Дауысты дыбыстардың алмасуы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«ФИЛОЛОГИЯ» ФАКУЛЬТЕТІ

«ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ» КАФЕДРАСЫ

БАЯНДАМА

Тақырыбы: «Диалектілердегі фонетикалық ерекшеліктер»

Орындаған: Джолмурзаева А.

Тобы: Фи-17-1к1

Қабылдаған: Бескемпірова Г.

Шымкент қ., 2019 ж.

Жоспар:

Дауысты дыбыстардың алмасуы
Дауыссыз дыбыстардың алмасуы
Тұрақсыз дауыссыз дыбыстар
Метатеза
Пайдаланылған әдебиет

Дауысты дыбыстардың алмасуы.

о/ұ. Бұл алмасу батыс сөйленістеріне тән: құлдану - қолдану, құрытынды - қорытынды, тұмалау//дұмалау, жұмалау - домалау, ұяну - ояну, сұрақы - сорақы, сұпы - сопы, ар - ождан - ар - ұждан, онжырғасы түсу - ұнжырғасы түсу, орпақ - ұрпақ, марқом - марқұм, арық - торық - арық - тұрық, оқсайды - ұқсайды т. б. Мысалдар: Біздің мейманымыз жаңа ғана ұянды (Шымкент, Сарыағаш) . Мені оқсатқан олар зарплат бермей (Орын.,
Ад. ) . Пәленшенің орпағымыз , түгеншенің орпағымыз деп атаңның есімін атай аласың ба? ( Орын., Ад. ) . Осы елде Иса Досаннан қалған орпақ аз емес ( Гур., Маңғ. ) . Біздің жақта көп сөздерді басқаша құлданады ( Орын., Ад. ) . Жалпы құрытындыда жылқы былтырғы жылмен салыстырғанда артып отыр (Орал, Қазт. ) . Баласы әкесіне оқсайды . Оқсат бөлемнің өзін. (Гур.,
Маңғ. ) . Мына теректерді таудан дұмалаған тас қиратып кетіпті (Қарақалпақ қаз. ) . Доп дұмаланып суға түспесін( Шымк., Сарыағ. ) . Сонша сұрақы іске баруға бола ма екен (Қарақалпақ қаз. ) .

ө/ү. Бұл алмасу да батыс сөйленістеріне тән: дүнен - дөнен, үгей - өгей, үнебойы - өнебойы, нүсерлеу - нөсерлеу, күміскі - күмескі, төнеру - түнеру, мүңіреу - мөңіреу т. б. Мысалдар: Үгей шеше (Гур., Маңғ. ; Ақт., Байғ. ) . Бұлар үнепойы ауылда жүреді (Қызылорда, Ар. ) Нүсерлеп құйған жаңбыр суы жыра, сайларға сыймай, жер бетін сел ғып қаптап, қатты ағынмен сарқырап
жатты (Ә. Нұрпейісов) .

ы/і: тірнектеп - тырнақтап, пысқан - піскен , чір - шыр, зәлім - залым, іләж - ылаж т. б. Мысалдар: Тірнектеп жиған малымыз бар еді (Алматы, Талдықорған) . Іләжі болса, сол балаға соғып кетсеңіз, жақсы болар еді. (Шымкент, Сайрам) . Қарап келші барып, пысқан чығар (Сем., Мақ. ) .
Фонетикалық ерекшеліктерді сөз еткенде, кейбір сөздердің не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке айтылуы ерекше атауды керек етеді. Солтүстік - батыста көбіне жуан айтылатын біраз сөздер оңтүстік - шығыста жіңішке айтылады. Мысалы: жәутеңдеу - жаутаңдау, әбәржу - абыржу, шілдахана - шілдехана, тірнектеп жию - тырнақтап жию; жәудіреп - жаудырап, әсілі - асылы, ажым - әжім, шетінеп - шатынап, кәртеміш - қартамыш, егіл - тегіл - ағыл - тегіл, жәпірейген - жапырайған, кәйерде (қайерде ) - қай жерде. Жылысбайдың кәйерде екенін ешкім білмейді (Шымк., Сайр. ) . Кетпенін иығына асып, кәрия үлкен атыздың басымен ілгері аяңдады («Арайлы Ақтөбе») . Әсілі , бақыт дегеннің өзі осы емес пе екен. Көздері жәудіреген бес балапан жібермеді оны ( Шымк., Ленг. ) . Осы сахарада мына
тұрған шыбықтан да кәтті ағаш өскенін көресің деп соқты - ау. Іләжі бар дүние ме екен соның? Ол сол уақытта жүде әбіржіп қалды (Шымк., Сарыағ. ) .

ү-ұ/ ы-і: бызау - бұзау, қыбыла - құбыла, тымақ - тұмақ, тыман - тұман, былақ - бұлақ, пышық - пұшық, бұлғары - былғары, шыбыр - шұбар, індемеу - үндемеу т. б.

а/е: кемпір - сампыр - кемпір - семпір , лапырып (сөйлеу) - лепіріп (сөйлеу), бабау қағу - бебеу қағу т. б.

ы/а: айқыра құшақтау - айқара құшақтау, арқалы - арқылы, қажарлы - қажырлы, топшалады - топшылады т. б.

е/і: кесертке - кесіртке, ерегісу - ерегесу, керпіш - кірпіш,
елеген - ілеген т. б.

е/ә: кесіп - кәсіп, кеп//кәп - гәп, бекі - бәкі, кәсе - кесе, ләгән -
леген, терте - тәрте, зәмбәл - зембіл.

Дауыссыз дыбыстардың алмасуы.

Д/л. Д мен л дыбыстарының алмасуы - оңтүстік жҽне шығыс говорларына тҽн құбылыс. Бұл алмасу төмендегі жағдайларда кездеседі. С/ш. Мышық - мысық, машқара - масқара, сайқымазақ - шайқымазақ, тұрмыш - тұрмыс, ешек - есек, мұрса - мұрша, сама - шама, қышқаш - қысқаш, қауысу - қауышу т. б. Мысалдар: Біздің үйде екі мышық бар (Шымк., Сар. ) . Біз кейде есек, кейде ешек дейміз (Шымк., Ленг. ) . Біз онымен жолда қауыстық. Әйтеуір, өлмей аман қауысқаның жақсы болыпты. Оңтүстік және батыс сөйленістеріне тән. Тұрмыш - тұрмыс, мүшәпір - мүсәпір, тышқары - тысқары, беш - бес, машқара - масқара, ауышқан - ауысқан, шәрт - серт . Қырманы бірдің шамалы бір.

Д/т. Тоғару - доғару, тиірмен - диірмен, томалау//тұмалау - домалау, әтейі - әдейі, тоға - доға, дізгін - тізгін, тілмар - ділмар, дізе - тізе, томалақ - домалақ, тушар-душар, дым-тым, дұрбат - тұрпат, дермен - тиірмен, даярланбау - таярланбау (Орынбор обл. ) Мысалдар: Ұйымдастыру жұмысының дұрыстығын 20 шілдеге дейін тергеп шығу, кемшіліктерді орнында дүзеу ЖШС директорына міндет етілсін. Жаңа дүние жасалды, Тұрмысын халық дүзетіп (Н. Байғанин) . Арқабаев Сұлтан екеуміз Саға ауылында тушар болдық (Орын., Ад. ) .

П/м. Мейіл - пейіл//бейіл, мұрсат - пұрсат, меш - пеш, сақманшы - сақпаншы, пақта - мақта, пашақ - масақ, панай - манай. Жаптың панайы қалың тоғай. Бес сақманшы төлдің есебін жүргізді (Алм., Алак. ) . Мал төлдету кезінде маған 2 сақпаншы бөліп берді (Орал, Чап. ) . Шопандарға қой қоздату науқаны кезінде көмекке сақманшылар бөлінді.

Б/п. Беш - пеш, балау - палау, бапа - папа, бұт - пұт, бейіл - пейіл, пияз - бияз, пейнет - бейнет, пітіру - бітіру, пал - бал, пида - бұйда, кепе - кебе, полат - болат, пұл - бұл, байда - пайда, бұтақ - пұтақ. Сөз басындағы б дыбысын п дыбысымен айту - әсіресе оңтүстік говорлар тобына тән. Батыс өлкесінің тұрғындары жоғарыдағы сөздерді б-мен айтып дағдыланған.
Оңтүстік-шығыста Палуан шолақ десе, солтүстік-батыста Балуан шолақ дейді. Мысалы, Біржан сал, Ақан, Әсет, Палуан шолақ, солардың жолын қудың әнін салып (Шашубай ақын) . Қонаққа балау жасап берші (Орал., Чап. ) . Тапамызды кеше балалар алып кеткен еді (Алм., Шел. ) . Сенің қанша пұлың бар? (Шымк., Сар. ) . Оның істеп жүргені бендешілік қой (Орын., Ад. ) . Әне бапаң келе жатыр (Орал., Чап. ) .

К/г. Бөтеге - бөтеке, теңке - теңге, нөгер - нөкер, гіл - кіл, шөңге - шөңке, гүләбі - күләбі, гіналау - кіналау . Мысалдар: Есберген, Жылыбай мен Қалабайдың, білемін көрмегенмен оның жайын. Қаладан бір теңкеге сатып алса, таратат үш теңкеге шекер - шайын (Орын., Ад. ) . Қырық күндей той қылып, дәурен етті, қырық қара нар арттырып қыз жөнелтті. Шырағым, жұрттан жалғыз шықпасын деп, Қырық нөгерді баланың қасына ертті («Қозы Көрпеш - Баян сұлу») .

Г/к. Гүрес - күрес, гешір - кешір, гілем - кілем, гөбелек - көбелек, күзет - гүзет, бөтеке - бөтеге, теңке - теңге. Гүресте атаң да болса жық .

Ш/ч. Бұл алмасу әдетте оңтүстік-шығыс говорларына тән. Батыс говорлар тобында бұл құбылыс Маңғыстау говорында және түрікмен мен қарақалпақ қазақтарының тілінде кездеседі. Бұл алмасу көбіне сөздің басында байқалады. Мысалы: чал - шал, чапан - шапан, чақыру - шақыру, чегара - шекара, чатақ - шатақ . Кейде -шы, -ші, -ыншы, -інші, -ша, -ше жұрнақтарының құрамындағы ш дыбысы сонор дыбысқа аяқталған түбірлерге жалғанғанда, ч дыбысына аяқталады. Мысалы: бойынча -
бойынша, бірінчі - бірінші, малчы - малшы, сауынчы - сауыншы т. б. Ш және ч дыбыстарының алмасуы моңғол халық республикасында тұратын қазақтардың тілінде де кездеседі. Мысалы: чатақ - шатақ, чөп - шөп, чикі - шикі т. б. Әдетте оңтүстік шығыс сөйленістеріне тән. Чатақ - шатақ, чапқы - шапқы, малчы - малшы, мұнча - мұнша, екінчі - екінші, чикі - шикі. Дөң басында чалдар әңгімелесіп отыр.

Ж/д. Ұлы дүз - ұлы жүз, дүз сом - жүз сом, дүзік - жүзік, жұмалау - домалау, суда дүзу - суда жүзу. Мысалы: Бұлар Ұлы дүздің адамдары ғой (Орал. Жымп. ) . Бір тапалтақ, мұртты капитан жұмаланып жетіп келді (Ә. Нұрпейісов. ) . Өзің жоқ жерде үйіңді бар жанымен өртеп жіберуге бұлардың дүзі жанбайды (Х. Есенжанов) .

Ж/ш. Келемеш - келемеж, ырғалып - шырғалып - ырғалып - жырғалып, жаппа пышақ - шаппа пышақ, еждеңе - ештеңе, жымылдықтың шаршауы - шымылдықтың балдағы, қиқа - шиқа - қиқа - жиқа. Мысалы: Егінді жинау жұмысы ырғалу - шырғалуды көтермейді (Орал, Жән. ) . Жымылдықтың
шаршаулары түсіріліп, форточкалары жабылыпты.

Ж/й. Ол, сол, бұл, қай, кей есімдіктері жер, жақ сөздерімен
тіркесіп келсе, олар кейбір оңтүстік говорларда бұяқ (бұл жақ), сояқ (сол жақ), сөйерде (сол жерде), кәйерде (қай жерде), бүйерде (бұл жерде) болып, ж дыбысы й-ге ауысып айтылады. Мысалы: Сен қайаққа баратын едің? (Шымк., Түрк. ) . Сойерде газеттер бар шығар (Шымк., Сайр. ) . Бұяқта егін жақсы шықты (Оңт. обл-да) .

Б/м. Мұрнағы күні - бұрнағы күні, мауыздау - бауыздау, мейіл - бейіл, пейіл, мәйіт - бейіт, мекіре - бекіре, меш - беш, қамыр - қабір, мойы - бойы. Бауыздау - мауыздау, матырк - батыру, мекіре - бекіре, бейнет - мейнет, мүгін - бүгін, құрман - құрбан, мәртеме - мәртебе, мейірман - мейірбан. Ол мұрнағы күні келді (Шымк., Түлк. ) . Сайрам суының мойында бұлақ көп (Шымк., Сайр. ) . Шымкент, Қызылорда, Талдықорған, Маңғыстау облыстарында кездеседі. Күніңді отбасыңда күймеңдеумен өткізетін болдың-ау. Егер есімдік дауыстыға бітсе, ол дауысты дыбыс түсірілмей ашық айтылады. Мысалы: Осы йерден сен қателестің ғой деймін. Ана йақта ойнап жүрген болар (Қызылорда, Қарм. ) . Ат үстінде аударылып, сілтейді ойақ-бұйағынан (А. Тоқмағамбетов) . Бара жатыр, келе жатыр сияқты күрделі етістіктер кейде бара йатыр, келе йатыр түрінде айтылады немесе баратыр, келатыр болып, екінші сыңарындағы ж дыбысы түсіп қалып айтылады. Ж-ның түсіп қалуы тек -а, -е көсемшелі күрделі етістіктерге ғана тән
емес, -ып, -іп, -п көсемшелі тұлғалы етістіктермен тіркескенде де түсіріліп айтылуы мүмкін. Мысалы: сатып атыр, салып атыр, айтып атыр т. б. Бұл құбылысты өткен ғасырда Н. И. Ильминский де байқаған болатын. Сөз басындағы ж дыбысын аффрикат ж (дж) дыбысына бейімдеп айту - шығыс говорларына тән. Мысалы: жылқы - джылқы, жоқ - джоқ, жігіт - джігіт, жаман - джаман, олжа - олджа .

З/ж. Нәжік - нәзік, зәбір - жәбір, нажағай - назағай, төжу - төзу, жыту - зыту т. б.

Н/ң. Өлен айту - өлең айту, көбен - көбең, ертен - ертең, барасын - барасың, көленке - көлеңке т. б. Қыздар өлендете жөнелді (Шымк., Түлк. ) .

Қ/у. Сылақ - сылау, бояқ - бояу, жамақ - жамау т. б. Бұл құбылыстар әсіресе дауыссыз дыбыстардың құрамында жиі кездеседі. Сөз ішінде тұрақсыздығымен сипатталатын дыбыстардың жүйелілігі дәйекті түрде кездесуі бірдей емес. Кейбір дыбыстардың тұрақсыздығы бір-екі
мысалдан аспай, дәйекті түрде кездесетін құбылыстардың қатарына жатады.

Тұрақсыздығы дәйекті түрде және сан жағынан да басым түрде кездесетін дыбыстардың қатарына төмендегі дыбыстарды жатқызуға болады.

Р. Берку - беку, әбіргер - әбігер, жоңыршқа - жоңышқа т. б. Мысалдар: Ол өзіне беркілген тапсырманы мінсіз атқарып келеді. (Орал, Чап. ) . Сауыншыларға беркіліп берілген сиыр бар (Орал, Жән. ) . Жақында қалалық әкімшілік күзде ағаш егу жоспарын қарап беркітті. Бізде жоңұрышқаны көп егеді (Шымк, Ленг. ) .

Л . Еш нәрсе қамады - еш нәрсе қалмады, олай боса - олай болса, кемей қалды - келмей қалды, сатамай жүр - сата алмай жүр. Бұл құбылыс әсіресе оңтүстік-шығыс сөйленістеріне тән. Мысалдар: Алған товарларын біразға дейін сатамай жүрді (Алм., Нар. ) . Диқаншылық қысаңыз білер едіңіз (Шымк., Сарыағ. ) . Малымды берамаймын, әуре болма (Шымк., Түркіс. ) . Әртістер кеп ойын қойған екен, көрамадық (Жамбыл, Георг. ) . Қасап босаң
соярсың, әділ босаң қоярсың (мақал) . Телевидениенің іші, құдай самасын, адам адасатын бұлың-бұлың жер екен. Бұл құбылыс Монғолияда тұратын қазақтардың тілінде де бар: қаса - қалса, кесе - келсе, саса - салса т. б. Мысалы: Тезірек кесең қайтеді. Осында қасаң, балам, қой жаясың.

Н . Бешпент - бешпет, бақтаншы - бақташы, екенсаяқ - некенсаяқ, ажағай - найзағай. Мысалдар: Төлепбергенов жылқы малының белгілі бақтаншысы. Н. К. Дмитриев сонор р, л жҽне н дыбыстарының тұрақсыздығын өте ерте заманнан келе жатқан көне құбылыстардың қатарына жатқызады.

Ғ . Шылғи - шыли, туару - доғару, құмған - құман, суғару - суару, шаңырақ - шаңғарақ, аңызғақ - аңызақ . Мысалдар: От
басында құмған, екі көзін жұмған (жұмбақ) . Кет, мынауың шылғи өтірік (Қ. Аманжолов) . Осыларға шыли сөз қатып жүретінім не екен (М. Әуезов) . Мал құдықтан суғарылды. Аңызаққа шыжыған Асқардың да аңқасы кеуіп, ақ таңдай бола бастағасын ауылға беттеді (С. Мұқанов) . Үсеновтің отарлары қазір осы моторлы құдыққа сауғарылады. Біз шаңырақ демейміз, шаңғарақ дейміз (Шымк., Сарыағ) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.