Картаны жасаудағы безендірудің рөлі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ Ж.НЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.С.ТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
О.А.Байқоныров атындағы Тау-кен институты
Маркшейдерлік іс ж.не геодезия кафедрасы
Карталарды безендіру
п.ні бойынша
050711 - "Геодезия ж.не картография"
мамандығына арналған
СТУДЕНТТІҢ П.НДІК
ОҚУ-.ДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Алматы 2009
2
Қ.И.С.тбаев атындағы ҚазҰТУ студенттеріне арналған 050711-"Геодезия ж.не
картография" мамандығы бойынша "Карталарды безендіру" п.нінің оқу-.дістемелік
кешені.
Құрастырғандар: Қалыбеков Т., Имансакипова Б.Б. Алматы: ҚазҰТУ, 2009. - 69 б.
Құрастырушылар : Калыбеков Турсын - т.ғ.д., профессор
Имансакипова Ботакоз Бекетовна - оқытушы
Аңдатпа. 050711 - 050711-"Геодезия ж.не картография" мамандығына арналған
"Карталарды безендіру" п.нінің Оқу-.дістемелік кешені студенттерге курстың өзіндік
жұмыстарын орындау кезінде, п.ннің теориялық бөлімі мен практикалық жұмыстарын
оқуға үлкен көмек көрсетеді. О.К ҚР ГОСО мазмұнына, квалификациялық
сипаттамасымен, типтік ж.не 050711-"Геодезия ж.не картография" мамандығының
оқу жұмыс планына с.йкес орындалған ж.не "Карталарды безендіру" п.нінің негізгі
мазмұнын ашып көрсетеді, бұл тұрғыда студенттердің п.нді ж.не оқу траекториясын
таңдауға жеңіл болады.
Оқу-.дістемелік кешені п.ннің оқу бағларламасынан (Syllabus), .дістемелік
материалдары, студенттердің өзіндік жұмыстары үшін оқу-практикалық материалы,
қажетті .дебиет тізімі, глоссаридан тұрады. Тестік ж.не бақылау сұрақтары курс
бойынша студенттердің өзіндік білімдерін бақылауға арналған.
О.К студенттерді білім мен творчествалық талаптануға, студенттердің өзіндік
жұмыстарын дер кезінде орындауға ж.не аудиториялық, аудиториядан тыс
уақыттарындағы жұмыстарын ұйымдастыруға талпындырады.
O Қ.И.С.тбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009
3
1 П.ННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS
1.1 Оқытушылар туралы м.ліметтер:
Сабақ жүргізетіндер: профессор, т.ғ.д. Қалыбеков Тұрсын,
оқытушы Имансакипова Ботакөз Бекетовна
Байланыс түрі ж.т. 2577163
Кафедрада болатын уақыты: ауд. 251 ТКМК
1.2 П.н туралы м.ліметтер:
П.н аты
Кредит саны
Өткізу орны
Карталарды безендіру____________
____3___________________________
__ ТКМ корпусы__________________
1 кесте
Оқу жоспарының көшірмесі
Бір аптадағы академиялық сағат
Курс
Семестр
Кредитт
ер
Д.ріс Зертханалық
сабақтар
СОӨЖ СӨЖ Барлығы
Бақылау
түрі
1 2 3 4 5 7 8 9 10
3 5 3 2 1 3 3 9 ЕМТИХАН
1.3 Пререквизиттері:
Карталарды безендіру п.нін оқып игеруде студенттерге қажетті п.ндер тізімі:
Геодезия;
Математика;
Иаркшейдерлік сызу;
1.4 Постреквизиттері:
Карталарды безендіру п.нін игеру арнайы курстарды оқуда қажет.
1.5 П.ннің қысқаша мазмұны
"Карталарды безендіру" п.нін оқытудың мақсаты - студенттердің
жалпыгеографиялық ж.не тақырыптық карталарды сызуды, карталарды, атластарды
графикалық безендіруді үйрену.
П.нді оқытудағы негізгі қойылатын талап, оқу барысында студент .р түрліт сызба
құралдарымен ж.не құрал-жабдықтармен таныс болу керек, .р түрлі сызу техникасын,
шартты белгілерді ж.не шрифттерді меңгеру, сызу жұмыстарын ж.не бояу .дістерін
үйрену.
П.нді менгеруде студенттер картаны безендіруге арналған шартты белгілерді,
топографиялық картаны жасаудың барлық кезеңіндегі картографиялық белгілердің
пайдаланылуын, оларды құрудың .лістерін, карталардың түпнұсқаларын штрихтық
безендіруді, карталарды безендірудегі түстің бейнелеу құралы ретіндегі рөлін ж.не
картографиялық таңбалар жүйесін толыққанды оқып білуі қажет.
4
1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері ж.не оларды орындау кестесі
2 кесте
Тапсырмалардың түрі ж.не оларды орындау мерзімі
Тапсыру
уақыты
Бақылау
түрі
Жұмыс
түрі
Жұмыс тақырыбы
Ұсынылатын
.дебиетке
сілтеме
апта
1
2 3 4 5
Лаб.ж.1 Топографиялық карталардағы
геодезиялық пункттер мен елді
мекендерді шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[11,247] 1
Лаб.ж.2 Топографиялық карталардағы темір
ж.не автомобиль жолдарды шартты
белгілермен безендіруді окып білу
ж.не сызу
7[21-24] 2
Лаб.ж.3 Топографиялық карталардағы жер
бедерін шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[46,247-
248]
3
Лаб.ж.4 Топографиялық карталардғаы
гидрографияны шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[30,248] 4
Лаб.ж.5 Топографиялық карталардағы жер
бетіндегі өсімдік жабынын ж.не
грунттарды шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[48,249] 5
Лаб.ж.6 1:25000, 1:50000,1:100000
маштабтардағы карталар беттерінің
жиектемелерін безендіруді окып білу
ж.не сызу
7[219-220] 6
Ағымдық бағылау
Лаб.ж.7 Топографиялық карталардғаы
жазулардың қаріптерінің үлгілерін
шартты белгілермен безендіруді окып
білу ж.не сызу
7[67-68] 7
1 Тест 1Модуль 6
Аралық
бақылау
2 Тест 2Модуль 11
Қор
ыты
нды
Емтихан
1.7 .дебиеттер тізімі
Негізгі .дебиеттер
1. Востокова А.В. Оформление карт.-М.:Изд-во МГУ, 1985
2. Салищев К.А. Картоведение - М.: МГУ, 1976
3. Вахрамеева Л.А. Картография - М.: Недра, 1981
4. Инструкция по составлению и подготовке к изданию листов государственной
геологической карты СССР масштаба 1:200000 М.: Недра, 1969
5. Берлянта А.М. Картоведение.- М.:Аспект Пресс, 2003
6. Требования к геолого-экологическим исследованиям и картографированию
5
масштаб: 1:50000, 1:25000 М.: 1990
7. 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200000, 1:500000, 1:1000000 масштабтардағы
Шартты белгілер ж.не Топографиялық карталардағы жазуларға арналған шартты
қысқартулардың тізімі Астана: 2007
8. 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200000, 1:500000, 1:1000000
масштабтардағы Топографиялық карталарды жасау ж.не жаңалау бойынша негізгі
ережелер Астана: 2007
9. 1:25000-1:100000 масштабтардағы жиектемелерді безендіру үлгілері Астана: 2007
10. Берлянта А.М. Картоведение М.: Аспект Пресс, 2003
11. Билич Ю.С., Васмут А.С. Проектирование и составление карт М.: Недра, 1984
12. Южанинов В.С. Картография с основами топографии М.: Высшая школа,
2005
Қосымша .дебиеттер
1. Лебедев Л.Е. Топографическое черчение - М.: Недра, 1987
2. Замовойсков Ф.Е. Топографическое черчение - М.: Недра,1975
3. Условные знаки для топографических планов масштаба 1:1000 - М.: Недра, 1977
1.8 Білімді бақылау ж.не бағалау
Студенттердің білімі Карталарды безендіру п.ні бойынша рейтинггілік бақылау
арқылы жүргізіледі. Білімді бағалау туралы м.лімет балдық-рейтингілік жүйе бойынша
бағана ретінде ондағы көрсетілген бақылау түрлері жүргізіледі.
П.ннің рейтингісі 100 балдық деңгейде бағаланады. Карталарды безендіру п.ні
үшін мынадай бақылау түрлері қарастырылған: ағымдық бақылау, аралық бақылау,
қорытынды бақылау.
3 кесте
Бақылау түрлеріне қарай рейтингтік балдарды бөлу
№ Қорытынды бақылау
түрі
Бақылау түрлері %
Қорытынды бақылау 100
Аралық бақылау 100
1 Емтихан
Ағымдық бақылау 100
4 кесте
Карталарды безендіру п.ні бойынша
күнтізбелік кесте
Апта 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Апталық
бақылау
саны
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Бақылау
түрлері
З1
З2
З3
З4 З5
З6
З7
З8
АБ
З
9
З
10
З
11
З
12
З
13
З
14
АБ
З
15
Бақылау түрлері: З - зертханалық жұмыс
АБ - аралық бақылау,
Қорытынды бақылау түрі - емтихан
6
5 кесте
Студенттердің білімдерін бағалау
Баға .ріптік
эквивалент
Рейтингтік балл
(пайызбен %)
Балмен
Өте жақсы А 95 - 100 4
А- 90-94 3,67
В+ 85-89 3,33
В 80-84 3,0
Жақсы
В- 75-79 2,67
С+ 70-74 2,33
С 65-69 2,0
С- 60-64 1,67
D+ 55-59 1,33
Қанағаттарлық
D 50-54 1,0
Қанағаттанарлықсыз F 0-49 0
2 НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ
2.1 Курстың тақырыптық жоспары
Тақырып атауы Академиялық сағат саны
Д.ріс Зертх.с. СОӨЖ СӨЖ
1. Карталарды безендіру п.н.інің мақсаты ж.не
шешетін м.селелері. Картаны жасаудағы
безендірудің атқаратын рөлі
2 1 3 3
2. Ежелгі халықтардағы жер бетіндегі
нысандардың картографиялық бейнеленулері
2 1 3 3
3. Ертедегі Шығыс елдеріндегі ж.не антикалық
Грециядағы нысандарды картада бейнелеу
2 1 3 3
4. Орта ғасырдағы араб елдері мен
Армениядағы география мен картография
2 1 3 3
5. Орта ғасыр мемлекеттеріндегі
картографиялық бейнеленулер
2 1 3 3
6. Картографиялық шартты белгілер жүйесін
жасаудың негізгі принциптері
2 1 3 3
7. Картографиялық ақпараттың м.ні ж.не оның
санын бағалау
2 1 3 3
8. Картографиялық белгілер, оларды құрудың
.дістері
2 1 3 3
9. Картографиялық қаріптер ж.не карталардағы
жазулар
2 1 3 3
10. Карталарда желілік құрылыстардың
бейнеленуі
2 1 3 3
11. Картада өнерк.сіптік, ауыл шаруашылық
ж.не мадени-.леуметтік нысандардың
бейнеленуі
2 1 3 3
12. Карталарды түспен безендіру ж.не
карталарда елді мекендерді бейнелеу
2 1 3 3
13. Карталардағы түстік ж.не с.уле мен
көлеңкелі пластика
2 1 3 3
7
14. Карталарда гидрографияның ж.не
гидротехникалық құрылыс нысандарының
бейнеленуі
2 1 3 3
15. .ртүрлі мақсаттағы карталар мен
атластардың дизайны
2 1 3 3
Барлығы 30 15 45 45
2.2 Д.рістік сабақтардың конспектілері
№1 д.ріс. Карталарды безендіру п.нінің м.ні ж.не шешетін м.селелері.
Картаны жасаудағы безендірудің рөлі
Карталарды безендіру картографияның құрам бөлігі ретінде географиялық
карталарды жасағанда бейнелеу құралдарын таңдаудың ж.не қолданудың теориялық
ж.не практикалық м.селелерін шешеді. Оның негізгі шешетін м.селесі-картографиялық
таңбалар белгілерін, көркемдік т.сілдерді, картографиялық туындының жалпы
композициялық құрылымын ж.не карталардын түпнұсқаларын графикалық дайындау
т.сілдерін оңтайлы ж.не тиімді жобалау.
Картографиядағы бейнелеу құралдары техникалық ж.не көркемдік графиканың
элементтер жиынтығы болып саналады. Картадағы графикалық құрылулар жазықтықты
бейнелеу ретінде көптеген жағдайларда жазық ж.не көлемді фигуралар - .р түрлі
геометриялық пішінде болады. Екіөлшемді жазық картографиялық бейнелеуді
мүмкіндік тудыратын иллюзорлық үшөлшемді құрылуларды жасауға мүмкіндік береді,
онда кеңістіктің тереңдігі бейнеленіп зат тұралы бедерлік көріністі жасауға болады.
Осыдан басқа бейнелеу құралдары .ртүрлі көркемдік бейнелерді, суреттерді, .ріптік-
цифрлық элементтерді ж.не т.с.с. енгізеді, маңызды бейнелеу құралына түс жатады.
Бейнелеу құралдарының .ртүрлілік қиыстырулары картографиялық таңбалар
жүйесін жобалауға толық мүмкіндік тудырады. Оларды оңтайлы пайдалану графикалық
құралдардың ерекшеліктерін, олардың қуаты мен сыйымдылығын, белгілірді құрудың
тиімді т.сілдерін жан-жақты зерделеуге негізделген.
