Кәсіпорын активтерін басқару және оның тиімділігін арттыру
Кіріспе
1. Активтерді басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Кәсіпорын активтерінің мазмұны, құрамы мен құрылымы
1.2. Кәсіпорын активтерін басқару механизмі
1.3 Активтер айналымдылығын анықтау
2 «Шығыс.Нан комбинаты» ЖШС.нің активтер құрамын, динамикасын және қалыптастыру көздеріне талдау
2.1 «Шығыс.Нан комбинаты» ЖШС.нің қызметіне техникалық.экономикалық сипаттама
2.2 Активтердің құрамы мен құрылымын талдау
2.3 «Шығыс.Нан комбинаты» ЖШС.нің активтер өтімділігін талдау
3. Активтерді басқарудың мәселелері және оларды шешу жолдары
3.1 Активтердің қалыптасу және пайдалану мәселелері
3.2 Активтерді басқарудың тиімділігін жоғарылату жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1. Активтерді басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Кәсіпорын активтерінің мазмұны, құрамы мен құрылымы
1.2. Кәсіпорын активтерін басқару механизмі
1.3 Активтер айналымдылығын анықтау
2 «Шығыс.Нан комбинаты» ЖШС.нің активтер құрамын, динамикасын және қалыптастыру көздеріне талдау
2.1 «Шығыс.Нан комбинаты» ЖШС.нің қызметіне техникалық.экономикалық сипаттама
2.2 Активтердің құрамы мен құрылымын талдау
2.3 «Шығыс.Нан комбинаты» ЖШС.нің активтер өтімділігін талдау
3. Активтерді басқарудың мәселелері және оларды шешу жолдары
3.1 Активтердің қалыптасу және пайдалану мәселелері
3.2 Активтерді басқарудың тиімділігін жоғарылату жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындардың тиімділгін арттыруды ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды және жүзеге асыруды талап етеді.
ҚР Президентінің өзінің халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның приоритеті берік болашақ және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып табылатындығын айтады.
Қаржылық менеджмент кәсіпорындардың ұйымдардың қаржылық ресурстарын, ақшалай қаражаттарының айналымын қалыптастырумен, тартумен және пайдаланумен байланысты басқарушылық шешімдерді жүзеге асыру принциптері мен әдістер жиынтығынан тұрады. Қаржылық менджменттің негізгі мақсаты кәсіпорын иелерінің қаржылық жағдайын ағымдағы және болашақ кезеңде максимизациялауды қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін қажет.
Менің таңдаған тақырыбым актуалды болып табылады, өйткені әрбір кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру барысында міндетті түрде активтерді пайдаланады және олардың дұрыс қолданылуы үшін және тиімділігін арттыру үшін оны басқару өте маңызды болып табылады.
Жалпы активтер кез келген кәсіпорынның қызметінің негізін құрайды. Олардың ағымдағы активтер деп аталуы олар қысқа уақыт аралығында бір формадан екінші бір формаға тез ауыса алады. Ағымдағы активтердің негізгі қасиеттеріне байланысты оларға келесілер жатады: тауарлық материалдық құндылықтар, ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлық қарыз.
Кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін негізгі құралдармен бірге оптималды мөлшерде айналым қаржылары керек. Айналым қаражаттары айналым өндірістік қорларына және айналыс қорларына авансталған ақша қаражаты жатады.
Активтерді басқару өнері кәсіпорындағы оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Ақша активтерін немесе қаражатының қалдықтарын басқару жалпы айналым активтерін басқарудың бір бөлігі болып табылады.
Дипломдық жұмыс «Шығыс-Нан комбинаты» ЖШС-нің мысалында жазылынды. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – активтерді басқарудың кәсіпорындағы мәселелерін ашып көрсету. Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады және келесідей негізгі сұрақтар қарастырылған:
-Ағымдағы активтердің теориялық негізі: ақша қаражатының, тауарлы- материалдық құндылықтардың, дебиторлық қарыздың мәні және мазмұны;
- «Шығыс-Нан комбинаты» ЖШС-нің ағымдағы активтерді басқару; кәсіпорынның техникалық экономикалық көрсеткіштерін талдау;
-Ағымдағы активтерді басқаруды жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Дүйсенбаев К.Ш., Оразалин К.Ж., Балабанов И.Т. авторларының әдебиеттері, сонымен қатар, мерзімді басылымдар қолданылды.
ҚР Президентінің өзінің халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның приоритеті берік болашақ және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып табылатындығын айтады.
Қаржылық менеджмент кәсіпорындардың ұйымдардың қаржылық ресурстарын, ақшалай қаражаттарының айналымын қалыптастырумен, тартумен және пайдаланумен байланысты басқарушылық шешімдерді жүзеге асыру принциптері мен әдістер жиынтығынан тұрады. Қаржылық менджменттің негізгі мақсаты кәсіпорын иелерінің қаржылық жағдайын ағымдағы және болашақ кезеңде максимизациялауды қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін қажет.
