Әдебиеттен сыныптан тыс жұмыстарының зерттелуі
Әдебеттен сыныптан тыс жұмыстардың
түрлері мен әдістері.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4б.
І. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ӘДЕБИ ЖАНР ТҮРЛЕРІН
ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
1.1Әдебиеттен сыныптан тыс жұмыстарының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .5-7б.
1.2.Әдеби жанр түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-12б.
1.3.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың оқушының білімін
тереңдетудегі қызметі айқындалады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-14б .
ІІ. ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
2.1.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жалпы
сипаттамасына арналған ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-17б.
2.2.Сыныптан тыс жұмыстар, олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...18-28б.
2.3.Сыныптан тыс оқыту - тәрбие жұмысының негізі ... ... ... ... ... ... ... . .29-30б.
ІІІ.ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-3 3б.
ІV.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34б.
V.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .35б.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбы: Әдебеттен сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен әдістері.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып , тіліміздің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты жастарға жүйелі білім берумен қатар, оларды Отанға , елге , жерге , ұлт мәдениетіне деген шынайы сүйіспеншілікке тәрбиелеу, ұлттық рухани келбет қалыптастыру ең маңызды істердің біріне айналып отыр.Халқымыз ғасырлар бойы жиған асыл рухани қазыналарын, қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіруде қазақ әдебиетінің үлесі ерекше зор.
Қазақ мектебіндегі қазақ әдебиеті пәні - білімділік, тәрбиелік үлкен жүк көтеретін, әр жақты қызметтер атқаратын ең маңызды пәндердің бірі , деп , әдеби білім тұжырымдамасында орынды көрсетіледі.Әдебиет пәнінің негізі көркем шығарма болғандықтан: оқушы одан әр жазушының жан толғанысынан туған , өзіндік қайталанбас өнер құдіретімен танысады. Өнегелі оқиғалар, үлгілі кейіпкерлер арқылы жасөспірімдерді тәрбиелеу, адамгершілік биіктікке үндеуінің маңызы айрықша, орны бөлек.Бұл - әдебиеттің тәрбиелік рөлінің түп қазығы, сарқылмас қайнары.
Қазақ әдебиетінің бүкіл байлығын сабаққа бөлінген сағат көлемінде оқушыға меңгерту мүмкін емес. Сондықтан қазақ әдебиеті бойынша материалдың көпшілігін оқушыға игертуде әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың маңызы өте зор, әдебиет пәні мен одан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың алдына қоятын мақсат, міндеттері бір, ол оқушы жастарға білім әрі тәрбие беру. [4]
Сыныптан тыс жұмыстар оқушының бос уақытын пайдалы іспен толықтыру мәселесіне сыяды.Қазіргі заманда оқушының бос уақытын дұрыс пайдалану бүкіл әлем педагогтерін қатты толғандырып отыр, өйткені оқушының жақсы өсуіне, білімінің кеңеюіне азамат ретінде қалыптасуына оның бос уақытында ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстардың маңызы өте күшті. Мектеп білім алудың кілтін ғана береді. Мектептен тыс білім алу, бос уақытты орынды пайдалану - бүкіл бір ғұмыр! -деген А.В.Луначарский сөзінде үлкен мән жатыр.Әдебиет пәніне байланысты сыныптан тыс жұмыстардың атқаратын қызметі мен оның маңызды бүкіл әлемдік педагогика ғылымында танылмағанымен, қазақ әдебиетін оқытуға байланысты жүргізілетін жұмыстарда әлі күнге дейін бұл теориялық деңгейде жан-жақты зерттелмеген тың мәселе, оның ғылыми әдістемесі де біздің елімізде әзірге жасала қоймағаны көпшілік қауымға белгілі.
Қазіргі кезде оқушылардың өздігінен оқуға , кітаппен сырласуға ынта-ықыласы төмендеп кеткені әлемдік деңгейдегі проблема болып отыр, саналы қауымды қобалжытып отыр. [4,10]
Зерттеу жұмысының мақсаты: Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ғылыми- теориялық әдістемесін жасау мақсат етіледі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Педагогика мен психология ғылымдарының соңғы жетістіктеріне сүйене , озат мұғалімдердің тәжірибесін ескере , қазақ әдебиетіне байланысты сыныптан тыс жұмыстардың ғылыми негізін белгілеу;
* Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жұмыс әрбір оқушының бейімділігі мен қабілеттеріне сәйкес ұйымдастырылуын , оқушының бос уақытта пайдалы іспен шұғылдануын ететіндей ұтымды әдіс-тәсілдерді іздестіру;
* Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны мен түрлерін , оларды мектептің оқу-тәрбие жоспарына сәйкес ұйымдастыру жолдарын анықтау;
* Оқушылардың қабылдау дәрежесіне сәйкес оқырмандық ынта-ықылас туғызудың жолдарын қарастыру, әдістемесін жасау, тұрақты оқырмандық қызығушылықты тәрбиелеу;
* Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда егеменді еліміздің болашақ азаматтарын ұлттық мәдениет, халық дәстүрімен таныстыруға, ата-бабаларымыздың отаншыл қасиетті үлгілерін жете түсініп , игеруге бағыттау;
* Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар, арқылы оқушылардың өзіндік ой дербестігін қалыптастыру, шығарманы түсіну, қабылдау талдауда икем дағдыларын жетілдіре түсу, эстетикалық сезімін тереңдету, әдеби шығармашылық дарын көзін ашу; [1,3]
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы :
+ Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстың оқушының әдебиеттен сабақта алған білімін толықтыратын; білімін кеңейтетін негізгі арна екені ғылыми тұрғыда дәлеледеніп, эксперимент нәтижесі арқылы ол расталды.
+ Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері, шарттары анықталды, әсіресе , оқушының бейімділігі мен қабілетін ескере , оны дамыту нысанаға алынатыны дәлеледенді. Саналы азамат, талантты тұлға өсірудегі маңызы айқындалды.
+ Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың түрлері айқындалып, жүйеленді, мазмұны белгіленді, оны сабақпен ұштастыра өткізудің ұтымды жолдары, тиімді әдіс-тәсілдері анықталды
Күтілетін нәтиже: Егер де оқушылармен сыныптан тыс жұмыстары жүйелі түрде ұйымдастырылса, сыныптан тыс жұмыстардың жаңа түрлері қарастырылып еңгізілсе, онда оқушының әдебиеттен сабақта алған білімін толықтыратын, білімін кеңейтетін , адамгершілігі мол , дамыған азамат болатыны сөзсіз.
І. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ӘДЕБИ ЖАНР
ТҮРЛЕРІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
1.1Әдебиеттен сыныптан тыс жұмыстарының зерттелуі.
Оқыту - білім берудің негізгі жолы болып табылады. оқыту оқытушы мен оқушының біріккен іс-әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты бір текті процесс. Оқытушы оқушыларға білім беріп іскерлікке, дағдыға үйретеді, ал оқушы таным міндеттерін түсініп, дағдыны игереді. Оқыту барысында оқушыларға теориялық білім мен тәрбие беру бір-бірімен ұштастырыла жүргізіледі. Тәрбие негізін қалайтын, оқушылардың білімін кеңейтіп, өз қабілетін танып білуге үлес қосатын оқытудың түрі - сыныптан тыс оқыту.
Сыныптан тыс оқыту мұғалімнің ұйымдастыру шеберлігімен іске асады. Сонымен қатар сыныптан тыс оқыту әртүлі жұмыстар арқылы жүзеге асады. Сол жұмыстар арқылы оқушылардың бос уақыттарын тиімді пайдалануға, өз қабілетін танып білуге, қосымша жұмыс жасауға үйретіп, дүниетанымын кеңейтеді.
Әдебиет - өнер, сөз өнер пәні. Мектепте әдебиетті оқыту барысында сыныптан тыс жұмыстарға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Бағдарламада берілетін арнаулы сағаттарда мұғалімдер білім негіздерін қалыптастыру жұмыстарымен айналысады. Сөз жоқ, икем - дағдысын дамыту, тәрбиелеу, қабілетті, дарынына әсер ету, оны ары қарай мәпелеу істері білім берумен қоса жүреді. Бірақ осы жұмыстардың барлығын сабақ процесінде жүзеге асыру мүмкін нәрсе емес. Оқушыларды сөз өнеріне тарту, көркем шығармаларға деген қызығушылығын арттыру, эстетикалық талғамын, сезімін дамыту сияқты білім мен тәрбие беруде сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Ол жұмыстардың қандай түрі болмасын, оның негізгі мақсаты - оқушылардың түсінігін арттыру, халықтың салтын, мәдениетін, өнерін бойына сіңіре отыру рухани ұлтжандылық тәрбие беру. Сөйтіп, бұл - әдебиеттен оқушылардың алған білімдерін одан әрі тиянақты ету, дамыту, жинақтау, оларды өмір тәжірибелерінде дұрыс пайдаланып, сөз мағынасын терең ұғынып, сауатты жазуға баулитын жұмыстардың бірі. [2,8]
Сыныптан тыс оқыту нәтижесінде мектеп бітіруші оқушылар әдебиет пәнінен шығарма жазуда, ауызша емтихан тапсыруда өздерінің терең білімділігін, саналылығын көтереді. Оқушылардың бос уақыттарын пайдалы, тиімді өткізуде, инабаттылық, имандылық, адамгершілік сияқты биік қасиеттерге баулуда, ұлттық өнерді, халық өнерін қастерлеу, қорғауда да сыныптан тыс оқытудың жас ұрпаққа берері көп.
Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар негізінен мектепте өтілетін қазақ әдебиеті сабағының мазмұны, оқыту әдістемесімен тығыз байланыста қарастырлады. Қазақстан Халық ағарту Комиссиариаты білім кеңесінің шешімі бойынша 1930 жылы Қызылорда қаласында тұңғыш бағдарлама Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хаттар деген атпен басылып шықты. Бұл тұңғыш бағдарламада М. Әуезов әдебиет мәселелерімен қатар алғаш рет сыныптан тыс оқу мәселесін көтеріп, балаға бұл мақсатта пайдасы тиетін кітаптардың тізімін жасау керектігін көрсеткен.Ұсынылған шығармалар, баланың әдебиет сабағына байланысты болуын құптайды. Демек, әдебиет әлі жеке пән ретінде оқылмаған күннің өзінде ұлы жазушы М. Әуезов көркем шығарманы сыныптан тыс оқу мәселесіне ерекше мән беріп, құнды ұсыныс, пікірлер білдіргенін көреміз. М. Әуезов 1930 жылдан сыныптан тыс оқу мәселесін көтергенімен, ол 1940 жылға дейінгі бағдарламадан көрініс таппады, тек 1940 жылға Ш.Кәрібаев жасаған бағдарламада ғана бірінші рет назарға ілікті. 1939-1940 жылдары белгілі педагог-ғалым әдіскер Шайқы Кәрібаевтың басшылығымен әдебиетті оқыту бағдарламалары жасалды. Бағдарлама әдебиетті сөз өнері деп қарап , оның идеялық - эстетикалық, білімділік- тәрбиелік маңызын анықтай түсті. Оқушылардың сыныптан тыс уақытта оқуына тиісті шығармалардың шағын тізімі көрсетілді.