Бейнелеу құралдарын зерделеу ж.не қолдану, оларды көзбен түсінудің
физикалық м.німен ж.не жарықтық с.улелену құбылысымен (шағылысу, өткізу, сіпіру
ж.не т.с.с.), физиологиялық - жарықты сезіндіруді болдыратын көру мүшесіне
с.улеленудің .серімен, психологиялық - заттардың пішіні, мөлшері, түсі, көлемі,
кеңістіктің терендігі ж.не т.б. туралы пікір тудыруға мүмкіндік беретін жарықтың
сапасы мен санының өзгешелетін түсінумен тығыз байлынысты. Карталарды
безендіруде физикалық қоздыру мен психикалық реакциялар арасындағы қатынастарды
зерттеудің көптеген қосымшалары болады ж.не негізінен олар т.жірибелік қатарға
жатады. Олардың мақсаты - графикалық құралдарды дұрыс пайдалану, графикалық
элементтердің пішіндерін, мөлшерлерін, қиыстыруларын, олардың бірін-бірі жабу ж.не
қабаттану мүмкіндігін анықтау, осының б.рі ақырында картаның оңтайлы оқылуын,
оны ақпаратты беру құралы ж.не ғылыми танымдар ретінде пайдалану тиімділігін
қамтамасыз етеді.
Картографиялық таңбалар жүйесін жобалаумен қатар безендіру саласына
картографиялық туындының жалпы құрылымы, яғни оның сыртқы түрін көркемдік
жобалау да кіреді. Картаның сыртқы безендіруі картада материалдарды жүйелі
орналастыру (леганданың, графиктердің қосымша карталардың ж.не басқа картаның
негізгі мазмұнына қатысты өзара орналасуы), .р түрлі көркемдік т.сілдерді, картаның
аты үшін қаріптерді, сыртқы жектемелерді пайдаланады, соның нітижесінде
картографиялық туынды белгілі жүйеде жасалынады.
Картографиялық туындының таңбалар белгісін жобалау процестері, оның сыртқы
безендірілуі келесі негізгі факторларды ескереді: масштабты, атқаратын міндеттерін,
8
карта түрін, картографияланатын аумақтың көлемін, пайдалану сипатын, сонымен қатар
басып шығару технологиясын ж.не полиграфиялық техниканың мүмкіндігін.
Картаның барлық графикалық элементтері сызықтармен орындалатын
штрихтыққа, сызықтарға, нүктелерге ж.не .ртүрлі түстерге боялатын аудандарға -
фонға бөлінеді. Осылай бөлу штрихтық ж.не фондық элементтердің .ртүрлігіне,
олардың бейнелеу мүмкіндігіне, полиграфиялық басып шығаруға, түсінуге, орындалу
т.сіліне ж.не қолдану техникасына негізделген. .ртүрлі жарықтықты түс өңімен
орындалатын жартылай өңді элементтерді де бөледі. Осыған с.йкес картаны жасағанда
штрихтық элементтерді, бояулы түпнұсқалар көшірмелері ж.не жартылай өңді
бейнеленген қолжазба, жартылай өңді түпнұсқаларды дайындайды, .р жақты
м.селелерді еңгізетін карталар түпнұсқаларын дайындаудың т.сілдері - белгілі
материалдарды (қағазды, пластикті, тушьты, бояуларды ж.не т.с.с.) қолданудың сипаты
мен саласы, графиктік орындалудың .дістері мен т.сілдері, механикаландыру
құралдары (аспаптар мен саймандар) ж.не т.с.с. карталарды безендірудің ерекше
м.селелерін құрайды.
Картаны жасаудың толық циклы бірнеше тізбекті кезеңдерден турады: картаны
жобалаудан, жасаудан, басып шығаруға дайындаудан ж.не басып шығарудан тұрады -
картаны тікелей безендіруге қатысты .р түрлі жұмыстардың түрі іс жүзінде оны
жасаудың барлық кезеңінде орындалады.
Картаның жобасын жасағанда ең маңызды м.селе шешіледі, картада
бейнеленетін мазмұнның барлық элементтері үшін бейнелеу құралдарын таңдау ж.не
.рі қарай картографиялық таңбалар жүйесін біртұтас жобалау. Шартты белгілер
жобасының оңтайлы бояулармен безендірілгендігі т.жірибелік үлгілерде тексеріледі.
Осы кезеңде сыртқы безендіру де жобаланады: жиектемелер, олардың суреттері,
картаның атын жазу үшін қаріптің түрін ж.не өлшемі, мазмұнның қосымша элементтері
(карталар-оюлар, диаграммалар, профильдер ж.не т.с.с.). Содан соң картографиялық
туындының жалпы композициялық құрылымы жасалынады, яғни картографиялық
бейнелеуге қатысты барлық сыртқы элементтердің орындары анықталады. Осында
картографтың көркемдік-конетрукторлық қызметінің кең өрісі, ерекше ірі туындыны
жобалағанда (мысалы, кешенді атластарды) көрінеді.
Картаны жасау кезеңі түпнұсқаны графикалық құрудан тұрады. Ол мазмұнның
элементтерін таңдаудың ж.не тұжырымдаудың, нысандарды дұрыс орналастырудың,
элементтерді салудың қажетті д.лдігін сақтаудың творчестволық процесі, бірақ осы бір
мезгілде картаның штрихтық элементтерін, сызба аспаптарын жеке пайдаланып
атауларды ж.не жазулар қаріптерін сызу. Осының б.рі жұмыстарды қажетті сапасына
ж.не технологиясына сай орындауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде безендірудің ең
маңызды шағы карта легендасын графикалық құру болады, яғни шартты белгілерді
анықталған жүйеде ж.не тізбекте орналастыру, белгілердің топтары ж.не жекешелері
арасындағы арақашықтықты есептеу, шартты белгілердің жазулары мен аты үшін
шрифтер өлшемінің ара қатынастарын анықтау.
Картаны басып шығаруға дайындағанда безендіру жұмыстарының жауапты
бөлігі орындалады - басып шығару пішінін алу үшін ж.не картаны басып шығаруға
арнайы арналған түпнұсқаны дайындау.
Түпнұсқаны даярлау сызудың немесе гравирлеудің жоғары сапасымен
ерекшелінеді, бұл жағдай графикалық жұмыстарды орындауда көп т.жірибені дағдыны
ж.не жетілгендікті қажет етеді. Картаны басып шығаруға дайындау барысында
безендірудің маңызы рөлі түстік үйлестірудің соңғы түрін жасаудың, айнала элементтері
үшін үйлесімді өңді таңдаудан тұрады. .серлі түпнұсқа келешек картаның мазмұндық
ж.не көркемдік артықшылықтары туралы көрнекі түсінік береді. Ол түстік безендіру
графигін жасау, полиграфиялық көшірмелеуде реңін таңдау үшін пайдаланылады. Ең
жақсы реңді шешімді табу үшін (картаны безендірудің ерекше күрделілері үшін) .серлі
безендірудің бірнеше варианттарын орындайды.
9
Картаның сыртқы реңі туралы соңғы пікір .серлі үлгі береді - барлық басып
шығарылатын пішіндердің қатар қолданылған өттүскісі: штрихтік, айналалық, жартылай
өңдік. Бір данада жасалған .серлі үлгі тиражын басып шығару үшін эталон болады,
бірақ осыны орындаудан бұрын оның түсі көрінісінің қолжазбадағы .серлі түпнұсқаға
с.йкестігін тексеру қажет. Картаны дайындаудың соңғы кезеңінде де түзету бойынша
безендіру жұмыстары пайда болады, кейде айнала элементтерінің үйлесуін өзгерту,
түстік өңді күшейту немесе азайту қажеттігі туады.
Сонымен безендіру жұмыстары картаны жасаудың барлық кезеңдерінде
орындалады. Осы жұмыс картада бейнеленетін нақтылы нысандары көрсету барысында
картографиялау .дістерін білуді, көркемдік танымды ж.не шеберлікті, техникалық
орындауды игеруді ж.не түпнұсқаларды дайындау .дістерін білуді, картографиялық
дизайн жөніндегі т.жірибені қажет етеді.
Негізгі .дебиет: 1[8-17]; 3[3-10];
Тексеру сұрақтары
1. Карталарды безендіру п.нінің мақсатын айтыңыз?
2. Картада нысандар немен бейнеленеді?
3. Бейнелеу құралдары қандай түсінушіліктермен тығыз байланыста?
4. Картаның сыртқы безендірілуі қандай материалдарды құрайды?
5. Картаның барлық графикалық элементтері қалай бөлінеді?
6. Картаны басыламға дайындағанда безендірудің қандай бөлігі орындалады?
7. Картаның сыртқы түрін не көрсетеді?
№2 д.ріс. Ежелгі халықтардағы жер бетіндегі нысандардың картографиялық
бейнеленулері
Ертедегі халықтардағы картографиялық бейнеленулер
Картография тарихы ақиқат болған істерді, кезеңдерді ж.не заңдылықтарды
зерттейді. Картографияның дамуы практикалық қызмет ж.не ғылым саласы болып
табылады. Картаның дамуы ең алдымен қоғамның материалдық өмірінің қажеттігінен
туады. Қоғамның дамуы жаңа географиялық карталарды жасаудың қажеттігін көрсетіп
отырады, осыған байланысты адамзат алдына белгілі проблемалар қойылады. Осы
проблемаларды ойдағыдай, үдемелі игеру практикалық м.селелерді шешу үшін қажетті
жағдайлар жасайды ж.не картографиялық ғылымның алға дамуына үлес қосады.
Картография тарихын оқып білу оның қазіргі жағдайын ж.не м.селелерін түсінуге ж.не
келешегін айқын сезінуге мүмкіндік тудырады.
Картограф-маман мыналарды білуі қажет:
Картографияның дамуына не көмектесті?
Картография ғылымының дамуы кімдермен байланысты?
Картографияның дамуының негізгі кезеңдері
Картография тарихын баяндау жалпы тарихи кезеңдерге с.йкес құрылады, өйткені
картографияның дамуы барлық уақытта өмір талабына, өндірістің қажеттігіне, .р түрлі
қоғамдық-экономикалық формациялардың өзгеруіне байланысты болады. Кез келген
тарихи зерттеулердің негізіне тарихи деректер жатады, яғни адамзат қоғамы дамуының
бұрынғы д.уірінен бүгінгі күнге дейін жеткен нақтылы м.ліметтер болады. Картография
тарихына ерекше құндылықтарды карталар, географиялық еңбектер ж.не басқа да
жазбаша деректер өткен заманның тікелей кү.ліктері, болып саналады. Өкінішке орай
көптеген картографиялық деректердің көбісі біздің заманымызға жетпей қалды, себебі
сол кезде картаны басып шығару дамымады ж.не болмады. Өрттер, ылғалдылықтар,
материалдардың ескіруі ж.не басқа себептер көптеген ескі карталардың жоғалуына
.келіп соқты.
Қарапайым картографиялық суреттер жазу пайда болғанша ертедегі қоғам
жағдайында белгілі болды. Осыны қоғамдық дамудың ең төменгі сатысында өмірсурген
ж.не жазуы болмаған халықтардан көруге болады (Солтүстік Американың эскимостары,
10
төменгі Амурдың жанайлары, чукчалар ж.не солтүстік-шығыс Азияның одулдары,
Океанияның микронезиялары ж.не т.с.с.). Осы суреттер ағашта, оның қабығында ж.не
т.с.с. орындалып, ед.уір аумақты бейнелеудің ерекше шындығымен сыйпатталады,
олар адамдардың жалпы еңбегі жағдайынан пайда болып, олардың қажеттігін
қанағаттандыру үшін қызмет етті: көшіп-қону жолдарын, аң аулау жерлерін ж.не
басқаларды көрсету болды. Осындай суреттер-тікелей ой-өріс шеңберінен шығады. Осы
тұрғыдан Маршалл аралдары тұрғындарының навигация үшін қызмет еткен теңіз
карталары қызғылықты тудырады. Аралдар пальма жапырағының сабағы түрінде
бекітілген, сабақтар орындары үстемді желмен көтерілетін теңіз толқынының қапталын,
тағы да аралдар тізбегі арқылы өткендегі оның өзгеруін көрсетеді. Осы жағдайды
аралдар көзден таса болғанда, аралдықтар арал бағытын анықтау үшін есепке алды.
Ертедегі қауым д.уірінде жартаста салынған картографиялық бейнеленулер
сақталған (1-сурет). Солардың ішінде бронза ғасырына жататын (б.д.д. 2
мыңжылдықтың ортасы) Камонта алқабындағы (Солтүстік Италия) жартастағы
суреттер. Онда игерілген алқаптар, жалғыз аяқ жолдар, арықтар ж.не суармалау
каналдары көрсетілген план бар. Осы план ең ертедегі кадастрлық план қатарына
жатады. Таста кесіліп салынған пиктографиялық сурет Арменияның Мецамор
жотасындағы ертедегі ирригациялық торапты көрсетеді.
1-сурет. Күміс ыдыста гравирленген аң аулау аумағының планы
Картографиялық суреттердің алғашқы қатарына б.д.д. 3 мыңжылдыққа жасалынған
күміс ваза жатады, ол Майкоп (Солтүстік Кавказ) жанындағы бір курганды қазғанда
табылды. Сурет тау тізбегін, одан көлге ағып түсіп жататын екі өзен, таудағы орман, тау
бөктеріндегі .р түрлі жануарлар көрсетілген.
