Сөз және мағына

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

ДӘРІС МӘТІНДЕРІ

1. Лексикологияның зерттеу обьектісі. Сөз мағыналарының зертте луі. Семасиология. Сөз және мағына. Сөз мағыналарының түрлері
Лексикология - сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Ендеше лексикология тілдік сөздік құрамын тексеретін ғылым болып табылады.
Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл , түр - түстің және тағы да басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөз белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың барлығына бірдей ортақ түсінікті болып табылады. Адам өзі түсінген таныған заттарына, ұғымдарына атау тағады, оны күнделікті тұрмыста қарым - қатынас жасау, пікір алысу үшін қолданады. Тілдей әрбір сөз белгілі бір ұғымның, түсініктің атауы болады. әрбір сөздің білдіретін ұғымы сөз мағына сы делінеді.
Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу тәртібін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым - қатынаста ғы көрінісі, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін лексикология (гректің exxikos - сөздік + logos - ілім сөздерінен) дейді. Қазақ тілінің лексикологиясы - қазақ тілінің сөздік құрамын тексеретін ғылым.
Қазақ тілінің сөздік құрамы - халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, замандар бойы біртіндеп қалыптасқан, ұ заң дамуының жемісі.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап жан -жақты зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды - синхронды жай күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, Айтбаев, К.Хұсайын, Б.Қашиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Оразбаева, Ж.Манкиева т.б ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан қарастыра отырып, әр халықтың өткен тарихымен де байланыстырады. Тіл құбылыстарын диахронды және синхронды тұрғыдан зерттейді.
Лексикология тіл білімінің фонетика, грамматика сияқты салаларымен тығыз байланысты. Тілдің даму барысында лексикалық бірліктердің грамматикалануы өріс алып жатса, енді бірде сөз тіркестерінің бір бүтін лексикалық единицаға ауысу процесі қабат жүріп жатады. Мысалы, шығу төркіні жағынан о баста септік жалғауынан жасалған туынды үстеулер (таңға, күнде, түнімен т.б) қазірде түбір мен қосымшаға бөліп жаруға келмей, жылдасып кеткен. Бұның өзі лексикалық құбылыстар мен грамматикалық құбылыстардың бір - біріне ықпалының күшті екендігін байқатады.
Тілде белгілі бір дыбыс өзгере, сөздің де мағынасы түгел өзгеріске ұшырайтын әй, ол, өл, оң, аң, ау, сияқты сөздердің орт алуы, жоғарыда айтылғандай, лексикологияның тіл білімінің фонетика саласымен де байланысты екендігін көрсетеді.
Сөз мағынасын тек дамуымен, яғни жақсара түсу сипатында ілгері жылжуымен түсіндіру жеткіліксіз, сонымен қатар сөз мағынасының күңгірттенуі не мүлде ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі, тарылуы т.с. құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын танытады. Лексикология сөздердің шығу тегін қаратыратын этимологиямен де байланысты.
Лексикология ономастика ғылымымен де байланысып жатады. Ол кісі, жер су атауларын жеке объектісі ретінде қарастырады. Ол іштей кісі аттарын зерттейтін антропонимика мен географиялық жер су атауларын анықтайтын топонитика сияқты екі салаға бөлінеді.
Тіл қаттауларының ішінде сыртқы, яғни экстралитьистикалық факторлардың әсеріне ұшырағаны, өзгерімпазы - лексика саласы.
Лексиканың экстрелитвистикалық факторлардың әсерінен ғана емес, сол тілдің өзінің табиғи даму заңдылықтарына қарай, яғни ішкі лингвистикалық өзгерісі де болады. Бұлардың екеуінде диахрондық (тарихи) лекикология деп аталатын жалпы тіл білімінің сүбелі саласы зерттейді.
Синхрондық лексикология тілдің лексика қаттауының нақты бір кезеңдегі, дәлірек айтсаң, қазіргі кездегі статикалық қалып керін сипаттайды: Қазақ лексикологиясындағы синхронды - сипаттаманы бағыт қазақ тілі лексикалық жүйесінің осы заманғы даму барысын, сөздік құрамның баю, толысу жолдарын, сөздердің мағыналық және құралуын түрлері, экспрессивті стилистикалық мәнін, қолданылу сипаты мен аясын тексереді.
Пайдалынатын әдебиеттер
1.Ф.Оразбаева, Г.Сағидолда, Б.Қасым, Қазіргі қазақ тілі, Алматы - 2005 ж
2.М.Ә.Қараев, Қазақ тілі, Алматы - 1993 ж
3.К.Аханов, Тіл біліміне кіріспе Алматы 2002 ж
4.Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев, Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы Алматы - 1997

2. Сөздің лексикалық мағынаның негізі типтері. Сөздің негізгі және туынды мағыналар.Тура және ауыспалы мағына, нақты (деректі) дерексіз мағыналары. Еркін және фразеологиялық байлаулы мағына, синтаксистік шартты мағына, узалды (дағдылы) және оккозионалды (бір қолданар сөздердегі) мағыналары.
Түпкі мағына деп тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан қарағанда ары қарай бөлшектенбей түбір ретінде танылатын дербес сөздердің мағынасын айтамыз. Түпкі мағына алғашқы не бастапқы мағына ретінде қабылданады. Түпкі мағыналардың пайда бол у себебі көп жағдайда белгісіз болып келеді. Мысалы, от, су, күн, таң, жылқы, бар, теңіз сияқты сөздердің осы күнгі белгілі мағыналары тарихи қалай қалыптасқанын дәл басып айту қиын.
Туынды мағына түпкі мағынадай емес, басқа бір мағынаның қатысымен туған, пайда болу себебін түсіндіруге болатын, сөздің кейінгі мағынасы болып табылады. Туынды мағына өзін тудырған сөздің мағынасынан байланысын үзбейді. Мысалы, түбір қон сөзінің түпкі мағынасы қонақ, қоныс, қонақтау, қонаға, қоналқа сөздерінің туынды мағыналарында қашанда сезіліп тұрады. Туынды мағыналы сөздер қазақ тілінде өте мол. әсіресе, сөзжасам жұрнақтары арқылы туған сөздердің қазақ тілінің лексикасында алатын орны ерекше.
Сөздердің тіркесу сипатына қарай: сөздің еркін мағынасы,фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына болып бөлінеді. сөздің еркін мағынасы оның атауыш (тура) мағынасының негізінде пайда болады. Сөйтіп, атауыш мағынадағы сөздердің басқа сөздермен тіркесімділігі кең болған жағдайда туатын мағына еркін мағына деп аталады. Мысалы, жаңа сын есімі жаңа киім, жаңа ай, жаңа ұрпақ, жаңа жыл, жаңа үй т.б.; қатты сөзі қатты қыс, қатты адам, қатты сөз т.б. тіркестерде еркін мағынада қолданылып тұр.
Фразеологиялық байлаулы мағына - сөздің белгілі ғана сөздермен тіркесуі арқылы, яғни фразеологиялық тіркестерде берілетін лексикалық мағынасы. Фразеологиялық байлаулы мағыналарда кез келген сөзбен емес, санамалы арнаулы сөздермен ғана тіркесіп қолданылады. Мысалы, марғау кетті, мидай дала, мойыны жар бермейді т.б. фразеологизмдердің құрамындағы марғау, мидай, жар сөздері атауыштық мағынада емес, фразеологиялық байлаулы мағыналарда қолданылып тұр.
Синтаксистік шартты мағына. Сөздің сөйлемде өзіне дағдылы емес қызмет атқаруынан туатын ауыс мағынасы синтаксистік шартты мағына деп аталады. Синтаксистік шартты мағына сөздің ауыс мағынасының бір түрі. Мысалы, Жәрмеңке жастық уақыт өтіп кетіп, бұл күнде тоқталып тұр сол базарым (Ақан сері)
Қазақ тіліндегі сөздер бұл тәрізді ауыс мағынаға өте-мөте бай. Олар жағымды мағынада да, жағымсыз мағынада да қолданылады. Мәселен, Ыдысысың параның қотара құйса тоймайтын (Дулат) дегендегі параның ыдысы тіркесі де жемқорлықты білдіріп, шартты мағынада қолданылып тұр.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.
2..Болғанбайұлы Ә, Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997.
4..Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. А., 1984.
5.Белбаева М.Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. А.,1976.

3. Сөздің көп мағыналығы.Сөздердің көпмағыналығы, олардың пайда болу жолдары: Метафора.Метанимия, синекдоха. Қазақ тілінде сөз мағыналарының зерттелу жайы.
Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік кұрамдағы сөздердің саны көп болуымен ғана өлшеніп, мөлшерленіп қоймайды, сонымен бірге ондағы сөздердің семантикалық байлығымен де белгіленіп отырады. Дәлірек айтқанда, тілдін дамуы сөздік құрамдағы сөздердін санымен де, сапасымен де өлшенеді. Сөздің сапа жағынан дамығандығын көрсететін бірден-бір белгі - сөздің көп мағыналығы. Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуынан сөздің көп мағыналығы (полисемия) пайда болады. Сөздің көп мағыналығы - негізгі сөздік қордағы сөздерге тән қасиет. Неге десеңіз, бұлар - ұзак жылдар бойы өмір сүріп, тілде жана сөз, тың мағыналар жасауға ұйтқы болып келе жаткан байырғы тума сөздер. Сонын нәтнжесінде сөздік қордағы сөздер сан жағнан да, сапа жағынан да тұрақтанып әбден калыптасқан. Сондықтан да бұлар көп мағыналы болып кездеседі. Сөздік кордагы сөздер ен алғашқы пайда болған кезінде аз мағыналы болғандығы байқалады. Кейін талай заман өткен сайын, олар бұрынғы меншікті бір мағынасының үстіне жанадан бір я бірнеше косымша туынды мағыналарға ие болған. Мәселен, қанат алғашында кұстар мен шыбын-шіркейлердін ұшып-конатын дене мүшесін білдірген. Онан кейін балытың жузу мүшесін, киіз үйдін керегелерін (алты қанат ақ орда), Кеңес өкіметі тұсында ұшақтың қонатын және белгілі бір нэрсенін орналасқан шебі, екі жағы (футбол алаңының оң жақ, сол жақ қанаттары т.б.) мағыналарын білдіріп, көп мағыналы сөзге айналды.
Сөзге қосылған жаңа мағына басқа жақтан келіп, өз-өзінен жамала қалмайды. Әрбір жаңа мағына әр сөздің білдіретін мағынасынын айрыкша касиетінен, түрліше сыр-сипатынан келіп шыгады. Сөз өзінің білдіретін затын, едбылысын барлық касиегімен толык бірден камтып, суреттеп бере алмайды. Егер сөз өзінің білдірегін ұгымын барлык ерекшеліетерімен түгел жинақгап, бірден көрсеткен болса, онда сөз ауыспалы мағынада айгылмаған болар еді. Ал сөз ауыспалы магынада жұмсалмаган болса, онда тілде көп мағыналы сөздердін кездеспеуі мүмкін. Адам өмір шындығын уакыт озған сайын біртіндеп тани берген. Затгың бойындағы барлык ерекше белгілерді біліп болганнан кейін барып, ұғым дерексізденеді. Оларды білмей, менгермей тұрып, белгілі сөздер ауыспалы мағынада колданылмайды. Адам бір затты алғаш көргенде, ен алдымен, онын сыртқы қасиетгерімен танысады. Сол касиеттер кісінің сезім мүшелеріне әсер етіп өзінің ізін калдырады. Адамның санасындағы белгілі бір зат туралы түсінік басқа бір затпен де ұқсасып, байланысып тұрады. Сонын нәтижесінде екі заттың не сапасында я болмаса аткаратын кызметінде жалпы ұксастық пайда болады. Сол ұксастықтың негізінде адамдар ұқсас келген екі я бірнеше затгы бір атаумен атайтын болған.
Мәселен, судың асты мағынасындағы түп сөзінің казіргі қазақ тілінде мынадай мағыналары бар: І.Бір заттың төменгі, ішкі қабаты (ыдыстың түбі)
2. Өсімдіктің жер астындағы бөлігі (томардың түбін қопардық. З.Өсіп тұрған немесе қазып алынған өсімдік (бес түп отыргыздық). 4. Түкпірдегі, шеткі (түп бөлмеде отыр). 5.Адамныи шыққан тегі, арғы заты (Мен сол керей ішінде сіңген атаның баласы едім, түбім қазақ) (М.Әуезов).Бір нәрсенің жаны, қасы (Мәскеу түбінде фашистер талқан болды).
Сөздің негізгі мағынасы белгілі бір шындыкка байланысты жалпы тарихи практиканын негізінде жасалады. Сөздін туынды косымша магыналары тілдік фактілердің негізінде ойлау қабілетіне сүйеніп қолданудан кейін шығады. Өмірдегі танылған әрбір ұғым жана атаумен атауды керек етеді. Ен алғашқыда бір сөз бір гана ұғымды я құбылысты білдіру үшін жұмсалган болса, кейіннен ол әлденеше ұғымды білдіру үшіи қолданылады. Бұган, біріншіден, адам баласынын өмір зандылыгын терен тануы, білуі, сезінуі әсер еткен болса, екіншіден, онын мағына жағынан колданып дамуына, оның алгашқы тура мағынасы негіз болған. Мәселен, адамзат пен жан-жануарлардык көру мүшесін көз деп атаймыз. Сонымен қатар иненің көзі, есіктің көзі, терезенің көзі, күннің көзі деп те колданамыз. Түптеп келгенде, осылардын семантикалык жағынан байып көбеюіне себеп болған сөздін ең алғашқы атауыш (еркін) мағынасы екендігі даусыз.
Сөздің семантикалық құрылысы неғұрлым күрделі әрі бай болса, соғұрлым олардын (көп мағыналы сөздердің) тілдегі атқаратын кызметі де күшейе бермек. Әсіресе көп мағыналы сөздер сөздік құрамдағы синонимдердін көбеюіне үлкен ыкпал етіп отырады.
1.Метафораның тілдегі қолдану сипатына қарай: 1.Тілдік метафора. 2. Поэтикалық метафора деп аталатындығы.
2.Поэтикалық метафораның өз ішінен 1. Тұрақты метафора, 2. Жеке қолданыстағы метафора болып екіге бөлінетіндігі.
3.Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша да өзгеретіндігі. Бұл ретте заттар мен құбылыстардың атқаратын қызметтерінің ұқсасатығы негізге алынатындығы.
4. Заттар мен құбылыстар уақыт немесе кеңістік жағынан іргелес , шектес болуы да ықтимал. Олар осы негізде бір атауға ортақтасып, көп мағына тудырады.
Метафора. Сыртқы не ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы, қимылындағы не атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап, бір зат атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы метаофра (гр. metaphora ауысу) деп аталады. Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқ-сату заңы жатыр. Метафора қолдану сипатына қарай негізінде екі түрге бөлі-неді: а) тілдік (сөздік) метафора, ә) поэтикалық (сөйлеу кезінде туатын кон-текстік) метафора.
Тілдік (сөздік) метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантика-лық шеңберін кеңейтіп, әрдайым үздіксіз дамытып отырады. Тілдік метафора жалпыхалықтық сипатына қарап дәстүрлі метафора деп те айтылады. Мысалы:
1. Боржабай орта бойлы, жуантық денелі, қалың ерінді кісі (С.Мұқанов)
2. Қалың жұрттың алдында сөйлеп көрген пенде емес едім (М. Иманжанов)
3. Тасада өскен балапан қарағайлар мен шоғыр бұталар да нық көрінеді (Т.Ахтанов)
4. Жарасбай кіреді. Өлмес тура келіп Жарасбайдың тымағын, белбеуін алып керегенің бас жағына қояды (М.Дулатов)
5. Қазір дәл осы ой созыла түсіп, тізесіне салып қойған кітап ашулы бетімен елеусіз қалған бір кезектеп, камераның есігі шапшаң ашыла бастады (М.Әуезов Абай жолы).
Тілдік метафора мынадай ұқсастықтар негізінде тууы мүмкін:
а) тұлға ұқсастығы. Мысалы: қанат - құстың қанаты, ұшақтың қанаты, құл-ақ - адамның құлағы, қазанның құлағы, домбыраның құлағы, жон - малдың жоны, таудың жоны;
ә) қимыл ұқсастығы. Мысалы: аяқ - адамның аяғы, үстелдің аяғы, серік - адамның серігі (жолдасы), жерсерігі;
в) ұғымдардың бір-біріне қатыстылығынан туатын ұқсастық. Мысалы: жіңішке - жіңішке жіп, жіңішке бел, жіңішке өзен, сұлу - сұлу адам, сұлу табиғат, ащы - ащы тұз, ащы зар, ащы өмір, өткір - өткір пышақ, өткір ой, құлау - аттан құлау, емтиханнан құлау, қану - шөлі қану, айызы қану, ұйқысы қану т.б.
Тілдік метафора уақыт өткен сайын күңгірттеніп, атауыш мағынаға ие болып кетеді.
Мысалы: адамның беті - кітаптің беті; адамның көзі - иненің көзі деген-дегі бет, көз сөздері қай қолданыста болсын атауыш мағыналарға ие болып тұр.
Поэтикалық (контекстік) метафора ойды әсерлі әрі айқын етіп жеткізу үшін қажет. Ойдың көркемдігі жалпы халыққа таныс суретке құрылуымен тығыз байланысты. Метафораның бұл түрі көркем шығармаларда кездеседі.
Мысалы: Ойламай біздің қазақ текке жатыр,
Бір іске жанаса алмай шетте жатыр.
(М.Жұмабаев)
2) Беріспейсің бермейсің,
Жауға алмас сермейсің.
(Н.Байғанин)
Бір кезде мақтаны ақ алтынға, көмірді қара алтынға, астықты сары алтынға балап жай қолданған болсақ, бүгінгі таңда осы метафоралық теңеу-лер әдеби тілімізге әбден сіңісті болып, біржола орнығып алды. Жекелік қолданыстан гөрі, қазір жалпыхалықтық қолданысқа актив болып ауысты. Бірақ мұндай метафоралар барлық жанрда жалпылама кездесе бермейді, көбінесе белгілі бір жанрға телінді болады. Әсіресепоэзияда жиі кездеседі. Сондықтан метафораның бұл түрін поэтикалық метафора деп айтамыз.
Жеке қолданыстағы (индивидуалды) метафора белгілі бір ақынның я жазушының туындысында өмір сүреді. Бұлар сөздікте сөздік мақаланың мазмұнына ене алмайды. Белгілі конексте ғана ұшырасатын сөздің келтірінді мағынасы қашанда әр автордың өзіндік ерекшелігін көрсетеді. Сондықтан да келтірінді мағына әрдайым құбылмалы болады. Мысалы:
Жастықтың оты жалындап,
Жас жүректе жанған шақ.
Талаптың аты арындап,
Әр қиынға салған шақ.
(Абай)

Жақсылық ұзақ тұрмайды,
Жамандық әр кез тозбайды.
Үміттің аты елеріп,
Қос тізгінді созбайды.
(Абай)
Осындағы жастықтың оты, жас жүрек, талаптың аты, үміттің аты, деген метафоралық қолданыстар әр ақынның өзіндік қолтаңбасын танытады. Сондықтан да бұл тәрізді метафоралар жалпыхалықтық емес, жеке қолдныстағы (индивидуалды) метафора деп аталады.
Бақылау сұрақтары:
Сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуының бір тәсілі - метонимия.
Өзара іргелестігі, шектестігі нәтижесінде бір зат атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты туатын ауыс мағына метонимия деп аталады.
Метонимия мынадай іргелестік, шектестіктер негізінде тууы мүмкін:
а) қимыл, әрекет пен оның нәтижесінің шектестігі. Мысалы, бояу, егеу, сайлау, жайлау, жабу, ою сияқты сөздер әрі қимыл атаулары, әрі зат атаулары болып екіжақты қызмет атқарады. Бұлар алдымен іс-әрекет атауы болып қолданылған да, кейін соның нәтижесі ретінде заттық сипат алған. Мысалы: Өз үйінде ою оюламаған адам кісі үйінде кесте тігеді (мақал) дегендегі ою сөзінің заттық ұйымы сол сөз білдіретін іс-әрекеттің нәтижесінде туғаны сөзсіз. Сол сияқты түйеге қыста жабу жабу керек дегендегі алғашқы жабу деген сөз соңғы етістіктен кейін жасалған;
ә) зат пен оның ішкі мазмұнының шектестігі. Мысалы: Қазан піскенше бәрі машина көруге кетті (Ғ. Мұстафин) дегендегі қазан тамақ (ет) орнына жұмсалып тұр. Мектеп сөзі бастауыш, орталау, орта дәрежелі білім беретін оқу орнын да, сонымен бірге сол оқу орны орналасқан үйді де білдіреді. Мысалы, Штаб қыстақ шетіндегі бұзылған мектепке орналасқан еді. (Б. Момышұлы);
б) материал мен одан жасалған заттың шектестігі. Мысалы: алмас сөзі қатты асыл металл ұғымын да, содан жасалған "өткір қару - қылыш " дегеңді де білдіреді. Құндыз деп өзен-көлде тіршілік ететін кішкентай аңды да, сонымен бірге осы аңның бағалы терісін де айтамыз. Құлан қырда, құндыз суда (мақал);
в) жалқы есімдердің оларға қатысты қимыл-әрекет атауларымен байланыстылығы. Қазақ тілінде кейбір кісі аттары мен жер-су атаулары есімге айналып, белгілі сөздердің контекстік синонимі ретінде жұмсалады. Мәселен, Қарабай, Шығайбай, Қарынбайлар сараңдықтың бейнесінде айтылады. Асанқайғы - сарыуайымға салынушылықты білдіреді. Қозы Көрпеш пен Баян сұлу, Қыз Жібек пен Төлегендер - шынайы сүйіспеншіліктің бейнесінде қолданылады. Белгілі контексте Алдаркөсе - айлакер, қу дегеннің, Қожанасыр - аңқау, аңғырт дегеннің синонимі ретінде жұмсалады. Сондай-ақ, Жерұйық, Жиделібайсын, Мысыр шаһары тәрізді жер-су атаулары да белгілі контексте жайлы қоныс, құтты мекен ұғымын білдіреді;
г) сапалық сын есімдер мен олардың заттанған мағыналарының байланыстылығы. Мұны түсті білдіретін кқызыл, ақ, көк, қара сияқты сапалық сын есімдердің заттанған мағыналарымен шектестігінен айқын көреміз. Мысалы, қара сын есімінің заттанған мағыналары мынадай: "қарайып көрінген нәрсе, зат" - Ұрғызбаған соң алыста көрінген бір қараны қайыра қуды (Ғ. Мұстафин); "тірек, сүйеу" мәнінде - Алды-артында қара жоқ. Бұл кедей бізден көп пе еді (Қамбар батыр).
д) автор мен оның шығармасының, болмаса шығарма аты мен оның ішкі мазмұнының байланыстылығы. Мысалы: Абайда жалпы суреттеме (оқушының көз алдына белгілі бір суретті елестету) тәсілі күшті берілген (Р. Сыздықова). Бұл сөзді (сой сөзі туралы) қазақ жерінің екінші қиыры Аягөзде туып-өскен, бар өмірін сол өлкеде өткізген Дулаттан да кездестіреміз (Р. Сыздықова) дегенде, Абай, Дулат есімдері арқылы олардың шығармалары еске алынып тұр.
е) іргелес заттық ұғымдардың шектестігі. Мысалы: Бір Абай емес, биылғы жылы отырған бай ағайын, көп ауыл тегіс қаралы (М. Әуезов) дегенде ауыл - ел орнына, Көпей жеңгемнің қолын сағынып жүрмін (Ғ. Мүсірепов) дегенде қол - дәт, ас орнына; Ән салды қасылысып қыздардағы, Биікке алтыбақан құрысып ап (Б. Майлин) дегенде алтыбақан - осы аттас халық ойынының аты орнына қолданылып тұр;
ж) жалқы есімдердің бір-бірімен шектестігі. Мысалы: Түс ауа Семейден шыға, Абай қайдасың деп тартып кеттік (газеттен) дегенде Абай - ақын атындағы ауданның атын білдіріп тұр. Абылай хан мен Төле бидің қиылыскан жерінде "Балалар әлемі" орнасқан (газеттен) дегенде белгілі тарихи қайраткерлердің аты олардың есімімен аталатын көшелердің орнына қолданылып тұр.
Синекдоха. Сөздерді ауыстырып, қолдану арқылы көп мағыналы сөздер тудырудың бір тәсілі - синекдоха. Зат пен құбылыстың іргелес, шектес келіп, бір атауға ортақтасып ауысып қолданылуы жағынан синеқдоха метонимияға біртабан жақын тұрады. Мұндағы басты белгі бүтіннің орнына бөлшек, көпшенің орнына жекеше, жалпының орнына жалқы немесе керісінше алмасып айтылады. Ауыспалы мағынада қолданылған сөздерде астарлы мән, тартымды образ жатады. Синекдоха тәсілі сөздердің мағыналық жағынан түрленіп өзгеруіне үлкен ықпал етеді. Мысалы: Сырдың бойынан, қырдың қойнынан өре түреленген өңшең жалбағай тымақтар тұс-тұстан қалың қолға қосылып кетті (I. Жансүгіров). Топта отырғандардың көбі қатқан тондар, жалба жеңдер, арық пішіндер (Б. Майлин). Әуелгі байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық (мақал).
Осындағы тымақ, тон, жең-дегендер өздерінің тура мағыналарынан басқаша айтылып бүтіннің бөлшегі ретінде адам деген ұғымды бейнелеп тұр. Тымақ арқылы жиналғандар тобыр, кедей-кепшіктер екендігін бірден танытады. Ақ жаулық, орамал тартқандар дегеннен әйел қауымын түсінеміз. Бөрік кигендер деген тіркестен ер азаматтарды түсінеміз. Мұнда ақын-жазушылар адамдарды киген киімдері арқылы суреттеуді олардың сыртқы көріністерін образды бейнелеудің ұтымды құралы етіп пайдаланған. Астарлы сөз, бейнелі мағьша адам баласының жан сезіміне күшті әсер етеді де, оны тез баурап алады. Сондықган синекхода тәсілімен сөз мағыналарын езгерту амалдары көбіне-көп көркем шығарма стиліңде кездеседі.
Бүтіннің бөлшегі ретінде қолданылатын сөздер де бірнеше контексте жұмсала жүріп, алдырында полисемияға (көп мағыналылыққа) айналатындары көп болады. Мәселен: тұяқ деген сөзден синекдоха тәсілімен ауысып қолдану арқылы мынадай мағыналар пайда болған: 1. Ұсақ мал, қой, ешкі деген мағына. Бір Мырзаханның қолында Бекбосынның отыздан аса тұяғы бар көрінеді (К. Оразалин). 2. Малдың жалпы есебі, саны. Қазынаға салмағы керек болса, маған тұяғы да керек (Ғ. Мұстафин). 3. Жалпы мал, түлік. Сырпылдап өрген тұяқ қаққан шоттай, Өк дейтін кетіп жатыр адам жоқтай (А. Тоқмағамбетов). 4. Ұрпақ, тұқым, бала. Асылымнан қалған жалғыз тұяқ деп, Асылбек деп атыңды өзім қойып ем (Б. Майлин).
Көз деген сөзден де бірнеше мағына туып қалыптасқан:
1. Туған, туысқан, ет жақын. Жыласуға көз жақсы, сыйласуға жат жақсы (макал). 2. Тұқым, ұрпақ. Сенен қалған жалғыз көз мына жатқан. Бұл да жігіт болды енді (Ғ. Сыланов). 3. Не нәрсенің нақ өзі, өз басы. Сонымен Қазыбек бұл жолы да шапқыншылыққа түскен балалармен қоса малдың көзі барының көзін, көзі жоғының толық төлеуін алып қайтады (Шешендік сөздер). 4. Жалпы көпшілік адамдар. Енді барлық көз Байжанға қадалды (Ғ. Мүсірепов). Үкі деген сөз ең әуелі жапалақ тектес құстың атауын білдірсе, кейіннен оның үлпілдек әдемі жүнін (қауырсынын) үкі деп атап кеткен. Құлжа деген сөз де бірде арқардың қошқарын білдірсе, бірде оның асығының аты ретіне айтылып жүр.
Тіліміздегі түтін, түңлік, шаңырақ деген сөздердің отбасы, үй деген мағынасы, қол сөзінің әскер, жасақ деген ұғымы басында бүтіннің бөлшегі ретінде ауыс мағынада жұмсалса, кейіннен олар тұрақты мағынаға ауысқандығы белгілі. Жазушылар өз туындысында жалпыға тым танымал, үйреншікті сөздерді жиі қолдана беруден мүлдем безеді. Ол үшін сол ұғымды басқадай жаңа тәсілмен бейнелеп жеткізуді мақсат етіп қояды. Мәселен, бас, жан, жақ, таңдай, көмей, жемсау, ми, қол, құлақ, мұрт, қабақ, ауыз, түс, бет, жүз, жүрек, аяқ, білек, карын, пішін дегеңдер белгілі контексте бүтіннің белшегі түріңде келіп, адам, кісі деген жалпы ұғымды білдіре береді. Бұлар көркем шығармада тартымды сөз түрінде қолданылып, айшықты көріністер жасауға негіз болады, бейнелі экспрессиві-эмоциялық мән тудырады.
Сөз мағынасының ауысуындағы жоғарыда айтылған типтердің халық тілінде алатын орны бірдей емес. Олардың бірқатары - жиі қайталанып отыратын, тұтас қауым қабыддап, дағдылы сипат алған мағыналар. Сөз мағынасы ауысуының мұндай түрлерін узуалды (лат. шиз әдеттегі, дағдылы) ауысу дейміз. Бұған тілдік метафоралық ауысудың, содан туған көп мағыналылықгың сөздікке енетін түрлері жатады.
Ал сөз мағынасы ауысуының сөйлеу үстінде, көркем шығармада, жеке авторлық сөз қолданыста туған метонимиялық, синекдохалық түрлері әдетте тілдің сөздік жүйесіне енбейді. Олар үнемі қайталап отыратын дағдылы ауыс мағыналар болмағандықтан, окказионалды (лат. occasionalis -- тосын, кездейсоқ) мағыналар деп аталады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.БолғанбайұлыӘ., Қалиұлы Ғ Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.А.,1997.
2 Кеңесбаев Ғ, Мұсабаев Ғ. Қазіргі казақ тілі (Лексика). А.,1975.
З.Аханов К.Тіл білімінің негіздері. А.,1993.
4. Белбаева М.. Қазіргі казақ тілі лексикологиясы. А., 1976

4. Лексикалық омонимдер, олардың көп мағыналы сөздерден айырмашылығы.Лексикалық омонимдер, жасалу жолдары. Омонимдердің түрлері: толық омонимдер, туынды омонимдер, сөз қолдану процесінде пайда болып отыратын омофондар, омоформалар, омографтар, паронимдер.
3.Омонимдердің стилмтикалық мәнгі, зерттелу жайы.
Тiл-тiлдiң лексикасында дыбысталу бiрдей де, мағынасы әр басқа сөздер бар. Мысалы: бiз. 1. Мен деген жiктеу есiмдiгiнiң көпше түрi (Мысалы: Той тойласақ, бiз тойлайық аясында алтын танңың); бiз. II. Бiр нәрсенi тесiп, жiптi немесе тарамысты өткiзу үшiн жасалған үшкiр құрал (мысалы: өткiрдiң жүзi,кестенiң бiзi, өрнегiн сендей сала алмас. (Абай). Дыбысталуы бiрдей, бiрақ мағыналары басқа-басқа сөздер оионимдер деп аталады.
Оминимдер әр түрлi тiлдерде бар. Мысалы, түркмен тiлiнде: бағ - "бақ, бау - бақша". Орыс тiлiнде мынадай омонимдер бар: лук I - "пияз", лук II - "садақ, жақ"; град I (город деген сөздiң варианты) - "қала", "град II - бұршақ"; брак I - "неке", брак II - "ақау, жарамсыз, бөлiнген"; ударник I - "мылтықтың шаппасының ұшы", ударник II - "екпiндi"; коса I - "бұрым", коса II - "шалғы орақ", коса III - "шығанақ, енсiз жарты арал"; кулак I - "жұдырық", кулак II - "ұсақ буржуазияның өкiлi" .
Полисемия мен омонимияны бiр-бiрiнен ажырата бiлу қажет. Бұларды бiр-бiрiнен ажырату проблемасы тiл бiлiмiнде өте-мөте күрделi мәселе болып саналады. Сөздiктерді жасауда бiрде-бiр лексикограф (сөздiк жасаудың маманы) полисемия мен омонимияны бiр-бiрiнен ажырату проблемасына соқпай өте алмайды. Алайда, полисемия мен омонимияны бiр-бiрiнен ажырату проблемасы барлық омонимдердiң күллесiне бiрдей қатысты емес. Мысалы, "ауаны iшке тартып, сыртқа шығарып тұратын дене мүшесi" деген мағынадағы өкпе сөзi мен "наз, ренiш" деген мағынадағы өкпе сөзiнiң омонимдес сөздер болғандықтан бұлар полисемиялы сөздерден оңай ажыратылады. Полисемия мен омонимияны ажырату проблемасының қиындығы полисемантизмдi сөздермен ұштасып, жапсарласып жатқан омонимдер қатысты, мысалы, "планетаның бiр түрi" дегендi бiлдiретiн ай сөзi мен "отыз тәулiк уақыт" немесе "жылдың он екi бөлшегiнiң бiрi" дегендi бiлдiретiн ай сөзi полисемантизм сөз деймiз бе, омонимдес сөздер деймiз бе?
Лексикалык омонимдерге ұксас баска тілдік кұбылыстар. Солардың бірі-омофондар (гр.һопик-бірдей, рһопс-дыбыс, дауыс). Омофон дегеніміз айтылуы бірдей, бірақ жазылуы екі түрлі сөздер. Егер омонимдер айтылуы да, жазылуы да бірдей, бірақ мағыналары басқа сөздер болып келсе, ал омофондар тек айтылуы бірдей болғанмен, шын мәнінде омоним емес сөздер, сондықтан олар жазуда әр түрлі таңбаланады. Тіл білімінде омофондардын шын ыәнінде омониндер еместігі ескеріліп, олар кейде жалган омонимдер, кейде сездердін айтылуындата ұксастыгына карап фонетикалык омонимдер деп аталады. Мысалы: көибе және көмбе сөздерінің омофондык сипатына тоқталық. Біреудің ыңғайына көшпеу мәніндегі болымсыз егістік көнбе сөзінін түбіріндегі н дыбысы өзінен кейінгі б дыбысынын ыкпалыпен м болып өзгеруі нэтижесінде көнбе сезі көмбе болып айтылады. Сөйтіп, ол меже, мәре мәніндегі көмбе сөзіне айтылуы жағынан ұксап, омофон болып табылады. Сол сияқты болады сөзі ауыз екі тілде болат болып, тұзшы, асшы сөздері ащы, тұщы болып айтылып, болат (катты асыл металл), дәмді білдіретін ащы, тұщы сездерімен омофон жасап тұр. Омофондар тек жеке сөздердің айтылуындағы ұксастыктан баска жеке сөздер мен сөз тіркестерінін айтылуындагы ұксастықтан да туады.
Мысалы: Жайлаған күйге жомарт, сарай жактан,
Кім білмес Адай, Серпер, Сарынжапты.
Алты хат Арабстан ферузасын
Айқара осынау бір сарын жапты (сонікі)
Науқас жай айтты мұңлы ентігіп-ақ,
Ойда жоқ ендігі сор, ендігі бақ.
Омонимге ұксас кұбылыстардын енді бір түрі - омографтар (гр.һотоз-бірдей, вгарһо-жазу). Омограф дегеніміз жазылуы бірдей болганымен, айтылуы бірдей емес сөздер. Олардын айтылуындагы айырмашылық негізінде екпінге байланысты. Мысалы: зат есім алма мен болымсыз етістік алмаиың жазылуы бірдей болганмен, алгашкысын айтканда екпін екінші буынга түсіп, олардын айтылуы бірдей болмай тұр.Зат есімдер салма, көрме, көрші сөздері мен егістікгер салма, көрме, көрші сөздерінің аркатынасы да осындай.
Омонимдер және оларга ұксас омофондар, омографтар белгілі бір контексте. әсіресе өлең сөздерде ой ойнактылыгын туғызады. Ақын-жазушылар оларды әзіл-калжың каламбур жасауға пайдаланады.
Мысалы: мәтіндегі омонимдік қатарларды салыстырамыз:
Айналасын жер жұтқан,
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас
Көл суалмас демеңіз (Бұхар жырау).
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.
2..Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997.
3.Кеңесбаев І, Ғ.Мұсабаев.Қазіргі қазақ тілі.Лексика. А, 1982.
4.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. А., 1984.
5.Белбаева М.Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. А.,1976

5. Лексикалық антонимдер. Лексикалық антонимдер, олардың түрлері, пайда болу жолдары, мәні, зерттелу жайы. Лексикалық табу мен эвфемизмдер, олардың пайда болу жолдары, өзіндік сипаты мен мәні.
Сөздердiң бәрi бiрдей өз ара синонимдес бола бермейтiнi тәрiздi кез келген сөз өз ара антонимдес бола бермейдi. Мысалы, киiм, дәптер, қарлығаш деген сөздерге қарсы мәндес сөздердiң (антонимдердiң) табылуы сөздер немесе сапалық белгiсi бар сөздер өз ара бiр-бiрiмен антонимдес болып келедi. Мысалы, әдетте ащы деген сапалық белгі тұщы деген сапалық белгi қарсы қойылып айтылады.
Антонимия құбылысы көбiнесе сапалық ұғымдармен шектелгендiктен, оның тiл-тiлде синонимия, полисемия құбылысына қарағанда, өрiсi тар болады. Анығырақ айтқанда, синонимдес сөздер мен полисематизмдi сөздер сөздердiң, тiл-тiлде жиi ұшырасатын болса, антонимдер көбiнесе сөздердiң белгiлi бiр тобына тән құбылыс болуына байланысты, синонимдер мен полисемантизмдi сөздерге қарағанда, әлдеқайда сирек ұшырасады.
Антонимдес болатын сөздердiң басым көпшiлiгi сын есiмдер. Мысалы: кәрi-жас, дұрыс-бұрыс, түзу-қисық, терең-саяз, адал - арам, оң-терiс,үлкен-кiшi, iрi-уақ, арық-семiз, жуан-жiңiшке, ыстық-суық, қалың-жұқа, жақсы-жаман, кең-тар, аш-тоқ, оңай-қиын, араз-тату т.б.
Зат есiмдерден антоним болатындар бiрен-саран ғана. Соның өзiнде олардың мағынасынан сапалық белгiнiң нышаны аңарылады. Мысалы: өтiрiк-шын, пайда-зиян, бақ-сор, бай-кедей.
Бұл тiлде антонимдес болған бiр тектес ұғымды бiлдiретiн сөздер екіншi тiлде антонимдес болмауы мүмкiн. Мұндай құбылысты туыстас тiлдердiң өзiнен де байқауға болады. Мысалы: түрiкмен тiлiнде ұлы-кичи (ұлы-кiшi) деген сөздер бiр-бiрiмен антонимдес сөздер. Ал қазақ тiлiнде кiшi деген сөз ұлы деген сөзге антонимдес бола алмайды, оның (кiшi) антонимi үлкен. Сондай-ақ, түрiкмен тiлiнде бейик (биiк) деген сөздiң антонимi пес (пәс), қазақ тiлiнде бұл сөздiң (биiк) антонимi аласа. Бұның себебi бiр ұғымды бiлдiретiн сөздiң мағынасы әрбiр тiлде, тiптi туыстас тiлдердiң өзiнде, бiр-бiрiне көп жағдайда тепе-тең бола бермейтiндiгiнен.
Табу негізінен алғанда этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен бірге оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар. Мифтік ескі наным - сенім бойынша атын тура атауға тыйым салынған сөздер тіл білімінде табу деп аталады. Табу- полинезей тілінің ta- белгілеу, pu-күллі, түгелімен деген сөздерден жасалған термин. Табу алғашында мифологиялық сенім-наным, қорқыныш сезімдерге байланысты қорытынды - тұжырымдамалар жасау нәтижесінде пайда болған. Осындай белгілі бір себептерге сай, тіл-тілде кейбір сөздер мен сөз тіркестерін өзінің тура атымен атамай, басқаша екінші бір келтірінді сөздерінен мүлде тұспалдап, алмастырып жеткізетін болатын. Ең басты принципі-сол құбылыспен заттың дәл атын атауға тыйым салу, -дейді Ә.Хасенов.
Өткен замандарда адамдар арасында өмірді жете танып білмеуі салдарынан зат пен оның атауының арасында табиғи байланыс бар деп қате түсінушілік болған. Мысалы, Аталардың аты аңыз әңгіме. Аюбай, Түлкібай, Итбай. Үш ағайынды.Аулы терең сай ішінде. Әңгіме құру, Иттер шулайды. Келін. Атакем Тәкемді зыттыра қуып барады екен, осы ауылдағы Жәкемдер бәрі соларға қарап үріп жатыр дейді. Сондай-ақ өзеннен су алуға барған әйел қасқырдың қойды жарып кеткенін көріп, пышақ алып бауыздайды, бірақ үйге әкелуге шамасы келмей қайын атасына былай түсіндіреді.
Сылдыраманың ар жағы, сарқыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп отыр екен, білемені жанымға білеп-білеп бауыздап келдім дейді. Сондағы сылдырама-қамыс, сарқырама-өзен, ұлыма-қасқыр, маңырама - қой, білеме-пыша, жанымға-қайра. Қайн аталарының аттары екен.
Қазақ тіліндегі табудың бір түрлері табиғаттың дүлей күшімен, адамды опат қылатын ауру аттарымен, қаскүнем жыртқыш аң-жәндіктермен байланысты шыққан. Жай түсті десек, оның адамға кесірі тиеді деп атамай жасыл деп атаған. Сол сияқты ауру аттары, жыртқыш аңдар, мысалы қасқыр-ұлыма, жылан-түйме, ала жіп, Сондай-ақ ұры алған, жоғалған малды ұрланды десек, мүлдем табылмайды деп, қолды болды дейді.
Бір затты құбылысты өз атымен атамай басқаша атаумен атау тек табумен байланысты емес. Сөздің ұғымы дөрікілеу, көңілге тиетіндей болып келген жағдайда да тілде бір сөз бір сөзбен алмастырылып айтыла береді. Мағынасы тұрпайы сөздің орнына сол ұғымды жұмсартып, жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер айтылады. Мұндай құбылыс тіл білімінде эвфемизм деп аталады. Ол сыпайыгершілік, әдептілікке негізделеді. Қ.т. эвфемизм тәсілімен сөз алмастырудың мынадай жолдары бар:
1.Ауру аттары алмастырылады. Мыс; рак-жаман ауру
2. Адамдардың дене мүшелерінің кем-кетік атаулары басқа сөздермен алмастырылады. Мыс; керең-құлағының мүкісі бар.
3. Үйлену мен тұрмыс құруға байланысты алмастырылатын сөздер. Тұрмыс құру, тұрмысқа шығу-құтты орнына қондыруғ баласын аяқтандыру.
4. Қоғам өміріндегі адамдардың бір-бірінің жағымсыз қарым-қатынастарына қатысты сөздер басқа сөздермен алмастырылады. Мысалы; аузы жеңіл, қолының жымысқысы бар.
Эвфемизмдер-ойды бейнелеп жеткізудің негізгі тәсілі.
Мағынасы жағымсыз тұрпайы сөздерді сыпайы сөздермен алмастырып қолданылатынымыз сияқты, әдепті сөздерді әдепсіз (дөрекі) сөздермен ауыстырып айту бар. Оны дисфемизмдер немесе какофемизм деп атайды. Д. Мағынасы жағынан э. Қарама-қарсы құбылыс.Мыс көп сөйлейтін адамды көк мыжың. Дисфемизмдер кеміту, қорлау, жаратпау ұғымын тудырады. Мыс; боқмұрын бала және т.б. Д. Әдеби тілдің үлгісіне жатпайды. Олар тек ауызекі тілде ғана ұшырасады.
Пайдалынатын әдебиеттер:
І.Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.А.,1997.
2 Кеңесбаев Ғ, Мұсабаев Ғ. Қазіргі казақ тілі (Лексика). А.,1975.
З.Аханов К.Тіл білімінің негіздері. А.,1993.
4.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер. А.,2004
.
6-7. Сөздік қор мен сөздік құрам. Қазіргі қазақ лексикасының құрамы, шығу арналары, қалыптасуы, дамуы. Қазақ тілінің сөздік құрамы, оның қалыптасуы мен дамуы, ерекшелігі.Негізгі сөздік қор, оның басты белгілері (тұрақтылығы, сөзжасамға негіз болатыны, жалпыхалықтығы) сөздік құрамда алатын орны, сөздік құраммен қатынасы, бір-біріне ауысып отыратыны. Сөз құрамының зерттелу жайы.
Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы сөздік құрам немесе лексика деп аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күн көрістіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Белгілі бір халықтың қоғамдық, шаруашылық, мәдени-тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым оның тілінің сөздік құрамы да бай болады деген сөз. Мәселен, 10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 100 000-ға жуық лексикалық тұлға (фразеологизмдермен қоса) енген екен. Бұған енбей қалған қаншама сөздер бар десеңізші! Алайда, сөздікке енген сөздердің бәрі бірдей осы тілде сөйлейтіндерге түп-түгел таныс болмауы мүмкін. Кейбіреуі танымал болғанменен,енді біреулері мүлдем бейтаныс болуы ғажап емес. Өйткені қазақ тілінің лексикалық құрамына ғасырлар бойы сақталып келе жатқан байырғы сөздер де, кірме сөздер де, кейін пайда болған неологизмдер мен термин сөздер де, диалектизмдер мен кәсіби сөздер де, қысқасы, тіліміздегі барлық сөздер кіреді. Мұның бәрін түгелдей жеке адамдардың білуі мүмкін емес. Осыншама мол сөздің қолданылу жиілігі, қалыптасу тарихы, атқаратын қызметі де бірдей емес. Соған байланысты сөздік құрам өз ішінен бірнеше топқа бөлінеді.
Сөздік құрамындағы сөздер қолдану жиілігіне қарай актив сөздер және пассив сөздер деп, ең алдымен екі салаға бөлінеді.
Актив сөздерге осы тілде сөйлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай, әрі олар жиі қолданатын сөздер жатады. Актив сөздер тіл дамуның белгілі бір кезеңінде осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ болып келеді. Бұған күнделікті өмірде өзіміз айтып, қолданып жүрген таныс сөздердің бәрін жатқызуға болады.
Пассив создерге түсiнуiн түсiнгенмен, бiрақ онша колдана бермейтiн сездер кiредi. Бұған әр гылымның өзiне тән тар көлемдегi терминдерi, көнерген сөздер, тарихи сездер, диалектизмдер, кітаби сездер жатады.
Сөздердiң актив және пассив кабаттарға бөлiнуiнде белгiлi дәрежеде шарттылық бар. Бiр заманда актив қолданған сөздердiң бiрқатары келесi бiр заманда пассив қабатқа ауысуы ықтимал. Мысалы: жаугершiлiк заманда жиi қолданылған атой салу, қорамсақ, адырна, кіреуке, дулыға, сауыт, шерiк, қол т.б. сөздер сол кездегi лексикалық актив қабатында болды. Әлеуметтiк құрылысқа байланысты хан, ханзада, ақсуйек, толеңгiт, жатақ, қарашы, болыс, майыр, онбасы, елубасы, жузбасы, қарашығын, шаңырақ салығы, барымта, шабарман, малай т.б. сөздер 18-19 ғасырлардағы лексикада жиi қолданылған сөздер. Бiрақ бұлардың бәрi де қазiргi қазақ лексикасының пассив кабатындағы сөздер болып табылады. Сол кезде халық тiлiнде актив қолданылған ай, жыл аттарын (наурыз, көкек, маусым, тышқан, қой, жылқы т.б.) Кеңес өкiметi жылдарында (1930-40 жылдардан бастап) халықтық көпшiлiгi (әсiресе жастар жағы) қолданбайтын болды. Кейiн республиканың тәуелсiздiк алуына байланысты бұл сияқты сөздер қайтадан лексиканың актив қабатынан орын ала бастады. Бұл мысалдардан лексиканың актив, пассив қабаттарындағы сөздердiң құрамы үнемi бір қалыпты болмайтынын, оның жылжымалы екенiн көремiз.
Сөздiк құрамдағы сөздер қолданылу сипатына қарай бiрнеше топқа бөлiнедi: 1) создiң әдеби және әдеби еместiгiне қарай: әдеби лексика мен диалектiлiк ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.