Әдіскер Ш.Кәрібаев негізін салған әдебиетті оқыту бағдарламалары одан әрі тереңдетіліп, үнемі жетілдірілуде болды.1950-1960жылдарда әдебиетті орта мектепте оқытудың көптеген ғылыми тәрбиелік мәселелері бойынша ауқымды зерттеулер жүргізіліп, әдістемелік ой-пікірлер айқын ғылыми сипат ала бастады. Бұлар Ш.Кәрібаев, Т. Ақшолақов, Ә. Қоңыратбаев, А. Көшімбаев, Ә. Дайырова, С. Тілешова еңбектерінен көрінеді. [1,10]
Еліміздің егемендік алуына байланысты рухани қазыналарымызға оралу қажеттігін талап етіп отырған қоғамдлдық сұранысқа орай әдебиет пәнінің бүкіл мазмұнын, оқу-әдістемелік жүйесін қайта жақсарту қажеттілігі туды. 1993 жылдан бастап республика мектептері өтпелі бағдарламамен жұмыс істей бастады. Онда оқырмандық мәдениетті көтеруге ықпал жасау жағы ескеріліп: Оқушылардың сыныптан тыс және факультативтік оқуын және оқыған кітаптары бойынша пікір - сайыс, оқырмандар конференциясын, сол сияқты әдебиет үйірмелерінің жұмысын оқушыларға білімджілік және тәрбиелік жағынан маңызды, қызықты тақырыптардың төңірегінде топтастырып ұйымдастырылған жөн Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары. - Алматы, - 1993.- 52бет.- деп көрсетілді.
Сыныптан тыс жұмыстар мен сыныптан тыс оқу туралы осы бағдарламада көрсетілген жұмыстың түрлері бұған дейінгі 1951 жылғы бағдарламадан бастап, 1993 жылға дейін өзгеріссіз қайталанып келді және оны жүргізу мәселесі мұғалімнің еркіне қалдырылып отырды.
Сол себепті, әдебиет бағдарламаларында әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тас жұмыстар, сыныптан тыс оқу, оларды ұйымдастырудың жолдары туралы толық бағыт-бағдар беріліп отырды дей алмаймыз.
Әдебиеттен жүргізілген сыныптан тыс жұмыстар мен сыныптан тыс оқу мәселесінің зерттелу жағдайы іздестіргенде , бұл мәселенің арнайы ғылыми-зерттеу объектісі болмағаны анықталды. Бірақ мәселе мүлдем елеусіз қалды деуге болмайды. 1956 жылы жылы Ә. Қоңыратбаевтың авторлығымен, А. Көшімбаевтың авторлығымен Әдебиетті оқу методикасы оқулықтары баспадан шықты.Қазақ әдебиеті әдістемесі бойынша жазылған бұл оқулықтарда: сыныптан және мектептен тыс жұмыстар оқушылардың әдебиет сабағында алған білім қорын молайтып, ой-өрісін дамытып, дүниетаным қабілетін арттыруына көмектесетіні қысқа айтылады. Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері сыныптан тыс оқу, түрлі үйірмелер, көрмелер, кинотеатрға барумен шектеліп, жалпылама шолу берілді.
Сыныптан тыс оқу сабақтары бағдарламалық талаптар бойынша жүргізіледі. Оған бағдарламада қосымша оқуға және сыныптан тыс оқуға ұсынылған шығармалар негізге алынады.
Сыныптан тыс оқуға бөлінген сағат көп емес. Бөлінген уақытты ұтымды пайдалана отырып, оқушылардың әдебиет сабақтарында алған білімдерін сыныптан тыс оқу сабақтарында кеңейту мен тереңдетудің тиімді жолдарын іздестірген жөн. [3]
Сыныптан тыс оқу сабағы - әдебиет сабағының жалғасы. Ол арқылы мұғалім оқушылардың өздігінен кітап оқуына бағыт береді, оқыған шығармаларды есепке алады, қадағалайды, тексереді, оқушылардың қабілетін арттырады. Сыныптан тыс оқуға арналған сабақтарда оқушылар бірде сабақта аяқталмай қалған көркем шығарманы оқыса, бірде кейбір үстірт түсіндірілегн мәселеге қайта оралып, оны нақтылай, дәлелдей түседі, енді бірде оқушыларды алда болатын әдебиет сабағына дайындайды. Бұған қарап сыныптан тыс оқу сабағын қалыптағы дәстүрлі әдебиет сабағы деуге болмайды. Себебі, сынып сағатына қарағанда, мұнда оқушылардың дербес жұмысына, өзіндік ізденуіне, пікір еркіндігіне мол мүмкіндік беріледі. Сондай - ақ баланы жеке адам ретінде қалыптастыруға қажетті тәрбие жұмыстарын іске асыруда сыныптан тыс оқудың маңызы зор.
1.2.Әдеби жанр түрлері
Әдеби жанрлар (фр. тілінде genre - түр, тек, жанр) - ауызша және жазбаша шығармалардың көркем даму процесінде қалыптасады.
Шығарма жанры дәстүрлі түрде мынадай негізгі белгісі бойынша анықталады - бір жанрдағы шығармаларды біріктіретін және айтарлықтай тұрақты, әрі тарихи қайталанатын сипаттағы мазмұнына, құрылысы мен түріне қарай.
Әдеби жанр (французша genre - тек, түр) екі түрлі мағынада қолданылады:
Әдебиеттің тектері - эпос, лирика, драма
Әдеби шығармалардың түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.
Эпос (грекше epos - баян, әңгімелеу, тарихтап айту) - көркем әдебиеттің байырғы, негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда өмір шындығын мейлінше мол қамтып, кең суреттейтін, адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр.
Эпостың туу, қалыптасу тарихы тым әріге, адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын, баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ғып қалдырып келе жатқан әдеби туындыларының дені - эпостық шығармалар. Олай болса, эпос - көркем творчествоның ең бір егде, етене, кең тынысты, кәмелетті түрі. [4,12]
Эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
Өмір шындығын қамту, адам мінезін ашу мүмкіндіктеріне қарай эпикалық жанр үш түрге бөлінеді:
шағын көлемді эпикалық түр
орта көлемді эпикалық түр
кең көлемді эпикалық түр
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірар эпизод мөлшерінде жинақы оқиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ықшам. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы - шығарма сыртында - баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлық материал - нағыз қажетті детальдар мен штрихтар ғана. Шығарманың сюжеттік арқауы ұзақ желілі, арналы даму үстінде емес, қысқа қайырылған келте суреттер түрінде тізбектеледі; композициясы да - жинақы, үйірімді, ширақ.
Шағын көлемді эпикалық түрге - миф, аңыз, ертегі, мысал, новелла, әңгіме, очерк, фельетон жатады.
Миф - табиғат құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял ғажайып оқиғаға айналдыра бейнелейтін фантастикалық баян.
Эпостың көне түрлерінің бірі - аңыз. Бұл да миф секілді әсіре қиял аралас фантастикалық хикая. Бірақ мифтен өзгешелігі - аңыздың негізінде шындыққа жанасымды, көбіне тіпті өмірде болған, халық жадында сақталған оқшау оқиғалар жатады. Әр халықтың тарихындағы әлдебір абзал адамдар - аса көрнекті қайраткерлер хақында да талай аңыздар туған.
Шағын көлемді эпикаға тән жанрлық түрлердің бірі - ертегі. Бұл да миф пен аңызға ұқсас, адам өмірінде не хайуанат дүниесінде болуға лайық әр алаун қызық, кейде тіпті ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып, өсіре әңгімелейтін көркем баян, әсерлі хикая.
Мысал - эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан сатиралық сипатта, көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге, келекеге, мазаққа айналып, сықақпен сыналады.Мазмұны бүкпелі болғанмен, идеясы астарсыз, тура, тілі мірдің оғындай өткір, шымшыма, шымыр келеді.
Феодализм мен капитализм тұсында туған түрдің бірі - новелла (итальянша novella - жаңалық, соны сөз) - бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген тамаша оқиға туралы шындыққа сыйымды әңгіме (Гете).
Шағын көлемді эпикалық түрдің соңғы жүз жыл ішіндегі нағыз классикалық үлгісі - әңгіме.
Әңгіме - қиын жанр. Алдымен көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Содан соң оқырманды бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуға тиіс.
Шағын эпостың әңгімеге жақын түрі - очерк. Очеркте суреттелетін шындық - ойдан шығарылған нәрсе емес, өмірде болған не бар ақиқат, очерктің қаһарманы - ойдан жасалған бейне емес, өмірде болған не бар адам.
Эпостың шағын түріне жататын очерек секілді аралық жанрдың бірі - фельетон (французша feuilleton - парақ); бұл да әрі әдеби жанр, әрі газет жанры. Өлеңмен де, қара сөзбен де жазыла береді. Мұның әдеби қасиеті мол жақсы үлгілерінде кәдімгідей көркем бейнелер, қызық мінездер, сатиралық типтер жасалған. [1,11]
Орта көлемді эпикалық түрдің үлгісі - повесть пен поэма. Повесте шағын эпостағыдай бір емес, бірнеше оқиға, адам өмірінің бір немесе бірер эпизоды ғана емес, бір алуан кезеңді құбылыстары кеңірек, біраз дамытыла суреттеледі. Сондықтан әңгімеге қарағанда, повестің көлемі де үлкен, сюжеті де күрделі, оқиғларға қатысатын қаһармандар да біреу емес, бірнешеу.
Орта көлемді эпикалық түрдің повестен басқа тағы бір түрі - поэма - өлеңді повесть, өмірде болған не болуға тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адамдар тағдры мен заман шындығын көлемді, желлі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу.
Кең көлемді эпикалық түрге роман мен эпопеяны жатқызамыз. Роман - орта ғасырларда роман тілінде жазылған шығармалар осылай аталған. Сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кең тынысты, кейіпкер бейнесін ол өмір сүрген уақыт, ол тірлік еткен орта ауқымында, жанжақты мүсіндейді. Басқа жанрларға қарағанда ұзақ уақытты, байтақ кеңістікті қамтиды.
Эпопея тарихи тақырыпты кең қамтып, халық өмірінің өткен кезеңдерін көркем бейнелейтін жанр.
Лирика (грекше lyra - ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы) - әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі. Көбіне, өлеңмен жазылады.
Лириканың негізгі түрлеріне баллада, идиллия, мадригал, сонет т.б. жатқызамыз.
