырып, тек көз елесіне емес, аң мен құстың
жанталас дауыстарына да қияли қанық боласыз:
"Біреуі көк, біреуі - жер тағысы Адам үшін батысып қызыл қанға. Қар
аппақ, бүркіт қара, түлкі қызыл Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға".
Қиялдың ерекше түрі - арман. Армандау - өзімізге ұнаған болашақ
бейнелерді қиял ету, әзірге қол жетпес, бірақ келешекте орындалса деген
адамның өмірлік мүддесін қанағаттандыруға қажет зат не әрекет. Арман - адам
үшін өзінің шығармашыл күш-қуатын жүзеге асыруға бағыт беретін жұлдыз
сипатты. Арманды сөз еткенде оның іске асатыны не аспайтынын ескерген жөн.
Болар арман сол арманға жету әрекетінен ажыратылмайды, оның мақсаты анық,
мазмұны мен орындау жолдары қиялдаушыға толық түсінімді. Ал болымсыз
арманның мазмұны анық болғаны-мен, іске асу жолдары белгісіз. Көп жағдайда
мұндай арман қиял бейнелері дәрежесінен аспай, адамды әрекетке
ынталандырмайды (9, 122б.(.
Болымды арман әрдайым белсенді келеді, боларына сенген адам дегеніне
жетпей, тыным таппайды. Адам еңбегінен туындаған қалаған зат (қағаз, қалам,
машина және т.б.) көптеген ұрпақтар арманының жемісі емес пе? Дүние-
мүліктердің жасалу тарихы неғұрлым ұзаған сайын, олар сан мәрте және сан
қилы өзгерістерге келіп, талай әулеттің арманын қамтыды. Қай жаңа зат
болмасын, алғашқыда өнердің ұшпағы болып көрінгенімен, келе-келе қолданып,
пайдалану барысында оның түзетілуі қажет ақауы мен олқылығы байқалады да
адам көрінген кемшіліктерден азат жаңа, жетілдірілген затты армандайды. Ал,
шынына келсек, арман жүйрік, оған жету мүмкін емес, жеткен күнде - даму
тоқтайды. Орындалған арман жаңа қажеттілік туындатады, тың қажеттілік және
бір, енді жоғарылау деңгейдегі арманға себепші болады.
Шығармашылық іс-әрекетте қиялдың маңызы орасан зор. Шығармашылық жеке
адамның барша тұлғалық қасиеттерімен етене қабысып, олардың қандай да бір
тарапымен шектелмейді. Жасампаздықтың психологиялық сипаты оны барша өмір
саласында: жаңалық табуда, ғылым мен әдебиетте, көркем өнерде - көрінеді.
Шығармашылық процестегі қиял шарықтауы адамның біліміне, қабілетіне тәуелді
келіп, мақсаттары мен көңіл-күйіне байланысты болады. Іс-әрекеттің қалаған
түріндегі шығармашыл қиялдың маңыздылығы жоқтан барды шығару емес, әңгіме -
қарапайым, еленбес бөлшектерден құралған дүниені өзгертіп, жаңалауда. Көп
жыл патенттік бюрода істеп, кейін ұлы ғалым болған А. Эйнштейн: "Ойлап
табушы - бұл бұрыннан белгілі жабдықтардан жаңа құрылым түзуші адам" -
деген екен. Сонымен бірге осы ғалымның "Тіл білмей, өлең жаза алмағандай,
білімсіз ешнәрсе ойлап табуы мүмкін емес" - қанатты сөзінен шығармашыл
қиялдың негізінде не жататынын ұғуға болады (10, 92б.(.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік
түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп
берген И. П. Павлов болды. Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді,
кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жұмыс істей береді. Мидың мұндай
бөліктерін күзетші пункт деп атайды. Осы күзетші пункттердең біздің
бұрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан заттарымыздың
бейнелері мида қайтадан тіріледі. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың
жасалатыны белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы
байланыс әлсірейді, мұнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет
істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан,
адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигналдардың әсер етпеуі
мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның
нәтижесінде түске қайдағы кереметтер кіреді. И. М. Сеченов осындай
түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары деп сипаттаған. Түсте
реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып
образдар жасалады.
