Сөздік құрамның кірме сөздер арқылы толығуы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«ФИЛОЛОГИЯ» ФАКУЛЬТЕТІ

«ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ» КАФЕДРАСЫ

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: «Сөздік құрамның кірме сөздер арқылы толығуы»

Орындаған: Жолдасбек Д.

Тобы: Фи-17-1к1

Қабылдаған: Ырсымбетова Н.

Шымкент қ., 2019 ж.

Жоспар:

Кіріспе

Түркі тілдеріне ортақ сөздер
Сөздік құрамның кірме сөздер арқылы толығуыОрыс тілінен енген сөздерАраб-парсы тілдерінен енген сөздер

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет

Кіріспе

Сөздік құрам ұлттың өзіне тән кәсібі мен қоғамдық, әлеуметтік тіршілігін тұтас сипаттайды. Ұлттың рухани және материалдық мәдениеті неғұрлым бай болса, оны жеткізіп, суреттейтін сөздер де соншалықты көп әрі күрделі болады. Негізінде ұлт тіліндегі барлық сөздер реестрге тіркеліп, түсіндірме сөздікке енеді.

Тілдің сөздік құрамының ең басты әрі тұрақты бөлшегі - негізгі сөздік қор. Сөздік құрам негізгі сөздік қорға қарағанда өзгергіш келеді, тілдің тарихи даму кезеңінде өзгеріп отырады. Сөздік құрамдағы бірліктер ұдайы өзгеріске ұшырап, қоғамдағы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты кей сөздер қолданыстан шығып отырған. Мысалы, комсомол, пионер, Ильич шамы, т. б. Керісінше архаизмдердің қайта қолданысқа енуі де кездеседі: әкім, мырза, ханым, т. б. Қоғамның дамуы мен ғылыми-техникалық өзгерістерге байланысты сөздік құрамы үнемі толығып, дамып, жаңарып отырады. Сөздік құрамның толығуының негізгі екі жолы бар: а) төл (тума) сөздер арқылы, ә) кірме сөздер аркылы жүзеге асады,

1. Қазақ лексикасының тума сөздер арқылы баюы. Туынды сөздер ана тілінің сөз тудыру тәсілдерінің негізінде пайда болған. Әдетте сөз тудыру тәсілі деп әрбір тілдің өзіне лайық қалыптасқан сөз жасау амалдарын айтамыз. Қазақ тілінің де өзіндік сөз жасау заңдары мен ережелері бар. Сөздік құрамдағы сөздердің басым көпшілігі сөз тудырудағы заңдар мен ережелер арқылы келіп шыққан. Қазақ тілінде сөз тудыратын негізінен екі түрлі тәсіл бар: а) морфологиялық немесе аффистік тәсіл; ә) синтаксистік тәсіл.

2. Қазақ лексикасының кірме сөздер арқылы баюы. Әрбір тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге тілдсрден де ауысып алу арқылы да өз тілін байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының ертеде даму тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста болғандығын көреміз.

Түркі тілдеріне ортақ сөздер

Түркі тілдеріне ортақ сөздерге бір кездегі жалпытүркілік көне лексикадан сақталып қалған, осы күнгі түркі тілдерінің бәрінде кездесетін сөздер жатады. Сондықтан олар жалпытүркілік сөздер деп те аталады. Жалпытүркілік сөздерден түркі тілдерінің туыстығын, бір тектен шыққандығын көреміз. Түркі тілдерінің туыстығы, сайып келгенде сол тілдерде сөйлейтін халықтардың шыққан тегінің бір екендігіне байланысты. Түркі тектес тілдер бір кездегі көнетүркілік ататілдің (негіз тілдің) диалектілерінен тараған.

Алайда, түркі тілдерінің өзара жақындығы бірдей емес. Әрқайсысының өзіне тән даму ерекшелігі болған. Мәселен, қазақ тілі бастапқы негіз тілден бірден шықпаған, онымен тікелей байланысты емес. Қазақ тілі негіз тілмен қыпшақ қауымына ортақ тіл арқылы ғана байланысады, жалпы түркілік сөздер әрбір түркі тілі лексикасының ең көне түріне жататындықтан, олардың негізгі сөздік қорының ұйытқысы болып табылады. Қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы бір буынды сөздер мен олардың негізінде туған байырғы сөздердің шығу төркіні түркі тілдеріне ортақ осындай сөздерде жатыр. Жалпытүркілік сөздердің мән мағынасы үйлес келгенімен, жеке түркі тілдеріндегі айтылуы, түр-тұлғасы бірдей бола бермейді. Бұл - әрбір түркі тілінің дыбыс жүйесіндегі ерекшелігіне байланысты. Мысалы: қаз. - тіс , өзб. - тиш , тат. - теш , ұйғ. - тиш , чеш , тувада - диш ; қаз. - жыр , қырғ. - алт . - ыр , тат. - иыр . т. б. Сол сияқты сөздердің түр тұлғасы үйлес келгенімен, мағынасы бірдей бола бермейді. Мысалы: бауыздау сөзінің түбірі бауыз қазақ тілінде жеке айтылмайды, ал башқұртта богоз, өзбекте бугуз, «тамақ, мойын» мағынасында жеке айтылады. [1]

Түркі тілдеріне ортақ сөздердің түрлері мынадай:

1. Адамның дене мүшелерінің атаулары: « Олар дүниежүзілік есімдердің қожасындай оның төбесіне шығып отырып алады да, «мынау ананыкі екен, мынау мынаныкі екен» деп бас қатырып жатпай, қайсысы аузына түссе сонысын алып баласына жапсыра салады» [2]

2. Мал атаулары: «Осы бай бізге не қыл дей береді; ұсақ-ұланы мен сексен сиыр , елу шақты арық-тұрақ жабағы- тай , бес жүз қойды қарауға екеуіміздің шамамыз келе ме?» [3]

3. Туыстық атаулар: «Сау ете қалды да ал кеп бұның аты-жөнін, әкесінің атын, қайдан шыққанын, кімнен туғанын, кіммен тұратынын, саяси көзқарасын, бала -шағасын түп-түгел сұрап шықты»

4. Жан-жануар, жәндік атаулары: «Ол мана шай ішкесін ойық оямын деп кетіп еді, әлі жоқ, қақпандарын ала кетіп еді, тышқан, күзен аулап жүрген шығар»

5. Табиғат құбылыстарының атаулары: « Қызболған су жылытып бермегесін, мен қар тастап жүрмін»

6. Түр-түсті, сапа санды білдіретін атаулар: « Байғұстың екі бөлмелі балшық үйі бар екен үйін балшық деп не қыласың, езі жылы , шамалы ағаш үйден таза »

7. Сан есімдер: « Бес қанат қара үйдің алдында қатпа қара кемпір жайбарақат жабағы жазып отырған, екі атты жерден шыққандай табан асты сау ете қалды»

8. Есімдіктер: «Ерігіп жүрген ешкім жоқ, жұрттың бәрінің шаруасы бар, сондықтан той болатын күнді жұртқа күні бұрын хабарлау қажет болды»

9. Қимыл атаулары: «Сонда да сеанс құдіреті ауруды өзі іздеп табады. Мен жайлы не ойласаңыздар да еріктеріңізде. Мен оны көңіліме алмаймын . Өйткені мен сіздерге жақсылық қана тілеймін »

10. Үстеулер: «Арада екі сағаттай уақыт өткенде операция басталып кетті: киіз үйдің ішінде Рәт ақсақал Бонапартты сүндетке отырғызып, бастырма астында Масақбай мен Дөржан қара қошқардың терісін сыпырып жатты»

11. Шылау сөздер: « Жас жағынан алғанда ол Әбдәшімнен бес жас кіші, бірақ , әкесі Әбдәшімнің әкесінен үлкен, сондықтан ол бұлардан өзін биік ұстауға, ақыл-кеңес беруге, керек жерінде дауыс көтеруге, тіпті, азаматтық право жағынан төмен тұрған бұлардың кейбір шектен шығыңқырап бара жатқан тентектеріне ауық-ауық қол жұмсап қоюына, тіпті, шешелерінен боқтауға да қақысы бар»

Сөздік құрамның кірме сөздер арқылы толығуы

Тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуін бір ғана өзіндік ішкі мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзіндік жоқ сөзді өзге тілдерден ауысып алу арқылы да тіл өзінің сөздік кұрамын байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының ертедегі даму тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста болғандығын көреміз.

Ел мен елдің арасындағы ежелгі достық қарым - қатынастың болғандығы ана тіліміздің сөз байлығының құрамынан айқын байқалады. Бір халық пен екінші халық ертеде тек мал-мүлік пен киім-кешек, ыдыс-аяқ сияқты заттарды ғана алмастырып қоймаған, соған қоса рухани байлық та, бір-біріне молынан ауысқан. Соған байланысты бір тілден екінші тілге көптеген сөздер кірген.

Қазақ халқының басынан кешкен ұзақ даму тарихында бірсыпыра елдермен араласып, әр кезеңде түрлі қарым-қатынастар жасағандығы мәлім. ертеде тәжік, өзбек, татар халықтары арқылы 8-11 ғасырда араб-парсы елдерімен, 12-13 ғасырларда моңғол халқымен күшті байланыста болса, 18 ғасырдан, яғни Қазақстанның Ресей қарамағына ене бастаған кезеңінен бастап күні бүгінге дейін орыс халқымен тікелей үздіксіз қарым-қатынас жасап келеді. Осындай ұзақ ауыс-түйіс мол байланыстан кейін қазақ тілінің сөздік құрамында қыруар шетел сөздері пайда болған.

Кірме сөздер дегеніміз - тілдің өзіндік сөзжасам тәсілімен емес, басқа тілдердің ықпалымен жасалған немесе олардан енген сөздер. Яғни сөздің дыбыстық тұлғасы да, мағынасы да өзге тілге қатысты сөздер кірме сөздер делінеді. Жер шарында өмір сүріп келе жатқан үлкенді - кішілі халықтардың қай-қайсысында болсын өзге тілдерден ауысып келген кірме сөздер көптеп кездеседі. Ғ. Мұсабаевтың пікірінше, аң атаулары, әсіресе, құс атауларының көпшілігі иран тіліне түркі тілдерінен ауысқан.

Қазақ тілінің сөздік құрамындағы кірме сөздер негізінен төрт халықтың тілінен енген:

1) араб тілі

2) парсы тілі

3) моңғол тілі

4) орыс тілі

2. 1. Орыс тілінен енген сөздер

Қазақ пен орыс халықтары қонысы мен өрісі ежелден іргелес, көрші елдер. Сол себепте бұл елдердің арасындағы сауда-саттық, шаруашылық пен мәдени байланыстар өте ерте кезден дами бастағандығы белгілі. 16-17 ғ. Қоныс араласуымен, сауда-саттықпен байланысты қарым-қатынастар күшейсе, 17 ғасырдың 30-жылдарынан бастап, Қазақстанның Ресей империясына бағынуы бұл байланыстарды одан әрі нығайта түскен. Осындай ұзақ уақыт үздіксіз қарым - қатынаста болу нәтижесінде орыс тілінен қазақ тіліне көптеген сөздер ауысқан. Бірақ біздің тілімізге енген орыс сөздерінің сыр-сипаты мен игерілу дәрежесі әрқашан да біркелкі болмаған. Сол себепті орыс тілінен ауысқан кірме сөздерді екі кезеңге бөліп қараймыз:

а) 1917ж. Қазан революциясына дейінгі кезең,

ә) Қазан революциясынан кейінгі кезең.

Қазан революциясына дейін енген сөздер.

Революцияға дейінгі кезеңде ауысқан орыс сөздері баспасөз арқылы жазба түрде тарамаған, көбінесе ауызша сөйлеу тілі арқылы енген. Сондықтан болса керек, бұл кезеңдегі кірме сөздер түгелдей дерлік қазақ тілнің дыбыстық заңдарына бағынып өзгерген. Қазіргі әдеби тілімізде революцияға дейін ауысқан орыс сөздері негізінен қазақ тілінің емлесіне сай, өзгерген қалпында жазылады. Бұл сөздерді мынадай топқа бөліп қараймыз:

а) тұрмыс қажетіне қатысты сөздер. Мысалы: «Дастарқан үстінде ашылмаған екі бөтелке «пшеничная» мен грузин коньягін көріп, жұмыс бабымен келген екеуінің ресми жүзіндегі сұстылық табан асты сұйылып сала берді»

ә) әкімшілік басқару ісіне байланысты сөздер. Мысалы: «Бұрынғы заманда бір болыс ел осы кезде бір сельсовет, сельсоветтің председателін біздің ауылдағы шал мен кемпірлер «болыс», «болысеке» дейді. »

б) ғылым мен мәдениетке, техникаға қатысты сөздер. Мысалы: «Жазылмаған заң бойынша өзгеше категорияға бөлінген төрт басшы - бастық, парторг, бас агроном және бөлімше меңгерушісі үлкен залға, жерге төсек салдырып, енді ғана емін-еркін қорылға кірісіп кеткен еді»

Қазан революциясына дейінгі қазақ тіліне енген орыс сөздерінің бірсыпырасы қазақтың төл сөздерімен синонимдік қарым-қатынаста жұмсала жүріп, көп жағдайда төл сөздерден басым түсіп, жалпыхалықтық сипат алып отырған.

Енді бір жағдайда қазақтың тума сөздері орыс тілінен ауысқан сыңарларын сөйлеу тіліне ығыстырып жіберген.

Ертеде ауысып келген орыс сөздерінің ішінде әртүрлі стильдік мән тудырып жүргендері де бар.

Қазан революциясынан кейін енген сөздер . Бұл кезеңде қазақ тілі үздіксіз байып, кемелденіп, жетіліп отырды. Оған орыс тілінің тигізген ықпалы зор. Орыс тілі бұл кезеңде бұрынғы Кеңес Одағындағы барлық ұлт тілдерінің фонетикасы мен лексикологиясын, морфологиясы мен синтаксисіне, стилистикасына, бір сөзбен айтқанда, тілдердің барлық жағынан дамуына үлкен ықпал жасап келді.

1950-60 ж. бері қарай қоғамдық жұртшылық санасында тілімізге кіріп кеткен орыс сөздерінің қазақша баламасын табу, болмаса оны жасанды түрде табу талабы көрініс бере бастады.

Республика тәуелсіздікке ие болған 1991ж. бастап, күнделікті тіршілікке, тұрмыс-салтқа сөздермен бірге, халықаралық мәні бар терминдік сөздерге балама табу талабы күшейе бастады.

2. 2. Араб-парсы тілдерінен енген сөздер

Түркі тілдеріне араб, прасы тілдерінен сөз ауысу процесі қазақтың біртұтас халық тілі қалыптасудан көп бұрын, орта ғасырлардың алғашқы кезінен басталады. Араб, парсы сөздері қазақ тіліндегі кірме сөздердің ең мол қорын жасайды. Олар тұлғасы жағынан да, семантикалық топтары жағынан да, қазақ тіліндегі игерілуі жағынан да әр түрлі дәрежеде.

Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің сөздік қорына енбегенімен, оның ішінде сөздік қордағы қазақтың тума сөзіндей ұзақ өмір сүріп, жаңа сөздер жасауға ұйытқы болған жасамыс байырғы сөздер көптеп табылады. Мысалы: ас, абырой, ар, зат, қызмет, ақыл, құдай, пайда, әйел, қас, баға, әл, азамат, дос, дау, хабар, аспан, бақыт, шаруа, дүние, т. б. Бұл сөздер кірмелігіне қарамастан, ұзақ өмір сүріп, сөздік қордағы сөздерге тән барлық қасиетке ие болған.

Бақыт, бақ деген сөздер араб тілінде бір ғана тұлғада (бәхт) айтылса, біздің тілімізге келіп, екі түрлі мәндес сөз болып қалыптасқан. Бақыт деген сөз көп замандар бойында халыққа әбден танылып, ең қажетті сөзге айналды.

Демек, араб-парсы тілдерінен енген көптеген кірме сөздер қазіргі кезде ана тілінің төл тума сөздеріндей болып, мәнді қызмет атқаратынын көреміз.

Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздер атқаратын қызметі жағынан өзара бірдей деуге болмайды. Бұларды негізінен төрт топқа бөліп қарауға болады:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.