Лириканың антик әдебиетінде көп тараған түрлерінің бірі - идиллия (грекше eidyllion - суреттеу, сурет) - әледбір парықсыздау салтанат, қаракетсіз қызық, уайым-қайғысыз қызғылт өмір туралы жыр.
XIV ғасырдағы француз әдебиетінде идиллия мадригалға (французша madrigal - малшы сазы) ауысты. Бұл да басында жым-жырт, ың-жыңсыз рахат тіршілікті мадақтайтын өлең болатын, кейін әйелдерге арналған альбомдық сипатқа көшті; енді бірде азын-шағын сықақ, күлкі араласатын болды.
Лириканың келесі түрі - ода (грекше ode - ән) - есімі елге тараған жеке адамдарды не батырларды мадақтаған не болмаса ел ішіндегі елеулі оқиғаларды дәріптеген аса көтеріңкі, көңілді жыр.
Лириканың әдемі түрлерінің бірі - сонет (итальянша sonetto; sonare - сылдырау, сыңғырау) - арнаулы өлшеммен, әр түрлі тақырыпқа жазылатын сыршыл өлең; XIII ғасырда Сицилияда туған; Данте, Петрарка көп жазған; кейін Батыс Европаның басқа елдеріне кең тараған; классикалық үлгілерін Шекспир жасаған. [5]
Лириканың бұлардан басқа да түрлері толып жатыр: канцонетта (баяғының серілік сезімдерін мадақтайтын көне әуен), романс (жалт еткен бір жақсы сезімді, көбінесе сүюді жырлау), пастораль (мадригал тәрізді малшы сазыныі бір түрі), эклога (идиллия тәрізді селодағы сауық жырының бір түрі), элегия (бір мұң, бір сыр аралас назды сарын), эпиталама (жаңа қосылған жас жұбайлардың жарастығын құттықтайтын көне өлеңдердің бір түрі), эпитафия (дүниеден кеткен әлдебір қадірлі кісі жайлы жоқтау), эпиграмма (жеке біреулерді мінеп, мысқылдайтын сықақ өлең) т.б.
Драма (грекше drama - қимыл, әрекет) - әдебиеттің үшінші тегі, шындықты айрықша тәсілдермен синтез қалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын аамдардың сөзі мен ісі арқылы көрерменнің көз алдында қолма-қол көрсететін күрделі жанр - әдебиеттің ең қиын түрі(Горький). Драмадағы ең шешуші нәрсе - тартыс.
Эпос пен лирика сияқты, драманың да бірнеше жанрлық түрлері бар. Соның бірі - трагедия, екіншісі - комедия. [5,12]
Трагедия (грекше tragoidia - текенің әні) - құдіретті күш иесі, ғаламат қайсар, ақиық, ер де өр тұлғалардың жаратылыстағы, жалпы өмір-тіршіліктегі адам жеңіп болмас асыңқы, асқақ кедергілермен кескілесіне, оның жан дүниесіндегі терең тебіреністерге, өзімен-өзінің іштей арпалыстарына құрылған күрделі сахналық шығарма. Трагедиядағы оқиғалар әдетте қатерлі, қайғылы қалден туындап тұтасады да, бас қаһарманның қазасымен - мұңмен, зармен бітіп отырады.
Драматургияның бір түрі - комедия (грекше komodia - күлкілі қызық, ән) - өмірдегі келеңсіз, керексіз құбылыстарды, адам бойындағы қасиетсіздікті, оспадарлықты, мінездегі мінді сықақпен сынап, келекеге айналдыратын күлдіргі пьеса.
Текстология - әдеби туындылардың тексін зерттеп, танудың принциптері мен методикасын жинақтайтын арнаулы ғылыми пән.
Историография - әдебиет теориясының, тарихының, сынының тарихи дамуы туралы деректер мен дәйектемелер, мәліметтер мен материалдар жинағы.
Библиография - көркем әдебиеттің өзіне және әдебиет туралы ғылымға байланысты көрсеткіштер мен анықтамалар, шолулар мен сілтемелер жинағы.
Сюжет - шығарманың мазмұны. французша зат деген мағына береді.
Тартыс - латынша қақтығыс (конфликт) - көркем шығармада сюжет желісіне арқау болатын айрықша шиеленіскен түрде көрініс беретін қайшылықты күрес. Конфликттың ең айқын көрінетін тұсы - драмалық шығармалар.
Ырғақ немесе ритм (грекше шамалас, мөлшерлес, сайма-сай) - қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы.
Шумақ - өлең-жырларда, дастан, поэмаларда өлең жолдарының белгілі ретпен топтасуы.
Тармақ - әр шумақтың әр жолы (өлеңнің әр жолы).
Cиллабикалық (грекше силлабе - буын) - бұл өлең өлшеміндегі шешуші нәрсе буын, яғни ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ бәрі де буынға негізделеді.
Тоникалық (грекше тон-екпін)- бұл өлең өлшемі - екпін. Ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ екпінге негізделеді.
Силлабо-тоникалық - бұл өлең өлшемі - әрі буын, әрі екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ - бәрі де буын мен екпінге бірдей негізделеді.
Қазақ өлеңі - силлабикалық өлең, яғни буынға негізделеді.
Монолог - әдеби шығармаларда әсіресе драмалық туындыларда кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі, кейіпкерді сөйлету тәсілі.
Диалог - әдеби шығармаларда екі кейіпкердің немесе бірнеше адамдардың сөйлесуі, яғни оларды сөйлету тәсілі.
Портрет (французша бейнеленген деген мағына береді) - әдеби кейіпкердің сырт-көрінісін, кескін-кейпін, бой, тұлғасын суреттеу. [2,9]
Пейзаж (французша ел-жер деген мағына береді) - әдеби шығармаларда жаратылыстың, яғни табиғаттың әсем көрінісі, көркемдік бейнесі.
Тенденция - шындықты суреттеудегі қаламгерге тән құштарлық, оның қоғамдық көзқарасының тұғыры, ой өзегіндегі мығым принцип.
Композиция - әдеби шығарманың құрылысы.
Аллитерация - грекше дыбыстас деген мағына береді. Шығармаларда бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталануы.
Ассонанс - французша үндес деген мағына береді. Өлең сөзде дауысты дыбыстың үндесе қайталануы.
Эпитет (айқындау) - грекше сипаттау деген мағына береді. Заттың немесе құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз.
Метафора (грекше орнын ауыстыру, көшіру) - екі нәрсені немесе құбылысты жанастырып, жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі.
Аллегория - мысал өлеңдердегі құбылту (грекше пернелеп айту).
Метонимия (грекше қайтадан атау) - өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың, өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану.
Синекдоха - бүтіннің орнына бөлшекті, жалқының орнына жалпыны қолдану тәсілі.
Ирония (грекше келемеждеу) - сырты мүсіркеу болғанмен, іші кекесінге, әжуаға толы.
Сарказм - шығарма тіліне өткір сұс беретін, тегеурінді күш беретін көркемдік тәсіл.
Гипербола (грекше үлкейтілген) - бір затты немесе құбылысты шамадан тыс ұлғайта суреттеу.
Гротеск (французша оқыс, оқшау, оспадар). Мұнда адам немесе адам өмір сүрген орта оның әлеуметтік шындығы кейде кісі күлерліктей, кейде жан шошырлықтай ерекше сұмдық халде әдейі өсіріле немесе өшіріле суреттелінеді.
Эвфемизм - сыпайлап сөйлеу.
Антитеза - бір-біріне керағар құбылыстарды, мән-мағынасы әртарап ұғымдарды, түр-түсі бөлек нәрселерді өзара бетпе-бет қою арқылы бұлардан мүлде басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суретін, сыр-сипатын, кескін-кейпін анықтау, аңғару, елестету.
Градация - алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, алдыңғы құбылыстан соңғы құбылысты асыра, асқақтата түсу.
Инверсия - (латынша орнын өзгерту, төңкеру) - прозалық әсіресе поэзиялық шығармаларда сөздердің әдеттегі грамматикалық түзілу тәртібінен тыс орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру.
Параллелизм (грекше қатар жүру) - екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып, жұптап суреттеу. [4,21]
1.3.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың
оқушының білімін тереңдетудегі қызметі айқындалады.
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі негізгі мақсаттарының бір- оқушыларды халқымыздың ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетімен, көркем әдебиетінің жекелеген озық үлгілерімен таныстырып, олардың адамгершілік-эстетикалық мұраттарын, көркемдік талғамын, өзіндік дүниетанымын қалыптастыруға қызмет ету. Бұған қажет материалдар ұшан-теңіз. Оның барлығы әдебиеттік оқу сабақтарында түгел қамту мүмкін емес. Демек, әдебиеттен білім беру, оны терең меңгерту бағдарламалық материал негізінде сыныптан тыс жүргізілетін әртүрлі жұмыстар ар арқылы толық іске асырылады. Соңғы 1994 ж. Әдебиетті оқыту бағдарламасында: Оқушылардың әдеби білімінің аясы сыныптан тыс оқумен, факультативтік сабақтар, т.б. сыныптан тыс жұмыстармен толықтырылады -деп көрсетілген.
Бағдарлама оқушылардың сыныптан тыс оқыған шығармалары жайында әңгімелесу үшін арнаулы уақыт берілген. Мұғалім сыныптан тыс оқу жұмысын дұрыс жолға қою арқылы оқушылардың әдебиеттен алған білімдерін тереңдете түсері сөзсіз.
Ұтымды ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың оқу белсенділігін арттырып ой-өрісін кеңейтуге: шығарманы түсініп, талдап үйренуге , сол арқылы әдебиеттің табиғатын тануға жол ашары сөзсіз. Уақыт өткен сайын әдебиеттің қоғам дамуындағы маңызы артып , мұралық туындылар жаңаша түсіндіріледі - деді академик С. Қирабаев. Демек, әдебиетіміздің құндылықтарын оқушыны жаңаша ойлау идеологиясы тұрғысынан ұғып түсінуге әр уақытта бағыттап отыру басты міндетіміздің бір болмақ. [5,20]
Сабақпен тығыз ұштастырыла жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар,оқу-тәрбие процесінің құрамдық бөлігі ретінде қарастырылса, айтарлықтай дәрежеге жетуге болатынын арнайы жүргізілген тәжірибелік ізденістер толық көрсетті. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дербес ізденіс әрекеттерін дамытудың тиімді жолдары үнемі іздестірілген жағдайда олардың өздігінен істейтін жұмыстарының түрлерінің анықталып, жаттығу, зерттеу , шығармашылық түрінде іске асырылады.