Құлиеленушілік қоғамнан біздің заманымызға дейін сақталған ежелгі
картографиялық бейнелеулер Тигр ж.не Евфрат өзен шатқалдарында, сонымен қатар
Мысырда өмір сүрген Ежелгі Шығыс елдеріне жатады. Бұл елдерде ирригациялық жер
игеру дамыды ж.не ол құнарландыру мен құрғату құрылыстарының кең жүйесін
тұрғызуды қажет етеді: канал, бөген, суқоймалар, халықтың бірге жиналуына .келді,
жер игеруге болатын жер учаскелерінің жоғары бағалануын тудырды. Осындай
жағдайларда (ирригациялық құрылыстарды салуда, жерге орналастыру шекараларын
орнатуда, жер салығын салуда) жергілікті жерді сипаттау қажеттігі туды. Табылған
11
құжаттар көрсеткендей, мұндай сипаттаулар кейде картографиялық суреттер пішінін
қабылдайды. Қамал құрылысы, сарайлары, саз ғимараттары бар үлкен қалаларды салу
олардың планын сызуды қажет етті. Біздің заманымызға жергілікті жердің кішгірім
учаскелерінің, суреттерінен басқа сол кезеңдегі дүниеде атақты, белгілі, қарапайым
болса да көріністер жетті. Сауда байланыстары, ішкі елдермен айырбас ж.не көптеген
шапқыншылық жорықтар географиялық белдемнің кеңеюіне .келді ж.не алынған
білімнің тұрақтануын тудырды.
Вавилония ж.не Қосөзеннің басқа да елдерінде қазба жүргізу кезінде де
салыстырмалы түрде көп табылулар анықталды, бұл елдерде жазба материалы болып
сазды плиталар (кестешелер) есептеледі. Вавилонның солтүстігіне қарай 300
шақырымда қазба жүргізу кезінде табылған Месопотамия карталарының ең ежелгісі
біздің заманымызға дейін шамамен 2400-2200 жылдармен есептеледі. Ол екі таулы
елдер арасымен ағатын өзенді көрсетеді; теңіз құятын жерінде өзен дельтаны құрайды.
Жер шары елдерінің жағдайы кесте шетінде шеңбермен белгіленген (2- сурет).
2- сурет. Вавилондық дүние жүзі картасы
12
Мемлекеттердің орналасу кестесінің жан жағында дөңгелектеліп бейнеленген.
Б.д.д.Vғ. бүкіл .лемдік Вавилон картасы өзінің жазуымен жер мен "жеті аралды"
қамтыған. Кестенің солтүстік батысында жердің жан-жағын "Горькая река" мұхиты
тегіс дөңгелекпен қоршап тұр. Солтүстігінде Евфрат өзені мен таулар бейнеленген.
Оның солтүстік шығысында Ассирия, ал солтүстігі Урарту мемлекетімен
шектескен. Бұл жерде Вавилоннан басқа қалалар да бейнеленген. Мұхиттың арғы
жағында "жеті арал" орналасқан.
Басқа табылған заттардың арасындағы б.д.д.IX-VIII ғ.ғ.Ниппура қаласының
планы бейнеленген кесте бөлшегі қызығырақ.
М ы с ы рлықтар қолданған папирус парағы, топырақ парағындағы кестеге
қарағанда төзімділігі аздау болады,сондықтан атақты мысыр елінің картасының саны
қазіргі кезде санаулы ғана. Біздің заманымызға дейін сақталған Сети I фараон (б.д.д.
1330-1317) заманында папирус бетіне түсірілген Шөлдің шығысында "алтын бұлақтың"
сызбасы, сонымен бірге план суретімен тау профилін біріктіретін суреттер XVIII ғ.
дейін сақталған.
Ежелгі Римдегі картография. Жол түсірістері ж.не карталары. Клавдий
Птоломейдің Географиядан басқаруы
Е ж елгі Римдегі картографияның дамуына практика қажеттіліктері, .скери ж.не
.кімшілік аппарат сұраныстарын қанағаттандыру үшін карталарды қолдану үлкен үлес
қосты. Римнің экономикалық ж.не саяси өмірі шекаралас елдер мен алыс жатқан
провинцияларымен көлік байланыстарымен тығыз байланысты болады. Жол желісі Рим
державасының иеліктерін толық қамтыды. Картада жол бейнесі .скери, .кімшілік ж.не
сауда қажеттіліктері үшін бағалы .дістемелік болып қызмет етуі керек болды ж.не
осындай карталар құрылды. Юлий Цезарь кезінде сенат шешімі бойынша .рбір миля
сайын арақашықтықты тас бағаналарда белгілеу арқылы жол өлшеулері жүргізілді.
Август кезінде аяқталған осы өлшеулердің н.тижелері Марк Випсания Агриппқа
римдіктерге белгілі .лемнің картасын құру үшін маериалдар дайындауға мүмкіндік
берді. Бұл карта Агрипп қайтыс болғаннан кейін ғана аяқталды (сақталмады).
Р и мдік жол карталарының жолда қолданыла бастауы өте қызықты үрдіс болды.
Сондай карталардың бірі, IVғ. түпнұсқаға кейінгі қоспалармен көшірілген, Пейтингер
кесте атымен белгілі карта қазіргі күнге жетті. (3-сурет). Ол ені 13м болғанда ұзындығы
7м шамасындағы бума түрінде болады, сондықтан орама түріндегі карта жолда
ыңғайлы.
Карта Рим империясын ж.не басқа да Британ аралдарынан Ганг құзын есептегенге
дейін орналасқан сол кездің атақты мемлекеттері. Материктер оңтүстік ж.не солтүстік
жағынан мұхитпен шайылып жатыр. Оның мазмұны: елді мекендер - қалалар, Рим
легиондарының тұрағы, жол желілері, көлдер, өзендер, таулар ж.не ормандар. Елді
мекен үшін перспективті шартты белгілер пайдаланылған. Жолдағы сынықтар
станциялардың орналасуын көрсетеді, олардың ара қашықтығы жол шетінде жазылған.
Бірінші көзге сызық түріндегі карта біртүрлі ж.не қарапайым болып көрінеді; сурет
.дейі солтүстіктен оңтүстікке қарай тығыздалған. Жалпақ жер бетіне оңтүстіктен
қарағанда бұл болашағы зор сурет. Жерорта, Қара ж.не тағы басқа теңіздер карта
бойымен жіңішке таспа т.різдес болып созылып жатыр. Өзендер мен жолдар сол
бағытқа с.йкес келуі қажет. Карта құрылымын ескере отырып, оған ең жоғары баға
берсек қателеспеспіз - ол толықтығы жағынан өте күшті м.ліметтер ж.не
шыншылдығы жағынан кем түспейді.
Р и м ж ер ө лшеуіштері ж аңа қ оныстар м ен к олонияларды ұ йымдастыру м ен
ветерандарды жермен қамтамасыздандыру кезіндегі жер түсірістері бойынша көптеген
жұмыстар атқарылды (орнын анықтау, қоныстарды жоспарлау, жер учаскелерін
бөлу,жол салу ж.не т.с.с. ). Жер өлшеуіштерінің міндетіне сонымен қатар қоныстарды,
өзендерді, тауларды, жолдарды, жер учаскелерін ж.не т.с.с. көрсететін карталарды құру
жатады. Олар бронзадан екі данада жасалды, оның бірі Римдегі архивте сақтауға
13
арналды.Бұл карталар жоғалған, бірақ олардың түсіріс техникасын сипаттайтын ж.не
сызбасы түсірілетін жер өлшеуі бойынша басқару жазбалары сақталған. Бұл жазбалар
жер өлшеу жұмыстарының .дістері жайлы, сонымен қатар олардың картографиялық
безендірілуі жайлы айқын көрініс құру мүмкіндігін береді.
3-сурет. Римдік жол картасы
Е желгі дүниежүзінің ғылыми картографиясы Эратосфен секілді еңбек еткен грек
математигі, астроном жіне картограф Клавдий Птоломей (90-168ж.ж.) еңбектерінде Рим
империясы жоғары жетістіктерге жетті. Антика саясатының ең ғажайып жетістіктерінің
бірі, сегіз кітапта жазылған оның Географияда басқару еңбегі шамамен 14
жүзжылдыққа картография ғылымының дамуын анықтады.
География - жер шарының қазіргі кезде белгілі бөлігінің сызықтық көрінісі болып
табылады. Ол тек сызықтар ж.не шартты белгілер көмегімен белгілі бір құбылыстың
орналасуын ж.не бейнеленуін көрсетеді. Осының б.рі математиканың көмегімен бүкіл
жер шарын бір суретте көруге мүмкіндік береді - деді Птоломей. Сфералық беттің
жазықтыққа көшірілуі деформацияға .келетінін түсіне отырып ж.не цилиндрлік
14
проекцияны сынай келе Птоломей екі жаңа проекция - конустық ж.не псевдоконустық
түрлерін ұсынды. Олар аудан қатысын түсіндіретін ж.не біздің заманымызда кеңінен
қолданыс тапты.
Г еография бойынша басқару географиялық карталарды құру көздерін жинау
ж.не қолдануға көп назар аударылды. Сегіз кітаптың алтауы Птоломейға белгілі жер
шарының сыйпаттамасына арналған. .р елдегі сипаттаулар елді мекен пункттері
өзендер, таулар ж.не тағы басқа жүйелі тізімін біріктіреді, олардың орны географиялық
координаталармен анықталады. Д.л осылай елді мекендейтін тайпалар ж.не олардың
орналасу мекені көрсетіледі. М.ліметтердің маңызды бөлігі картаға көшіруге ыңғайлы
кестелік түрде келтірілген. Көрсетілген географиялық нысандардың жалпы саны 8000
жетеді.
Негізгі .дебиет: 2[320-324]; 5[139-144]; 12[268-276];
Тексеру сұрақтары
1. Ежелгі халықтарда карталарда нысандар қалай бейнеленді?
2. Майкопта табылған күміс вазада қандай нысандар бейнеленген түсіндіріңіз
3. Ежелгі шығыс елдеріндегі картографиялық бейнеленулерді айтыңыз
4. Мысырлықтар картаны неде жасады?
5. Римдіктердің карталарын айтыңыз
№3 д.ріс. Ертедегі Шығыс елдеріндегі ж.не антикалық Грециядағы
нысандарды картада бейнелеу
Қазіргі кезде картография мен география жайлы м.ліметтерді сонау кездегі
антикалық Грециядан алады. Гректер жердің Шар т.різді екенін ж.не оның өлшемдерін
тапқан. Картографиялық проекция параллель мен меридианның алғашқы м.ліметтері
гректерге тиесілі. Гректер географиялық картаны алғаш жасаушылар болып саналады.
Г рецияда географиялық білімнің дамуына отаршылдық қозғалыс .сер етті. Оның
ең ірісі б.д.д. VIII-VI ғ.ғ. болды. Отаршылдық қозғалыс Пиреней түбегінің Шығыс
жағалауынан Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейінгі кең далада грек
колонияларының пайда болуына .келді. Бұл колония гректерге .йгілі түгеліне дерлік
таралды. Географиялық ары қарай жинақталуына ірі географиялық ашылуларға
Александр Македонский (б.д.д. 334- 323 ж.ж.) жорықтары септігін тигізді.
Э р а т осфеннің айтуы бойынша жердің келбетін ең алғаш картаға түсірген
Милеттен шыққан Анаксимандр болған (б.д.д. 610-546ж.ж. шамасы). Ол көне гректің ең
алғаш материалист философы. Б.д.д. Vғ. картографиялық жер бейнесі Грецияда ерекше
болудан қалды. Тарихшы Геродот (б.д.д. 484-425 ж.ж. шамасында) грек-парсы
жауынгерлері жайлы жазған еңбегінде Милет .міршісі Аристагор б.д.д. 500 ж.
шамасында Спартуда Клеомено ханын кіші Азия гректерінің парсы .міршілеріне қарсы
күресіне қатысуға үгіттегені жайлы жазған. Аристагор Клеоменомен кездесуінде
бейбітшілік тақтасы болған.
А р истофан, .йгілі афин драматургі ж.не ақын, өзінің "Облака" комедиясында
(б.д.д. 423 ж.) географиялық карталарды оқу .дістемесі ретінде айтқан. Жердің кескіні
туралы түсініктер біркелкі болған жоқ. Грек ойшылдары, бірінші бірегей ғылыми пайда
болу теориясын ж.не дүниежүзілік құрылымдарды, ең алдымен жерді шар т.різді деп
немесе сопақ диск ретінде елестеткен, шексіз теңіздің жоғарғы бетінде қалыптасқан.
Б.д.д. 500 ж. шамасында Парменид нақты ақылға қойымды жер туралы ұсыныстарды
алға қойды. Бұл гипотезаның сенімді д.лелдерін ежелгі ұлы ғалым Аристотель
зерттеген (б.д.д. 384-322 ж.ж.) ж.не өзінің м.тінінде көрсеткендей, математика, жер
шарының ұзындығын өлшеу, оның өлшемі 400мың стадияға тең деп ойлаған (шамамен
60 мың км,бір жарым есе үлкен мөлшерде) Аристотельдің ш.кірті Дикеарх (шамамен
б.д.д. 345-285 ж.ж.) жер шарының ұзындығын 300 мың стадияда есептегені, өзінің нақты
мөлшеріне шамамен жақын екені расталды.
