Дауысты фонемалар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Дауысты фонемалар

Орындаған: Джолмурзаева А.
Тобы: Фи-17-1к1
Қабылдаған: Ырсымбетова Н.

Шымкент қ., 2018 ж.
Жоспар:
oo Дауысты дыбыстар
oo Негізгі ерекшеліктері
oo Дауысты дыбыстың топтастырылуы
oo Дауысты фонемалардың қасиеті
oo Пайдаланылған әдебиет

Дауыстық керілу нәтижесінде, ауыз қуысынан кедергісіз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз. Дауысты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-біріне жанаспай жатуы арқылы жасалынады.
Дауысты дыбыстардың негізгі ерекшеліктері:
* дауыстылардың жасалатын орны - тамақ тұсы ;
* дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа сыртқа - біркелкі, баяу шығады;
* дауыстылардың ішкі сапасы - таза үннен тұрады;
* дауыстылардың үн сапасында - жаңғырық (резонация) мол болады ;
* дауыстыларды жан-жақты құбылтуға болады ;
* дауыстылар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауыссыздармен тіркесе алады .
Дауысты дыбыс тілдің қалпына қарай, жақтың ашылу қалпына қарай, еріннің қатысына қарай үш топқа қарастырылады.
Тілдің қалпына қарай дауысты дыбыстар жуан және жіңіке олып бөлінеді. Жуан дауыстылар (гуттураль) - тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жасалады. Оларды кейде тіл арты дауысты дыбыстар деп те атайды. Жуан дауысты дыбыстар: а, о, ұ, ы. Жіңішке дауыстылар (палаталь) - тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Оларды кейде тіл алды дауысты дыбыстар деп те атайды. Жіңішке дауысты дыбыстар мыналар: ә, е, ө, ү, і.
Жақтың ашылу қалпына қарай дауысты дыбыстар ашық және қысаң болып бөлінеді. Ашық дауыстылар - жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар деп атаймыз. Ашық дауыстылар мыналар: а, ә, о, ө. Қысаң дауыстылар - жақтың тар ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды қысаң дауыстылар деп атаймыз. Қысаң дауыстылар мыналар: ұ, ү, ы, і.
Дауысты фонемалар еріннің қатысына қарай еріндік және езулік болып бөлінеді. Еріндік дауыстылар - еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды еріндік дауыстылар деп атаймыз. Еріндік дауыстылар мыналар: о, ө, ұ, ү. Езулік дауыстылар - езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар деп атаймыз. Езулік дауыстылар мыналар: а, ә, е, ы, і.
Дауысты фонемалар бір буынды түбірде, сонымен қатар көп буынды сөздің бас (бірінші) буынында фонемалық мәні айқын да тұрақты көрінеді. Ал сөздің екінші буынынан бастап олардың фонемалық күші әлсірей береді. Бұл өзі екінші буыннан бастап кейбір фонемалардың таңбаларын алмастырып жазуға жол береді. Мысалы: өлең (өлөң), өнер (өнөр), өте (өтө), үлкен (үлкөн), үкі (үкү), кітап (кітэп), мұғалім (мүғалым). Мұндай сөзді жазылуынша айту ерсі болғанмен, мағынасын түсінуге көп кедергі бола алмайды.
Дауыстылардың айтылу, жазылуы ерекшеліктерін талдай келіп, жекелеген дауыстыларға мынандай мінездеме береміз:
А фонемасы тілде ең көп кездесетін көнеден келе жаткан фонемалардың бірі. Жазудағы таңбасы -- а.
А әрпінен басталатын сөздер көне түркі тілінде (Древнетюркский словарь (1969 ж. бойынша) к, т әрпінен кейін үшінші орында тұрса, қазіргі қазақ тілінде (Қазак тілінің орфографиялык сөздігі 1988 бойынша) үшінші орында тұр. Ал Қазак тілінің түсіндірме сөздігінде (10 томдық) 7-ші орында.
Сөздің басында және бас (бірінші) буында жазылатын а әрпі ылғи да а фонемасына сай келеді.
А фонемасы барынша ашық, жуан. Ал езулік күші ы, і фонемаларына қарағанда әлсіз, сондыктан да ол жуан (о, ұ) еріндіктерден кейін ашык
айтылады: отау, ұшақ, тұмау.
А фонемасы өзге жуан (о, ұ, ы) дауыстылар мен қатар сөздің барлык буындарында айтыла да, жазыла да береді. Айтуда кейде о-ға жуықтап кететінде кездері бар: ойбой (ойбай), ойқой (айхай), ойпырой (ойпырай), ойпұрмой (ойпырмай), айнолайын-айдолойұн (айналайын). Тіпті бұлар көркем шығарма текстерінде де кездеседі.
Жазуда а кейбір жіңішке дауыстылардың таңбаларымен қатар түзейтін тұстары бар:ділда, ләззат, кітап, қазір, қажет, қазірет, мейман, мейрам. Қазіргі кезде жазуына жуык дыбысталып жүрген мұндай кірме (араб-парсы) сөздерді қарапайым казак бірыңғай не жуан, не жіңішке айтпасқа лажы жок: ділдэ, ләзәт, кітэп, казыр-кәзір, кадыр-кәдір т.б.
А жеке тұрып сөз (а-од, а-эріп, а-дыбыс), сөздерге жалғанатын қосымша да (ат- а, сан-а, анам-а, балам-а, ойлан-а, ойландыр-а) бола алады.
Орыс тілінің а фонемасы екпін түсіп тұрған кезде қазақ тіліндегі а-ға жуық айтылады: бал, бар, зал, класс, квас, май, стаж, старт, шар, штамп. Ал акт, адрес, армия, бак, фактор, факел, шкаф сияқты сөздерде (кейбір, к, г, е, и дыбыстардың әсерінен) ауызекі айтуда ә-ге жуыктап кететіні байкалады. Дұрысы, а фонемасын анық айтуға тырысу керек. Қалган жағдайда екпінсіз а
әлсіреп (ә, е, и, ы дыбыстарына жуыктап) он шақты түрде (аллофон) айтылады. Мұны тілімізге ертеректе енген баркыт (бархат), бәтеңке (ботинка) облыс (област), самаурын (самовар), сияқты сөздер де аңғартады.
Қазіргі қазақ тілінде норма болып саналатын анкет, газет, контор, кординат, минут, секунд, пар, фанер, цифр, сияқты сөздердің соңындағы а-ның түсіп қалуының бір себебі осы екпінсіз а-ның әлсіреп айтылуынан деуге болады.
Қазақ тіліндегі шын мәніндегі ашық фонемалар -- а және ә. Бұлардың бір- бірінен айырмашылығы: біріншісі -- жуан, екіншісі жіңішке, яғни а тілдің кейін шегінуінен, ә ілгері жылжуынан жасалады. Ал еріннің қатысы жағынан бұл екеуі бір-біріне жуық.
Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде ә, о, ө, ұ, ү әріптері жалаң сөздердің бірінші буындарында жазылады делінген.
Ә фонемасының қазақ тілінде сирек кездесуінің (онда да, көбіне бірінші буында кездесуінің) басты себебін профессор Н.В.Юшманов, профессор Е. Д. Поливанов т.б. мамандар қазақ тіліне басқа күншығыс тілдерінен келген сөздермен байланысты қарастырады. Ал түркі тілдерінің дыбыс жүйесін тыңғылыкқы қарастырған соңғы монографияда ә фонемасының көнеден келе жатқаны дәлелденген.
Қазақ тілінде ә фонемасы сирек кездескенімен, көнеден келе жатқан төл дыбыстардың катарына жатқызамыз. Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінде 67 мың сөз бар десек, соның 19 проценті дауыстылардан басталады. Соның ішінде ә әрпінен басталатын сөздердің саны -- 870. Бұл жағынан а (4440), е (2249) болмаса, қалған дауыстылар бір -- біріне қарайлас. Орфографияға сәйкес ә эрпі барлығы 2,5 мыңдай сөздің бірінші уынында кездеседі.
Ауызекі сөйлеу тілінде ә фонемасы әлдеқайда көп қолданады.
С. Омарбеков пен Н. Жүнісовтың Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі (1985) деп аталатын оқу құралдарында қазіргі қазақ тілінің дыбыс жүйесін, әдеби айту нормаларын пайымдай келе, а және ә фонемаларын жан-жақты зерттейді: Әсіресе а мен ә дауыстыларының бірінің орнына бірінің қолданылуы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.