Әдебиетке байланысты , байланысты бағдарламаға сәйкес жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарының негізгі мақсат, міндетін төмендегідей тұрғыда алып қарастырайық:
* Оқушылардың көркемдік талғамын, танымдық белсенділігін, шығармашылық оқу мәдениетін , әдебиет сабағына деген ықыласын арттыру;
* Оқушылардың эстетикалық қабылдау мүмкіншілігін өсіріп , шығармашылық қабілетін дамыту;
* Оқушылардың оқырмандық тәжірибесі мен білім сапасын күшейтуде әдеби-теориялық ұғымдарды қалыптастыру, жұмыста көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту мен бағалаудың әдіс-тәсілдері ғылыми тұрғыда , кең түрде сипатталады.
Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қай түрінде болсын бағдарламалық материалмен ұштастыру, сыныпта өтілетін көлемді шығармалардың кейбір өзекті негізгі мәселелерін қамтып отыру үнемі назарда болды. Мәселен : Сыныптан тыс оқу жұмысын әдебиет сабағымен байланыстырудың жолдар, әдіс- тәсілдері белгілі бір жүйемен жұмыста нақты мысалдармен беріліп отырылды.
Жанрлық байланыс, тақырыбы , идеясы жағынан үндес , ұқсас шығармалар байланысы, пәнаралық байланыс түрлері жұмыста әр сыныптың бағдарламалық материалына сәйкес жан-жақты талданып көрсетілді.Оқушылардың сыныптан тыс уақытта орындауға әдеби-тапсырма жаттығулар беріліп, тексеріліп отырылды.Кейіпкерлерге тілдік мінездеме, суреттеулер жасау оқушының өздік жұмысы ретінде орындатылды. Мұндай тапсырмаларды орындау барысында оқушылар , көркем шығарманың ішкі құрылымының астарлы, бейнелі образдар жүйесіне ой жүгіртіп, өздігінен ізденуге, текпен жұмыс істеуге дағдыланады, шығарманы бар нәрімен терең қабылдап, тебірене әсерленеді.
Ең бастысы оларда шығарманы оқуға қызығушылықтары артады. Мәселен, XI класта бағдарлама бойынша М. Әуезовтың Қорғансыздың күні әңгімесі шолу түрінде өтіледі, арнайы жан-жақты талданбайды. Тексті толық игерту мәселесі кластан тыс оқу, соған қатысты жүргізілетін әр-түрлі жұмыстар үлесіне тиеді. Солардың бірі ретінде, оқушыларға тақырыпқа, байланысты проблемалық сұрау - тапсырмалар жүйесін ұсындық. Бұл тапсырмаларды орындау барысында оқушыларға танымдық әрекет қалыптасып, ойлануға, ізденуге бағыт-бағдар берілді. [6,11]
ІІ. ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
2.1.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жалпы
сипаттамасына арналған
Оқушының әдебиет пәнінен сабақта алған білімін тереңдетуде, көркем туынды арқылы оқушының эстетикалық талғамын дамытуда осы пән бойынша сыныптан тыс жүргізілген жұмыстардың атқаратын қызметі орасан зор.
Сыныптан тыс жұмыс оқушының азамат ретінде қалыптасуына , білім, білік дағдыларында , сыныпта оқылатын сабақтан кемқызмет атқармайды. Сондықтан ол оқу-тәрбие жұмысында жоғары бағаланып, өркениетті елдерде оған ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан ерекше мән беріледі. Өйткені сыныптан тыс жұмыс оқушының сабақтан бос уақытында жүргізіледі. Оқушының сабақтан бос уақытын пайдалы жұмысқа жұмсауы оның дұрыс өсуіне, қалыптасуына үлкен әсер етеді.
Сыныптан тыс жұмыс оқушылардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырып, белгілі мақсатқа бағыттай отырып, олардың өзі қалаған істерге қызығуын арттырып, қабілетінің жан-жақты дамуына әсер етеді.Сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды әр мектептердежүйелі, сапалы түрде үздіксіз , үзіліссіз жүргізу мәселесі - үлкен педагогикалық проблема.Бұл мәселе , ең алдымен, бос уақытты ұтымды пайдалана білу проблемасына әкеледі.
Сондықтан да бала тәрбиесінде сыныптан тыс жұмыстың алатын орны ерекше . Оқушының мектептен , сыныптан тыс уақыты мол. Оны сыныптан тыс жұмыстар арқылы пайдалы іске жұмсаса, оқушы бос уақытын қолайсыз іске жұмсауы мүмкін. Ондай жағдай өмірде кездесіп жүргені көпшілікке белгілі. Сондықтан оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдастыру мәселесі аса жоғары жауапкершілікпен қарауды талап тетеді.Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы іс-әрекетін нақтылы жүйемен ұйымдастырудың қажеттілігі де осында. Демек, оқушының жан-дүниесіне көбірек үңіліп , оны жете білуге және сол арқылы тәрбиелік ықпал ету мүмкіндігін арттыруда сыныптан және мектептен тыс жүргізілетін жұмыстың ролі зор. [8,14]
Оқушыға ықпал ету, оның неге ынтық , қандай ерекшеліктері мен өзіндік ұмтылысы бар екенін жете білуіне қажетті жағдайлар сабақтан гөрі сыныптан тыс жұмыстарда мол .Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру барысында оқушылардың жас жас ерекшеліктері ғана емес, жеке дара ерекшеліктерін ескеру қажет. Оқушылар бір-бірінен мінезімен, қабілетімен, мүддесімен, білім-біліктерімен ерекушеленеді. Әркімнің өз ойы, толғанысы, арманы болады. Сондықтан тәрбиелік әсер етудің неғұрлым тиімді жолдарын іздестіріп белгілеу қажет. Кезінде француздың ұлы ағартушысы ЖанЖак Руссо: Тәрбие мақсаты- бала бойындағы табиғи дарын мен қабілеттің көзін ашып, адамның творчестволық қалыптасуына көмектесу деп қарады.Баланы күш көрсетіп зорлап емес, дұрыс бағыт беру , өз еркімен құлшындыру арқылы тәрбиелеу керек.-деп орынды көрсетті.
Қабілет дайын нәрсе емес. Олар тәрбие арқылы дамиды.Қабілетті дамыту, қалыптастырудың алғашқы кезеңі оқу әрекетімен басталып, сыныптан тыс жұмыстар арқылы жалғастырыла түседі. Білмекке құмарлықты сақтап, оны дамыту - өздігінен жұмыс істеудің білудің жолын тәсілдерін үйрету - қабілетті тұрақты дамытудың шарты - деп көрсетеді әдескер ғалым Р. Сүлейменова.
Жас ұрпаққа ұлттық, халықтық тәрбие берудің қайнар көзі қазақтың бай әдебиетінде жатыр. Әдебиеттің тәрбиелік мәні туралы В.г. Белинскийдің берген бағасы өте жоғары: Әдебиеттің тәрбиешілік мәртебесі қаншалықты маңызды ұлы әрі қастерлі десеңізші. Оның қолында адам өмірінің тағдыры тұр деген сөзі жоғарыдағы пікірімізді дәлелдей түсері сөзсіз.
Қазақ әдебиетінің байлығын сабақ жоспарында бөлінген сағат көлемінде меңгерту, оқушының оны игеруі мүмкін емес. Сондықтан қазақ әдебиеті бойынша материалдың бірсыпырасын оқушыға меңгерту әдебиеттен жүргізілетін кластан тыс жұмыстар арқылы жүзеге асады. Демек, өсер ұрпақтың жан-дүниесі халық тілі мен әдебиетінен сусындап: бойына сіңіріп, оның ой санасының толуы үшін, сабақта және кластан тыс уақытты жүргізілетін сан алуан жұмыс түрлерінің маңызы ерекше. Елдің елдігін, ұлттың ұнамдысын, халықтың қастерлісің, абзал ардақтысын, жүрегіндегі нәрін оқушылардың бойына сіңіріп, тәрбиелеуде әдебиетке байланысты жүйелі түрде өткізілетін, ұтымды ұйымдастырылған, кластан және мектептен тыс жұмыстар ерекше мәнге ие. [13]
Сабақ пен кластан тыс жұмыс бір мақсатты көздегенімен, әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар. Мәселен, кластан тыс жұмыстың сабақ сияқты барлық мектепке және пәнге арнаулы ортақ бағдарламасы, әр жұмыс түріне берілген уақыт мөлшері жоқ. Сол сияқты кластан тыс жұмысқа қатысатын адам саны да шектелмеген. Кластан тыс жұмыстың барлық түріне қатысуға оқушы міндетті емес, ол - оқушының өз еркімен шешілетін мәселе. Әдетте жұмыстың қай түріне қатысу ол оқушының ынта - ықыласына: қабілетіне қарай шешіледі. Алайда оқушының кластан тыс жұмыстарға қатысуында мұғалімнің ықпалы айтарлықтай дәрежедеболатынын естен шығаруға болмайды.Әсіресе , бұл пән мұғалімі мен сынып жетекшісі оқушыларды зерттей отырып, оқушының қабілетін, икемділігін, нег бейімі бар екенін, қолынан не келетінін олар жақсы біледі. Сондықтан оқушыға сыныптан тыс жұмыстың қай түріне қатысуға ақыл - кеңес беріп, үнемі бағыттап отырады. Пән мұғалімі мен сынып жетекшісінің беделі мен дәлелді кеңесі оқушыға әсер етері сөзсіз.
Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ең бір өзекті саласы - сыныптан тыс оқу.Оқушылардың әдеби білімінің аясы сыныптан тыс оқумен толықтырылады, олардың әдеби талғамдарын қалыптастырып, тілін байытады, білімін кеңейтеді. Ең бастысы , кітап оқуға құштарлықты оятады.Қазіргі заманда оқушылардың көркем шығарма оқуға қызығушылығы төмендеп кеткені белгілі. Жалпы оқушы кітаптан аулақтанып, кітап білімнің бірден - бір көзі болудан қалып барады десек те артық емес. Оқушыларымыз жан-жақты күнделікті көп болып тасқындап құйылып жатқан ақпараттар ағынының ықпалында. Мұның өзі оқушының кітап оқуын үнемі қажеттілікке бағыттап, оған зәрушілік туғызуды күрделі проблемаға айналдырып отыр. Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ішінен Сыныптан тыс оқу мәселесіне бұл жұмыста ерекше көңіл бөлінеді. Оның себебі көркем әдебиетті оқушыға игертумен байланысты. Егер көркем әдебиет болмаса, адам сезімнің мол байлығын ешқашан да игере алмаған болар едік -деген әдіскер ұстаз С.А.Гуревич .
Сыныптан тыс жұмыстың түрлері өте көп және олар өзіндік белгілеріне қарай топтастырылады. Өткізілу мерзіміне қарай үздіксіз және дүркінді жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар деп бөлінеді. Сол сияқты оқушылардың қатынасына қарай жеке дара , топтық және көпшілік сыныптан тыс жұмыстар болып жіктеледі. Сыныптан тыс жұмыстардың барлық түрлерінің ерекшеліктері, өзіндік белгілері айқындалып , әрқайсысы еңбекте жан-жақты талқыланды. [4,15]
Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар оқушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
түрлері мен әдістері.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4б.
І. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ӘДЕБИ ЖАНР ТҮРЛЕРІН
ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
1.1Әдебиеттен сыныптан тыс жұмыстарының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .5-7б.
1.2.Әдеби жанр түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-12б.
1.3.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың оқушының білімін
тереңдетудегі қызметі айқындалады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-14б .
ІІ. ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
2.1.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жалпы
сипаттамасына арналған ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-17б.
2.2.Сыныптан тыс жұмыстар, олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...18-28б.
2.3.Сыныптан тыс оқыту - тәрбие жұмысының негізі ... ... ... ... ... ... ... . .29-30б.
ІІІ.ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-3 3б.
ІV.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34б.
V.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .35б.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбы: Әдебеттен сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен әдістері.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып , тіліміздің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты жастарға жүйелі білім берумен қатар, оларды Отанға , елге , жерге , ұлт мәдениетіне деген шынайы сүйіспеншілікке тәрбиелеу, ұлттық рухани келбет қалыптастыру ең маңызды істердің біріне айналып отыр.Халқымыз ғасырлар бойы жиған асыл рухани қазыналарын, қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіруде қазақ әдебиетінің үлесі ерекше зор.
Қазақ мектебіндегі қазақ әдебиеті пәні - білімділік, тәрбиелік үлкен жүк көтеретін, әр жақты қызметтер атқаратын ең маңызды пәндердің бірі , деп , әдеби білім тұжырымдамасында орынды көрсетіледі.Әдебиет пәнінің негізі көркем шығарма болғандықтан: оқушы одан әр жазушының жан толғанысынан туған , өзіндік қайталанбас өнер құдіретімен танысады. Өнегелі оқиғалар, үлгілі кейіпкерлер арқылы жасөспірімдерді тәрбиелеу, адамгершілік биіктікке үндеуінің маңызы айрықша, орны бөлек.Бұл - әдебиеттің тәрбиелік рөлінің түп қазығы, сарқылмас қайнары.
Қазақ әдебиетінің бүкіл байлығын сабаққа бөлінген сағат көлемінде оқушыға меңгерту мүмкін емес. Сондықтан қазақ әдебиеті бойынша материалдың көпшілігін оқушыға игертуде әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың маңызы өте зор, әдебиет пәні мен одан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың алдына қоятын мақсат, міндеттері бір, ол оқушы жастарға білім әрі тәрбие беру. [4]
Сыныптан тыс жұмыстар оқушының бос уақытын пайдалы іспен толықтыру мәселесіне сыяды.Қазіргі заманда оқушының бос уақытын дұрыс пайдалану бүкіл әлем педагогтерін қатты толғандырып отыр, өйткені оқушының жақсы өсуіне, білімінің кеңеюіне азамат ретінде қалыптасуына оның бос уақытында ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстардың маңызы өте күшті. Мектеп білім алудың кілтін ғана береді. Мектептен тыс білім алу, бос уақытты орынды пайдалану - бүкіл бір ғұмыр! -деген А.В.Луначарский сөзінде үлкен мән жатыр.Әдебиет пәніне байланысты сыныптан тыс жұмыстардың атқаратын қызметі мен оның маңызды бүкіл әлемдік педагогика ғылымында танылмағанымен, қазақ әдебиетін оқытуға байланысты жүргізілетін жұмыстарда әлі күнге дейін бұл теориялық деңгейде жан-жақты зерттелмеген тың мәселе, оның ғылыми әдістемесі де біздің елімізде әзірге жасала қоймағаны көпшілік қауымға белгілі.
Қазіргі кезде оқушылардың өздігінен оқуға , кітаппен сырласуға ынта-ықыласы төмендеп кеткені әлемдік деңгейдегі проблема болып отыр, саналы қауымды қобалжытып отыр. [4,10]
Зерттеу жұмысының мақсаты: Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ғылыми- теориялық әдістемесін жасау мақсат етіледі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Педагогика мен психология ғылымдарының соңғы жетістіктеріне сүйене , озат мұғалімдердің тәжірибесін ескере , қазақ әдебиетіне байланысты сыныптан тыс жұмыстардың ғылыми негізін белгілеу;
* Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жұмыс әрбір оқушының бейімділігі мен қабілеттеріне сәйкес ұйымдастырылуын , оқушының бос уақытта пайдалы іспен шұғылдануын ететіндей ұтымды әдіс-тәсілдерді іздестіру;
* Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны мен түрлерін , оларды мектептің оқу-тәрбие жоспарына сәйкес ұйымдастыру жолдарын анықтау;
* Оқушылардың қабылдау дәрежесіне сәйкес оқырмандық ынта-ықылас туғызудың жолдарын қарастыру, әдістемесін жасау, тұрақты оқырмандық қызығушылықты тәрбиелеу;
* Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда егеменді еліміздің болашақ азаматтарын ұлттық мәдениет, халық дәстүрімен таныстыруға, ата-бабаларымыздың отаншыл қасиетті үлгілерін жете түсініп , игеруге бағыттау;
* Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар, арқылы оқушылардың өзіндік ой дербестігін қалыптастыру, шығарманы түсіну, қабылдау талдауда икем дағдыларын жетілдіре түсу, эстетикалық сезімін тереңдету, әдеби шығармашылық дарын көзін ашу; [1,3]
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы :
+ Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстың оқушының әдебиеттен сабақта алған білімін толықтыратын; білімін кеңейтетін негізгі арна екені ғылыми тұрғыда дәлеледеніп, эксперимент нәтижесі арқылы ол расталды.
+ Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері, шарттары анықталды, әсіресе , оқушының бейімділігі мен қабілетін ескере , оны дамыту нысанаға алынатыны дәлеледенді. Саналы азамат, талантты тұлға өсірудегі маңызы айқындалды.
+ Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың түрлері айқындалып, жүйеленді, мазмұны белгіленді, оны сабақпен ұштастыра өткізудің ұтымды жолдары, тиімді әдіс-тәсілдері анықталды
Күтілетін нәтиже: Егер де оқушылармен сыныптан тыс жұмыстары жүйелі түрде ұйымдастырылса, сыныптан тыс жұмыстардың жаңа түрлері қарастырылып еңгізілсе, онда оқушының әдебиеттен сабақта алған білімін толықтыратын, білімін кеңейтетін , адамгершілігі мол , дамыған азамат болатыны сөзсіз.
І. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ӘДЕБИ ЖАНР
ТҮРЛЕРІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
1.1Әдебиеттен сыныптан тыс жұмыстарының зерттелуі.
Оқыту - білім берудің негізгі жолы болып табылады. оқыту оқытушы мен оқушының біріккен іс-әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты бір текті процесс. Оқытушы оқушыларға білім беріп іскерлікке, дағдыға үйретеді, ал оқушы таным міндеттерін түсініп, дағдыны игереді. Оқыту барысында оқушыларға теориялық білім мен тәрбие беру бір-бірімен ұштастырыла жүргізіледі. Тәрбие негізін қалайтын, оқушылардың білімін кеңейтіп, өз қабілетін танып білуге үлес қосатын оқытудың түрі - сыныптан тыс оқыту.
Сыныптан тыс оқыту мұғалімнің ұйымдастыру шеберлігімен іске асады. Сонымен қатар сыныптан тыс оқыту әртүлі жұмыстар арқылы жүзеге асады. Сол жұмыстар арқылы оқушылардың бос уақыттарын тиімді пайдалануға, өз қабілетін танып білуге, қосымша жұмыс жасауға үйретіп, дүниетанымын кеңейтеді.
Әдебиет - өнер, сөз өнер пәні. Мектепте әдебиетті оқыту барысында сыныптан тыс жұмыстарға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Бағдарламада берілетін арнаулы сағаттарда мұғалімдер білім негіздерін қалыптастыру жұмыстарымен айналысады. Сөз жоқ, икем - дағдысын дамыту, тәрбиелеу, қабілетті, дарынына әсер ету, оны ары қарай мәпелеу істері білім берумен қоса жүреді. Бірақ осы жұмыстардың барлығын сабақ процесінде жүзеге асыру мүмкін нәрсе емес. Оқушыларды сөз өнеріне тарту, көркем шығармаларға деген қызығушылығын арттыру, эстетикалық талғамын, сезімін дамыту сияқты білім мен тәрбие беруде сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Ол жұмыстардың қандай түрі болмасын, оның негізгі мақсаты - оқушылардың түсінігін арттыру, халықтың салтын, мәдениетін, өнерін бойына сіңіре отыру рухани ұлтжандылық тәрбие беру. Сөйтіп, бұл - әдебиеттен оқушылардың алған білімдерін одан әрі тиянақты ету, дамыту, жинақтау, оларды өмір тәжірибелерінде дұрыс пайдаланып, сөз мағынасын терең ұғынып, сауатты жазуға баулитын жұмыстардың бірі. [2,8]
Сыныптан тыс оқыту нәтижесінде мектеп бітіруші оқушылар әдебиет пәнінен шығарма жазуда, ауызша емтихан тапсыруда өздерінің терең білімділігін, саналылығын көтереді. Оқушылардың бос уақыттарын пайдалы, тиімді өткізуде, инабаттылық, имандылық, адамгершілік сияқты биік қасиеттерге баулуда, ұлттық өнерді, халық өнерін қастерлеу, қорғауда да сыныптан тыс оқытудың жас ұрпаққа берері көп.
Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар негізінен мектепте өтілетін қазақ әдебиеті сабағының мазмұны, оқыту әдістемесімен тығыз байланыста қарастырлады. Қазақстан Халық ағарту Комиссиариаты білім кеңесінің шешімі бойынша 1930 жылы Қызылорда қаласында тұңғыш бағдарлама Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хаттар деген атпен басылып шықты. Бұл тұңғыш бағдарламада М. Әуезов әдебиет мәселелерімен қатар алғаш рет сыныптан тыс оқу мәселесін көтеріп, балаға бұл мақсатта пайдасы тиетін кітаптардың тізімін жасау керектігін көрсеткен.Ұсынылған шығармалар, баланың әдебиет сабағына байланысты болуын құптайды. Демек, әдебиет әлі жеке пән ретінде оқылмаған күннің өзінде ұлы жазушы М. Әуезов көркем шығарманы сыныптан тыс оқу мәселесіне ерекше мән беріп, құнды ұсыныс, пікірлер білдіргенін көреміз. М. Әуезов 1930 жылдан сыныптан тыс оқу мәселесін көтергенімен, ол 1940 жылға дейінгі бағдарламадан көрініс таппады, тек 1940 жылға Ш.Кәрібаев жасаған бағдарламада ғана бірінші рет назарға ілікті. 1939-1940 жылдары белгілі педагог-ғалым әдіскер Шайқы Кәрібаевтың басшылығымен әдебиетті оқыту бағдарламалары жасалды. Бағдарлама әдебиетті сөз өнері деп қарап , оның идеялық - эстетикалық, білімділік- тәрбиелік маңызын анықтай түсті. Оқушылардың сыныптан тыс уақытта оқуына тиісті шығармалардың шағын тізімі көрсетілді.