15
Ғылыми білімнің жаңа жетістіктері эллинистикалық уақыттың өрлеу шегіне жетті
(б.д.д.III-I ғ.ғ.). Сол кезде ірі ғылыми ойлар орталығына айналған Александрия өзінің
белгілі академиясымен, мұражайымен ж.не кітапханасымен танылған (ең соңғы жарты
миллионға дейін сақталған жазбалар). Онда картографияның ж.не географияның
ғылыми негіздері тіркелген. Антикалық заманда орындалған шындыққа жанасатын
жер шары меридианының ұзындығы анықтамасы атақты астроном ж.не географ
Александрия кітапханасының басшысы Эратосфенге (б.д.д. 276-194 ж.ж.) тиесілі. Ол
Сиенада (қазіргі Асуан) жазғы күн тұрақтануында күн с.улелері терең құдық түбін
жарықтандыратынын, яғникүн с.улелері көлбеу түсетінін білген. Сиена мен
Александрияның бүр меридианда жататынын тұжырымдап, Эратосфен Александрияда
күніне күн тұрақтануында күннің биіктігін өлшеген ж.не анықтаған, соған с.йкес
Сиена мен Александрия арасындағы доға меридианның 150 жартысын құраған. Сиена
мен Александрия арасындағы караван жолдар ұзындығы 5 мың стадияға тең болған.
Соңғы с.тте Эратосфен меридианның ұзындығын 252 мың стадия деп есептеп, соған
с.йкес (қолдану уақыты кезінде ұзындығы 157,5 м стадия) 39,7 мың км меридианның
нақты мөлшеріне өте жақын болған (40090).
Өзінің "География" еңбегінде (танымал бөлімдерінде) Эратосфен жер бетінің
кескіні туралы толық м.лімет берген, өлшемдері туралы ж.не оның орналасу
бөлімдерінің формасы туралы келтірген ж.не оларды карта бетіне түсірген, онда
экваторды ж.не параллельдерді түзу сызық ретінде жүргізген. Нақтырақ айтсақ ол
Пиреней түбегінен Батысқа қарай жүзгенде Үндістанға жету ж.не жер шарының
айналып шығу мүмкіндігінің бар екендігін айтты. Жаңа "География" терминінің
шығуына байланысты, Эратосфен ж.не одан кейін бірнеше басқа ежелгі дүниежүзілік
ғалымдар бұл ғылымның шешіміне графикалық жер бетінің көрінісін кіргізген. Антика
заманының ірі астрономы Гиппорх (б.д.д. II ғ.) Эратосфеннің жұмыстарын сынап, жер
бетінің нүктелерінің орналасуын ендігі ж.не бойлығын анықтай отырып, карталарды 7
Эллинистикалық елдерде географияның дамуы Страбонның қорытындылауы бойынша
зерттелді. Страбон географияның м.нін жоғары бағалады: "Егер билеуші елдің кеңдігін,
оның орналасуын, қасиеттерін білетін болса,онда ол елді жақсырақ басқара алатыны
айқын. Ол географиялық байланысты тура көрді, демек картографияны геодезиямен
ж.не астрономиямен осылайша өлшеу .дістерін сыйпаттады. Географ ең алдымен
жердің түгелдей өлшемін алған геометрлерге, ал геометрлер астрономияның өлшеулерін
негіз ретінде қабылдау қажет.. Жер өлшеулерін жүргізу үшін гномон ж.не
астрономияны көрсететін, оның көмегімен .рбір жергілікті жер үшін шеңбер табуға
болатын, .рбір шеңбер экваторға параллель (яғни ендігін анықтау); сонымен қоса
экваторды тік бұрышпен қиып, полюстер арқылы өтетіндігін анықтайтын құралдар
қолданылады.
Ж е рдің картографиялық пайда болу м.селелерін қарастыра отырып, Страбон
жердің нақты көрінісін алу үшін, диаметрі 10 футтан кем емес шар алу керек; мұндай
шар дайындау мүмкіндігі жоқ болса, тегіс тақтада кем дегенде 7 футты картасын сызу
қажет. Параллельді ж.не меридиональды шеңберлер орнына (яғни шар меридиандары
ж.не параллель орнына) тік сызықтар параллельді сызықтар-паралельді сызыктар
паралельді шеңберлер орнына (яғни шар меридиандары ж.не паралельді орнына) тік
сызықтар- паралельді сызықтар паралельді шеңберлер орнына меридиональды сызықтар
тік бұрышпен тусірілетін шенберлер орнына қолданылады. Ой қабілеті көзбен тегіс
жазықтықтағы фигурамен өлшемді шар т.різді немесе дөнгелек пішінге көшіру
мүмкіндігін береді.
О с ы лайша, ежелгі географиялық білім қолданылатын төмен ендіктер үшін
пайдалануға болатын цилиндрлік проекцияны ұсына отырып, Страбон кейінірек
глобусқа кайтып келмеді: Келесіде сызба тегіс жазық тақтада орналасқан жағдайларды
қарастырамыз-деді.
16
К а рта нақтылығы жоғары: Құрлықты анықтайды ж.не оған пішінін жағалық
теніздер, шығанақтар сонымен бірге түбектер мыстар ж.не өзендерді біріктіре отырып
теніздері мен жасайды. Тенізге өзен мен таулар көмек береді. Осынын көмегімен
материктер, тайпалар, қалалардын ыңғайлы орналасуы мен хорографиялық
карталардағы белгілермен бейнеленетін басқа да құбылыстары анықталады.
Антикалық .лемде азимуттық проекциялар - гномониялық ж.не
стереографиялық түрлері белгілі болып, бірақ олар жұлдызды аспан карталары үшін
қолданылғанын айта кеткен жоқ.
Негізгі .дебиет: 2[324-332]; 12[268-276];
Тексеру сұрақтары
1.Антикалық Грецияда болған картография мен географияны түсіндіріңіз
2. Ертедегі Римдегі картография
3. Птоломей картографиясын түсіндіріңіз
4. Аристофан географиялық карталарды не болды деді?
5. Эратосфен нелерді анықтады?
№4 д.ріс. Орта ғасырдағы араб елдері мен Армениядағы география мен
картография
Құл иеленушілік дағдарысқа қарсы қоғамда III-IV ғасырда күшейтілген
антикалық м.дениеттің құлдырауна .келіп соқтырды. Рим империясының күйреуі (V-ғ)
антикалық ғылымға ерекше ауыр соққы алып келді.
Византияда Рим империясының тікелей мұрагеріне, бірақ басқа .леуметтік-
экономикалық тұрғыдан дамып жатқан, феодалдық қоғамдық қарым-қатынас, ғылым
толығымен христиан шіркеуінің қызметіне қабылданған болатын. Тұрақты білімге
негізделген ж.не Құдай сөзін оқытатын догмалармен келіспейтін, тіл ғылымы жағынан
қуғын-сүргінге түрткі болды.
Ең басты географиялық картаның құрылымы иллюстрациялық жағынан Құдай
сөзі шығармасы ж.не жер шарының антикалық м.ліметі бойынша Жердің шар т.різді
екенін көрсетті.
Бұл тұрғыда "христиандық топография" да өте жақсы көрсетілген, VI-ғасырда
византиялық Козьма Индикопловпен жазылған ж.не кейінірек XII-XIII ғасырда Ресейде
кеңінен таралған. Болашақ көпес-саудагерлер, олар көп саяхат жасап біраз елдерді
шарлаған, бірақ өздері еңбектерін жастары келе шіркеулерде жаза бастады. Эфиопия,
Цейлон, Индия ж.не тағы басқа елдерді суреттеуде, Козьма Индикоплов құнды ж.не
кеңінен көрсетілген м.лімет берді. Бірақ айтқанда бейбітшілік жағынан, шешімді түрде
жердің " шар т.різді " екенін " шатастыру" мағынасында м.лімет берді.
Осы аралықта географиялық білімнің табыстарын Арменияда ж.не Араб
халифаты көрсетті.
Бос қалуына қарамастан, бірнеше рет түрткі болған Армения, Византия мен
Иранның арасында қиын-қыспақта қалған V-VII ғасырда Арменияның феодалдық
м.дениеті жоғары деңгейге көтерілді. Армян тілі бірнеше рет грек шығармаларына
ауыстырылған. Солардың ішінде Птоломейдің географиясы Армения мен көрші
мемлекеттердің картасын біріктірген. Осы .рекетті сараптай келе, Птоломейдің еңбегі,
орта ғасыр географтары ж.не Батыс Европаның картографтарына ғылыми жаңалық
болды. XIV-ғасырда ғана " Армян географиясының " авторы жергілікті ақпарат
көздерін өзіне қарата бастады. Арменияға байланысты ауылдарын нақты баяндап беруге
көңіл бөледі. Бірақ осы үшін кітаптар мен карталарға көз жүгіртуге тура келеді. Бұл
жағынан Арменияның географиялық шығарылымы ж.не картасы бір келкі болып
келмеген.
Армения туралы географиялық көрсетілім Анамей Ширакация жұмысында кең
таралған, сонымен қатар, библиялық көрсетілімді сынай отырып Жердің шар т.різдес
екенін оқытты.
17
IX-X ғ.ғ.-арабтың Халифата еліндегі географиялық м.дениеттің көтерілген
уақыты болып саналады.
VII-VIII ғ.ғ. арабтарда көптеген аумақты жаулап алуы кең тарады, олар батыста
Испанияны, ал шығыста Орта Азияның ж.не Индияның батыс бөлігін жаулап алды.
Провинциялардың толық сипаттамасы, пункттердің орналасуы,
ауылшаруашылық өкілдері ж.не к.сіпкерлік салық ж.не салым алуға қажет болды.
Басқарудың орталықтандырылған жүйесі, Бағдатқа тартылған жолы, жақсы
байланыс жолдарын қажет етті ж.не олар туралы д.л м.ліметтерді, бағыты бойынша,
почта станциясы, арақашықтарды ж.не қозғалыс түрін талап етті.
Ол кездері географияны "жол ж.не мемлекет туралы ғылым" деп қарады.
География ғылымын жинау ж.не жариялау сауданың дамуына м.ні зор болды.
Осы өзіндік шарттары көптүрлі географиялық шығармаларды туғызды,
кейбіреулері географияны математикалық мағынада талқылады, яғни "ұзындық пен ені
туралы ғылым".
Орталық Азия елдері география ғылымына үлкен жетістік .келді.
Географиялық шығармалардың ең жаңа түрі "Жер суреті", 830 ж. жазылған, аль-
Хорезмнің математикасына ж.не географиясына жатады, Хорезм жазирасынан ж.не
Хивадан шыққан.
Атақты хорезм еңбегі - жұмыстың түп нұсқасы ж.не қосымша Птоломей
географиясы - араб тілі .лемінде қолданылады ж.не сақталды, оны қолдаған 4 карта да
сақталды, соның ішінде Ніл өзені ж.не Меотидың карталары.
Араб ғалымдары дүние құрылымы жайлы ойларын гректерден алған, жерді
қоршап жатқан мұхит жайлы, ойкуменаның көлемдері жайлы ж.не тағы да басқалар
.сіресе Птоломейдің беделі. Оның жұмыстары ықпалынан белгілі географтар аль-
Истахри ж.не ибн Хаукаль X ғ. шықты. Географиялық еңбектер " Атлас исламды "
баспасымен тығыз байланысты.
Сонымен қоса дүние жүзілік картамен ж.не мұсылмандар дүниесіне, Иран тілді елге
арнаған карталар. Бұл карталар Араб картографиясына өзінің жетістігімен жетті. Ары
қарай ешқандай кедергісіз танылып жетілді. Каспий теңізін бейнелейтін карталардың
бірі 4-суретте көрсетілген. Карталар өзіне т.н ерекше. Ең бірінші суретте географиялық
қаталдылық бейнесі таңғалдырады.
Құранда адамның ж.не жануарлардың суретін бейнелеуге тыйым салды. Бұл
шарт карталарға .серін тигізді, .сіресе циркуль ж.не сызғыш көмегімен сызылған кесте
т.різді географиялық карталарға симметриялық ойлар нағыз білімге басшылық етті.
.сіресе геометриялы дұрыс сызылған теңіздер. Соңғы түсірілімдердің сапасы төмен
болды. Өзендер мен жолдар табиғи сызылымдарына қарамастан тік болып сызылған.
Мемлекеттер мен елді мекендер дөңгелектермен немесе көпбұрыштармен
белгіленген. Картадағы географиялық м.тіндер ендік пен бойлықтың нұсқауларына жиі
сай келсе де меридиан мен параллельдер торы жоқ.
Халифат мемлекетінің ғалымдары айқын материалдарға бай кең географиялық еңбектер
жаза отырып құнды карталар жасай алған жоқ. Халифаттың құлауымен бірге араб
картографиясы да бір мемлекеттік организм сияқты құлады. Оған тағы бір көтерілу
мүмкіндігі болды, бірақ басқа жерде Суец тұрғыны ( Марокко ), Кордовада оқыған,
бірақ Сицилияда норман королі Рожер II-нің сарайында жұмыс істеген атақты араб
ғалымы аль-Идриси еңбектері. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.И.С.ТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
О.А.Байқоныров атындағы Тау-кен институты
Маркшейдерлік іс ж.не геодезия кафедрасы
Карталарды безендіру
п.ні бойынша
050711 - "Геодезия ж.не картография"
мамандығына арналған
СТУДЕНТТІҢ П.НДІК
ОҚУ-.ДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Алматы 2009
2
Қ.И.С.тбаев атындағы ҚазҰТУ студенттеріне арналған 050711-"Геодезия ж.не
картография" мамандығы бойынша "Карталарды безендіру" п.нінің оқу-.дістемелік
кешені.
Құрастырғандар: Қалыбеков Т., Имансакипова Б.Б. Алматы: ҚазҰТУ, 2009. - 69 б.
Құрастырушылар : Калыбеков Турсын - т.ғ.д., профессор
Имансакипова Ботакоз Бекетовна - оқытушы
Аңдатпа. 050711 - 050711-"Геодезия ж.не картография" мамандығына арналған
"Карталарды безендіру" п.нінің Оқу-.дістемелік кешені студенттерге курстың өзіндік
жұмыстарын орындау кезінде, п.ннің теориялық бөлімі мен практикалық жұмыстарын
оқуға үлкен көмек көрсетеді. О.К ҚР ГОСО мазмұнына, квалификациялық
сипаттамасымен, типтік ж.не 050711-"Геодезия ж.не картография" мамандығының
оқу жұмыс планына с.йкес орындалған ж.не "Карталарды безендіру" п.нінің негізгі
мазмұнын ашып көрсетеді, бұл тұрғыда студенттердің п.нді ж.не оқу траекториясын
таңдауға жеңіл болады.
Оқу-.дістемелік кешені п.ннің оқу бағларламасынан (Syllabus), .дістемелік
материалдары, студенттердің өзіндік жұмыстары үшін оқу-практикалық материалы,
қажетті .дебиет тізімі, глоссаридан тұрады. Тестік ж.не бақылау сұрақтары курс
бойынша студенттердің өзіндік білімдерін бақылауға арналған.
О.К студенттерді білім мен творчествалық талаптануға, студенттердің өзіндік
жұмыстарын дер кезінде орындауға ж.не аудиториялық, аудиториядан тыс
уақыттарындағы жұмыстарын ұйымдастыруға талпындырады.
O Қ.И.С.тбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009
3
1 П.ННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS
1.1 Оқытушылар туралы м.ліметтер:
Сабақ жүргізетіндер: профессор, т.ғ.д. Қалыбеков Тұрсын,
оқытушы Имансакипова Ботакөз Бекетовна
Байланыс түрі ж.т. 2577163
Кафедрада болатын уақыты: ауд. 251 ТКМК
1.2 П.н туралы м.ліметтер:
П.н аты
Кредит саны
Өткізу орны
Карталарды безендіру____________
____3___________________________
__ ТКМ корпусы__________________
1 кесте
Оқу жоспарының көшірмесі
Бір аптадағы академиялық сағат
Курс
Семестр
Кредитт
ер
Д.ріс Зертханалық
сабақтар
СОӨЖ СӨЖ Барлығы
Бақылау
түрі
1 2 3 4 5 7 8 9 10
3 5 3 2 1 3 3 9 ЕМТИХАН
1.3 Пререквизиттері:
Карталарды безендіру п.нін оқып игеруде студенттерге қажетті п.ндер тізімі:
Геодезия;
Математика;
Иаркшейдерлік сызу;
1.4 Постреквизиттері:
Карталарды безендіру п.нін игеру арнайы курстарды оқуда қажет.
1.5 П.ннің қысқаша мазмұны
"Карталарды безендіру" п.нін оқытудың мақсаты - студенттердің
жалпыгеографиялық ж.не тақырыптық карталарды сызуды, карталарды, атластарды
графикалық безендіруді үйрену.
П.нді оқытудағы негізгі қойылатын талап, оқу барысында студент .р түрліт сызба
құралдарымен ж.не құрал-жабдықтармен таныс болу керек, .р түрлі сызу техникасын,
шартты белгілерді ж.не шрифттерді меңгеру, сызу жұмыстарын ж.не бояу .дістерін
үйрену.
П.нді менгеруде студенттер картаны безендіруге арналған шартты белгілерді,
топографиялық картаны жасаудың барлық кезеңіндегі картографиялық белгілердің
пайдаланылуын, оларды құрудың .лістерін, карталардың түпнұсқаларын штрихтық
безендіруді, карталарды безендірудегі түстің бейнелеу құралы ретіндегі рөлін ж.не
картографиялық таңбалар жүйесін толыққанды оқып білуі қажет.
4
1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері ж.не оларды орындау кестесі
2 кесте
Тапсырмалардың түрі ж.не оларды орындау мерзімі
Тапсыру
уақыты
Бақылау
түрі
Жұмыс
түрі
Жұмыс тақырыбы
Ұсынылатын
.дебиетке
сілтеме
апта
1
2 3 4 5
Лаб.ж.1 Топографиялық карталардағы
геодезиялық пункттер мен елді
мекендерді шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[11,247] 1
Лаб.ж.2 Топографиялық карталардағы темір
ж.не автомобиль жолдарды шартты
белгілермен безендіруді окып білу
ж.не сызу
7[21-24] 2
Лаб.ж.3 Топографиялық карталардағы жер
бедерін шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[46,247-
248]
3
Лаб.ж.4 Топографиялық карталардғаы
гидрографияны шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[30,248] 4
Лаб.ж.5 Топографиялық карталардағы жер
бетіндегі өсімдік жабынын ж.не
грунттарды шартты белгілермен
безендіруді окып білу ж.не сызу
7[48,249] 5
Лаб.ж.6 1:25000, 1:50000,1:100000
маштабтардағы карталар беттерінің
жиектемелерін безендіруді окып білу
ж.не сызу
7[219-220] 6
Ағымдық бағылау
Лаб.ж.7 Топографиялық карталардғаы
жазулардың қаріптерінің үлгілерін
шартты белгілермен безендіруді окып
білу ж.не сызу
7[67-68] 7
1 Тест 1Модуль 6
Аралық
бақылау
2 Тест 2Модуль 11
Қор
ыты
нды
Емтихан
1.7 .дебиеттер тізімі
Негізгі .дебиеттер
1. Востокова А.В. Оформление карт.-М.:Изд-во МГУ, 1985
2. Салищев К.А. Картоведение - М.: МГУ, 1976
3. Вахрамеева Л.А. Картография - М.: Недра, 1981
4. Инструкция по составлению и подготовке к изданию листов государственной
геологической карты СССР масштаба 1:200000 М.: Недра, 1969
5. Берлянта А.М. Картоведение.- М.:Аспект Пресс, 2003
6. Требования к геолого-экологическим исследованиям и картографированию
5
масштаб: 1:50000, 1:25000 М.: 1990
7. 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200000, 1:500000, 1:1000000 масштабтардағы
Шартты белгілер ж.не Топографиялық карталардағы жазуларға арналған шартты
қысқартулардың тізімі Астана: 2007
8. 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200000, 1:500000, 1:1000000
масштабтардағы Топографиялық карталарды жасау ж.не жаңалау бойынша негізгі
ережелер Астана: 2007
9. 1:25000-1:100000 масштабтардағы жиектемелерді безендіру үлгілері Астана: 2007
10. Берлянта А.М. Картоведение М.: Аспект Пресс, 2003
11. Билич Ю.С., Васмут А.С. Проектирование и составление карт М.: Недра, 1984
12. Южанинов В.С. Картография с основами топографии М.: Высшая школа,
2005
Қосымша .дебиеттер
1. Лебедев Л.Е. Топографическое черчение - М.: Недра, 1987
2. Замовойсков Ф.Е. Топографическое черчение - М.: Недра,1975
3. Условные знаки для топографических планов масштаба 1:1000 - М.: Недра, 1977
1.8 Білімді бақылау ж.не бағалау
Студенттердің білімі Карталарды безендіру п.ні бойынша рейтинггілік бақылау
арқылы жүргізіледі. Білімді бағалау туралы м.лімет балдық-рейтингілік жүйе бойынша
бағана ретінде ондағы көрсетілген бақылау түрлері жүргізіледі.
П.ннің рейтингісі 100 балдық деңгейде бағаланады. Карталарды безендіру п.ні
үшін мынадай бақылау түрлері қарастырылған: ағымдық бақылау, аралық бақылау,
қорытынды бақылау.
3 кесте
Бақылау түрлеріне қарай рейтингтік балдарды бөлу
№ Қорытынды бақылау
түрі
Бақылау түрлері %
Қорытынды бақылау 100
Аралық бақылау 100
1 Емтихан
Ағымдық бақылау 100
4 кесте
Карталарды безендіру п.ні бойынша
күнтізбелік кесте
Апта 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Апталық
бақылау
саны
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Бақылау
түрлері
З1
З2
З3
З4 З5
З6
З7
З8
АБ
З
9
З
10
З
11
З
12
З
13
З
14
АБ
З
15
Бақылау түрлері: З - зертханалық жұмыс
АБ - аралық бақылау,
Қорытынды бақылау түрі - емтихан
6
5 кесте
Студенттердің білімдерін бағалау
Баға .ріптік
эквивалент
Рейтингтік балл
(пайызбен %)
Балмен
Өте жақсы А 95 - 100 4
А- 90-94 3,67
В+ 85-89 3,33
В 80-84 3,0
Жақсы
В- 75-79 2,67
С+ 70-74 2,33
С 65-69 2,0
С- 60-64 1,67
D+ 55-59 1,33
Қанағаттарлық
D 50-54 1,0
Қанағаттанарлықсыз F 0-49 0
2 НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ
2.1 Курстың тақырыптық жоспары
Тақырып атауы Академиялық сағат саны
Д.ріс Зертх.с. СОӨЖ СӨЖ
1. Карталарды безендіру п.н.інің мақсаты ж.не
шешетін м.селелері. Картаны жасаудағы
безендірудің атқаратын рөлі
2 1 3 3
2. Ежелгі халықтардағы жер бетіндегі
нысандардың картографиялық бейнеленулері
2 1 3 3
3. Ертедегі Шығыс елдеріндегі ж.не антикалық
Грециядағы нысандарды картада бейнелеу
2 1 3 3
4. Орта ғасырдағы араб елдері мен
Армениядағы география мен картография
2 1 3 3
5. Орта ғасыр мемлекеттеріндегі
картографиялық бейнеленулер
2 1 3 3
6. Картографиялық шартты белгілер жүйесін
жасаудың негізгі принциптері
2 1 3 3
7. Картографиялық ақпараттың м.ні ж.не оның
санын бағалау
2 1 3 3
8. Картографиялық белгілер, оларды құрудың
.дістері
2 1 3 3
9. Картографиялық қаріптер ж.не карталардағы
жазулар
2 1 3 3
10. Карталарда желілік құрылыстардың
бейнеленуі
2 1 3 3
11. Картада өнерк.сіптік, ауыл шаруашылық
ж.не мадени-.леуметтік нысандардың
бейнеленуі
2 1 3 3
12. Карталарды түспен безендіру ж.не
карталарда елді мекендерді бейнелеу
2 1 3 3
13. Карталардағы түстік ж.не с.уле мен
көлеңкелі пластика
2 1 3 3
7
14. Карталарда гидрографияның ж.не
гидротехникалық құрылыс нысандарының
бейнеленуі
2 1 3 3
15. .ртүрлі мақсаттағы карталар мен
атластардың дизайны
2 1 3 3
Барлығы 30 15 45 45
2.2 Д.рістік сабақтардың конспектілері
№1 д.ріс. Карталарды безендіру п.нінің м.ні ж.не шешетін м.селелері.
Картаны жасаудағы безендірудің рөлі
Карталарды безендіру картографияның құрам бөлігі ретінде географиялық
карталарды жасағанда бейнелеу құралдарын таңдаудың ж.не қолданудың теориялық
ж.не практикалық м.селелерін шешеді. Оның негізгі шешетін м.селесі-картографиялық
таңбалар белгілерін, көркемдік т.сілдерді, картографиялық туындының жалпы
композициялық құрылымын ж.не карталардын түпнұсқаларын графикалық дайындау
т.сілдерін оңтайлы ж.не тиімді жобалау.
Картографиядағы бейнелеу құралдары техникалық ж.не көркемдік графиканың
элементтер жиынтығы болып саналады. Картадағы графикалық құрылулар жазықтықты
бейнелеу ретінде көптеген жағдайларда жазық ж.не көлемді фигуралар - .р түрлі
геометриялық пішінде болады. Екіөлшемді жазық картографиялық бейнелеуді
мүмкіндік тудыратын иллюзорлық үшөлшемді құрылуларды жасауға мүмкіндік береді,
онда кеңістіктің тереңдігі бейнеленіп зат тұралы бедерлік көріністі жасауға болады.
Осыдан басқа бейнелеу құралдары .ртүрлі көркемдік бейнелерді, суреттерді, .ріптік-
цифрлық элементтерді ж.не т.с.с. енгізеді, маңызды бейнелеу құралына түс жатады.
Бейнелеу құралдарының .ртүрлілік қиыстырулары картографиялық таңбалар
жүйесін жобалауға толық мүмкіндік тудырады. Оларды оңтайлы пайдалану графикалық
құралдардың ерекшеліктерін, олардың қуаты мен сыйымдылығын, белгілірді құрудың
тиімді т.сілдерін жан-жақты зерделеуге негізделген.
