Дауыссыз дыбыстар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Дауыссыз фонемалардың құрамы, жасалу тәсілі

Орындаған: Алдабек Ә.
Тобы: Фи-17-1к1
Қабылдаған: Ырсымбетова Н.

Шымкент қ., 2018 ж.
Жоспар:
* Дауыссыз дыбыстар
* Дауыссыз дыбыстардың жасалуындағы ерекшелік
* Дауыссыз дыбыстардың топтастырылуы
* Дауыссыз дыбыстардың жасалу тәсіліне қарай бөлінуі
* Пайдаланылған әдебиет

Қай тілде болмасын тілдің дыбыс жүйесінде саны жағынан көбі, сапасы жағынан күрделісі дауыссыз дыбыстар болып келеді. Баршаға тән болғандықтан, қазақ тілінің дыбыс жүйесіндегі ахуал да осылай.
Дауыссыз дыбыс - өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан жасалатын дыбыс. Дыбыстарды айтқанда ауа сөйлеу мүщелеріне соқтығысып, олардан салдыр пайда болады. Дауыссыз дыбыстарда үнге салдыр араласады.
Дауыссыз дыбыстардың жасалуындағы ерекшелік:
* Дауыссыз дыбыстардың көпшілігі тамақ қуысында дыбыс желбезегінің кедергісіне ұшырамайды,сондықтан олардың көбінде үн болмайды, олар тек қарқынды ауа арқылы жасалады. Кейбіреулерінде ғана дыбыс желбезегінің аздаған кедергісінен пайда болған, көтеріңкі емес, тек бәсен, солғын ғана үн болады. Үні жоқ, тек қарқынды ауа мен салдырдың қарым-қатынасынан жасалған дыбысты көтеріп созуға, әуенін өзгертуге мүлде болмайды, себебі олардың естілуі күңгірт, төмен болады.
* Дауыссыз дыбыстарды жасауда дауыс шымылдығы жиырылып тұрады да, діріл пайда болмайды. Бола қалса да сәл ғана болып, дауыстың қатысы болмай, ауыз қуысындағы әр түрлі кедергі артикуляциялық мүшелердің (тіс түбі, қызыл иек, ерін, таңдай т.б.) бір-біріне соғылуынан пайда болған салдар ғана болады. Осы соқтығысудан пайда болған салдырдан (шу) дауыссыз дыбыстар жасалады.
* Дауыссыздарды айтқанда көмейде кедергіге ұшырамаған ауа ауыз қуысына өті күшті қарқынмен келеді. Дауыссыз дыбыстарды шығаруда күш ауыз қуысындағы кедергі мүшелерге түседі.
* Оларды дыбыстағанда ауыз қуысы тар ашылады да, жақ көтеріңкі келіп, ауыз қуысындағы ауа дауыстыларға қарағанда аз мөлшерде болады.
* Дауыссыздардың жасалуында ауаның ауыз қуысындағы сыртқа шығар жолы тосқауылды болғандықтан, ауа сыртқа қашанда әр түрлі кедергілер арқылы шығады.
* Үнсіз, қарқынды ауаның ауыз қуысындағы артикуляциялық мүшелердің толып жатқан бөгеттеріне соқтығысуынан пайда болған салдыр сөз ішінде буын құрай алмайды. Олар тек даысты дыбыстармен қатар тұрып, дауыстының үніне селбесіп қанаа естілуі мүмкін.
Дауыссыздар үн мен салдырдың қатысына қарай қатаң, ұяң, үнді болып бөлінеді:
* Ұяң - үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстар түрі. Олар: б,в,г,ғ,д,з,ж,һ
* Үнді - үн мен салдырдың қатысынан жасалып,бірақ салдырдан үн басым болатын дауыссыз дыбыс түрі. Олар: р,л,м,н,ң,й,у
* Қатаң - салдырдан жасалған дауыссыз дыбыс түрі. Олар: п,ф,к,қ,т,с,ш,щ,ч,х,ц
Дауыссыз дыбыстардың жасалу тәсіліне қарай шұғыл және ызың болып бөлінеді