Әдіскер Ш.Кәрібаев негізін салған әдебиетті оқыту бағдарламалары одан әрі тереңдетіліп, үнемі жетілдірілуде болды.1950-1960жылдарда әдебиетті орта мектепте оқытудың көптеген ғылыми тәрбиелік мәселелері бойынша ауқымды зерттеулер жүргізіліп, әдістемелік ой-пікірлер айқын ғылыми сипат ала бастады. Бұлар Ш.Кәрібаев, Т. Ақшолақов, Ә. Қоңыратбаев, А. Көшімбаев, Ә. Дайырова, С. Тілешова еңбектерінен көрінеді. [1,10]
Еліміздің егемендік алуына байланысты рухани қазыналарымызға оралу қажеттігін талап етіп отырған қоғамдлдық сұранысқа орай әдебиет пәнінің бүкіл мазмұнын, оқу-әдістемелік жүйесін қайта жақсарту қажеттілігі туды. 1993 жылдан бастап республика мектептері өтпелі бағдарламамен жұмыс істей бастады. Онда оқырмандық мәдениетті көтеруге ықпал жасау жағы ескеріліп: Оқушылардың сыныптан тыс және факультативтік оқуын және оқыған кітаптары бойынша пікір - сайыс, оқырмандар конференциясын, сол сияқты әдебиет үйірмелерінің жұмысын оқушыларға білімджілік және тәрбиелік жағынан маңызды, қызықты тақырыптардың төңірегінде топтастырып ұйымдастырылған жөн Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары. - Алматы, - 1993.- 52бет.- деп көрсетілді.
Сыныптан тыс жұмыстар мен сыныптан тыс оқу туралы осы бағдарламада көрсетілген жұмыстың түрлері бұған дейінгі 1951 жылғы бағдарламадан бастап, 1993 жылға дейін өзгеріссіз қайталанып келді және оны жүргізу мәселесі мұғалімнің еркіне қалдырылып отырды.
Сол себепті, әдебиет бағдарламаларында әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тас жұмыстар, сыныптан тыс оқу, оларды ұйымдастырудың жолдары туралы толық бағыт-бағдар беріліп отырды дей алмаймыз.
Әдебиеттен жүргізілген сыныптан тыс жұмыстар мен сыныптан тыс оқу мәселесінің зерттелу жағдайы іздестіргенде , бұл мәселенің арнайы ғылыми-зерттеу объектісі болмағаны анықталды. Бірақ мәселе мүлдем елеусіз қалды деуге болмайды. 1956 жылы жылы Ә. Қоңыратбаевтың авторлығымен, А. Көшімбаевтың авторлығымен Әдебиетті оқу методикасы оқулықтары баспадан шықты.Қазақ әдебиеті әдістемесі бойынша жазылған бұл оқулықтарда: сыныптан және мектептен тыс жұмыстар оқушылардың әдебиет сабағында алған білім қорын молайтып, ой-өрісін дамытып, дүниетаным қабілетін арттыруына көмектесетіні қысқа айтылады. Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері сыныптан тыс оқу, түрлі үйірмелер, көрмелер, кинотеатрға барумен шектеліп, жалпылама шолу берілді.
Сыныптан тыс оқу сабақтары бағдарламалық талаптар бойынша жүргізіледі. Оған бағдарламада қосымша оқуға және сыныптан тыс оқуға ұсынылған шығармалар негізге алынады.
Сыныптан тыс оқуға бөлінген сағат көп емес. Бөлінген уақытты ұтымды пайдалана отырып, оқушылардың әдебиет сабақтарында алған білімдерін сыныптан тыс оқу сабақтарында кеңейту мен тереңдетудің тиімді жолдарын іздестірген жөн. [3]
Сыныптан тыс оқу сабағы - әдебиет сабағының жалғасы. Ол арқылы мұғалім оқушылардың өздігінен кітап оқуына бағыт береді, оқыған шығармаларды есепке алады, қадағалайды, тексереді, оқушылардың қабілетін арттырады. Сыныптан тыс оқуға арналған сабақтарда оқушылар бірде сабақта аяқталмай қалған көркем шығарманы оқыса, бірде кейбір үстірт түсіндірілегн мәселеге қайта оралып, оны нақтылай, дәлелдей түседі, енді бірде оқушыларды алда болатын әдебиет сабағына дайындайды. Бұған қарап сыныптан тыс оқу сабағын қалыптағы дәстүрлі әдебиет сабағы деуге болмайды. Себебі, сынып сағатына қарағанда, мұнда оқушылардың дербес жұмысына, өзіндік ізденуіне, пікір еркіндігіне мол мүмкіндік беріледі. Сондай - ақ баланы жеке адам ретінде қалыптастыруға қажетті тәрбие жұмыстарын іске асыруда сыныптан тыс оқудың маңызы зор.
1.2.Әдеби жанр түрлері
Әдеби жанрлар (фр. тілінде genre - түр, тек, жанр) - ауызша және жазбаша шығармалардың көркем даму процесінде қалыптасады.
Шығарма жанры дәстүрлі түрде мынадай негізгі белгісі бойынша анықталады - бір жанрдағы шығармаларды біріктіретін және айтарлықтай тұрақты, әрі тарихи қайталанатын сипаттағы мазмұнына, құрылысы мен түріне қарай.
Әдеби жанр (французша genre - тек, түр) екі түрлі мағынада қолданылады:
Әдебиеттің тектері - эпос, лирика, драма
Әдеби шығармалардың түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.
Эпос (грекше epos - баян, әңгімелеу, тарихтап айту) - көркем әдебиеттің байырғы, негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда өмір шындығын мейлінше мол қамтып, кең суреттейтін, адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр.
Эпостың туу, қалыптасу тарихы тым әріге, адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын, баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ғып қалдырып келе жатқан әдеби туындыларының дені - эпостық шығармалар. Олай болса, эпос - көркем творчествоның ең бір егде, етене, кең тынысты, кәмелетті түрі. [4,12]
Эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
Өмір шындығын қамту, адам мінезін ашу мүмкіндіктеріне қарай эпикалық жанр үш түрге бөлінеді:
шағын көлемді эпикалық түр
орта көлемді эпикалық түр
кең көлемді эпикалық түр
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірар эпизод мөлшерінде жинақы оқиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ықшам. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы - шығарма сыртында - баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлық материал - нағыз қажетті детальдар мен штрихтар ғана. Шығарманың сюжеттік арқауы ұзақ желілі, арналы даму үстінде емес, қысқа қайырылған келте суреттер түрінде тізбектеледі; композициясы да - жинақы, үйірімді, ширақ.
Шағын көлемді эпикалық түрге - миф, аңыз, ертегі, мысал, новелла, әңгіме, очерк, фельетон жатады.
Миф - табиғат құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял ғажайып оқиғаға айналдыра бейнелейтін фантастикалық баян.
Эпостың көне түрлерінің бірі - аңыз. Бұл да миф секілді әсіре қиял аралас фантастикалық хикая. Бірақ мифтен өзгешелігі - аңыздың негізінде шындыққа жанасымды, көбіне тіпті өмірде болған, халық жадында сақталған оқшау оқиғалар жатады. Әр халықтың тарихындағы әлдебір абзал адамдар - аса көрнекті қайраткерлер хақында да талай аңыздар туған.
Шағын көлемді эпикаға тән жанрлық түрлердің бірі - ертегі. Бұл да миф пен аңызға ұқсас, адам өмірінде не хайуанат дүниесінде болуға лайық әр алаун қызық, кейде тіпті ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып, өсіре әңгімелейтін көркем баян, әсерлі хикая.
Мысал - эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан сатиралық сипатта, көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге, келекеге, мазаққа айналып, сықақпен сыналады.Мазмұны бүкпелі болғанмен, идеясы астарсыз, тура, тілі мірдің оғындай өткір, шымшыма, шымыр келеді.
Феодализм мен капитализм тұсында туған түрдің бірі - новелла (итальянша novella - жаңалық, соны сөз) - бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген тамаша оқиға туралы шындыққа сыйымды әңгіме (Гете).
Шағын көлемді эпикалық түрдің соңғы жүз жыл ішіндегі нағыз классикалық үлгісі - әңгіме.
Әңгіме - қиын жанр. Алдымен көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Содан соң оқырманды бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуға тиіс.
Шағын эпостың әңгімеге жақын түрі - очерк. Очеркте суреттелетін шындық - ойдан шығарылған нәрсе емес, өмірде болған не бар ақиқат, очерктің қаһарманы - ойдан жасалған бейне емес, өмірде болған не бар адам.
Эпостың шағын түріне жататын очерек секілді аралық жанрдың бірі - фельетон (французша feuilleton - парақ); бұл да әрі әдеби жанр, әрі газет жанры. Өлеңмен де, қара сөзбен де жазыла береді. Мұның әдеби қасиеті мол жақсы үлгілерінде кәдімгідей көркем бейнелер, қызық мінездер, сатиралық типтер жасалған. [1,11]
Орта көлемді эпикалық түрдің үлгісі - повесть пен поэма. Повесте шағын эпостағыдай бір емес, бірнеше оқиға, адам өмірінің бір немесе бірер эпизоды ғана емес, бір алуан кезеңді құбылыстары кеңірек, біраз дамытыла суреттеледі. Сондықтан әңгімеге қарағанда, повестің көлемі де үлкен, сюжеті де күрделі, оқиғларға қатысатын қаһармандар да біреу емес, бірнешеу.
Орта көлемді эпикалық түрдің повестен басқа тағы бір түрі - поэма - өлеңді повесть, өмірде болған не болуға тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адамдар тағдры мен заман шындығын көлемді, желлі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу.
Кең көлемді эпикалық түрге роман мен эпопеяны жатқызамыз. Роман - орта ғасырларда роман тілінде жазылған шығармалар осылай аталған. Сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кең тынысты, кейіпкер бейнесін ол өмір сүрген уақыт, ол тірлік еткен орта ауқымында, жанжақты мүсіндейді. Басқа жанрларға қарағанда ұзақ уақытты, байтақ кеңістікті қамтиды.
Эпопея тарихи тақырыпты кең қамтып, халық өмірінің өткен кезеңдерін көркем бейнелейтін жанр.
Лирика (грекше lyra - ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы) - әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі. Көбіне, өлеңмен жазылады.
Лириканың негізгі түрлеріне баллада, идиллия, мадригал, сонет т.б. жатқызамыз.
Лириканың антик әдебиетінде көп тараған түрлерінің бірі - идиллия (грекше eidyllion - суреттеу, сурет) - әледбір парықсыздау салтанат, қаракетсіз қызық, уайым-қайғысыз қызғылт өмір туралы жыр.
XIV ғасырдағы француз әдебиетінде идиллия мадригалға (французша madrigal - малшы сазы) ауысты. Бұл да басында жым-жырт, ың-жыңсыз рахат тіршілікті мадақтайтын өлең болатын, кейін әйелдерге арналған альбомдық сипатқа көшті; енді бірде азын-шағын сықақ, күлкі араласатын болды.
Лириканың келесі түрі - ода (грекше ode - ән) - есімі елге тараған жеке адамдарды не батырларды мадақтаған не болмаса ел ішіндегі елеулі оқиғаларды дәріптеген аса көтеріңкі, көңілді жыр.
Лириканың әдемі түрлерінің бірі - сонет (итальянша sonetto; sonare - сылдырау, сыңғырау) - арнаулы өлшеммен, әр түрлі тақырыпқа жазылатын сыршыл өлең; XIII ғасырда Сицилияда туған; Данте, Петрарка көп жазған; кейін Батыс Европаның басқа елдеріне кең тараған; классикалық үлгілерін Шекспир жасаған. [5]
Лириканың бұлардан басқа да түрлері толып жатыр: канцонетта (баяғының серілік сезімдерін мадақтайтын көне әуен), романс (жалт еткен бір жақсы сезімді, көбінесе сүюді жырлау), пастораль (мадригал тәрізді малшы сазыныі бір түрі), эклога (идиллия тәрізді селодағы сауық жырының бір түрі), элегия (бір мұң, бір сыр аралас назды сарын), эпиталама (жаңа қосылған жас жұбайлардың жарастығын құттықтайтын көне өлеңдердің бір түрі), эпитафия (дүниеден кеткен әлдебір қадірлі кісі жайлы жоқтау), эпиграмма (жеке біреулерді мінеп, мысқылдайтын сықақ өлең) т.б.
Драма (грекше drama - қимыл, әрекет) - әдебиеттің үшінші тегі, шындықты айрықша тәсілдермен синтез қалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын аамдардың сөзі мен ісі арқылы көрерменнің көз алдында қолма-қол көрсететін күрделі жанр - әдебиеттің ең қиын түрі(Горький). Драмадағы ең шешуші нәрсе - тартыс.
Эпос пен лирика сияқты, драманың да бірнеше жанрлық түрлері бар. Соның бірі - трагедия, екіншісі - комедия. [5,12]
Трагедия (грекше tragoidia - текенің әні) - құдіретті күш иесі, ғаламат қайсар, ақиық, ер де өр тұлғалардың жаратылыстағы, жалпы өмір-тіршіліктегі адам жеңіп болмас асыңқы, асқақ кедергілермен кескілесіне, оның жан дүниесіндегі терең тебіреністерге, өзімен-өзінің іштей арпалыстарына құрылған күрделі сахналық шығарма. Трагедиядағы оқиғалар әдетте қатерлі, қайғылы қалден туындап тұтасады да, бас қаһарманның қазасымен - мұңмен, зармен бітіп отырады.
Драматургияның бір түрі - комедия (грекше komodia - күлкілі қызық, ән) - өмірдегі келеңсіз, керексіз құбылыстарды, адам бойындағы қасиетсіздікті, оспадарлықты, мінездегі мінді сықақпен сынап, келекеге айналдыратын күлдіргі пьеса.
Текстология - әдеби туындылардың тексін зерттеп, танудың принциптері мен методикасын жинақтайтын арнаулы ғылыми пән.
Историография - әдебиет теориясының, тарихының, сынының тарихи дамуы туралы деректер мен дәйектемелер, мәліметтер мен материалдар жинағы.
Библиография - көркем әдебиеттің өзіне және әдебиет туралы ғылымға байланысты көрсеткіштер мен анықтамалар, шолулар мен сілтемелер жинағы.
Сюжет - шығарманың мазмұны. французша зат деген мағына береді.
Тартыс - латынша қақтығыс (конфликт) - көркем шығармада сюжет желісіне арқау болатын айрықша шиеленіскен түрде көрініс беретін қайшылықты күрес. Конфликттың ең айқын көрінетін тұсы - драмалық шығармалар.
Ырғақ немесе ритм (грекше шамалас, мөлшерлес, сайма-сай) - қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы.
Шумақ - өлең-жырларда, дастан, поэмаларда өлең жолдарының белгілі ретпен топтасуы.
Тармақ - әр шумақтың әр жолы (өлеңнің әр жолы).
Cиллабикалық (грекше силлабе - буын) - бұл өлең өлшеміндегі шешуші нәрсе буын, яғни ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ бәрі де буынға негізделеді.
Тоникалық (грекше тон-екпін)- бұл өлең өлшемі - екпін. Ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ екпінге негізделеді.
Силлабо-тоникалық - бұл өлең өлшемі - әрі буын, әрі екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ - бәрі де буын мен екпінге бірдей негізделеді.
Қазақ өлеңі - силлабикалық өлең, яғни буынға негізделеді.
Монолог - әдеби шығармаларда әсіресе драмалық туындыларда кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі, кейіпкерді сөйлету тәсілі.
Диалог - әдеби шығармаларда екі кейіпкердің немесе бірнеше адамдардың сөйлесуі, яғни оларды сөйлету тәсілі.
Портрет (французша бейнеленген деген мағына береді) - әдеби кейіпкердің сырт-көрінісін, кескін-кейпін, бой, тұлғасын суреттеу. [2,9]
Пейзаж (французша ел-жер деген мағына береді) - әдеби шығармаларда жаратылыстың, яғни табиғаттың әсем көрінісі, көркемдік бейнесі.
Тенденция - шындықты суреттеудегі қаламгерге тән құштарлық, оның қоғамдық көзқарасының тұғыры, ой өзегіндегі мығым принцип.
Композиция - әдеби шығарманың құрылысы.
Аллитерация - грекше дыбыстас деген мағына береді. Шығармаларда бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталануы.
Ассонанс - французша үндес деген мағына береді. Өлең сөзде дауысты дыбыстың үндесе қайталануы.
Эпитет (айқындау) - грекше сипаттау деген мағына береді. Заттың немесе құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз.
Метафора (грекше орнын ауыстыру, көшіру) - екі нәрсені немесе құбылысты жанастырып, жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі.
Аллегория - мысал өлеңдердегі құбылту (грекше пернелеп айту).
Метонимия (грекше қайтадан атау) - өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың, өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану.
Синекдоха - бүтіннің орнына бөлшекті, жалқының орнына жалпыны қолдану тәсілі.
Ирония (грекше келемеждеу) - сырты мүсіркеу болғанмен, іші кекесінге, әжуаға толы.
Сарказм - шығарма тіліне өткір сұс беретін, тегеурінді күш беретін көркемдік тәсіл.
Гипербола (грекше үлкейтілген) - бір затты немесе құбылысты шамадан тыс ұлғайта суреттеу.
Гротеск (французша оқыс, оқшау, оспадар). Мұнда адам немесе адам өмір сүрген орта оның әлеуметтік шындығы кейде кісі күлерліктей, кейде жан шошырлықтай ерекше сұмдық халде әдейі өсіріле немесе өшіріле суреттелінеді.
Эвфемизм - сыпайлап сөйлеу.
Антитеза - бір-біріне керағар құбылыстарды, мән-мағынасы әртарап ұғымдарды, түр-түсі бөлек нәрселерді өзара бетпе-бет қою арқылы бұлардан мүлде басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суретін, сыр-сипатын, кескін-кейпін анықтау, аңғару, елестету.
Градация - алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, алдыңғы құбылыстан соңғы құбылысты асыра, асқақтата түсу.
Инверсия - (латынша орнын өзгерту, төңкеру) - прозалық әсіресе поэзиялық шығармаларда сөздердің әдеттегі грамматикалық түзілу тәртібінен тыс орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру.
Параллелизм (грекше қатар жүру) - екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып, жұптап суреттеу. [4,21]
1.3.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың
оқушының білімін тереңдетудегі қызметі айқындалады.
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі негізгі мақсаттарының бір- оқушыларды халқымыздың ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетімен, көркем әдебиетінің жекелеген озық үлгілерімен таныстырып, олардың адамгершілік-эстетикалық мұраттарын, көркемдік талғамын, өзіндік дүниетанымын қалыптастыруға қызмет ету. Бұған қажет материалдар ұшан-теңіз. Оның барлығы әдебиеттік оқу сабақтарында түгел қамту мүмкін емес. Демек, әдебиеттен білім беру, оны терең меңгерту бағдарламалық материал негізінде сыныптан тыс жүргізілетін әртүрлі жұмыстар ар арқылы толық іске асырылады. Соңғы 1994 ж. Әдебиетті оқыту бағдарламасында: Оқушылардың әдеби білімінің аясы сыныптан тыс оқумен, факультативтік сабақтар, т.б. сыныптан тыс жұмыстармен толықтырылады -деп көрсетілген.
Бағдарлама оқушылардың сыныптан тыс оқыған шығармалары жайында әңгімелесу үшін арнаулы уақыт берілген. Мұғалім сыныптан тыс оқу жұмысын дұрыс жолға қою арқылы оқушылардың әдебиеттен алған білімдерін тереңдете түсері сөзсіз.
Ұтымды ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың оқу белсенділігін арттырып ой-өрісін кеңейтуге: шығарманы түсініп, талдап үйренуге , сол арқылы әдебиеттің табиғатын тануға жол ашары сөзсіз. Уақыт өткен сайын әдебиеттің қоғам дамуындағы маңызы артып , мұралық туындылар жаңаша түсіндіріледі - деді академик С. Қирабаев. Демек, әдебиетіміздің құндылықтарын оқушыны жаңаша ойлау идеологиясы тұрғысынан ұғып түсінуге әр уақытта бағыттап отыру басты міндетіміздің бір болмақ. [5,20]
Сабақпен тығыз ұштастырыла жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар,оқу-тәрбие процесінің құрамдық бөлігі ретінде қарастырылса, айтарлықтай дәрежеге жетуге болатынын арнайы жүргізілген тәжірибелік ізденістер толық көрсетті. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дербес ізденіс әрекеттерін дамытудың тиімді жолдары үнемі іздестірілген жағдайда олардың өздігінен істейтін жұмыстарының түрлерінің анықталып, жаттығу, зерттеу , шығармашылық түрінде іске асырылады.
Әдебиетке байланысты , байланысты бағдарламаға сәйкес жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарының негізгі мақсат, міндетін төмендегідей тұрғыда алып қарастырайық:
* Оқушылардың көркемдік талғамын, танымдық белсенділігін, шығармашылық оқу мәдениетін , әдебиет сабағына деген ықыласын арттыру;
* Оқушылардың эстетикалық қабылдау мүмкіншілігін өсіріп , шығармашылық қабілетін дамыту;
* Оқушылардың оқырмандық тәжірибесі мен білім сапасын күшейтуде әдеби-теориялық ұғымдарды қалыптастыру, жұмыста көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту мен бағалаудың әдіс-тәсілдері ғылыми тұрғыда , кең түрде сипатталады.
Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қай түрінде болсын бағдарламалық материалмен ұштастыру, сыныпта өтілетін көлемді шығармалардың кейбір өзекті негізгі мәселелерін қамтып отыру үнемі назарда болды. Мәселен : Сыныптан тыс оқу жұмысын әдебиет сабағымен байланыстырудың жолдар, әдіс- тәсілдері белгілі бір жүйемен жұмыста нақты мысалдармен беріліп отырылды.
Жанрлық байланыс, тақырыбы , идеясы жағынан үндес , ұқсас шығармалар байланысы, пәнаралық байланыс түрлері жұмыста әр сыныптың бағдарламалық материалына сәйкес жан-жақты талданып көрсетілді.Оқушылардың сыныптан тыс уақытта орындауға әдеби-тапсырма жаттығулар беріліп, тексеріліп отырылды.Кейіпкерлерге тілдік мінездеме, суреттеулер жасау оқушының өздік жұмысы ретінде орындатылды. Мұндай тапсырмаларды орындау барысында оқушылар , көркем шығарманың ішкі құрылымының астарлы, бейнелі образдар жүйесіне ой жүгіртіп, өздігінен ізденуге, текпен жұмыс істеуге дағдыланады, шығарманы бар нәрімен терең қабылдап, тебірене әсерленеді.
Ең бастысы оларда шығарманы оқуға қызығушылықтары артады. Мәселен, XI класта бағдарлама бойынша М. Әуезовтың Қорғансыздың күні әңгімесі шолу түрінде өтіледі, арнайы жан-жақты талданбайды. Тексті толық игерту мәселесі кластан тыс оқу, соған қатысты жүргізілетін әр-түрлі жұмыстар үлесіне тиеді. Солардың бірі ретінде, оқушыларға тақырыпқа, байланысты проблемалық сұрау - тапсырмалар жүйесін ұсындық. Бұл тапсырмаларды орындау барысында оқушыларға танымдық әрекет қалыптасып, ойлануға, ізденуге бағыт-бағдар берілді. [6,11]
ІІ. ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
2.1.Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жалпы
сипаттамасына арналған
Оқушының әдебиет пәнінен сабақта алған білімін тереңдетуде, көркем туынды арқылы оқушының эстетикалық талғамын дамытуда осы пән бойынша сыныптан тыс жүргізілген жұмыстардың атқаратын қызметі орасан зор.
Сыныптан тыс жұмыс оқушының азамат ретінде қалыптасуына , білім, білік дағдыларында , сыныпта оқылатын сабақтан кемқызмет атқармайды. Сондықтан ол оқу-тәрбие жұмысында жоғары бағаланып, өркениетті елдерде оған ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан ерекше мән беріледі. Өйткені сыныптан тыс жұмыс оқушының сабақтан бос уақытында жүргізіледі. Оқушының сабақтан бос уақытын пайдалы жұмысқа жұмсауы оның дұрыс өсуіне, қалыптасуына үлкен әсер етеді.
Сыныптан тыс жұмыс оқушылардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырып, белгілі мақсатқа бағыттай отырып, олардың өзі қалаған істерге қызығуын арттырып, қабілетінің жан-жақты дамуына әсер етеді.Сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды әр мектептердежүйелі, сапалы түрде үздіксіз , үзіліссіз жүргізу мәселесі - үлкен педагогикалық проблема.Бұл мәселе , ең алдымен, бос уақытты ұтымды пайдалана білу проблемасына әкеледі.
Сондықтан да бала тәрбиесінде сыныптан тыс жұмыстың алатын орны ерекше . Оқушының мектептен , сыныптан тыс уақыты мол. Оны сыныптан тыс жұмыстар арқылы пайдалы іске жұмсаса, оқушы бос уақытын қолайсыз іске жұмсауы мүмкін. Ондай жағдай өмірде кездесіп жүргені көпшілікке белгілі. Сондықтан оқушылардың сабақтан тыс уақытын ұйымдастыру мәселесі аса жоғары жауапкершілікпен қарауды талап тетеді.Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы іс-әрекетін нақтылы жүйемен ұйымдастырудың қажеттілігі де осында. Демек, оқушының жан-дүниесіне көбірек үңіліп , оны жете білуге және сол арқылы тәрбиелік ықпал ету мүмкіндігін арттыруда сыныптан және мектептен тыс жүргізілетін жұмыстың ролі зор. [8,14]
Оқушыға ықпал ету, оның неге ынтық , қандай ерекшеліктері мен өзіндік ұмтылысы бар екенін жете білуіне қажетті жағдайлар сабақтан гөрі сыныптан тыс жұмыстарда мол .Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру барысында оқушылардың жас жас ерекшеліктері ғана емес, жеке дара ерекшеліктерін ескеру қажет. Оқушылар бір-бірінен мінезімен, қабілетімен, мүддесімен, білім-біліктерімен ерекушеленеді. Әркімнің өз ойы, толғанысы, арманы болады. Сондықтан тәрбиелік әсер етудің неғұрлым тиімді жолдарын іздестіріп белгілеу қажет. Кезінде француздың ұлы ағартушысы ЖанЖак Руссо: Тәрбие мақсаты- бала бойындағы табиғи дарын мен қабілеттің көзін ашып, адамның творчестволық қалыптасуына көмектесу деп қарады.Баланы күш көрсетіп зорлап емес, дұрыс бағыт беру , өз еркімен құлшындыру арқылы тәрбиелеу керек.-деп орынды көрсетті.
Қабілет дайын нәрсе емес. Олар тәрбие арқылы дамиды.Қабілетті дамыту, қалыптастырудың алғашқы кезеңі оқу әрекетімен басталып, сыныптан тыс жұмыстар арқылы жалғастырыла түседі. Білмекке құмарлықты сақтап, оны дамыту - өздігінен жұмыс істеудің білудің жолын тәсілдерін үйрету - қабілетті тұрақты дамытудың шарты - деп көрсетеді әдескер ғалым Р. Сүлейменова.
Жас ұрпаққа ұлттық, халықтық тәрбие берудің қайнар көзі қазақтың бай әдебиетінде жатыр. Әдебиеттің тәрбиелік мәні туралы В.г. Белинскийдің берген бағасы өте жоғары: Әдебиеттің тәрбиешілік мәртебесі қаншалықты маңызды ұлы әрі қастерлі десеңізші. Оның қолында адам өмірінің тағдыры тұр деген сөзі жоғарыдағы пікірімізді дәлелдей түсері сөзсіз.
Қазақ әдебиетінің байлығын сабақ жоспарында бөлінген сағат көлемінде меңгерту, оқушының оны игеруі мүмкін емес. Сондықтан қазақ әдебиеті бойынша материалдың бірсыпырасын оқушыға меңгерту әдебиеттен жүргізілетін кластан тыс жұмыстар арқылы жүзеге асады. Демек, өсер ұрпақтың жан-дүниесі халық тілі мен әдебиетінен сусындап: бойына сіңіріп, оның ой санасының толуы үшін, сабақта және кластан тыс уақытты жүргізілетін сан алуан жұмыс түрлерінің маңызы ерекше. Елдің елдігін, ұлттың ұнамдысын, халықтың қастерлісің, абзал ардақтысын, жүрегіндегі нәрін оқушылардың бойына сіңіріп, тәрбиелеуде әдебиетке байланысты жүйелі түрде өткізілетін, ұтымды ұйымдастырылған, кластан және мектептен тыс жұмыстар ерекше мәнге ие. [13]
Сабақ пен кластан тыс жұмыс бір мақсатты көздегенімен, әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар. Мәселен, кластан тыс жұмыстың сабақ сияқты барлық мектепке және пәнге арнаулы ортақ бағдарламасы, әр жұмыс түріне берілген уақыт мөлшері жоқ. Сол сияқты кластан тыс жұмысқа қатысатын адам саны да шектелмеген. Кластан тыс жұмыстың барлық түріне қатысуға оқушы міндетті емес, ол - оқушының өз еркімен шешілетін мәселе. Әдетте жұмыстың қай түріне қатысу ол оқушының ынта - ықыласына: қабілетіне қарай шешіледі. Алайда оқушының кластан тыс жұмыстарға қатысуында мұғалімнің ықпалы айтарлықтай дәрежедеболатынын естен шығаруға болмайды.Әсіресе , бұл пән мұғалімі мен сынып жетекшісі оқушыларды зерттей отырып, оқушының қабілетін, икемділігін, нег бейімі бар екенін, қолынан не келетінін олар жақсы біледі. Сондықтан оқушыға сыныптан тыс жұмыстың қай түріне қатысуға ақыл - кеңес беріп, үнемі бағыттап отырады. Пән мұғалімі мен сынып жетекшісінің беделі мен дәлелді кеңесі оқушыға әсер етері сөзсіз.
Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ең бір өзекті саласы - сыныптан тыс оқу.Оқушылардың әдеби білімінің аясы сыныптан тыс оқумен толықтырылады, олардың әдеби талғамдарын қалыптастырып, тілін байытады, білімін кеңейтеді. Ең бастысы , кітап оқуға құштарлықты оятады.Қазіргі заманда оқушылардың көркем шығарма оқуға қызығушылығы төмендеп кеткені белгілі. Жалпы оқушы кітаптан аулақтанып, кітап білімнің бірден - бір көзі болудан қалып барады десек те артық емес. Оқушыларымыз жан-жақты күнделікті көп болып тасқындап құйылып жатқан ақпараттар ағынының ықпалында. Мұның өзі оқушының кітап оқуын үнемі қажеттілікке бағыттап, оған зәрушілік туғызуды күрделі проблемаға айналдырып отыр. Әдебиетке байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ішінен Сыныптан тыс оқу мәселесіне бұл жұмыста ерекше көңіл бөлінеді. Оның себебі көркем әдебиетті оқушыға игертумен байланысты. Егер көркем әдебиет болмаса, адам сезімнің мол байлығын ешқашан да игере алмаған болар едік -деген әдіскер ұстаз С.А.Гуревич .
Сыныптан тыс жұмыстың түрлері өте көп және олар өзіндік белгілеріне қарай топтастырылады. Өткізілу мерзіміне қарай үздіксіз және дүркінді жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар деп бөлінеді. Сол сияқты оқушылардың қатынасына қарай жеке дара , топтық және көпшілік сыныптан тыс жұмыстар болып жіктеледі. Сыныптан тыс жұмыстардың барлық түрлерінің ерекшеліктері, өзіндік белгілері айқындалып , әрқайсысы еңбекте жан-жақты талқыланды. [4,15]
Әдебиеттен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар оқушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz