Есте қалдыру

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

РЕФЕРАТ
Кафедра: Агротехнология

Тақырыбы: Ес туралы жалпы ұғым.

Орындаған: Кенжебекова Аяулым
Тобы: АП-16-2К
Қабылдаған:Калходжаева Ардақ

Шымкент 2017

Ес туралы жалпы ұғым.
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.

Ес -- күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады. Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И.П.Павловтың жүйке жүйесінің пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндіретін. Жүйке жүйесінің пластикалылығы дегеніміз түрлі қозулардан қалған əсерлердің қайтадан уақытша байланысқа түсе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей тітіркеңдіргіштер əсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы ойда бұрынғы байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар. Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда əлі нақтылы деректер жоқ. Мəселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші ғылымдардың бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса (есті зерттеудегі электро физиологиялық бағыт), енді бір зерттеушілер есті мидың нейро-химиясына қарай түсіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері мидың кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдырғы зерттегенмен (мидан нуклеинді қышқылдар көмекшісінің табылуы) естің бүкіл ми массасынан алатын орнын əлі анықтай алмай келеді. Бір нəрсені еске сақтау -- оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды. Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін елестетсек не ойласақ бұлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлігін тудыруға себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы Аристотель (б.э.д. 384-322) болды. Ғылымда тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен дəлелдеген, осы негізде көптеген психикалық процестердің табиғатын түсінуге болатындығын көрсеткен ұлы орыс ғалымы И.П.Павлов болды. И.П.Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын құбылыс ми қабығыңда екі қозу процесінің қабаттасып келуі не байланысты пайда болып, сан рет қайталаудың нəтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы былай деп жазды

Уақытша жүйкелік байланыс жануарлар дүниесінде де, біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты физиологиялық құбылыс. Сонымен қатар, ол түрлі əрекеттерден, əсерлерден құрылса да немесе əріп, сез, əлде ойдан құрылса да психикалық құбылыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды. Ассоциациялардың Аристотель заманынан белгілі үш түрі бар Олар: іргелестік, ұқсастық жəне қарама-қарсылық ассоциациялар. Бұл ассоциациялар жөнінде И. П. Павлов былай дейді: "Шартты байланыс... бұл, сірə, біздің бір мезгілдік ассоциация дейтініміз болса керек. Шартты байланыстардың генерализациясы ұқсастық ассоциациясы дегенге сəйкес келеді. Шартты рефлекстың (ассоциациялық) анализі мен синтезі, сайып келгенде, ой əрекетінің негізгі процестерімен мəні бірдей нəрсе". Кезінде Аристотель ойлап тапқан ассоциацияларды табиғатын былайша түсінуге болады: 1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен бірге оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады. Мəселен, Кремль ұғымы Қызыл алаң ұғымын, көктем туралы ұғым шөп туралы ұғымды туғызуы мүмкін. 2) Ұқсастық ассоциациясынан нəрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас образдарды еске түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді (Мəселен, толқынның шуы адамдардың самбырлаған сөзін, жапырақтың сыбдыры адамның жайлап сөйлеуін т.б.). 3) Қарама-қарсылық ассоциациясында бір зат туралы елес оған қарама-қарсы екінші затты не құбылысты еске түсіреді. (Ақ пен қара, биік пен аласа, айқай-шу мен тым-тырыс т.б.). Ес процестерінсіз адам баласы мəдениеттің қандай саласы болмасын, қалағанынша меңгере де, жан-жақты жетіле де алмас еді. Егер біздің есімізде ертеректе қабылданған нəрселер сақталмаса, бізге өмірді əркез қайта жасап отыруға тура келер еді, не болмаса өмірдегі заттардың барлығы да əр уақытта белгісіз, не жаңа нəрсе болып көрінер еді. Ес адамның басқа жан құбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял т.б.) тығыз байланысып жатады. Ол, əсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нəрсе есте дұрыс сақталмаса, бұл жəйт ойлауға

қиындық келтіреді. Ж.Аймауытов: "...еске түсіру өнері дегеніміз -- ойлау өнері..байланыстардың мəнісі -- ойлау деген сөз", -- дейді. Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тəрбиелеу айрықша орын алады. Мектептегі оқу-тəрбие процесінің негізгі мақсаттарының бірі -- баланың есін үздіксіз дамытып отыру. Əр жастағы оқушылардың есінің қалайша дамып отыратындығы психологиялық зерттеулерде жақсы көрсетілген, олардың біразы заңдылықтар ретіңде дəлелденген. Осы заңдарға сүйеніп, баланың оқу материалдарын ұмытпай, есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау -- əрбір мұғалімнің міндеті.
2. Естің түрлері. Ойда қалдырыратын не қайта жаңғыртатын нəрсенің сипатына қарай ес төртке бөлінеді. Олар: қозғалыс, образдық, сөз-логикалық жəне эмоциялық естер. Қозғалыс (немесе моторлық) есі деп ойын, еңбек əрекетіне байланысты туып отыратын қимыл-қозғалыстарды еске қалдыру мен қайта жаңғыртып отыруды айтады. Естің осы түрі қозғалыс дағдыларын (мəселен, коньки тебу, жазу, оқу, машинкада қағаз басу, самолет жүргізу, турникке ойнау т.б.) қалыптастырудың негізі больш табылады. Мəселен, əріп таңбаларын жаңадан үйренген кезде бала жазуға қатысатын қолының қозғалыстарын есінде сақтайдъі. Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда калдыруда, қайта жаңғыртуда көрініп отыруын образдық ес деп атайды. Суретшілер мен архитекторлардың, музыканттар мен актерлердің есі көбінесе нақты, көрнекті болып келеді. Мұндай адам оқып шыққан кітабының мазмұнын есіне түсіргенде ондағы ұсақ бөлшектеріне дейін көз аддына жақсы келтіре алады. Мəселен, француздың белгілі карикатурашысы Гаварни бір көрген адамын бет-ажарынан тани қоюда орасан зейінді болған. Ол көшеде серуендеп жүріп, кенеттен қасындағы жолдасына: "Қарашы, мынау адам есіңізде ме?" деп сұрайды екен. Танысы: "Жоқ, білмеймін" десе, "Қалай білмейсіз, осыдан 20 жыл бұрын п2лендей көшеде кездестірген жоқпа едік?" -- дейді екен.

Адам ойының түрлі формаларын, (үғым, пікір, ой қорытындылары) еске қалдыра алу қабілеті сөз-логикалық ес деп аталады. Сөз жүйесін есте сақтау -- ойлау жұмысына байланысты. Естің осы түрі көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сөз-логикалық естің оқу процесінде маңызы аса зор. Өткен тақырыптарды есте қалдыру, оны қайта жаңғырту есі онша дамымаған адамға қиынға соғады. Сезімдерді еске қалдырып отыруды эмоциялық ес дейді. Мəселен, жас кезімізде тұрған жерге келсек, сол кезде бізге ерекше əсер қалдырған нəрселердің бəрі есімізге оп-оңай түседі. Өткендегі оқиға бір қуанышқа байланысты болса, ол өмір бойы естен кетпейді. Мəселен, біздің əрқайсымыз Ұлы Отан соғысының жеңісін ойлаған күн -- 9 Мамырды немесе Ю.А.Гагариннің космосқа бірінші жол салған күні -- 12 сəуірді, жыл сайын мерекеленетін Наурыз-тойын, Қазақстан Республикасының теуелсіздік алған күні -- 16 желтоқсанды еш уақытта ұмытпаймыз. Адам сондай-ақ бір нəрседен қатты қорықса да, тентектік жасап, өзін ұялтқан күнді басынан кешірсе, мұндайды еш уақыт ұмытнайды. Эмоциялық ес жөнінде орыс сахнасының шебері К.С.Станиславский (1863-1938) жақсы айтқан: "Егер сіз бастан кешіргеніңізді есіңізге түсіргенде бозарып жəне қызаратын болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын болсаңыз -- сізде сезіну есі немесе эмоциялық естің болғаны". Естің жоғарыда аталған түрлері екі сигнал жүйелерінің мидағы қызметімен түсіндіріледі. Мəселен, бірінші сигнал жүйесінің қызметі есте қалдыруда басыңқы рөл атқаратын болса, онда естің образдық түрі болғаны, ал ес екінші сигнал жүйесі арқылы жүзеге асырылса, онда сөз-логикалық түрі болып табылады. Соңғы кездегі ғылыми зерттеулер адамда естің басқа түрлері де болатындығын көрсетіп отыр. Мəселен, адамныңы материалды канша мерзімге сақтай алатындьгғына байланысты ес қысқа жəне ұзақ болып екіге бөлінеді. Қысқа уақыттық естің əрекеттің нақтылы міндеттерін орындауға байланысты көрінетін

түрін оперативтік ес деп атайды. Мөселен, оқушы тексті көшіріп жазғанда, мүны түрліше жолдармен (жеке əріптер, буындар, сөздер, сөз тіркестерін көшіру) орындайтын болса, бұл оның оперативтік есі болып табылады.
3. Ес процестері. Ес өте күрделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процестерден тұрады. Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Ол арнайы есте қалдыру жəне еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Есте қалдыру. Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнаулы мақсат қоймайды, есте калдырудың арнаулы тəсілдерін пайдаланбайды. Айналадағы өмірдің түрлі көріністері (оқиғалар мен адамдардың қимыл-əрекеті, сөзі т.б.) сол əрекеттің қарай есте қалып отырады. Ал (арнайы ырықты) есте қалдыру арнаулы тəсілдерді қажет етеді, оны тудыратын тиісті мотивтер болады. Қандай объектіні болмасын əдейілеп есте қалдыру үшін мына төмендегі шарттарды орындап отыру қажет болады: Есте қалдыруда əркез мақсат қойып отыру зор маңызды. Оқу материалын жақсы меңгеру үшін, оған қатты зейін қою жеткіліксіз, ол үшін атқа айқын, анық мақсат қою керек. Меселен, оқушыларға бір əңгіме айтып, оны үш-төрт күннен кейін қайта сұраса, балалардың біразы əңгіменің негізгі бөлімдерін қайта жаңғырта алмай қиналады. Ал енді осы оқушыларға екінші бір əңгіме айтып, үш-төрт күннен кейін қайтып айтып бересіңдер десе, балалардың біразы сол əңгімені ұмытпай жадында ұстай алады. Бұл екі тежірибенің арасындағы айырма: соңғыда материалды есте берік сақтау мақсат етіп қойылған, ал бірінші жағдайда мұндай анық мақсат койылмаған еді. Оқылатын шығарманы жоспарлай алу -- есте қалдыруға көп жеңілдік келтіреді. Жоспар мүмкін болғанша анық, айқын, дəл болуы керек. Қалай болса солай құрыла салған жоспар есте берік сақтауға негіз бола алмайды. Оқитын шығарманың ішінен еске тірек боларлық жерлерін іздестіріп, оны бірнеше мағыналы

бөлшектерге бөлу, бөлшектің əрқайсысының мағынасына лайықты ат ойлап табу -- еске қалдыруды нəтижелі етеді. Мағыналы есте қалдыру дегеніміз -- нəрсенің мəніне түсіну. Сондықтан мағыналы түсіну ойлау процесімен тығыз байланысты. Материалды жақсы ұғымын, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.