Шұғыл дауыссыз дыбыстар - дыбыстау мүшелері бір-біріне жабысады да, бірден кілт ажырасып кетеді, осының нәтижесінде ауа сүзіліп, шұғыл шығады. Олар:п,б,т,д,к,г,ң
Ызың дауыссыз дыбыстар - дыбыстау мүшелерінің жымдасуынан емес, тек өзара жуысуынан, соның нәтижесінде, ауаның сүзіліп шығуынан болады. Олар: в,ф,ғ,с,ш,х,з,ж,һ
Ызың дауыссыздар мен шұғыл дауыссыздардың ерекшеліктерін бірдей қамтыған дауыссыз дыбыстар да болады. Оларды аффрикат дауыссыз дыбыстар деп атайды. Оған ч,ц дыбыстары жатады
Қазақ фонетикасындағы әр фонема сингармофонологиялық ерекшелігіне қарай үндесім белгілері анықталып, тіліміздің табиғатына сай жүйелі жіктеле бастады. Қазір қазақ тіліндегі дыбыстардың жіктелімі дауыс желбезегінің қатысына қарай қарастырыла бастады. Ғалым Ә.Жүнісбектің зерттеулерінде дауыс желбезегінің қатысымы жасалым белгі ретінде алынып, тіліміздегі дыбыстардың жасалым ерекшеліктері олардың тербеліс толқындары арқылы сипатталып жүр. Сонда дауыс желбезегі толық тербелсе -- дауысты дыбыстар, мол тербелсе - үнді дауыссыздар, жартылай тербелсе - ұяң дауыссыздар, ал тербелмесе - қатаң дауыссыздар жасалады. Дауыс желбезегінің жартылай тербелуі арқылы ұяң дауыссыздар жасалады десек, олардың басқа да үстеме жасалым белгілері бар екенін ескеру қажет. Ерін қатысына, іргелес дыбыстардың әсеріне қарай дауыссыз дыбыстардың да түрленімі әр түрлі болды. Бұрынғы фонетика оқулықтарында: Тілдегі дыбыстардың бір саласы тонмен байланысты: бұлар -- дауыстылар. Енді бір саласы салдырмен байланысты: олар - дауыссыздар. Дыбыс тонмен байланысты дыбыстар (дауыстылар) музыкалы болып келеді де, салдырмен байланысты дыбыстарда (дауыссыздарда) бұл қасиет болмайды -- деген анықтама берілетін еді. Дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына қарай үш топқа (қатаң, ұяң, үнді) бөлініп: Ұяң мен қатаң екеуі қосылып үнсіздер деп аталады. Үнділерді айтқанда дауыс басым болады да, салдыр кем болады, ұяңдарды айтқанда, керісінше, дауыстан салдыр басым болады, ал қатаң дыбыстарды айтқанда дауыстың қатысы (демек дауыс шымылдығының вибрациясы) болмайды деген қағида ұстанылды. Шұғыл (эксплозив) фонемалар: п, б, т, к, г, қ, д, ч, ц; Ызың (фрикатив) фонемалар: ф, в, с, ғ, ш, х, з, ж, һ, -- деп, үздікті-үздіксіз, жабысыңқы-жуысыңқы айырым белгілері арқылы жіктелді. Қазақ тілі дыбыс жүйесін жаңа бағытта зерттеудің ғылыми ұстанымдарын негіздеп берген ғалым Ә.Жүнісбектің шәкірттері де оның басшылығымен ғылым жетістіктеріне сай ізденіс жүргізіп келеді. Осы орайда, Ә.Бәйімбетованың тоғысыңқы дауыссыздардың дыбыстық түрленімі жөніндегі зерттеуін атап көрсетпекпін. Сөйлеу мүшелерінің өзара тоғысуы арқылы жасалатын тоғысыңқы дауыссыздарды сөйлеу мүшелерінің өзара жуысуы арқылы жасалатын жуысыңқы дауыссыздарға қарама-қарсы қойып, тоғысым-жуысым айырым белгілеріне назар аударады. Тоғысыңқы дауыссыздардың жасалымы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.