Сурет 1Қиялдың бейнесі
Барша психикалық процесстер секілді қиял да үлкен ми сыңарлары
қабығының өнімі. Қиял бейнелері оң және сол ми сыңарының жұмысына
байланысты пайда болады. Оң ми сыңары дүние көріністерін қарапайым түрге
келтіріп, олардың біртұтастығы мен үйлесімділігінен, композициялық
бірлестігі-нен хабар береді, осыдан адамда әрқилы бейнелер негізінде
эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал сол тараптағы ми сыңары келіп түскен
ақпараттарды реттеп, оларды сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне
мен ой ажырамас бірлікте екенін байқаймыз. "Ақылдан ажыратылған фантазия
құбыжық тудырады, ақылды арқау еткен фантазия - өнер атасы, ғажайыптар
бұлағы" (Ф. Гойя) (11, 117б.(.
Қиялдың физиологиялық негізі - жүйке байланыс-тарының іске қосылуы,
бұзылуы, қайта түзілуі мен жаңа жүйелерге бірігуі. Осының арқасында бұрынғы
тәжірибеден өзгеше, бірақ одан мүлде ажырап кетпеген, жаңа бейнелер келіп
шығады. Қиялдың сонша күрделі болуы, алдын ала оның мазмұндық сипатын
болжастырудың қиындығы, қиялдың көңіл- күймен байланыстылығы қиял жасаушы
тетіктердің тек ми қабығында ғана емес, мидың терең, тар бөліктерінде
жайғасатынын пайымдатады (12, 57б.(.
Сонымен бірге, мида пайда болған бейнелер шеткі процестердің
қызметтерін өзгертумен, оларға реттеу ықпалын жасайды. Бұл тұрғыдан барша
психикалық процестердің арасында қиял денедегі органикалық процестермен аса
тығыз байланысқан әрі оларды әсерлі өзгерістерге келтіріп отырады.
Қапелімде қиялына бірдеңе түсе кетіп, адамның өзінен өзі шошынып, терге
малынып, қызарып-бозарып, дірілдей қалатынын байқаған боларсыз. Осындай
қиялдың әсерінен кей кездері адам өзін сырқатқа да ұрындырады. Тіпті,
дәрігерлік институттардың төменгі сынып студенттері оқылып жатқан
дәрістердің әсерінен қиялға еніп, өздерінде болмаған аурулардың белгілерін
іздеп, әлек болады. Мұндай өзін-өзі қияли сендірудің салдарынан адам
қатерлі жағдайға душар болуы мүмкін. Мажар психиатры Иштван Гарди осының
дәлелі ретінде мынадай болған оқиғаны келтіреді: суытқыш-тар зауытының
жұмыскері рефрежератор машинаның қорабында қамалып қалады. Оның ойынша,
суытқыш жүйе іске қосылған болады. Күн өте, таңертең оны денесінің асқына
суынуынан өлген мәйітінін тауып алып, болған жағдайдың себептерін
тексергенде, рефражератор суытқыш жүйеге қосылмағанын, ол өлім суықтан
емес, суытқыш ішінде адамның тоңып өлетінін қиялдап, соны күтуден болғаны
анықталған.
Кейде психологиялық ауытқудан сырқатқа шалдығудың себебі маман, өрнек
тұтқан адамдардың сөзін дұрыс қабылдамаудан да болады. Ойланбай айтып
салған дәрігердің бір ауыз сөзі шипа іздеп алдына келген адамда ауыр сырқат
күмәнін туғызған жағдайлар болған. Осы күмәннің кесірінен кешегі сап-сау
адамда сырқат белгілері қозып, ятрогендік деп аталатын науқас өршіп кеткен
.
Осындай психикалық зақымдану кейбір ойсыз, педагогикалық мәдениеті
кем мұғалімдердің оқушыға айтылған ескертулерінен де туындайды. Осының
салдарынан жас шәкіртте дидактогендік ауру меңдейді, яғни бала мұғалімді
көруден қорқып, қалтырай бастайды, тақтаға шықса күмілжіп, сөйлей алмайды,
оқу жұмысын орындау қабілетінен айрылады (13, 88б.(.
Сонымен бірге, қиял бейнелерін орынды, дұрыс қолдану арқылы адам
денесінде жүріп жатқан табиғи процестерді басқарып, дамытуға да болады.
Шынында да, әжеңіздің дайындаған майлы құртының қышқыл дәмін қиялдап,
есіңізге алып көріңізші, сол бойда тап сол құрт аузыңызға түскендей,
сілекейіңіз шұбырып береді. Қызығы, сол сілекейді өзіңізге өзіңіз бұйырып,
ағыза алмайсыз.
Қиял күшін арқау еткен француз аптекарі Эмиль Куэ "Саналы сендіру
арқылы өзін өзі басқару мектебі" деп аталған жаңа емдеу әдісін ашқан.
Сырқат адам өзіне қолайлы жағдайда жайғасып (жатып не отырған күйі), өзін
ешқандай сырқаты жоқтай сезініп, 20-30 мәрте өзін өзі сендірудің келесідей
формуласын қайталайды: "Мен тәуір боламын, мен тәуірмін... . Сырқат
бәсеңдеді. Сырқат кетті...". Бірнеше минутқа созылған осындай сеанстер
күніне 3-4 рет, әсіресе ұйқыға кетер алдындағы сабырға түсіп, босаңсыған
күйде орындалады. Осы күндегі аутогендік емдеу әдісі осы Эмиль Куэ
жаңалығына негізделген.
Адам өзінің ішкі дене мүшелерінің қалпын елестетумен қатар, қиял
арқылы өз дене мүшелерінің қимылын да (қол, аяқ, асқазан, жүрек соғысы және
т.б.) қажетті жағдайға келтіре алады. Зерттеулер барысында осындай қиял
басқарымындағы бұлшық еттерде нақты әрекеттер жасалып жатқандағыдай
импульстер пайда болатыны дәлелденген. Қиял негізінде бұлшық еттерде
туындайтын мұндай әрекеттерді ғылымда идеомоторлық деп атау қабылданған
(14, 130б.(.
Ұйқы кезіндегі осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде бар
нәрселердің жиынтығынан құралған. Бұлардың негізі - адамның ояу кезіндегі
басынан кешкен оқиғалары, ойы мен мақсаты, тілегі мен арманы, естіген-
көргендері, істеп жүрген қызметі, басқалармен қарым -қатынасы т. б.
ұйқыдағы адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ.
Мәселен, ми клеткаларына көшедегі транспорттың тарсылы да, ағаш жапырағының
сылдыры да, иттің шәуілдеп үргені де, есіктің ашылып -жабылуы да әсер етіп
отырады (14, 21б.(. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің (жүрек, өкпе,
асқазан т. б.) жұмысына бір жайсыздық түссе, бұл да адамның түсіне қай-
қайдағы бірдеңелерді кіргізеді. Мәселен, ұйқыдағы адамның жүрегіне бір
салмақ түссе, оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам мынадай түс
көреді. Өзін қуған біреуден қашады, бұдан ол ентігіп, булығады да. Түс
көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына, талғамына орайлас келіп
отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. Егер иттің түсіне сүйек кірсе,
саудагердің түсіне ақша кіреді деген мақал да біздің осы пікірімізді
қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін
ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге
көрінетін бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм,
есту т. б.) қабылдаған нәрселері еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек
пайда болса, онда сол адамның түсіне бұрын көзімен көрген заттарының
бейнелері кіре береді. Барлық адамдардың түсі, -деп жазды И. П. Павлов, -
бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандануы.
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы әрекетте, жаңа
өнімдер беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, ғалымның,
композитордың т. б. қиялы шығармашылық қиялға жатады. Шығармашылық қиял -
қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Құнанбайдың
образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден
әлдеқайда ауыр. Шығармашылық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің,
артистердің т. б. осы секілді өнер қайраткерлерінің іс- әрекеттерінде үлкен
орын алады. Өнер қайраткерлері өздерінің идеясын көркем образ арқылы
береді. К. С. Станиславский: Артистің көкірегінде өзі бейнелеп түрған
адамның ой-толғаныстары туғанда ғана шынайы өнер туады, нағыз жанды сезім
еш уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді, - дейді. Ақын-
жазушылар қиялы арқылы өзінің келешек кейіпкерлерін көреді, олардың мінез-
құлықтарын елес етеді, сөзін естиді. Сонымен қатар, ақын- жазушылар өз
кейіпкерлерімен бірге өмір сүреді, олардың ойын, көңіл күйін сезіп, қоян-
қолтық араласып жүргендей болады. Мәселен, француз жазушысы О. Бальзак егер
жеңі жыртық біреудің көшеде кетіп бара жатқанын көрсе, өзін сол адамға
ұқсататындығы соншалық,- өз жеңім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз өз
қарына қолын жүгіртіп, тесікті жаппақшы болады екен. Өмірден түйгені
шамалы, шығармашылық қиялы жетілмеген адамнан жақсы ақын шығуы мүмкін емес.
Абай мұны өте дұрыс көре білген (15, 64б.(.
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп- тегіс жұмыр келсін айналасы. Өлеңге әркімнің-
ақ бар таласы, Сонда да солардың бар таңдамасы. Іші алтын, сырты күміс сөз
жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы?
Бұл өлеңіне Абай қиыннан қиыстырар, тілге жеңіл, жүрекке жылы
тиіп, іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын секілді сөз тіркестері арқылы
өздігінен жаңа туындылар бере алатын нағыз майталман ақындардың
психологиясын, олардың шығармашылық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп
отыр. Ғалым үшін де шығармашылық қиял аса қажет. Шығармашылық қиял ғалымның
шығармашылық ойына аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал
жасағанда, эксперимент жұмысын ұйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды
тексеріп сынауда ғалым өз қиялына үнемі сүйеніп отырады. Бірақ нағыз ғылыми
жұмыс көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғылымның жолы
ауыр. Қажымай, өнімді еңбек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше
берілушілік - нағыз ғалымға тән қасиеттер, ғылымның сәулетті шыңына шаршап-
шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып өрлей беретін
адам ғана шыға алады. Белсенді қиялдың ерекше бір түрі - арман. Арман
дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мұның шығармашылық қиялдан
ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял
процесі. Арман шығармашылық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол
шығармашылық қиялдың бірінші дайындық сатысы. Арманды бағалауда оның
әрекетке қандай қатынасы бар екендігі қатты ескерілуі қажет.
Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев (1840-1868) шындық
пен оптимизмге толы арман туралы көп толғанған адам, оның арманның іске
талпындыратын пайдасы туралы пікірі жастар үшін ерекше маңызды.
Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялға сүңгісе, бұл келешектің қиялы
болмай, бос лағу, құрғақ қиял болар еді.
Сурет 2 Қиял бейнелерінің адамның өміріне тигізетін әсері
Қиял бейнелерінің жасалу жолдары. Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп,
өнделуінің арқасында жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері,
агглютинация, схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка
(образдың типтік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі қолданылады.
Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі агглютинация деп аталады.
Осы әдіс арқылы мифологиялык, бейнелер (кентавр, сфинкс, жезтырнақ) мен
түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары (амфибия - танк, судан
өте алатын жеңіл танк, аэрошана - суға қонып, ұша алатын самолет)
құрастырылады. Агглютинация әдісі ежелгі Мысыр елінде, сондай-ақ, Солтүстік
Америка индеецтерінің өнер ескерткіштерінен үлкен орын алған. Киял
бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола. Гипербола деп
нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетілуін айтады. Сөйткенде
образ ашық, мәнерлі болып шығады, гиперболада белгілі бір бейнелердің алға
шығып айқын байқалуына жағдай жасалады. Ертегілерді, киял-ғажайып
бейнелерді жасауда гипербола көп қолданылады (6, 58б.(.
Мұнда, сондай-ақ, тұтас заттың жеке бөліктерінің саны өзгертіледі,
олардың орны ауыстырылады. Мәселен, үнді мифологиясындағы көп қолды
құдайлар мен жеті басты айдаһардың бейнелері осылайша құрастырылған. Қиял
бейнелерін жасаудың енді бір әдісі нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей
көрсету. Карикатуралар мен достық әзілдер осылайша жасалынады. Егер
затгардың айырмашылықтарын ескермей, оның ұқсастықтарына көбірек көңіл
белінетін болса, схематизация әдісі қолданылады. Сурет өсімдіктер
дүниесінің элементтерінен ою қиыстыруы осыған мысал бола алады. Қиял
образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Типтік образдар жасауда
бірінші орында нақты адамның ортақ бейнелері көзге түседі: Бір жұмысшының,
поптың, дүкенші саудагердің портретін дұрыс суреттеп жазу үш жүз, екі жүз
шамалы поп, жұмысшы, саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек,- дейді М.
Горький. Типтік образдар жасау дегеніміз бірқатар объектілердің барлығына
бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру. Жазушының осылайша
жасаған типтік образы бір жағынан жеке адамның даралық ерекшеліктерін
білдіретін образ болып та есептелінеді. Мәселен, Абай романындағы
Құнанбай образы сол кездегі үстем тап өкілдерінің жай ғана жиынтығы емес,
сонымен қатар, ол өзіндік психологиялық касиеттері бар жеке адамның да
образы. Осы әдістер арқылы айтарлықтай маңызды шығармашылық қиял образдарын
үнемі туғызу қиын (7, 96б.(.
Қиялдағы дара айырмашылықтар. Әр адамның қиялы әр түрлі болады,
бірінің қиялы біріне ұқсамайды. Бір адамдардың қиялы бай, шындықпен
орайласып жататын болса, екінші біреулердің қиялы жөнді жетілмеген,
пәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл, дұрыс образдар жасай
алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді. Шындықка сай дұрыс қиялдай білетін
адамдарда емірдің түрлі салаларынан алынған білім қоры, тәжірибесі, белгілі
көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын сенімі болады. Американың аса
көрнекті ғалымы Эдисон қиялы аса күшті дамыған адам болған. Бір машинаны үш
түрлі жолмен ғана жасап шығаруға болады деген ұйғарымға келіспей, Эдисон
машинаны 48 түрлі етіп жасауды ұсынған. Қиялы әлсіз адамның көркем әдебиет
кітаптарын оқуы да бір түрлі. Ол мұндағы әдеби теңеулерге, суреттемелерге
мән бермейді, әдеби суреттемелерді тастап кетіп, кітаптың тек әр жерінен
қызық іздеп, тұтас оқып шығуға шыдамы жетпейді. Өйткені қиялы шабан
адамға көркем суреттемелер әсер етпейді, оны тез жалықтырып жібереді.
Қиялдың маңыздылығы оның шындықпен байланыстылығында. Шын мәнісіндегі қиял
ғана мазмұнды, пәрменді де болып, адамды іс-әрекетке жетектейді, оның
рухани өсуі үшін ерекше маңызды болады.
Сурет 3 Қиял процесстері
Қиялды дамыту жолдары. Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар
бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын ықыласымен
тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны шын көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз.
Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы
образдар шындықтан өте алыс жатады. Себебі бала санасында кез-келген
нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да, бұдан керемет қиял көріністері құралады.
Баланың өмір тәжірибесі өсе келе, қиялы да шындыққа біртабан жақындап
отырады. Мәселен, бала шимайлап қағазға бір нәрсенің суретін салады, оны
шындықта бар нәрсеге үқсайды деп ойлайды (тіпті ол үқсамайтын болса да).
Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан өтеді.
Қиялдың қарапайым түрінен бастап шығармашылық қиялға дейінгі кезеңнің
қалыптасуы нақтылы әрекетке байланысты. Қиял табиғаттың адамдарға берген
үлкен сыйы, әрі құнды рухани сапа. Оның адам өміріндегі ерекше мәнін ұлы
адамдар да жоғары бағалаған. Француздың әйгілі ғалымы, әрі көрнекті
жазушысы Дени Дидро: Қиял! Бұл сапасыз ақын да, философ та, ақылды адам
да, ойлайтын жан да, тіпті адам болу да мүмкін емес деп тегін айтпаса
керек.
Сурет 4 қиялдың қызметтері
Адам әдетте қол жеткеніне қанағаттана қоймайды. Ол өзінің қиялы
арқылы ізденеді, дүниені өзгертуге, жаңғыртуға тырысады. Болашағын
болжайды, келешекте атқарылатын әрекетінің нәтижесін күні бұрын санасында
елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық еңбектегі рөлі аса зор. Қиялдың
өз алдына жеке психикалық процесс екенін мойындамайтындар да кездеседі.
Олардың айтуынша, қиял ойлаудың бір бөлшегі сияқты. Рас, қиял мен ойлау бір
-біріне өте ұқсас. Себебі, екеуінің де физиологиялық негізі бар. Бірақ та
олардың әрқайсының атқаратын қызметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz