Кәсіби сөздердің әдеби тілге қатысы жайында

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Дәріс 1
Қазақ диалектологиясы туралы жалпы түсінік

Дәріс жоспары:
Диалектология ғылымының мақсаты мен міндеттері
Диалектология пәнінің негізгі зерттеу нысандары
Диалектологияның салалары
Дәріс мәтіні:
Қазақ диалектологиясы - қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыт, жаңа бөлім. Қазақ тіл білімінің үлкен бір саласы диалектология деп аталады. Ол - грек тілінен енген сөз, диалектос - сөз, сөйлеу, логос - ілім деген мағынаны білдіреді. Диалектология пәнінің негізгі мақсат-міндеті - жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу. Ол диалектілер мен говорларды (сөйленістерді) зерттеп айқындауды мақсат тұтады. Ал диалект, говор деп халықтық немесе ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар тармақтарын, бөліктерін айтады. Ол - жалпыхалықтық тілден өзгеше белгілі бір аймақты, территорияны қамтитын тілдік ерекшеліктер. Осы тілдік ерекшеліктер фонетикалық, лексикалық, грамматикалық болып 3-ке бөлінеді.
Диалект - жалпыхалықтық тілдің бір тарауы, бөлігі, бірақ одан тыс жатқан құбылыс емес. Диалект жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір аймақта ғана жұмсалатын тілдік ерекшеліктердің жиынтығын қамтиды. Ол жалпыхалықтық тілдің бір бөлігі ретінде қолданылады.
Ал говор (сөйленіс) шағын аймақты ғана қамтитын жергілікті тіл ерекшеліктері болып табылады. Мысалы, диалект екі-үш облыс көлеміндей жерді қамтыса, говор бір облыс немесе екі-үш аудан көлеміндей ғана жерді қамтуы мүмкін. Әрине, мұның бәрі шартты түрде ғана. Олардың қаншалықты аймаққа таралуы жергілікті тіл ерекшеліктерінің қалыптасу тарихына, ондағы нақты жағдайларға байланысты болады. Кейде бір диалектінің ішіне оның басқа диалектілерден айырмасын көрсететін бірнеше ұсақ говорлар енуі мүмкін. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің таралуына орай кейде говорлар подговорларға бөлінеді. Негізгі диалектілік ерекшеліктері біркелкі болып келетін говорлардың тобы наречие деп те айтыла береді.
Жоғарыда аталған диалект, говор, подговор, наречие сөздері бір-бірінен онша алыс емес ұғымдар, кейде бұлар синоним ретінде де жұмсала береді. Сайып келгенде, бәрі де жергілікті тіл ерекшеліктері дегенді аңғартады.
Зерттеуші ғалымдар диалектілерге байланысты әр түрлі атаулар ұсынды. Мәселен, С.Омарбеков осы сөздерді айтылым деп атауды ұсынды. Ал зерттеуші Ғ.Бегалиев диалекті сөздерді сөздік диалекті және дыбыстық диалекті деп екіге бөліп қарастырды. Ғалымдар арасында бұл қолдау тапқан жоқ. Тек тілдік жергілікті ерекшеліктер деген атау ғана қолдау тапты.
Сөз диалектизм болу үшін екі түрлі шарт болу керек:
Әдеби тілде қолданылмайтын, тек белгілі бір говорға, диалектіге тән сөз болу керек. Әдеби тілде баламасы болу керек.
Диалектизмнің өзінің таралу шегі, аймағы (тілдік изоглоссасы) болу керек.
Яғни сөздің жалпыхалықтық тіл нормасынан өзгеше ерекшеліктері болса ғана диалектіге жатады. Мысалы: шалбар - сым, құман - құмған, үй - там, шаңырақ - шаңғарақ, шаңқобыз - шаңғауыз, берешек - бережақ, алашақ - алажақ, мұғалімнен оқу - мұғалімге оқу, ағасыз ба? - ағасыңыз ба? т.б.
Диалектілердің пайда болу, қалыптасу тарихы халық, ұлт тарихымен, оның этнографиясымен (әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі т.б.) тығыз байланысты болады. Өйткені жергілікті ерекшеліктер этнографиялық белгілермен ұштасып жатады. Мысалы, әдеби тілдегі тандыр сөзі оңтүстік өңірлерде қабырғаларына нанды (тандыр нан) қарып пісіруге арналған пеш атауын білдіреді (тандыр сөзі жалпыхалықтық тілде қатты, жарамсыз, құрғақ деген мағыналарды білдіреді: тандыры шыққан жер). Сондай-ақ Қостанай облысында тайтұяқ сөзінің халықтық тілдегі мағынасынан (тай тұяғының көлеміндей сом күміс) басқа мұз оятын құрал деген мағынасы тағы бар. Бұл атау жергілікті халықтың мұз оятын құралды тайдың немесе аттың тұяғынан жасау әдетінен туған.
Қазақ тілін зерттеуші диалектологтер диалектілердің шығу жолдарын үш түрлі жағдаймен байланыстырады:
Тарихи жағдайларға байланысты
Белгілі бір кәсіптік сөздерге байланысты, яғни белгілі бір кәсіптің, шаруашылықтың түрімен байланысты
Көршілес тілдердің әсерімен байланысты
Жалпы қазақ тілі говорларындағы лексикалық ерекшеліктерді сипатына қарай, өзара қатысына қарай үш топқа бөлуге болады:
1. Сәйкесті диалектизмдер. Бұл топқа енетін сөздер - әр түрлі говордағы бір нәрсені, затты немесе бір ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер. Мысалы, шеге суыратын тістеуікті батыста атауыз десе, бұрынғы Семей облысының кейбір аудандарында жылқыауыз дейді. Ал оңтүстікте, оңтүстік шығыста кемпірауыз дейді. Бұл сөздердің тұлғасы әр түрлі болғанмен, мағыналары бір-біріне бара-бар, синонимдес, яғни әр түрлі говорда бір-біріне ұғым жағынан сәйкес сөздер.
2. Сәйкессіз диалектизмдер. Белгілі бір говорда қолданылатын сөз түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайларына байланысты басқа говорларда болмауы мүмкін. Демек, белгілі бір сөздің басқа говорларда ұғым жағынан сәйкесті сөзі болмау ықтимал. Мысалы, Көкшетау облысының кейбір аудандарында егін суарылмайтындықтан, жергілікті халық тілінде Оңтүстік облыстарында тұратын халық тіліндегіндей әр алуан арық аттары жоқ. Сол сияқты Қазақстанның солтүстік аудандарында овощ, жеміс шаруашылығымен бұрын көп айналысқандықтан, дергілікті тұрғын адамдар оңтүстікте өсетін көптеген жемістердің аттарын білмейді. Бұлар көбінесе кәсіби сөздер тобына жатады.
3. Семантикалық диалектизмдер. Бұл топтағы сөздер тұлға жағынан әдеби тілдегі сөздермен ұқсас болады. Бірақ мағына жағынан әдеби тілдегі сөздерден бөлек, басқа мағынада да жұмсалады. Мысалы, Жетісуда әке деген сөз өзінің әдеби тілдегі мағынасын сақтай отырып, сонымен қатар қарағым, қалқам мағынасында да қолданылады.
Диалектология пәні тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасуымен байланысты, оның маңызы артып, зерттеу нысанының шеңбері де ұлғая түсті. Зерттеу халық тіліндегі ерекшеліктерді жинаумен шектелмей, тіл тарихын жасауға да үлкен қызмет атқарады. Диалектология зерттеу нысанына және сипатына қарай:
1. Сипаттамалы (описательная) диалектология
2. Тарихи (диахрониялық) диалектология болып екіге бөлінеді.
Сипаттамалы диалектологияның міндеті - жергілікті тіл ерекшеліктерін фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеп, жүйелі түрде түсінік беру. Яғни сипаттамалы диалектологияны терең зерттеп алмайынша тарихи диалектологияға жол ашылмайды. Ал тарихи диалектология жергілікті тіл ерекшеліктерінің пайда болуын, шығу тарихын зерттеуді мақсат етеді. Бұл халық не ұлт тілдерінің ру тілінен тайпа тіліне, тайпа тілінен халық тіліне, халық тілінен ұлт тіліне ауысып отырудағы даму жолдарын айқындауға жол ашады. Диалектологияның бұл екі саласы бірімен-бірі тығыз байланыста болып, бірін-бірі үнемі толықтырып отырады.
Жергілікті тіл ерекшеліктерін танып-білу тіл тарихын (дыбыс, сөз, сөз тіркесі т.б.) зерттеумен тығыз байланысты. Оларды танып білудің халық тілінің сөз байлығын меңгеруде теориялық жағынан болсын, практикалық жағынан болсын маңызы өте зор.
Қазақ ұлттық тілінің қалыптасу тарихын, әдеби тілдің даму заңдылықтарын жетік білу үшін, жергілікті тіл ерекшеліктерінің тарихын қарастыру қажет. Бұған керекті материалдар көне тарихи жазба ескерткіштерде, туыстас түркі тілдерінде, халық тілінде жатыр.
Халық тілінің жергілікті ерекшеліктерінде қазіргі кезде әдеби тілде қолданылмайтын, әлдеқашан жойылып кеткен көне тілдік белгілер сақталып қалған. Олардың толық жойылып кетуі мүмкін емес, себебі халық дін аман тұрғанда олардың әйтеуір бір жұрнағы, сарқыншағы, қалдығы болсын сақталып қалады. Жергілікті тіл ерекшеліктерінен қазақ тілінің көптеген категорияларына қатысты материалдарды молынан табуға болады. Осылардың басым көпшілігі түркі тілдерінің көне ескерткіштер нұсқаларындағы тіл құбылыстарымен үндесіп келеді. Бұл тіл тарихын, атап айтқанда, оның тарихи фонетикасын, грамматикасын және лексикологиясын жасау жұмысын жеңілдетеді.
Мысалы: в, ф, ч, ц дыбыстары орыс тілі арқылы енген, сол тілдің әсерінен пайда болған деп айтып жүрміз. Әдеби тілде норма болмағанымен, қазақ тілінің дыбыс жүйесі дамуына көз жіберсек, ч дыбысы түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, бұрыннан бар дыбыс екен. V-VІІІ ғ. Орхон-Енесей жазба ескерткіштерінде чур (титул-дәреже) (оғлан чур), чаб (даңқ), чығай (кедей), ічрә (ішкі), М.Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік (ХІ ғ.) сөздігінде чадан (шаян), чечек (шешек), черік (шерік), күч (күш), Ж.Баласағұнның Құтты білігінде чін (шын - Қытай), чүн (шын), чұқ (шық) т.б. сөздер кездеседі.
Ал қазіргі қазақ тілінде бұл дыбыс әдеби тілде қолданылмағанымен, ауызекі сөйлеу тілінде (диалектіде) Маңғыстау өңірінде, Жетісу қазақтарының тілінде (Алматы, Талдықорған), Оңтүстік-шығыс аудандарда (Жамбыл, Семей, Шығыс Қазақстан), Қытай, Монғолия қазақтарының тілінде көбінесе сөз басында, сөз ортасында ш дыбысымен алмасып қолданылады. Ч - ш: чикі - шикі, чық - шық, чеч - шеш, қамчы - қамшы, сонча - сонша, келгенче - клгенше, чаңырақ - шаңырақ т.б.
Ғ, г дыбыстары туралы да осыны айтуға болады: біз - бігіз, сурет - сүгірет, ие - еге, киіз - кигіз, құман - құмған, суар - суғар, шаңырақ - шаңғарақ т.б.
Сол сияқты ана тілінен сабақ беретін мұғалімдер үшін диалектологияны білудің практикалық маңызы бар. Мәселен, оқушылар тілінде жалпыхалықтық нормадан тыс жергілікті тіл әсерінен туған қарапайым сөздер, диалектизмдер, тіпті жаргондық сипаты бар сөздер кездесуі мүмкін. Шығарма, мазмұндама, диктанттағы кейбір қателіктер жергілікті тіл ерекшеліктерінің ықпалымен байланысты жіберілуі мүмкін. Сондықтан мұғалім сондай қателіктердің екіншілей қайталанбауы үшін жергілікті тіл ерекшеліктерінің әдеби тілдегі баламасын салыстырып түсіндіруі, көркем әдебиет, баспасөз беттерін оқыту арқылы диалектілік сөздерге көңіл аудартып, дұрыс айтылмаған сөздер мен сөйлемдерді оқушылардың өздеріне түзеттіріп, оларды әдеби тіл нормасына үзбей үйретуі керек. Мысалы: барғайы жүрмін емес - барғалы жүрмін, жар газеті емес - қабырға газеті т.б.
Диалектілік ерекшеліктерді зерттеу жинау қазақ тілі сөздіктерін, диалектологиялық картасын, атласын жасауға мүмкіндік береді. Қазір халық шаруашылығының жеке салаларында әдеби тілді байыта түсетін жергілікті кәсіби сөздер аз емес. Кәсіби сөздер лексикасы әлі де қалыптасып болмаған процесс екенін ескерсек, жергілікті тіл ерекшеліктерін жан-жақты, толық зерттеу аса қажет дүние.
Диалектілердің келешегі, болашағы бар ма?
Бүгінгі таңда ғылым мен техниканың күн санап дамуына байланысты қазақ тілі газет-журналдарының, оқулық, көркем шығармалардың бірыңғай біртұтас тілде жазылып шығуы және қазақ халқының бір-бірімен тығыз араласуына жасалған жағдай тіліміздегі кейбір диалектілік ерекшеліктерді жоюы мүмкін. Бұл құбылыс қазіргі кезде біртіндеп жойылып бара жатыр. Ал кәсіби сөздер сол кәсіп, шаруашылық өркендеп тұрған кезде ешқашан жойылмайды.
Қазіргі диалектологияның алдында мынадай 2 міндет тұр:
1. Сөйленістердің (говор) тіл жүйесін барлық жағынан сипаттай отырып, арнайы зерттеу.
2. Тілдегі сөйленістердің (говор) өзара қарым-қатынасын, байланысын, территориясын анықтай отырып, толық жіктемесін (классификация) жасау.
Тілдегі говорларды бұлайша зерттеу арқылы тіл дамуының жалпы бағытын анықтаймыз және де диалектологиялық карта, атлас жасауға да қажетті материалдар жинақтаймыз.
Негізгі әдебиеттер:
Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. Оқулық. Үшінші басылым. - Алматы: Ана тілі, 1991.
Досқараев Ж. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1969.
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. І том. - Алматы, 1996. ІІ том. 1999.
Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. - Алма-Ата, 1959.
Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. - Алматы: Ғылым, 1989.
Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер (жинақ). - Алматы: Ғылым, 1990. 81-99 бб.

Дәріс 2
Жергілікті тіл ерекшеліктері және халық тілі, ұлт тілі, әдеби тіл
Дәріс жоспары::
Жергілікті тіл ерекшеліктерінің пайда болуы
Жергілікті тіл мен халық тілінің, ұлт тілінің байланыстары
Диалектизмдер мен әдеби тілдің қатысы жайлы
а) Әдеби тілде диалектілерді пайдалану жайлы
ә) Диалектілердің әдеби тілге негізі жайлы
Дәріс мәтіні:
Белгілі бір ұлт, халық болу үшін тілдік бірлік, территориялық бірлік болу керек. Тіл - қоғамдық қатынас құралы. ұлттық тілге сол тілдегі барлық нормалар енеді. Ал әдеби тілге бұлардың ішіндегі кейбір қарапайым сөздер енбейді.
Зерттеуші ғалым Богородицкий халықтық говорлар мен әдеби тіл туралы айта келіп, қай тілді болсын үйрену үстінде біз оның жеке әдеби қалпын ғана емес, халықтық говорларда қолданылуын зерттеуге тырысуымыз қажет, - дейді. Бұдан тіл мәселелерін ұлттық көлемде зерттегенде, бүкіл ұлт тілінің әдеби түрімен бірге, жергілікті диалектілерінің материалдарын қоса ескеру қажеттігі туады. Онсыз тұтас ұлт тілінің қалыптасу заңдылықтары туралы жан-жақты, терең зерттеу жүргізу мүмкін емес.
Сонымен, қазіргі диалектологтердің пікірі бойынша, диалект - жалпыхалықтық тілдің бір бөлігі, бөлшегі, одан тыс жатқан құбылыс емес. Диалектілердің грамматикалық құрылысы мен фонетикалық жүйесі, әдеби тіл немесе ұлттық тілдің грамматикалық, фонетикалық жүйесінен онша ерекшелене қоймайды, - деп есептейді. Дегенмен зерттеуші диалектологтер (С.Аманжолов, Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев, Ғ.Қалиев т.б.) кейбір грамматикалық ерекшеліктерін де жоққа шығармайды. Мысалы: барсай - барсайшы, келсей - келсейші, келгейі отырмын - келгелі отырмын т.б.
Диалектілік ерекшеліктер түрлі тілдерде әр түрлі мөлшерде сақталған, бірінде аз болса, енді бірінде көп кездеседі. Диалектілер алғашқы қауымдық құрылыс кезінде тайпаның сөйлеу тілі болған. Зерттеушілер диалектінің алғашқы қауым кезінде ру, тайпа тілі ретінде, одан кейінгі қоғамдарда халық, ұлт тілдерінің бір бөлігі ретінде адамдар ұжымына қызмет еткенін атап көрсетеді. Алғашқы қоғамда әрбір тайпаның өзінің тілі (диалектісі) болған. Ф.Энгельс: Тайпаның өзіне ғана тән ерекше диалектісі болды. Шындығында, тайпа мен диалект бір-біріне сай келеді, - дейді. Тайпа ішіндегі адамдардың көбеюіне байланысты бөлшектеніп, одан бірнеше жаңа тайпалар бөлініп шығады. Бөлініп шыққан тайпалар бірінен-бірі территория жағынан қашықтап, олардың әрқайсысының тұрмысында, сондай-ақ тілінде өзіндік ерекшелік пайда болады. Осылайша бастапқы біртұтас тайпа тілінен туыстас бірнеше тайпа тілі (диалектілер) жасалады.
Бертін келе адамдар бұрынғыдай тайпасына қарай емес, тұрғын жеріне, қонысына қарай жіктеле бастады. Содан барып жергілікті диалектілер қалыптасты.
Халықтардың қоғамдық, тарихи жағдайы біркелкі еместігін ескерсек, ертеде болған тайпалық тілдерге тән кейбір сөздер, тұлғалар сақталып қалған.
Қазақ тілінің тарихы оның құрамына еніп отырған диалектілердің тарихымен байланысты. Сол себепті қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болуы, қалыптасуы, қазіргі қалпы қазақ тілінің жалпы даму процесі тұрғысынан қаралады. Қазіргі диалектілер бұған дейін өте күрделі процестерді басынан өткізіп келді. Олар бір кезде ру-тайпалық сипатта болып, келе-келе жергілікті сипатқа ие болған. Тілдегі диалектілік ерекшеліктердің қалыптасуына ру-тайпалық тілдердің де, жергілікті халық өміріндегі жағдайлардың да, көрші халықтар тілінің әсері де тиген. Бірақ бұлардың әрқайсысы жеке-жеке тұрған құбылыс емес, біртұтас жүйе ретінде белгілі бір территориядағы тұрғындарға тән болып қалыптасқан, сөйтіп, жергілікті диалект сипатына көшкен.
Жергілікті диалектілердің қалыптасуы, дамуы белгілі тарихи жағдайларға, қоғамдық-экономикалық формациялардың ауысуына байланысты болып келеді.
Қазақ тілінің диалектілік сипат алуын зерттеушілер көне ғұн дәуірінен бастайды. Қазақ тілінің даму, қалыптасу тарихы жалпы түркі тектес халықтардың тарихымен (даму, қалыптасу кезеңдерімен) тығыз байланысты болып келеді. Тіліміздің тарихына қатысы бар дәуірлерді былайша көрсетуге болады:
б. з. бұрынғы ІV-ІІІ ғ. мен біздің заманымыздағы V ғасыр аралығы (ғұн дәуірі)
Көне түркі тілдері дәуірі (V-Х ғ.)
Түркі тілдерінің орта ғасырлық дәуірі (Х-ХІІ ғ.)
Түркі тілдер дамуындағы жаңа дәуір (ХV-ХІХ ғ.)
Түркі тілдер дамуындағы ең жаңа дәуір (ХХ-ХХІ ғ.)
Осы уақыт аралығында ұлт тілінің сөздік құрамы жан-жақты дамып, грамматикалық құрылысы әлдеқайда жетілді; халық тіліне қарағанда ұлт тілінің бірлігі, біртұтастығы артты, мұның өзі тілдегі жергілікті ерекшеліктердің азаю сипатына байланысты; ұлттық тілмен бірге белгілі нормаға түскен, стиль жағынан сараланған бүкілхалықтық сипаты бар әдеби тіл қалыптасты. Сонымен бірге ұлттық тілдің басқа да сапалық белгілері әлі де жетілу, қалыптасу үстінде деп айта аламыз.
Диалектизмдер мен әдеби тілдің қатысы жайлы
Диалектілердің әдеби тілге қатысы туралы да, тіл білімін зерттеушілер бірден ортақ пікірге келе қойған жоқ. Олардың араларындағы ұзақ айтыс пікір таластары қазіргі күнге дейін жалғасуда. Ол - әдеби тілге диалектілердің негізі болды ма, жоқ па? деген талас. Бұл қазірге дейін шешілген жоқ. Сонымен бірге әдеби тіл мен диалектілердің қатысына байланысты тұжырымдар да бірізге түскен жоқ. Тілдегі осындай талас пікірлер туралы айта келіп, академик Ә.Қайдар былай дейді: Әдеби тіл мен диалектілер арасында қытай қорғаны жоқ. Әдеби тіліміз атқаратын қызметіне байланысты жергілікті халық тіліне ықпал жасап, оны игеруге, өз кәдесіне жаратуға тырысады және де ол тіл дамуына қажетті процесс (Қазақ әдебиеті газеті, № 6, 1983).
Жалпы әдеби тіл мен диалектілердің қарым-қатынасын ажырату үшін екі мәселені шешіп алудың қажеттілігі туындайды:
Әдеби тілде диалектілерді пайдалану жайлы
Диалектілердің әдеби тілге негізі жайлы
а) Әдеби тілде диалектизмдерді пайдалану жайлы
Кез келген әдеби тілдің негізі жалпыхалықтық тіл негізінен бастау алады. Әдеби тіл мен жалпыхалықтық тіл бір-біріне қарама-қарсы құбылыс емес, екеуінің арасында тығыз байланыс бар. Әдеби тіл сөйлеу процесінде халық тіліне, жергілікті диалектілерге ықпал етіп, қарапайым, тұрпайы сөздер мен диалектілерді ығыстырса, екіншіден, халық тілі есебінен өзі де байып, толығып отырады. Әдеби тіл бүкіл ұлттық тілдің байлығын түгелдей қамтымайды. Оған халық тіліндегі неғұрлым дәл, айқын сөздер мен сөз тіркестері, тұрақтанған грамматикалық тұлғалар ғана енеді. Кейде әдеби тілде де, сөйлеу тілінде де жарыса қолданыла беретін сөздер ұшырасады. Мысалы: қазір - қазыр, кәзір, қане - кәне, қадыр - кәдір, қадір, мағына - мағана, төрт - дөрт, патша - патса, және - жана, өмір - ғұмыр т.б.
Сонымен қатар әдеби тілде күні бүгінге дейін қатар жұмсалып орфоэпиялық нормасы айқындалмаған сөздер де аз емес, Мысалы: зәбір - жәбір, әшейін - әншейін, балуан - палуан, бәле - пәле, сайтан - шайтан, тілмар - ділмар, бірдеңе - бірдеме, пенде - бенде, нақыс - нақыш, бәйге - бәйгі, сопаю - сопию, ыржың - ыржаң т.б. Мұндай сөздерді синоним ретінде қарауға болмайды. Себебі олар айтылудағы аздаған өзгерістері болмаса, негізі бір сөздер. Диалектизмдерге де жатпайды, өйткені бұлар белгілі бір облыс, аймақ көлемінде ғана емес, жаппай барлық жерде айтыла береді, жалпыхалықтық сипатқа ие деуге болады. Айтылуындағы мұндай тиянақсыздық әдеби тілдің нормалануына зиянын тигізеді, сондықтан оларды бір ізге түсіру керек.
Ал диалектизмдердің әдеби тілге қатысына келетін болсақ, олардың әдеби тілді байытуы сирек кездеседі. әдеби тілге енген диалектизмдер санаулы ғана. Тек белгілі бір ұғымды білдіретін сөздер әдеби тілде жоқ болса ғана, жергілікті сөздердің кейбірін баспасөз арқылы әдеби тілге енгізуге болады. Мысалы: пәрменді (қарқынды), немелтай (шөберенің балалары), мелжемді (азулы) т.б.
Жергілікті тіл ерекшеліктерінде тіліміздің, лексикамыздың баюына қажетті, әдеби тілде баламасы жоқ сөздер аздап болса да кездеседі. Мысалы, мал егіз тапса, егіз дейміз, үшеу, төртеу тапса, оны бір сөзбен атайтын әдеби сөз жоқ. Ал батыс облыстарда мұны үшен (үшем), төртен деп атайды. әдеби тілде еркектің көйлегін де, әйелдің көйлегін де көйлек дейміз. Ал Жетісу қазақтары әйелдердің көйлегін көйлек, ер адамдардың көйлегін жейде деп екуін екі атаумен атайды. Сондай-ақ зембіл (носилка), арасан (минералды бұлақ), құбыр (су трубасы) сияқты говорлық атаулар әдеби тілді байыта түседі. Мұндай сөздерді орнықтырып қалыптастыру керек.
Ал басқа диалектілердің әдеби тілге қатынасына келсек, олар әдеби тілдің толығып баюына өз үлестерін қосуда. әсіресе белгілі бір кәсіп, шаруашылық түрлеріне байланысты кәсіби сөздер әдеби тілді байыта түседі. Мәселен, оңтүстік өңірінде бау-бақша, мақта, егіншілік, ұсақ қолөнер кәсіптері жақсы дамыған. Қазіргі әдеби тілде оңтүстік говорлары арқылы еніп, ауыл шаруашылық терминдеріне айналған сөздер аз емес. Қазақстанның батыс өңірінде Каспий, Арал бойындағы балық шаруашылығы туралы да осыны айтуға болады. Бұлар бір аймақта қолданылғанымен, тілімізді байытатын және әдеби тіліміздің өсуіне, дамуына қажетті сөздер. Мұндай сөздерді көркем шығармаларда қолдану арқылы жалпыхалықтың кәдесіне жарату керек.
ә) Диалектілердің әдеби тілге негізі жайлы
Бұл мәселе қазақ диалектологтерінің арасында да соңғы елу жыл бойы талас пікірге айналуда. Бұл айтыс негізінен қазақ диалектологтерін екіге бөледі. Бірі - қазақтың ұлт тілі мен әдеби тілінің диалектілік негізі бар десе, екіншілері - қазақтың ұлттық әдеби тілі диалектілік негізде емес, жалпыхалықтық тіл негізінде қалыптасты деп дауласады. Мәселен, С.Аманжоловтың қазақ ұлттық әдеби тіліне солтүстік-шығыс диалектісі негіз болды деуіне ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталатын жаңа бағыттағы қазақ әдеби тілінің негізін салушы Абай, Ыбырай шығармалары себеп болды.
Абай; Ыбырай - осы өңірде туып, өмір сүрсе де, бір-бірімен аралас-құралас болмаған адамдар. Бұл осы кезеңдегі тілдік қатынастың аз болғанын көрсетеді. Олар өз шығармаларын белгілі бір аймаққа тән диалектінің негізінде жазған жоқ, қазақтың жалпыхалықтық тілі негізінде жазды. Жергілікті халық тілін әдеби нормаға келтіріп пайдаланғандықтан, аталған қаламгерлардің тілі бүкіл халыққа ортақ әдеби тіл негізіне жатады. Олар өз шығармаларында жергілікті халық тілі байлығын сұрыптап, сараптаудан өткізіп барып қолданды. Қазақ тілінің диалектілік құрылысы жағынан алғанда, бұл оның солтүстік-шығыс диалектісі еді.
Бірақ әдеби тіл бірте-бірте дамып отыратындықтан, оның қазіргі жайы солтүстік-шығыс диалектісімен бірдей деуге келмейді. Солтүстік-шығыс диалектісінде сақталып қалған кейбір диалектілік ерекшеліктер де кездеседі. әдеби тілге тән емес (нормалар) сөздер мен грамматикалық формалар бар. Мысалы: Абайда (араб, парсы, шағатай тілінің элементтерінен басқа) кезекпенен өлінер, кейбір жігіт жүреді мақтан көйлеп, малдының малын көре алмай, борышын түгел бере алмай, көрінгенге обықты, бәрі де кісі-ақ еді қасалықты, ақыл іздеп, ізерлеп, артынан ол нем - деп, ұялып, кезнесіп, жем іздеген бір түлкі кездей болды сорына.
Тарихи жағдайларға байланысты кейбір жергілікті диалектілер мен говорлар ұлттардың пада болу процесі кезінде ұлттық әдеби тілдің негізіне жататындығы дәлелденген құбылыс. Мұндай тілдердегі қалған диалектілер өзіндік ерекшелігін жойып, осы тілдерге сіңіп, жоғалып кетеді. Мысалы, орыс халқының ұлттық әдеби тілі Москва говорының, әзірбайжан ұлттық әдеби тілі Баку-Шемахы диалектісінің, өзбек халқының ұлттық әдеби тілі Ташкент-Ферғана говорының негізінде жасалған. лттық әдеби тілдің диалектілік негізі туралы 1950 жылғы КСРО лингвистерінің ғылыми кеңесінде кейбір тілдердің ұлт тілі, әдеби тіл болып қалыптасуында белгілі диалектілердің жетекшілік рөлі болғандығы айтылды. Осындай тілдердің қатарына қазақ тілі де жататындығы көрсетілді.
Қазақ әдеби тілінің қалыптасуында белгілі бір говорлар мен диалектілердің жетекшілік рөлі болғандығын кейбір диалектологтер да қостайды. Мәселен, Ж.Досқараев бір кезде қазақ әдеби тілінің негізіне солтүстік-батыс говорлары жатқан, бірақ қоғамдық тарихи жағдайларға байланысты кейіннен олардың жетекшілік рөлі төмендеп, енді әдеби тілге оңтүстік (Жетісу) говорлары тірек болып отыр деп есептейді.
Қазақ әдеби тілінің диалектілік негізі болды дегенді көрнекті түрколог, профессор Н.А.Баскаков та қостайды: Солтүстік-шығыс диалект қазіргі қазақ тілінің негізі болды. Абай Құнанбаев (1845-1904), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) және басқа қазақ әдеби тілінің негізін салушылар осы диалектіде сөйледі және жазды. Сөйтіп, бұл диалект қазіргі әдеби тілге ортақ белгілермен сипатталады.
Қазіргі қазақ тілінің диалектілік ерекшеліктері бар екені, олардың белгілі дәрежеде қазақ тілінің диалектілік құрылысын сипаттайтыны ақиқат. Алайда қазақ тілінің диалектілік құрылысын, ондағы диалектілер мен говорлардың өзара жігін, бөліну жайын, еліміздің орталық, солтүстік, шығыс аудандарын тіл жағынан жан-жақты зерттемей, бір жақты пікір айту дұрыс емес.
Негізгі әдебиеттер:
Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. Оқулық. Үшінші басылым. - Алматы: Ана тілі, 1991.
Досқараев Ж. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1969.
Дәріс 3
Әлеуметтік диалектілер және ұлттық тіл
Дәріс жоспары:
Диалектологиялық бөлінімдер
Әлеуметтік диалектілер жайында
Кәсіби сөздердің әдеби тілге қатысы жайында
Жаргондық сипаты бар сөздер
Дәріс мәтіні:
Диалектологиялық бөлінімдер
Диалектілер жалпы жасалуы мен әдеби тілге қатысы жағынан және ұлттық тілде қолданылымына қарай: жергілікті диалектілер және әлеуметтік диалектілер болып екіге бөлінеді.
Жергілікті диалектілер дегеніміз белгілі бір аймаққа қызмет ететін, грамматикалық, лексикалық, фонетикалық ерекшеліктері бар жалпыхалықтық тілдің бір бөлігі. Бұларда территориялық шектеулер болады. Ал әлеуметтік диалектілер - белгілі бір қоғамдық топтарға қызмет ететін немесе кәсіп иелерінің тілінде болатын ерекшеліктер. Мұнда территориялық шектеулер болмайды. әлеуметтік диалектілер де жергілікті халық тілінің бір бөлігі. Мұның үлкен тобын кәсіптік сөздер құрайды. Бұлар жайында да талас пікір үлкен диалектологтер арасында ертеден келе жатыр.
Тілші А.С.Чикобаваның айтуынша, әлеуметтік диалектілерге белгілі мамандық иелерінің (тоқымашы, етікші, балташы, қалаушы, ұста т.б.), ой еңбегі өкілдерінің (дәрігер, математик, филолог, агроном, физик т.б.) арнаулы сөздері мен буржуазиялық қоғамдағы аристократиялық топтар мен төменгі таптың арасындағы арго, жаргондарды жатқызу керек. Ал зерттеуші Л.А.Булаховский әлеуметтік диалектілерге таптық диалектілерді, арго, жаргондарды жатқызады.
Әлеуметтік диалектілер жайында
Қазақстанның жері қандай кең, қаншалықты бай болса, кәсіп пен шаруашылықтың түрі де соншалықты көп болады. Халқымыздың ежелден ата кәсібі болған мал мен егінді, дәнді дақылдарды атамағанның өзінде республиканың бір жерінде мақта, бір жерінде балық, бір жерінде күріш, бір жерінде марал, бір жерінде қызылша мен темекі, бау-бақша, жеміс-жидек өсіріп, бір өңірден екінші өңірге енетін әрбір аудан орталықтарының өздері де бір-бірінен ерекшеленіп отырады. Кәсіптің әр түріне байланысты әр жерде әр алуан кәсіби сөздер пайда болады.
Лингвистикалық терминдер жайында жарық көрген еңбектерде кәсіби лексика деген белгілі бір мамандыққа байланысты, кәсіп көлемінде қолданылатын сөздер деп аталып жүр.
Адам баласы тіршілік еткеннен бері сан-салалы кәсіппен шұғылданып келеді. Ең алдымен күн көрістеріне байланысты аңшылық, одан келе-келе мал шаруашылығымен, егін егумен, қолөнермен, қазіргі заманда жаңа техникалардың пайда болуына байланысты көптеген жаңа сөздер туындады. Қайсыбір тіл болмасын сөздік құрамынан кең орын алатын лексикалық топтардың бірі осы іспеттес кәсіптерге байланысты атаулар тауып, қыруар сөздер қолданып келеді.
Кәсіби сөздер жергілікті жерде әр алуан кәсіптің, өндірістің туып, дамуымен қалыптасады, соларға байланысты заттардың, өндіріс, еңбек құралдарының, еңбек өнімінің процесінің атауларын білдіреді. Мұндай сөздер белгілі кәсіппен шұғылданған адамдардың арасында қолданылады да, көбінесе, солардың өздеріне ғана түсінікті болады. Қазақ тілінде кәсіби сөздердің мынадай түрлері бар:
Балық шаруашылығына байланысты кәсіби сөздер: бекіре, сазан, табан, айнакөз, итбалық, қауақ, лақаш, лақа, табан балық, қарагөз (вобла), ақ қайран (лосось), қарабүрге (н) (сазанның кішісі), лапыш, (сазанның үлкені), тыран (тарань), қара балық (лень), сапа, ақ балық, көксерке, ақмарқа, қаяз, сүген, промсол, сүймен т.б.
Мақта шаруашылығына байланысты кәсіби сөздер: жегене, жегенелеу, көсек, күнжара, қауашақ, мақташы, мақта теру, сүдігер, мақта майы т.б.
Қызылша шаруашылығына байланысты кәсіби сөздер: ас қызылша, еркек қызылша, қант қызылшасы, сірне, гүлдеулі, тоспа, жүйек т.б.
Темекі шаруашылығына байланысты кәсіби сөздер: булықтыру, бүркеніш, жал, қурай, темекіші, созақ, қурай т.б.
Бау-бақша және суармалы егіс шаруашылығына байланысты кәсіби сөздер: алқа, шабдалы, әнжіл, орман, ақаба, кесе т.б.
Сонымен бірге қазақ тілінде саятшылыққа, қол өнеріне, тігіншілікке, дәрі-дәрмек өсімдіктерін өсірушілікке, бұғы-марал, құс шаруашылығына тән көптеген кәсіби сөздер болады.
Ж.Досқараев "Арал, Каспий балықшыларының тіліндегі кәсіби лексиканың материалдары" деп аталатын еңбегінде балық шараушылығына қатысты мынадай мысалдар келтіреді:
Арал, Каспий балықшыларының тілінде: қабадан ау, ергенек, сүзекі, багор, ұшат (ушат), ешек, итергіш, көңге т.б.
Шалқар балықшыларының тілінде: бентр, сатыағаш (кейде баспа), сақ, ырғақ, шелек, басқыш саты, сырғыш былғауыш, шығыр т.б.
Шалқар балықшыларында сүзбе ау, құрма ау, морда моржа, кәрі ау сияқты аудың түрлері бар, березент шаң, цемент шаң, қарағай шаң сияқты үш түрлі шаң бар. Қайыққа адам отыру үшін салынған ағашты азына демейді, кергіш ағаш дейді. Жергідікті тұрғындар "балық қуыру" дегенді "жарить жасау", "жарить жасадық" деп көбіне орысша айтады.
Жылым - үлкен ау (сүзекі, сүзгі, сөкі). Қостанай өңірінде басқа да нұсқаларын кездестіреміз: ат сүзгі, қол сүзгі. Жылым майлату - аудың молшылығы (балықтың көптігі); жылым шашу - суға салу, түсіру, аудың түрлері - тоспай, ықпа, жорамал; қодыраң - екі кісілік қайық, қол қайық, жаңса, қарма - балықтан жасалған тағам атаулары, қай - күшті теңіз желі, сабу - теңіздің тынық күйі, ығыс - ыққан мұздар (дрейфующий лед), тартым - аудың мұз бен қоқыстан тазарту процесі, аламан ау - кішігірім балықтарды аулайтын ау, батаға - балық кәсіпшілігі (рыбный промысел).
Кәсіби сөздерге жалпы халыққа бірдей түсінікті бола бермейтін, белгілі кәсіп немесе шаруашылық саласымен шұғылданатын адамдардың арасында ғана айтылып, соларға түсінікті сөздер мен сөз тіркестері жатады. Мысалы: балық шаруашылығында кездесетін кәсіби сөздерге қабадан ау - талдан иіп жасалған ау түрі; ақаншы - қызыл балық аулаушы адам, инелік - ау тоқитын ағаш ине т.б. жатады.
Қазақ тілінде кәсіби сөздер мол кездеседі. Оларды кәсіби-өндірістік мәніне қарай үлкен екі салаға бөлуге болады:
1. Шағын кәсіпке (балташылық, ұсталық, өрімшілік, тоқымашылық, зергерлік, ою-өрнек т.б.) байланысты сөздер. Мысалы: темір ұстасының құрал атаулары: тарақ балта (жүзі кедір-бұдыр балта); керме ара, пышқы, шербек, аталғы (ойық жүзді шот), ыңғуыр (ағаш оятын құрал), үскі (кереге көгін тесуге арналған біз) т.б.
2. Ірі кәсіпке байланысты сөздер. Оған мал, астық, балық, аңшылық, бау-бақша, күріш, темекі, мақта, қызылша шаруашылығына байланысты сөздер жатады. Мысалы. қоза, шиіт, ақ шиіт, терімші, арам шақа (мақта бермейтін бұтақ), балдақ (мақтаның сабағы), көсек (мақтаның қабығы), құлақ (мақта қауашағының бір бөлігі), пәрік (мақта жапырағы), өсім су, ызғар су, шиіт майы т.б.
Кәсіби сөздер таралу сипатына қарай да екіге бөлінеді:
1. Жалпыхалықтық сипаттағы кәсіби сөздер: жүгері, қарбыз, қауын, арпа, бидай, сұлы, мақта, шортан, жайын, ау, қайық, сүзгі, тор т.б.
2. Диалектілік сипаттағы кәсіби сөздер: үлкен арық атаулары: айғыр жап, әнер, жан арық, желке арық, қазына арық, оман арық, өстен арық т.б.; кішкене арық атаулары: бал арық, бау арық, жап, жандарма, желі, жоя, жүйек, қарық, қол арық, қол жап, қолшық, құлақ арық т.б.
Кейде бұларды прогрессивті және регрессивті кәсіби сөздер деп те атайды. Прогрессивті кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы жоқ, жалпыхалықтық сипат алмаған сөздер. Бұған балық, егін, мақта т.б. шаруашылығына байланысты сөздер жатады. Прогрессивті кәсіби сөздер әдеби тілден орын ала алатын, оны толықтыратын сөздер. Мысалы: сақман, сақманшы, пісте, көшет т.б. Ал регрессивті кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы бар, сол себепті әдеби тілге ене алмайтын, әдеби тілді керісінше, шұбарлайтын сөздер. Мысалы: қияр (бәдірен, бадыран, огурцы, огурец, әгүршік), асқабақ (аскелді), жүгері (дүмбіл, борми), шелек (бақыр, бедре), қызылша (ләблеме) т.б.
Қазақ тілі мамандары соңғы жылдары кәсіби лексиканы жиып-теріп, зерттеуге баса назар аударды. Бұл жайында газет-журнал беттерінде, жинақтарда көптеген ғылыми мақалалар жарияланды.
Қазақ тілінде кәсіби лексикаға байланысты кандидаттық диссертациялар, сөздіктер, ғылыми монографиялар жарық көрді. Осыған қатысты зерттеулерді алып қарастырайық. Мысалы: Ғ.Мұсабаев Современный казахский язык Лексика. (Алма-Ата, 1959, 75-бет); Лексика современного казахского языка (Автореферат докт. дисс. - Алма-Ата, 1960) еңбектерінде арнаулы лексика мен профессионалдық лексиканың айырмашылығын айта келе, бұларды профессионалдық және ғылыми терминологиялық лексика деп бөліп қарауды ұсынды.
Профессионалдық лексикаға белгілі бір адамдар тобының қызметіне байланысты немесе бүтіндей бір ауданның шаруашылық саласындағы ерекшеліктерді білдіретін жалпы лексиканың бір бөліміндегі сөздерді жатқызады. Мұндай кәсіби лексикалар етікшілікпен, аңшылықпен, балық шаруашылығымен, ағаш жұмысына байланысты, яғни белгілі кәсіппен шұғылданып жүрген адамдарға тән лексика екендігін атап көрсетті.
Қ.Айтазин Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы. - Алматы, 1973, 136-бет); Кейбір балық атаулары туралы атты мақаласында балық шаруашылығына байланысты кәсіби лексика ішіне енетін балық атауларының шығу, даму және қалыптасуына қатысты біраз ой-пікірін ортаға салған. Қ.Айтазиннің бұл еңбегінде дүние жүзінде жиырма мыңға жуық балық атауының бар екенін, осы кәсіптің кең өріс алып халықтар тілінде қыруар сөздер мен сөз тіркестерінің пайда болғандығын айта келіп, әр балықтың атауларын, оған түсініктеме бере отырып қай аймақтарда кездесетіндігін көрсетті.
Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев өз (Қазақ диалектологиясы Алматы: Ана тілі, 1991 ж., Үшінші басылым) еңбектерінде жергілікті жерде әр алуан кәсіптің, өндірістің туып дамуымен қалыптасып, соларға байланысты заттардың, өндіріс, еңбек құралдарының, еңбек өнімінің, процесінің атауларын білдіріп, осы сипатқа қарай екі үлкен салаға бөлуге болады, - деген.
Олардың бір саласы әр түрлі шағын кәсіпке және кәсіптік өндірістік сипаттағы сөздер деп бөлді.
Ә.Тәжімұратов (Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер, Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы. - Алматы, 1973) Киіз үй және оның жиһаздарына байланысты сөздер атты мақаласында көшпелі және жартылай отырықшы халықтардың арасында кеңінен тараған киіз үй атауларын, жасау-жиһаздар, киіз үйдің құрылыстарына жеке-жеке тоқталып мағынасын терең түсіндірген.
Б.М.Юнусалиев Қырғыз диалектологиясы (Фрунзе, 1976. 229-230-беттер) еңбегінде лексика топтарын, диалектілік терминологиялық лексика деп атайды да, оған туыстық атауларына байланысты сөздерді, құрылысқа, техникалық дақылдарға, бау-бақшаға байланысты терминдерді жатқызады.
М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаевтардың да (Қазақ тілінің стилистикасы. - Алматы, 1974) еңбектерін ерекше атауға болады.
Бұл ғалымдар диалектизм, кәсіби сөздерді стилистика мәселесімен тығыз байланыстырған. Бірақ диалектизм мен кәсіби сөздердің стильге қатысын бірдей деуге болмайды. Кәсіби сөздер, диалектизмге қарағанда көркем әдебиетте және стилінде көп кездесетіндігін айтқан.
М.Белбаева Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы (Мектеп баспасы. - Алматы, 1976. 76-77-беттер) еңбегінде кәсіби мамандыққа байланысты сөздер жасанды сөздер емес, белгілі кәсіптің ұзақ уақыт бойы дамуы нәтижесінде дамып, толығып отырғандығын айтады.
Кәсіби сөздерді қолданушы - жергілікті халық, сол себепті олардың халықтық сипаты, қоғамдық мәні бар делінген.
С.Арзымбетов (Русско-казахский сельскохозяйственный словарь, Алма-Ата, 1965), К.Куленов (Балық шаруашылығының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1971). С.Арзымбетов құрастырған бұл ауылшаруашылық сөздігінде арық-атызға байланысты біраз сөз кездеседі.
А.Айғабылов (Профессиональные слова плодоовощеводства в казахском языке: Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1976) еңбегінде дәнді дақылдарға байланысты кәсіби сөздер, оның ішінде дәнді дақылдардың бәріне ортақ сөздер, жүгерінің түрлері, бидай, тары, күрішке және бау-бақша егістігімен байланысты сөздерді зерттеген.
Ш.Сарыбаев, О.Нақысбеков Қазақ тілінің аймақтық лексикасы (Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы. - Алматы, 1989) кітабында диалектизмдерді лексика-семантикалық топтарға бөліп, кәсіби сөздерге түсінік берген.
Ғ.Себепов Түйе мен оның әбзелі туралы қазақша атаулар (Известия казахского филиала АН СССР, Серия языка и литературы, 1944, Вып. І.) атты еңбегінде ауыл шаруашылығына байланысты яғни оның ішінде түйе атаулары мен жабдықтарына жеке-жеке тоқталған.
Ж.Досқараев Арал, Каспий балықшыларының тіліндегі профессионалдық лексиканың материалдары (Вопросы диалектологии казахского языка. - Алма-Ата, 1958. Вып. І.) еңбегінде балық шаруашылығы дамыған елдерде ғана елдерде айтылып, басқа жерлердің тұрғындары үшін олардың бірқатары көпке дейін мәлім болып келгендігін, осы кәсіпке байланысты сөздерді жинауға арнайы экспедициялар ұйымдастырылып және зерттеу жұмыстары жазылуының нәтижесінде көптеген сөздер әдеби тілімізге еніп, пайдаға аса бастағанын айтады. Бұл салада алғаш рет материал жиып, мақала жазған диалектология ғылымының негізін қалаушылардың бірі Жұмат Досқараұлы Досқараевтың еңбегі ерекше орын алады.
Ә.Болғанбаев өзінің Қазақ тілінің лексикологиясы (Алматы, Мектеп, 1998) еңбегінде кәсіби сөздерге қысқаша мағлұмат беріп кеткен.
Қ.Айтазиннің тағы бір еңбегі - Каспий балықшыларының тіліндегі ау, құрал-сайман аттарымен байланысты кәсіби сөздер (Қазақ диалектологиясы. Тіл білімі институты. І шығуы). Бұл еңбекте осы балық шаруашылығына байланысты ау, құрал-сайман атаулары толықтырылып, мағыналары түсіндірілген. Бұл еңбекте Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институтының жыл сайын жасалған экспедициялардың жинаған материалдарының негізінде қарастырылды.
О.Нақысбеков Жергілікті халық тіліндегі арық-атыз түрлеріне байланысты қолданылып жүрген сөздер жайында еңбегінде халықтың ауызекі сөйлеу тіліндегі әдеби тілде баламасы жоқ, бірақ тілімізді байытуға бірден-бір өз үлесін қосатын сөздердің бірі шаруашылықтың түрлеріне байланысты қолданылатын кәсіби лексикалық диалектілерге, әр аймақтың шұғылданатын кәсібіне байланысты кездесетін кәсіби сөздерге тоқталып, кейбір лексикалық ерекшеліктері жайлы айтады.
Қазақ говорларындағы лексикалық ерекшеліктерді арнайы зерттеуге арналған жұмыстардан Т.Айдаров, Ә.Нұрмағанбетов, Ғ.Қалиевтардың еңбектерін ерекше атай аламыз. Осы еңбектерде диалектілік лексикалық ерекшеліктерді түрлі лексика-семантикалық топтарға бөліп, мал шаруашылығына байланысты қолданылатын кәсіби сөздерден де едәуір материалдар жинақталып көрсетілген.
Кәсіби сөздердің әдеби тілге қатысы жайында
Кәсіби сөздер белгілі территориялық аймақты ғана қамтып шектелуі жағынан диалект сөздерге ұқсайды. Диалектизмге жататын сөздердің әдеби тілде белгілі бір балама сөзі синонимі болады. Ал кәсіби сөздердің әдеби тілде ешқандай баламасы кездеспейді. Сондықтан кәсіби сөздер диалектизмдерден гөрі термин сөздерге біртабан жақын, өйткені кәсіби сөздер де негізінен бір мағыналы болады. Шаруашылықтың белгілі бір саласында белгілі бір аймақта ғана қызмет етеді. Қолдану жағынан кәсіби сөздер терминдерден сәл өзгеше болады. Кәсіби сөздерді белгілі бір территорияны мекендеуші тұрғын халықтың бәрі білсе, терминдерді әр жерде тұратын әрбір маманы ғана қолданады. Кәсіби сөздердің терминнен де, диалектіден де өзіне тән ерекшеліктері, себеп өзгешеліктері бар. Сондықтан да бұлар өз алдына лексикалық топ құрады.
Кәсіби сөздерді белгілі бір территорияны мекендеуші тұрғын халықтың бәрі білсе, терминдерді әр жерде тұратын әрбір мамандары ғана қолданады. Сонымен қатар кәсіби сөздер әдеби тілдің құрамына кіреді. Демек, кәсіби сөздердің терминнен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.