Бейнелеу құралдарын зерделеу ж.не қолдану, оларды көзбен түсінудің
физикалық м.німен ж.не жарықтық с.улелену құбылысымен (шағылысу, өткізу, сіпіру
ж.не т.с.с.), физиологиялық - жарықты сезіндіруді болдыратын көру мүшесіне
с.улеленудің .серімен, психологиялық - заттардың пішіні, мөлшері, түсі, көлемі,
кеңістіктің терендігі ж.не т.б. туралы пікір тудыруға мүмкіндік беретін жарықтың
сапасы мен санының өзгешелетін түсінумен тығыз байлынысты. Карталарды
безендіруде физикалық қоздыру мен психикалық реакциялар арасындағы қатынастарды
зерттеудің көптеген қосымшалары болады ж.не негізінен олар т.жірибелік қатарға
жатады. Олардың мақсаты - графикалық құралдарды дұрыс пайдалану, графикалық
элементтердің пішіндерін, мөлшерлерін, қиыстыруларын, олардың бірін-бірі жабу ж.не
қабаттану мүмкіндігін анықтау, осының б.рі ақырында картаның оңтайлы оқылуын,
оны ақпаратты беру құралы ж.не ғылыми танымдар ретінде пайдалану тиімділігін
қамтамасыз етеді.
Картографиялық таңбалар жүйесін жобалаумен қатар безендіру саласына
картографиялық туындының жалпы құрылымы, яғни оның сыртқы түрін көркемдік
жобалау да кіреді. Картаның сыртқы безендіруі картада материалдарды жүйелі
орналастыру (леганданың, графиктердің қосымша карталардың ж.не басқа картаның
негізгі мазмұнына қатысты өзара орналасуы), .р түрлі көркемдік т.сілдерді, картаның
аты үшін қаріптерді, сыртқы жектемелерді пайдаланады, соның нітижесінде
картографиялық туынды белгілі жүйеде жасалынады.
Картографиялық туындының таңбалар белгісін жобалау процестері, оның сыртқы
безендірілуі келесі негізгі факторларды ескереді: масштабты, атқаратын міндеттерін,
8
карта түрін, картографияланатын аумақтың көлемін, пайдалану сипатын, сонымен қатар
басып шығару технологиясын ж.не полиграфиялық техниканың мүмкіндігін.
Картаның барлық графикалық элементтері сызықтармен орындалатын
штрихтыққа, сызықтарға, нүктелерге ж.не .ртүрлі түстерге боялатын аудандарға -
фонға бөлінеді. Осылай бөлу штрихтық ж.не фондық элементтердің .ртүрлігіне,
олардың бейнелеу мүмкіндігіне, полиграфиялық басып шығаруға, түсінуге, орындалу
т.сіліне ж.не қолдану техникасына негізделген. .ртүрлі жарықтықты түс өңімен
орындалатын жартылай өңді элементтерді де бөледі. Осыған с.йкес картаны жасағанда
штрихтық элементтерді, бояулы түпнұсқалар көшірмелері ж.не жартылай өңді
бейнеленген қолжазба, жартылай өңді түпнұсқаларды дайындайды, .р жақты
м.селелерді еңгізетін карталар түпнұсқаларын дайындаудың т.сілдері - белгілі
материалдарды (қағазды, пластикті, тушьты, бояуларды ж.не т.с.с.) қолданудың сипаты
мен саласы, графиктік орындалудың .дістері мен т.сілдері, механикаландыру
құралдары (аспаптар мен саймандар) ж.не т.с.с. карталарды безендірудің ерекше
м.селелерін құрайды.
Картаны жасаудың толық циклы бірнеше тізбекті кезеңдерден турады: картаны
жобалаудан, жасаудан, басып шығаруға дайындаудан ж.не басып шығарудан тұрады -
картаны тікелей безендіруге қатысты .р түрлі жұмыстардың түрі іс жүзінде оны
жасаудың барлық кезеңінде орындалады.
Картаның жобасын жасағанда ең маңызды м.селе шешіледі, картада
бейнеленетін мазмұнның барлық элементтері үшін бейнелеу құралдарын таңдау ж.не
.рі қарай картографиялық таңбалар жүйесін біртұтас жобалау. Шартты белгілер
жобасының оңтайлы бояулармен безендірілгендігі т.жірибелік үлгілерде тексеріледі.
Осы кезеңде сыртқы безендіру де жобаланады: жиектемелер, олардың суреттері,
картаның атын жазу үшін қаріптің түрін ж.не өлшемі, мазмұнның қосымша элементтері
(карталар-оюлар, диаграммалар, профильдер ж.не т.с.с.). Содан соң картографиялық
туындының жалпы композициялық құрылымы жасалынады, яғни картографиялық
бейнелеуге қатысты барлық сыртқы элементтердің орындары анықталады. Осында
картографтың көркемдік-конетрукторлық қызметінің кең өрісі, ерекше ірі туындыны
жобалағанда (мысалы, кешенді атластарды) көрінеді.
Картаны жасау кезеңі түпнұсқаны графикалық құрудан тұрады. Ол мазмұнның
элементтерін таңдаудың ж.не тұжырымдаудың, нысандарды дұрыс орналастырудың,
элементтерді салудың қажетті д.лдігін сақтаудың творчестволық процесі, бірақ осы бір
мезгілде картаның штрихтық элементтерін, сызба аспаптарын жеке пайдаланып
атауларды ж.не жазулар қаріптерін сызу. Осының б.рі жұмыстарды қажетті сапасына
ж.не технологиясына сай орындауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде безендірудің ең
маңызды шағы карта легендасын графикалық құру болады, яғни шартты белгілерді
анықталған жүйеде ж.не тізбекте орналастыру, белгілердің топтары ж.не жекешелері
арасындағы арақашықтықты есептеу, шартты белгілердің жазулары мен аты үшін
шрифтер өлшемінің ара қатынастарын анықтау.
Картаны басып шығаруға дайындағанда безендіру жұмыстарының жауапты
бөлігі орындалады - басып шығару пішінін алу үшін ж.не картаны басып шығаруға
арнайы арналған түпнұсқаны дайындау.
Түпнұсқаны даярлау сызудың немесе гравирлеудің жоғары сапасымен
ерекшелінеді, бұл жағдай графикалық жұмыстарды орындауда көп т.жірибені дағдыны
ж.не жетілгендікті қажет етеді. Картаны басып шығаруға дайындау барысында
безендірудің маңызы рөлі түстік үйлестірудің соңғы түрін жасаудың, айнала элементтері
үшін үйлесімді өңді таңдаудан тұрады. .серлі түпнұсқа келешек картаның мазмұндық
ж.не көркемдік артықшылықтары туралы көрнекі түсінік береді. Ол түстік безендіру
графигін жасау, полиграфиялық көшірмелеуде реңін таңдау үшін пайдаланылады. Ең
жақсы реңді шешімді табу үшін (картаны безендірудің ерекше күрделілері үшін) .серлі
безендірудің бірнеше варианттарын орындайды.
9
Картаның сыртқы реңі туралы соңғы пікір .серлі үлгі береді - барлық басып
шығарылатын пішіндердің қатар қолданылған өттүскісі: штрихтік, айналалық, жартылай
өңдік. Бір данада жасалған .серлі үлгі тиражын басып шығару үшін эталон болады,
бірақ осыны орындаудан бұрын оның түсі көрінісінің қолжазбадағы .серлі түпнұсқаға
с.йкестігін тексеру қажет. Картаны дайындаудың соңғы кезеңінде де түзету бойынша
безендіру жұмыстары пайда болады, кейде айнала элементтерінің үйлесуін өзгерту,
түстік өңді күшейту немесе азайту қажеттігі туады.
Сонымен безендіру жұмыстары картаны жасаудың барлық кезеңдерінде
орындалады. Осы жұмыс картада бейнеленетін нақтылы нысандары көрсету барысында
картографиялау .дістерін білуді, көркемдік танымды ж.не шеберлікті, техникалық
орындауды игеруді ж.не түпнұсқаларды дайындау .дістерін білуді, картографиялық
дизайн жөніндегі т.жірибені қажет етеді.
Негізгі .дебиет: 1[8-17]; 3[3-10];
Тексеру сұрақтары
1. Карталарды безендіру п.нінің мақсатын айтыңыз?
2. Картада нысандар немен бейнеленеді?
3. Бейнелеу құралдары қандай түсінушіліктермен тығыз байланыста?
4. Картаның сыртқы безендірілуі қандай материалдарды құрайды?
5. Картаның барлық графикалық элементтері қалай бөлінеді?
6. Картаны басыламға дайындағанда безендірудің қандай бөлігі орындалады?
7. Картаның сыртқы түрін не көрсетеді?
№2 д.ріс. Ежелгі халықтардағы жер бетіндегі нысандардың картографиялық
бейнеленулері
Ертедегі халықтардағы картографиялық бейнеленулер
Картография тарихы ақиқат болған істерді, кезеңдерді ж.не заңдылықтарды
зерттейді. Картографияның дамуы практикалық қызмет ж.не ғылым саласы болып
табылады. Картаның дамуы ең алдымен қоғамның материалдық өмірінің қажеттігінен
туады. Қоғамның дамуы жаңа географиялық карталарды жасаудың қажеттігін көрсетіп
отырады, осыған байланысты адамзат алдына белгілі проблемалар қойылады. Осы
проблемаларды ойдағыдай, үдемелі игеру практикалық м.селелерді шешу үшін қажетті
жағдайлар жасайды ж.не картографиялық ғылымның алға дамуына үлес қосады.
Картография тарихын оқып білу оның қазіргі жағдайын ж.не м.селелерін түсінуге ж.не
келешегін айқын сезінуге мүмкіндік тудырады.
Картограф-маман мыналарды білуі қажет:
Картографияның дамуына не көмектесті?
Картография ғылымының дамуы кімдермен байланысты?
Картографияның дамуының негізгі кезеңдері
Картография тарихын баяндау жалпы тарихи кезеңдерге с.йкес құрылады, өйткені
картографияның дамуы барлық уақытта өмір талабына, өндірістің қажеттігіне, .р түрлі
қоғамдық-экономикалық формациялардың өзгеруіне байланысты болады. Кез келген
тарихи зерттеулердің негізіне тарихи деректер жатады, яғни адамзат қоғамы дамуының
бұрынғы д.уірінен бүгінгі күнге дейін жеткен нақтылы м.ліметтер болады. Картография
тарихына ерекше құндылықтарды карталар, географиялық еңбектер ж.не басқа да
жазбаша деректер өткен заманның тікелей кү.ліктері, болып саналады. Өкінішке орай
көптеген картографиялық деректердің көбісі біздің заманымызға жетпей қалды, себебі
сол кезде картаны басып шығару дамымады ж.не болмады. Өрттер, ылғалдылықтар,
материалдардың ескіруі ж.не басқа себептер көптеген ескі карталардың жоғалуына
.келіп соқты.
Қарапайым картографиялық суреттер жазу пайда болғанша ертедегі қоғам
жағдайында белгілі болды. Осыны қоғамдық дамудың ең төменгі сатысында өмірсурген
ж.не жазуы болмаған халықтардан көруге болады (Солтүстік Американың эскимостары,
10
төменгі Амурдың жанайлары, чукчалар ж.не солтүстік-шығыс Азияның одулдары,
Океанияның микронезиялары ж.не т.с.с.). Осы суреттер ағашта, оның қабығында ж.не
т.с.с. орындалып, ед.уір аумақты бейнелеудің ерекше шындығымен сыйпатталады,
олар адамдардың жалпы еңбегі жағдайынан пайда болып, олардың қажеттігін
қанағаттандыру үшін қызмет етті: көшіп-қону жолдарын, аң аулау жерлерін ж.не
басқаларды көрсету болды. Осындай суреттер-тікелей ой-өріс шеңберінен шығады. Осы
тұрғыдан Маршалл аралдары тұрғындарының навигация үшін қызмет еткен теңіз
карталары қызғылықты тудырады. Аралдар пальма жапырағының сабағы түрінде
бекітілген, сабақтар орындары үстемді желмен көтерілетін теңіз толқынының қапталын,
тағы да аралдар тізбегі арқылы өткендегі оның өзгеруін көрсетеді. Осы жағдайды
аралдар көзден таса болғанда, аралдықтар арал бағытын анықтау үшін есепке алды.
Ертедегі қауым д.уірінде жартаста салынған картографиялық бейнеленулер
сақталған (1-сурет). Солардың ішінде бронза ғасырына жататын (б.д.д. 2
мыңжылдықтың ортасы) Камонта алқабындағы (Солтүстік Италия) жартастағы
суреттер. Онда игерілген алқаптар, жалғыз аяқ жолдар, арықтар ж.не суармалау
каналдары көрсетілген план бар. Осы план ең ертедегі кадастрлық план қатарына
жатады. Таста кесіліп салынған пиктографиялық сурет Арменияның Мецамор
жотасындағы ертедегі ирригациялық торапты көрсетеді.
1-сурет. Күміс ыдыста гравирленген аң аулау аумағының планы
Картографиялық суреттердің алғашқы қатарына б.д.д. 3 мыңжылдыққа жасалынған
күміс ваза жатады, ол Майкоп (Солтүстік Кавказ) жанындағы бір курганды қазғанда
табылды. Сурет тау тізбегін, одан көлге ағып түсіп жататын екі өзен, таудағы орман, тау
бөктеріндегі .р түрлі жануарлар көрсетілген.
Құлиеленушілік қоғамнан біздің заманымызға дейін сақталған ежелгі
картографиялық бейнелеулер Тигр ж.не Евфрат өзен шатқалдарында, сонымен қатар
Мысырда өмір сүрген Ежелгі Шығыс елдеріне жатады. Бұл елдерде ирригациялық жер
игеру дамыды ж.не ол құнарландыру мен құрғату құрылыстарының кең жүйесін
тұрғызуды қажет етеді: канал, бөген, суқоймалар, халықтың бірге жиналуына .келді,
жер игеруге болатын жер учаскелерінің жоғары бағалануын тудырды. Осындай
жағдайларда (ирригациялық құрылыстарды салуда, жерге орналастыру шекараларын
орнатуда, жер салығын салуда) жергілікті жерді сипаттау қажеттігі туды. Табылған
11
құжаттар көрсеткендей, мұндай сипаттаулар кейде картографиялық суреттер пішінін
қабылдайды. Қамал құрылысы, сарайлары, саз ғимараттары бар үлкен қалаларды салу
олардың планын сызуды қажет етті. Біздің заманымызға жергілікті жердің кішгірім
учаскелерінің, суреттерінен басқа сол кезеңдегі дүниеде атақты, белгілі, қарапайым
болса да көріністер жетті. Сауда байланыстары, ішкі елдермен айырбас ж.не көптеген
шапқыншылық жорықтар географиялық белдемнің кеңеюіне .келді ж.не алынған
білімнің тұрақтануын тудырды.
Вавилония ж.не Қосөзеннің басқа да елдерінде қазба жүргізу кезінде де
салыстырмалы түрде көп табылулар анықталды, бұл елдерде жазба материалы болып
сазды плиталар (кестешелер) есептеледі. Вавилонның солтүстігіне қарай 300
шақырымда қазба жүргізу кезінде табылған Месопотамия карталарының ең ежелгісі
біздің заманымызға дейін шамамен 2400-2200 жылдармен есептеледі. Ол екі таулы
елдер арасымен ағатын өзенді көрсетеді; теңіз құятын жерінде өзен дельтаны құрайды.
Жер шары елдерінің жағдайы кесте шетінде шеңбермен белгіленген (2- сурет).
2- сурет. Вавилондық дүние жүзі картасы
12
Мемлекеттердің орналасу кестесінің жан жағында дөңгелектеліп бейнеленген.
Б.д.д.Vғ. бүкіл .лемдік Вавилон картасы өзінің жазуымен жер мен "жеті аралды"
қамтыған. Кестенің солтүстік батысында жердің жан-жағын "Горькая река" мұхиты
тегіс дөңгелекпен қоршап тұр. Солтүстігінде Евфрат өзені мен таулар бейнеленген.
Оның солтүстік шығысында Ассирия, ал солтүстігі Урарту мемлекетімен
шектескен. Бұл жерде Вавилоннан басқа қалалар да бейнеленген. Мұхиттың арғы
жағында "жеті арал" орналасқан.
Басқа табылған заттардың арасындағы б.д.д.IX-VIII ғ.ғ.Ниппура қаласының
планы бейнеленген кесте бөлшегі қызығырақ.
М ы с ы рлықтар қолданған папирус парағы, топырақ парағындағы кестеге
қарағанда төзімділігі аздау болады,сондықтан атақты мысыр елінің картасының саны
қазіргі кезде санаулы ғана. Біздің заманымызға дейін сақталған Сети I фараон (б.д.д.
1330-1317) заманында папирус бетіне түсірілген Шөлдің шығысында "алтын бұлақтың"
сызбасы, сонымен бірге план суретімен тау профилін біріктіретін суреттер XVIII ғ.
дейін сақталған.
Ежелгі Римдегі картография. Жол түсірістері ж.не карталары. Клавдий
Птоломейдің Географиядан басқаруы
Е ж елгі Римдегі картографияның дамуына практика қажеттіліктері, .скери ж.не
.кімшілік аппарат сұраныстарын қанағаттандыру үшін карталарды қолдану үлкен үлес
қосты. Римнің экономикалық ж.не саяси өмірі шекаралас елдер мен алыс жатқан
провинцияларымен көлік байланыстарымен тығыз байланысты болады. Жол желісі Рим
державасының иеліктерін толық қамтыды. Картада жол бейнесі .скери, .кімшілік ж.не
сауда қажеттіліктері үшін бағалы .дістемелік болып қызмет етуі керек болды ж.не
осындай карталар құрылды. Юлий Цезарь кезінде сенат шешімі бойынша .рбір миля
сайын арақашықтықты тас бағаналарда белгілеу арқылы жол өлшеулері жүргізілді.
Август кезінде аяқталған осы өлшеулердің н.тижелері Марк Випсания Агриппқа
римдіктерге белгілі .лемнің картасын құру үшін маериалдар дайындауға мүмкіндік
берді. Бұл карта Агрипп қайтыс болғаннан кейін ғана аяқталды (сақталмады).
Р и мдік жол карталарының жолда қолданыла бастауы өте қызықты үрдіс болды.
Сондай карталардың бірі, IVғ. түпнұсқаға кейінгі қоспалармен көшірілген, Пейтингер
кесте атымен белгілі карта қазіргі күнге жетті. (3-сурет). Ол ені 13м болғанда ұзындығы
7м шамасындағы бума түрінде болады, сондықтан орама түріндегі карта жолда
ыңғайлы.
Карта Рим империясын ж.не басқа да Британ аралдарынан Ганг құзын есептегенге
дейін орналасқан сол кездің атақты мемлекеттері. Материктер оңтүстік ж.не солтүстік
жағынан мұхитпен шайылып жатыр. Оның мазмұны: елді мекендер - қалалар, Рим
легиондарының тұрағы, жол желілері, көлдер, өзендер, таулар ж.не ормандар. Елді
мекен үшін перспективті шартты белгілер пайдаланылған. Жолдағы сынықтар
станциялардың орналасуын көрсетеді, олардың ара қашықтығы жол шетінде жазылған.
Бірінші көзге сызық түріндегі карта біртүрлі ж.не қарапайым болып көрінеді; сурет
.дейі солтүстіктен оңтүстікке қарай тығыздалған. Жалпақ жер бетіне оңтүстіктен
қарағанда бұл болашағы зор сурет. Жерорта, Қара ж.не тағы басқа теңіздер карта
бойымен жіңішке таспа т.різдес болып созылып жатыр. Өзендер мен жолдар сол
бағытқа с.йкес келуі қажет. Карта құрылымын ескере отырып, оған ең жоғары баға
берсек қателеспеспіз - ол толықтығы жағынан өте күшті м.ліметтер ж.не
шыншылдығы жағынан кем түспейді.
Р и м ж ер ө лшеуіштері ж аңа қ оныстар м ен к олонияларды ұ йымдастыру м ен
ветерандарды жермен қамтамасыздандыру кезіндегі жер түсірістері бойынша көптеген
жұмыстар атқарылды (орнын анықтау, қоныстарды жоспарлау, жер учаскелерін
бөлу,жол салу ж.не т.с.с. ). Жер өлшеуіштерінің міндетіне сонымен қатар қоныстарды,
өзендерді, тауларды, жолдарды, жер учаскелерін ж.не т.с.с. көрсететін карталарды құру
жатады. Олар бронзадан екі данада жасалды, оның бірі Римдегі архивте сақтауға
13
арналды.Бұл карталар жоғалған, бірақ олардың түсіріс техникасын сипаттайтын ж.не
сызбасы түсірілетін жер өлшеуі бойынша басқару жазбалары сақталған. Бұл жазбалар
жер өлшеу жұмыстарының .дістері жайлы, сонымен қатар олардың картографиялық
безендірілуі жайлы айқын көрініс құру мүмкіндігін береді.
3-сурет. Римдік жол картасы
Е желгі дүниежүзінің ғылыми картографиясы Эратосфен секілді еңбек еткен грек
математигі, астроном жіне картограф Клавдий Птоломей (90-168ж.ж.) еңбектерінде Рим
империясы жоғары жетістіктерге жетті. Антика саясатының ең ғажайып жетістіктерінің
бірі, сегіз кітапта жазылған оның Географияда басқару еңбегі шамамен 14
жүзжылдыққа картография ғылымының дамуын анықтады.
География - жер шарының қазіргі кезде белгілі бөлігінің сызықтық көрінісі болып
табылады. Ол тек сызықтар ж.не шартты белгілер көмегімен белгілі бір құбылыстың
орналасуын ж.не бейнеленуін көрсетеді. Осының б.рі математиканың көмегімен бүкіл
жер шарын бір суретте көруге мүмкіндік береді - деді Птоломей. Сфералық беттің
жазықтыққа көшірілуі деформацияға .келетінін түсіне отырып ж.не цилиндрлік
14
проекцияны сынай келе Птоломей екі жаңа проекция - конустық ж.не псевдоконустық
түрлерін ұсынды. Олар аудан қатысын түсіндіретін ж.не біздің заманымызда кеңінен
қолданыс тапты.
Г еография бойынша басқару географиялық карталарды құру көздерін жинау
ж.не қолдануға көп назар аударылды. Сегіз кітаптың алтауы Птоломейға белгілі жер
шарының сыйпаттамасына арналған. .р елдегі сипаттаулар елді мекен пункттері
өзендер, таулар ж.не тағы басқа жүйелі тізімін біріктіреді, олардың орны географиялық
координаталармен анықталады. Д.л осылай елді мекендейтін тайпалар ж.не олардың
орналасу мекені көрсетіледі. М.ліметтердің маңызды бөлігі картаға көшіруге ыңғайлы
кестелік түрде келтірілген. Көрсетілген географиялық нысандардың жалпы саны 8000
жетеді.
Негізгі .дебиет: 2[320-324]; 5[139-144]; 12[268-276];
Тексеру сұрақтары
1. Ежелгі халықтарда карталарда нысандар қалай бейнеленді?
2. Майкопта табылған күміс вазада қандай нысандар бейнеленген түсіндіріңіз
3. Ежелгі шығыс елдеріндегі картографиялық бейнеленулерді айтыңыз
4. Мысырлықтар картаны неде жасады?
5. Римдіктердің карталарын айтыңыз
№3 д.ріс. Ертедегі Шығыс елдеріндегі ж.не антикалық Грециядағы
нысандарды картада бейнелеу
Қазіргі кезде картография мен география жайлы м.ліметтерді сонау кездегі
антикалық Грециядан алады. Гректер жердің Шар т.різді екенін ж.не оның өлшемдерін
тапқан. Картографиялық проекция параллель мен меридианның алғашқы м.ліметтері
гректерге тиесілі. Гректер географиялық картаны алғаш жасаушылар болып саналады.
Г рецияда географиялық білімнің дамуына отаршылдық қозғалыс .сер етті. Оның
ең ірісі б.д.д. VIII-VI ғ.ғ. болды. Отаршылдық қозғалыс Пиреней түбегінің Шығыс
жағалауынан Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейінгі кең далада грек
колонияларының пайда болуына .келді. Бұл колония гректерге .йгілі түгеліне дерлік
таралды. Географиялық ары қарай жинақталуына ірі географиялық ашылуларға
Александр Македонский (б.д.д. 334- 323 ж.ж.) жорықтары септігін тигізді.
Э р а т осфеннің айтуы бойынша жердің келбетін ең алғаш картаға түсірген
Милеттен шыққан Анаксимандр болған (б.д.д. 610-546ж.ж. шамасы). Ол көне гректің ең
алғаш материалист философы. Б.д.д. Vғ. картографиялық жер бейнесі Грецияда ерекше
болудан қалды. Тарихшы Геродот (б.д.д. 484-425 ж.ж. шамасында) грек-парсы
жауынгерлері жайлы жазған еңбегінде Милет .міршісі Аристагор б.д.д. 500 ж.
шамасында Спартуда Клеомено ханын кіші Азия гректерінің парсы .міршілеріне қарсы
күресіне қатысуға үгіттегені жайлы жазған. Аристагор Клеоменомен кездесуінде
бейбітшілік тақтасы болған.
А р истофан, .йгілі афин драматургі ж.не ақын, өзінің "Облака" комедиясында
(б.д.д. 423 ж.) географиялық карталарды оқу .дістемесі ретінде айтқан. Жердің кескіні
туралы түсініктер біркелкі болған жоқ. Грек ойшылдары, бірінші бірегей ғылыми пайда
болу теориясын ж.не дүниежүзілік құрылымдарды, ең алдымен жерді шар т.різді деп
немесе сопақ диск ретінде елестеткен, шексіз теңіздің жоғарғы бетінде қалыптасқан.
Б.д.д. 500 ж. шамасында Парменид нақты ақылға қойымды жер туралы ұсыныстарды
алға қойды. Бұл гипотезаның сенімді д.лелдерін ежелгі ұлы ғалым Аристотель
зерттеген (б.д.д. 384-322 ж.ж.) ж.не өзінің м.тінінде көрсеткендей, математика, жер
шарының ұзындығын өлшеу, оның өлшемі 400мың стадияға тең деп ойлаған (шамамен
60 мың км,бір жарым есе үлкен мөлшерде) Аристотельдің ш.кірті Дикеарх (шамамен
б.д.д. 345-285 ж.ж.) жер шарының ұзындығын 300 мың стадияда есептегені, өзінің нақты
мөлшеріне шамамен жақын екені расталды.
15
Ғылыми білімнің жаңа жетістіктері эллинистикалық уақыттың өрлеу шегіне жетті
(б.д.д.III-I ғ.ғ.). Сол кезде ірі ғылыми ойлар орталығына айналған Александрия өзінің
белгілі академиясымен, мұражайымен ж.не кітапханасымен танылған (ең соңғы жарты
миллионға дейін сақталған жазбалар). Онда картографияның ж.не географияның
ғылыми негіздері тіркелген. Антикалық заманда орындалған шындыққа жанасатын
жер шары меридианының ұзындығы анықтамасы атақты астроном ж.не географ
Александрия кітапханасының басшысы Эратосфенге (б.д.д. 276-194 ж.ж.) тиесілі. Ол
Сиенада (қазіргі Асуан) жазғы күн тұрақтануында күн с.улелері терең құдық түбін
жарықтандыратынын, яғникүн с.улелері көлбеу түсетінін білген. Сиена мен
Александрияның бүр меридианда жататынын тұжырымдап, Эратосфен Александрияда
күніне күн тұрақтануында күннің биіктігін өлшеген ж.не анықтаған, соған с.йкес
Сиена мен Александрия арасындағы доға меридианның 150 жартысын құраған. Сиена
мен Александрия арасындағы караван жолдар ұзындығы 5 мың стадияға тең болған.
Соңғы с.тте Эратосфен меридианның ұзындығын 252 мың стадия деп есептеп, соған
с.йкес (қолдану уақыты кезінде ұзындығы 157,5 м стадия) 39,7 мың км меридианның
нақты мөлшеріне өте жақын болған (40090).
Өзінің "География" еңбегінде (танымал бөлімдерінде) Эратосфен жер бетінің
кескіні туралы толық м.лімет берген, өлшемдері туралы ж.не оның орналасу
бөлімдерінің формасы туралы келтірген ж.не оларды карта бетіне түсірген, онда
экваторды ж.не параллельдерді түзу сызық ретінде жүргізген. Нақтырақ айтсақ ол
Пиреней түбегінен Батысқа қарай жүзгенде Үндістанға жету ж.не жер шарының
айналып шығу мүмкіндігінің бар екендігін айтты. Жаңа "География" терминінің
шығуына байланысты, Эратосфен ж.не одан кейін бірнеше басқа ежелгі дүниежүзілік
ғалымдар бұл ғылымның шешіміне графикалық жер бетінің көрінісін кіргізген. Антика
заманының ірі астрономы Гиппорх (б.д.д. II ғ.) Эратосфеннің жұмыстарын сынап, жер
бетінің нүктелерінің орналасуын ендігі ж.не бойлығын анықтай отырып, карталарды 7
Эллинистикалық елдерде географияның дамуы Страбонның қорытындылауы бойынша
зерттелді. Страбон географияның м.нін жоғары бағалады: "Егер билеуші елдің кеңдігін,
оның орналасуын, қасиеттерін білетін болса,онда ол елді жақсырақ басқара алатыны
айқын. Ол географиялық байланысты тура көрді, демек картографияны геодезиямен
ж.не астрономиямен осылайша өлшеу .дістерін сыйпаттады. Географ ең алдымен
жердің түгелдей өлшемін алған геометрлерге, ал геометрлер астрономияның өлшеулерін
негіз ретінде қабылдау қажет.. Жер өлшеулерін жүргізу үшін гномон ж.не
астрономияны көрсететін, оның көмегімен .рбір жергілікті жер үшін шеңбер табуға
болатын, .рбір шеңбер экваторға параллель (яғни ендігін анықтау); сонымен қоса
экваторды тік бұрышпен қиып, полюстер арқылы өтетіндігін анықтайтын құралдар
қолданылады.
Ж е рдің картографиялық пайда болу м.селелерін қарастыра отырып, Страбон
жердің нақты көрінісін алу үшін, диаметрі 10 футтан кем емес шар алу керек; мұндай
шар дайындау мүмкіндігі жоқ болса, тегіс тақтада кем дегенде 7 футты картасын сызу
қажет. Параллельді ж.не меридиональды шеңберлер орнына (яғни шар меридиандары
ж.не параллель орнына) тік сызықтар параллельді сызықтар-паралельді сызыктар
паралельді шеңберлер орнына (яғни шар меридиандары ж.не паралельді орнына) тік
сызықтар- паралельді сызықтар паралельді шеңберлер орнына меридиональды сызықтар
тік бұрышпен тусірілетін шенберлер орнына қолданылады. Ой қабілеті көзбен тегіс
жазықтықтағы фигурамен өлшемді шар т.різді немесе дөнгелек пішінге көшіру
мүмкіндігін береді.
О с ы лайша, ежелгі географиялық білім қолданылатын төмен ендіктер үшін
пайдалануға болатын цилиндрлік проекцияны ұсына отырып, Страбон кейінірек
глобусқа кайтып келмеді: Келесіде сызба тегіс жазық тақтада орналасқан жағдайларды
қарастырамыз-деді.
16
К а рта нақтылығы жоғары: Құрлықты анықтайды ж.не оған пішінін жағалық
теніздер, шығанақтар сонымен бірге түбектер мыстар ж.не өзендерді біріктіре отырып
теніздері мен жасайды. Тенізге өзен мен таулар көмек береді. Осынын көмегімен
материктер, тайпалар, қалалардын ыңғайлы орналасуы мен хорографиялық
карталардағы белгілермен бейнеленетін басқа да құбылыстары анықталады.
Антикалық .лемде азимуттық проекциялар - гномониялық ж.не
стереографиялық түрлері белгілі болып, бірақ олар жұлдызды аспан карталары үшін
қолданылғанын айта кеткен жоқ.
Негізгі .дебиет: 2[324-332]; 12[268-276];
Тексеру сұрақтары
1.Антикалық Грецияда болған картография мен географияны түсіндіріңіз
2. Ертедегі Римдегі картография
3. Птоломей картографиясын түсіндіріңіз
4. Аристофан географиялық карталарды не болды деді?
5. Эратосфен нелерді анықтады?
№4 д.ріс. Орта ғасырдағы араб елдері мен Армениядағы география мен
картография
Құл иеленушілік дағдарысқа қарсы қоғамда III-IV ғасырда күшейтілген
антикалық м.дениеттің құлдырауна .келіп соқтырды. Рим империясының күйреуі (V-ғ)
антикалық ғылымға ерекше ауыр соққы алып келді.
Византияда Рим империясының тікелей мұрагеріне, бірақ басқа .леуметтік-
экономикалық тұрғыдан дамып жатқан, феодалдық қоғамдық қарым-қатынас, ғылым
толығымен христиан шіркеуінің қызметіне қабылданған болатын. Тұрақты білімге
негізделген ж.не Құдай сөзін оқытатын догмалармен келіспейтін, тіл ғылымы жағынан
қуғын-сүргінге түрткі болды.
Ең басты географиялық картаның құрылымы иллюстрациялық жағынан Құдай
сөзі шығармасы ж.не жер шарының антикалық м.ліметі бойынша Жердің шар т.різді
екенін көрсетті.
Бұл тұрғыда "христиандық топография" да өте жақсы көрсетілген, VI-ғасырда
византиялық Козьма Индикопловпен жазылған ж.не кейінірек XII-XIII ғасырда Ресейде
кеңінен таралған. Болашақ көпес-саудагерлер, олар көп саяхат жасап біраз елдерді
шарлаған, бірақ өздері еңбектерін жастары келе шіркеулерде жаза бастады. Эфиопия,
Цейлон, Индия ж.не тағы басқа елдерді суреттеуде, Козьма Индикоплов құнды ж.не
кеңінен көрсетілген м.лімет берді. Бірақ айтқанда бейбітшілік жағынан, шешімді түрде
жердің " шар т.різді " екенін " шатастыру" мағынасында м.лімет берді.
Осы аралықта географиялық білімнің табыстарын Арменияда ж.не Араб
халифаты көрсетті.
Бос қалуына қарамастан, бірнеше рет түрткі болған Армения, Византия мен
Иранның арасында қиын-қыспақта қалған V-VII ғасырда Арменияның феодалдық
м.дениеті жоғары деңгейге көтерілді. Армян тілі бірнеше рет грек шығармаларына
ауыстырылған. Солардың ішінде Птоломейдің географиясы Армения мен көрші
мемлекеттердің картасын біріктірген. Осы .рекетті сараптай келе, Птоломейдің еңбегі,
орта ғасыр географтары ж.не Батыс Европаның картографтарына ғылыми жаңалық
болды. XIV-ғасырда ғана " Армян географиясының " авторы жергілікті ақпарат
көздерін өзіне қарата бастады. Арменияға байланысты ауылдарын нақты баяндап беруге
көңіл бөледі. Бірақ осы үшін кітаптар мен карталарға көз жүгіртуге тура келеді. Бұл
жағынан Арменияның географиялық шығарылымы ж.не картасы бір келкі болып
келмеген.
Армения туралы географиялық көрсетілім Анамей Ширакация жұмысында кең
таралған, сонымен қатар, библиялық көрсетілімді сынай отырып Жердің шар т.різдес
екенін оқытты.
17
IX-X ғ.ғ.-арабтың Халифата еліндегі географиялық м.дениеттің көтерілген
уақыты болып саналады.
VII-VIII ғ.ғ. арабтарда көптеген аумақты жаулап алуы кең тарады, олар батыста
Испанияны, ал шығыста Орта Азияның ж.не Индияның батыс бөлігін жаулап алды.
Провинциялардың толық сипаттамасы, пункттердің орналасуы,
ауылшаруашылық өкілдері ж.не к.сіпкерлік салық ж.не салым алуға қажет болды.
Басқарудың орталықтандырылған жүйесі, Бағдатқа тартылған жолы, жақсы
байланыс жолдарын қажет етті ж.не олар туралы д.л м.ліметтерді, бағыты бойынша,
почта станциясы, арақашықтарды ж.не қозғалыс түрін талап етті.
Ол кездері географияны "жол ж.не мемлекет туралы ғылым" деп қарады.
География ғылымын жинау ж.не жариялау сауданың дамуына м.ні зор болды.
Осы өзіндік шарттары көптүрлі географиялық шығармаларды туғызды,
кейбіреулері географияны математикалық мағынада талқылады, яғни "ұзындық пен ені
туралы ғылым".
Орталық Азия елдері география ғылымына үлкен жетістік .келді.
Географиялық шығармалардың ең жаңа түрі "Жер суреті", 830 ж. жазылған, аль-
Хорезмнің математикасына ж.не географиясына жатады, Хорезм жазирасынан ж.не
Хивадан шыққан.
Атақты хорезм еңбегі - жұмыстың түп нұсқасы ж.не қосымша Птоломей
географиясы - араб тілі .лемінде қолданылады ж.не сақталды, оны қолдаған 4 карта да
сақталды, соның ішінде Ніл өзені ж.не Меотидың карталары.
Араб ғалымдары дүние құрылымы жайлы ойларын гректерден алған, жерді
қоршап жатқан мұхит жайлы, ойкуменаның көлемдері жайлы ж.не тағы да басқалар
.сіресе Птоломейдің беделі. Оның жұмыстары ықпалынан белгілі географтар аль-
Истахри ж.не ибн Хаукаль X ғ. шықты. Географиялық еңбектер " Атлас исламды "
баспасымен тығыз байланысты.
Сонымен қоса дүние жүзілік картамен ж.не мұсылмандар дүниесіне, Иран тілді елге
арнаған карталар. Бұл карталар Араб картографиясына өзінің жетістігімен жетті. Ары
қарай ешқандай кедергісіз танылып жетілді. Каспий теңізін бейнелейтін карталардың
бірі 4-суретте көрсетілген. Карталар өзіне т.н ерекше. Ең бірінші суретте географиялық
қаталдылық бейнесі таңғалдырады.
Құранда адамның ж.не жануарлардың суретін бейнелеуге тыйым салды. Бұл
шарт карталарға .серін тигізді, .сіресе циркуль ж.не сызғыш көмегімен сызылған кесте
т.різді географиялық карталарға симметриялық ойлар нағыз білімге басшылық етті.
.сіресе геометриялы дұрыс сызылған теңіздер. Соңғы түсірілімдердің сапасы төмен
болды. Өзендер мен жолдар табиғи сызылымдарына қарамастан тік болып сызылған.
Мемлекеттер мен елді мекендер дөңгелектермен немесе көпбұрыштармен
белгіленген. Картадағы географиялық м.тіндер ендік пен бойлықтың нұсқауларына жиі
сай келсе де меридиан мен параллельдер торы жоқ.
Халифат мемлекетінің ғалымдары айқын материалдарға бай кең географиялық еңбектер
жаза отырып құнды карталар жасай алған жоқ. Халифаттың құлауымен бірге араб
картографиясы да бір мемлекеттік организм сияқты құлады. Оған тағы бір көтерілу
мүмкіндігі болды, бірақ басқа жерде Суец тұрғыны ( Марокко ), Кордовада оқыған,
бірақ Сицилияда норман королі Рожер II-нің сарайында жұмыс істеген атақты араб
ғалымы аль-Идриси еңбектері. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz