Түркі тілдеріне ортақ сөздер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Түркі тілдеріне ортақ сөздер

Орындаған: Алдабек Ә.
Тобы: Фи-17-1к1
Қабылдаған: Ырсымбетова Н.

Шымкент қ., 2019 ж.

Жоспар:
I. Кіріспе
1. Түркі тілдеріне ортақ сөздер
II. Қорытынды
III. Пайдаланылған әдебиет

Кіріспе
Сөздік құрам - белгілі бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы. Сөздік құрам ұлттың өзіне тән кәсібі мен қоғамдық, әлеуметтік тіршілігін тұтас сипаттайды. Ұлттың рухани және материалдық мәдениеті неғұрлым бай болса, оны жеткізіп, суреттейтін сөздер де соншалықты көп әрі күрделі болады.
Қоғамның дамуы мен ғылыми-техникалық өзгерістерге байланысты сөздік құрамы үнемі толығып, дамып, жаңарып отырады. Сөздік құрамның толығуының негізгі екі жолы бар: а) төл (тума) сөздер арқылы, ә) кірме сөздер аркылы жүзеге асады,
1. Қазақ лексикасының тума сөздер арқылы баюы.
2. Қазақ лексикасының кірме сөздер арқылы баюы. Әрбір тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден де ауысып алу арқылы да өз тілін байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының ертеде даму тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста болғандығын көреміз. Соның бірі ретінде түркі тілдеріне ортақ сөздер көркем әдебиеттен ізделініп, зерттелінді.

1. Түркі тілдеріне ортақ сөздер
Түркі тілдеріне ортақ сөздерге бір кездегі жалпытүркілік көне лексикадан сақталып қалған, осы күнгі түркі тілдерінің бәрінде кездесетін сөздер жатады. Сондықтан олар жалпытүркілік сөздер деп те аталады. Жалпытүркілік сөздерден түркі тілдерінің туыстығын, бір тектен шыққандығын көреміз. Түркі тілдерінің туыстығы, сайып келгенде сол тілдерде сөйлейтін халықтардың шыққан тегінің бір екендігіне байланысты. Түркі тектес тілдер бір кездегі көнетүркілік ататілдің (негіз тілдің) диалектілерінен тараған.
Алайда, түркі тілдерінің өзара жақындығы бірдей емес. Әрқайсысының өзіне тән даму ерекшелігі болған. Мәселен, қазақ тілі бастапқы негіз тілден бірден шықпаған, онымен тікелей байланысты емес. Қазақ тілі негіз тілмен қыпшақ қауымына ортақ тіл арқылы ғана байланысады,жалпы түркілік сөздер әрбір түркі тілі лексикасының ең көне түріне жататындықтан, олардың негізгі сөздік қорының ұйытқысы болып табылады. Қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы бір буынды сөздер мен олардың негізінде туған байырғы сөздердің шығу төркіні түркі тілдеріне ортақ осындай сөздерде жатыр. Жалпытүркілік сөздердің мән мағынасы үйлес келгенімен, жеке түркі тілдеріндегі айтылуы,түр-тұлғасы бірдей бола бермейді. Бұл - әрбір түркі тілінің дыбыс жүйесіндегі ерекшелігіне байланысты. Мысалы: қаз. - тіс, өзб. - тиш, тат. - теш, ұйғ. - тиш, чеш, тувада - диш; қаз. - жыр, қырғ. - алт. - ыр, тат. - иыр. т.б. Сол сияқты сөздердің түр тұлғасы үйлес келгенімен, мағынасы бірдей бола бермейді. Мысалы: бауыздау сөзінің түбірі бауыз қазақ тілінде жеке айтылмайды, ал башқұртта богоз, өзбекте бугуз, тамақ, мойын мағынасында жеке айтылады. [1]
Түркі тілдеріне ортақ сөздердің түрлері мынадай:
1.Адамның дене мүшелерінің атаулары: Басымда барқытпен тыстаған қара елтірі жекей тымақ, үстімде орысшалау бенжек-шалбар, Мен таңқы мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жар қабақтау, кірпі шаш, қырыс маңдай, қара сұр жігітпін, Әлгі Алтайдың аруларын айтуға тіл жетпейді. Алтын, күміс, -- Алтай кені; алтын сырға алты қарыс алып түсіп құлақтарын, жүзі Алтайдың айындай боп, көзі құралайындай боп, күлкісі атқан таңындай боп, бойы Қопа талындай боп, былқ-сылқ етіп бұраңдасып, күлбіресіп, көлеңдесіп, езу тартса есің кетіп, сұңқыл қақса, шым-шым етіп, бойың босап, ойың босап, қиялың қиян кезеді, Енді бір басып еді -- аяқ асты қарауытқан шұқыр болды, шұқыр түбінде бірдеме ағараңдаған тәрізді, қимыл етті, Ағасының тізесіне сүйеніп, бауырсаққа ұртын бұлтитып малжаңдап, көзін ашып-жұмып, Медеужан да қалысатын емес, Балалар ұйықтаған кезде, Ақбілек мәре көйлегін, таза камзолын киіп, жұпар исін аңқытып, биқасап шапанын жамылып, аяғын ептеп басып, есікті ептеп жауып, буыны дірілдеп, табалдырықтан аттады, Оң қолын Ақбілектің үстіне артып, қақ қасында бетінен түгі шыққан, шашы дудыраған, істік мұрын, жирен орыс жатыр.
2.Мал атаулары: Оның бір сенген адамы Мақыштар еді, олармен әнеугі екі бие туралы шайырғал болып қалды десіп еді ғой, Артыма қарасам көк айғырын апыраңдатып, қамшысын білеп, Шабанбай қуып келеді екен, Бұрын бір байдың, осы күні орта шарқы үйдің ортаншы баласымын, бұрын қой бес жүзге, жылқы екі жүзге, сиыр алпысқа, түйе жиырмаға шарпыған еді, осы күні сол малдың төрттен бірі де жоқ, Амал жоқ, бүрсеңдеп жүріп, қозы ағытып, бір тостаған іркіт ішіп, көзіңді уқалап жөнелесің, Лек-лек болып жүгіріскен қозы, ойнақтаған бота, желі басында құлын ұстаған, бие қуған бала-шаға, тезек терген, ән салған қыз-келіншек... соларға, қарап, Ақбілек ақырын аяндап келіп отауына кіреді.
3.Туыстық атаулар: Сол Алтаймен сол Күршімнің қысы қыспақ, жазы самал, күн жылт етсе төрт түлік мал қарағайлы Қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкірегін аймаласып, тыраңдасып, мәйек басып, мамырласып жатқаны, Ағам отау болып, енші алып кетті. Інім Семейде оқуда. Шешеміз жылқы жылы құрт аурудан қайтыс болған соң, әкеміз бір кедейлеу адамның ақ құбаша, бауырсақ мұрын жаңа өспірім қызын беріп қойған жерінен он бес қараға бата бұзып алып еді, тоқал бұ күнде әкейдің мойнына мініп алды, Ауылдағы кексе қатындар шаруаға қырбай келіндеріне ұрысқанда, Жидіген, шірік күң! Ана Алтынайды көрмеймісің, бит терісін биялай қып отырғанын!.. Қазақтың қатыны сондай келеді деп ұрысатын..., Бірақ Доғаның нағашылары Әбен руынан болатын
4.Жан-жануар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.