Менің таңдаған тақырыбым актуалды болып табылады, өйткені әрбір кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру барысында міндетті түрде активтерді пайдаланады және олардың дұрыс қолданылуы үшін және тиімділігін арттыру үшін оны басқару өте маңызды болып табылады.
Жалпы активтер кез келген кәсіпорынның қызметінің негізін құрайды. Олардың ағымдағы активтер деп аталуы олар қысқа уақыт аралығында бір формадан екінші бір формаға тез ауыса алады. Ағымдағы активтердің негізгі қасиеттеріне байланысты оларға келесілер жатады: тауарлық материалдық құндылықтар, ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлық қарыз.
Кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін негізгі құралдармен бірге оптималды мөлшерде айналым қаржылары керек. Айналым қаражаттары айналым өндірістік қорларына және айналыс қорларына авансталған ақша қаражаты жатады.
Активтерді басқару өнері кәсіпорындағы оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Ақша активтерін немесе қаражатының қалдықтарын басқару жалпы айналым активтерін басқарудың бір бөлігі болып табылады.
Дипломдық жұмыс «Шығыс-Нан комбинаты» ЖШС-нің мысалында жазылынды. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – активтерді басқарудың кәсіпорындағы мәселелерін ашып көрсету. Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады және келесідей негізгі сұрақтар қарастырылған:
-Ағымдағы активтердің теориялық негізі: ақша қаражатының, тауарлы- материалдық құндылықтардың, дебиторлық қарыздың мәні және мазмұны;
- «Шығыс-Нан комбинаты» ЖШС-нің ағымдағы активтерді басқару; кәсіпорынның техникалық экономикалық көрсеткіштерін талдау;
-Ағымдағы активтерді басқаруды жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Дүйсенбаев К.Ш., Оразалин К.Ж., Балабанов И.Т. авторларының әдебиеттері, сонымен қатар, мерзімді басылымдар қолданылды.
1. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» N 234 Заңы
2. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау/ Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 б.
3. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы. Учебник. – А.:Алматинская академия экономики и статистики, 2004. – 512 с.
4. Жуйриков К.К. Финансы хозяйствующих субъектов. Учебное пособие. А.: ТИП «Комплекс», 2001 г.
5. Жуйриков К.К. Финансы предприятия в условиях рынка. Учебное пособие.А.: «Бастау», 2002
6. Жуйриков К.К., Раимов С.Р., Танирбергенова Г.Б. Финансовый анализ предприятия. Учебник. А.: «АЭСА», 2003
7. Ильин А.И. Управление предприятием. Мн.:Высшая школа, 2000. - 275 с.
8. Кейлер В.А. Экономика предприятия: Курс лекций. – М.: ИНФРА – М, Новосибирск: ИГАЭиУ, «Сибирское соглашение», 2002. – 132 с.
9. Ковалев В.В.Финансы предприятий: Учеб.- М.: ТК Велби, 2003. – 352 с.
10. Ковалев В.В. Управление финансами - Москва: ФБК – ПРЕсс, 1998, 521 с.
11. Мельников В.Д. Основы финансов. – А.: Изд. «LEM», 2005
12. Моисеева А.К., Анискин Ю.П. Современное предприятие, конкурентоспособность, маркетинг, обновление. - М.: Внешторгиздат, 1993.
13. Малеева А.В., Томаревская О.Г, Симкова Н.В. Анализ производственно - финансовой деятельности предприятий. - М.: Финансы, 2000.-319 с.
14. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы: Тәжірибе сабағына арналған оқу құралы. Алматы, ТОО «Издательство LEM», 2007. – 296 б.
15. Радостовец В.К., Омаров А.Ш. Организация финансового учета – Алматы: Экономика, 1997, 180 с.
16. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Российская практика.- М.: Перспектива, 1994 - 193с.
17. Стоянова Е.С., Штерн М.Г. Финансовый менеджмент для практиков: краткий профессиональный курс.- М.: Изд-во "Перспектива", 1998. - 128с.
18. Финансовый менеджмент. Учебное пособие под ред. Проф. А. Нурсеит, А.: «Экономика», 1996
19. Финансы в управлении предприятием /Под ред. Ковалевой - М.: Финансы и статистика, 1995 - 160с.
20. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов / Г.Б.Поляк и др.; Под ред. проф. Г.Б.Поляка. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997 - 518с.
21. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов / Е.С.Стоянова и др.; М.: Изд-во "Перспектива", 1997. - 537с.
22. Финансы предприятий: Учеб. пособ. /Под ред. Бородиной - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995 - 208с.
23. Шеремет А.Д.,Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа-М.: ИНФРА-М, 1996
24. Балуанов Ж. Организация оборотных средств и его влияние на финансовую устойчивость// Финансы Казахстана. – 2003. - № 5. – С.50-55
25. Бегалиев М. Маркетинговые цели предприятия// Финансы Казахстана. – 2005. - №1. – С.40-41
26. Демеуов Б. Анализ и оценка финансового положения компании в конкурентной среде// Финансы Казахстана. – 2003. - № 6. – С.68 – 72
2. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау/ Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 б.
3. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы. Учебник. – А.:Алматинская академия экономики и статистики, 2004. – 512 с.
4. Жуйриков К.К. Финансы хозяйствующих субъектов. Учебное пособие. А.: ТИП «Комплекс», 2001 г.
5. Жуйриков К.К. Финансы предприятия в условиях рынка. Учебное пособие.А.: «Бастау», 2002
6. Жуйриков К.К., Раимов С.Р., Танирбергенова Г.Б. Финансовый анализ предприятия. Учебник. А.: «АЭСА», 2003
7. Ильин А.И. Управление предприятием. Мн.:Высшая школа, 2000. - 275 с.
8. Кейлер В.А. Экономика предприятия: Курс лекций. – М.: ИНФРА – М, Новосибирск: ИГАЭиУ, «Сибирское соглашение», 2002. – 132 с.
9. Ковалев В.В.Финансы предприятий: Учеб.- М.: ТК Велби, 2003. – 352 с.
10. Ковалев В.В. Управление финансами - Москва: ФБК – ПРЕсс, 1998, 521 с.
11. Мельников В.Д. Основы финансов. – А.: Изд. «LEM», 2005
12. Моисеева А.К., Анискин Ю.П. Современное предприятие, конкурентоспособность, маркетинг, обновление. - М.: Внешторгиздат, 1993.
13. Малеева А.В., Томаревская О.Г, Симкова Н.В. Анализ производственно - финансовой деятельности предприятий. - М.: Финансы, 2000.-319 с.
14. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы: Тәжірибе сабағына арналған оқу құралы. Алматы, ТОО «Издательство LEM», 2007. – 296 б.
15. Радостовец В.К., Омаров А.Ш. Организация финансового учета – Алматы: Экономика, 1997, 180 с.
16. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Российская практика.- М.: Перспектива, 1994 - 193с.
17. Стоянова Е.С., Штерн М.Г. Финансовый менеджмент для практиков: краткий профессиональный курс.- М.: Изд-во "Перспектива", 1998. - 128с.
18. Финансовый менеджмент. Учебное пособие под ред. Проф. А. Нурсеит, А.: «Экономика», 1996
19. Финансы в управлении предприятием /Под ред. Ковалевой - М.: Финансы и статистика, 1995 - 160с.
20. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов / Г.Б.Поляк и др.; Под ред. проф. Г.Б.Поляка. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997 - 518с.
21. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов / Е.С.Стоянова и др.; М.: Изд-во "Перспектива", 1997. - 537с.
22. Финансы предприятий: Учеб. пособ. /Под ред. Бородиной - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995 - 208с.
23. Шеремет А.Д.,Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа-М.: ИНФРА-М, 1996
24. Балуанов Ж. Организация оборотных средств и его влияние на финансовую устойчивость// Финансы Казахстана. – 2003. - № 5. – С.50-55
25. Бегалиев М. Маркетинговые цели предприятия// Финансы Казахстана. – 2005. - №1. – С.40-41
26. Демеуов Б. Анализ и оценка финансового положения компании в конкурентной среде// Финансы Казахстана. – 2003. - № 6. – С.68 – 72
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1. Активтерді басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны 8
1.1 Кәсіпорын активтерінің мазмұны, құрамы мен құрылымы 8
1.2. Кәсіпорын активтерін басқару механизмі 19
1.3 Активтер айналымдылығын анықтау 27
2 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің активтер құрамын, динамикасын
және қалыптастыру көздеріне талдау 33
2.1 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің қызметіне
техникалық-экономикалық сипаттама 33
2.2 Активтердің құрамы мен құрылымын талдау 42
2.3 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің активтер өтімділігін талдау 50
3. Активтерді басқарудың мәселелері және оларды шешу жолдары 55
3.1 Активтердің қалыптасу және пайдалану мәселелері 55
3.2 Активтерді басқарудың тиімділігін жоғарылату жолдары 60
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65
Қосымшалар 67
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындардың тиімділгін арттыруды ғылыми-
техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің бәсекеге
қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды және
жүзеге асыруды талап етеді.
ҚР Президентінің өзінің халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің
мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның
приоритеті берік болашақ және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып
табылатындығын айтады.
Қаржылық менеджмент кәсіпорындардың ұйымдардың қаржылық ресурстарын,
ақшалай қаражаттарының айналымын қалыптастырумен, тартумен және
пайдаланумен байланысты басқарушылық шешімдерді жүзеге асыру принциптері
мен әдістер жиынтығынан тұрады. Қаржылық менджменттің негізгі мақсаты
кәсіпорын иелерінің қаржылық жағдайын ағымдағы және болашақ кезеңде
максимизациялауды қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз
етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс
ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін
қажет.
Менің таңдаған тақырыбым актуалды болып табылады, өйткені әрбір
кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру барысында міндетті түрде активтерді
пайдаланады және олардың дұрыс қолданылуы үшін және тиімділігін арттыру
үшін оны басқару өте маңызды болып табылады.
Жалпы активтер кез келген кәсіпорынның қызметінің негізін құрайды.
Олардың ағымдағы активтер деп аталуы олар қысқа уақыт аралығында бір
формадан екінші бір формаға тез ауыса алады. Ағымдағы активтердің негізгі
қасиеттеріне байланысты оларға келесілер жатады: тауарлық материалдық
құндылықтар, ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар,
дебиторлық қарыз.
Кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін негізгі құралдармен бірге
оптималды мөлшерде айналым қаржылары керек. Айналым қаражаттары айналым
өндірістік қорларына және айналыс қорларына авансталған ақша қаражаты
жатады.
Активтерді басқару өнері кәсіпорындағы оның ағымдағы жедел қызметі
үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Ақша
активтерін немесе қаражатының қалдықтарын басқару жалпы айналым активтерін
басқарудың бір бөлігі болып табылады.
Дипломдық жұмыс Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің мысалында жазылынды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – активтерді басқарудың кәсіпорындағы
мәселелерін ашып көрсету. Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады және келесідей
негізгі сұрақтар қарастырылған:
-Ағымдағы активтердің теориялық негізі: ақша қаражатының, тауарлы-
материалдық құндылықтардың, дебиторлық қарыздың мәні және мазмұны;
- Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің ағымдағы активтерді басқару; кәсіпорынның
техникалық экономикалық көрсеткіштерін талдау;
-Ағымдағы активтерді басқаруды жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Дүйсенбаев К.Ш., Оразалин К.Ж.,
Балабанов И.Т. авторларының әдебиеттері, сонымен қатар, мерзімді басылымдар
қолданылды.
1 АКТИВТЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Кәсіпорын активтерінің мазмұны, құрамы мен құрылымы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен оның тұрақтылығы белгілі деңгейде
кәсіпорынның капиталы қандай активтерге салынғанынан, олар қандай табыс
әкелетіндігінен тәуелді. Кәсіпорын активтерінің орналасуы туралы ақпарат
баланс активінде қамтылады. Активтер кез келген кәсіпорын қызметінің
негізін құрайды. Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде
кәсіпорынмен бақыланатын және болашақга кәсіпорынға экономикалық табыс
әкелетін ресурс.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық құқық кұны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған
оқулықтардың және тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық
көзқарас болып табылады. Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық
алатын студенттерге, бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған
ағылшын авторының "Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама
берілген: "Баланс - бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық
жағдайының кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені
иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер - бұл
кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті мүлкі); пассивтер - бұл
кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы
әрқашан да пассивтер сомасына тең болуы тиіс. Ағылшын ғалымдары шығарған
Бухгалтерлік іске кіріспе деген оқу құралында былай жазылған: Баланс -бұл
белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер мен оның борыштарын
анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің
(іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен
пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де активтер сомасы
әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер - бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.
Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза
бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді
білдіреді. Капитал - пассивтердің арнайы түрі. Капитал алғашқы капитал мен
қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі
болып табылады.
Актив баптарын шартты түрде келесі белгілері бойынша топтастыруға
болады:
1. Өтімділігі бойынша: ұзақ мерзімді және ағымдық активтер.
2. Пайдаланылуы бойынша: ішкі айналыстағы және сыртқы
айналыстағы (дебиторлық берешек, қаржылық салымдар, банк шоттарындағы
ақша) активтер.
3. Инфляциялық процестерге шалдығуына байланысты: монетарлық және
монетарлық емес активтер ажыратылады. Монетарлық активтер қайта
бағалауға жатпайды, олар ағымдық ақшалай бағадағы активтер - ақша
қаражаттары, депозиттер, есеп айырысулардағы қаражаттар, т.б. Ал
монетарлық емес активтер құны уақыт өтуіне қарай өзгеріске ұшырайтын, сол
себепті қайта бағалауды қажет ететін активтер - негізгі құралдар, запастар,
аяқталмаған өндіріс, т.б.
4. Өндіріс үрдісіндегі айналыс капиталы (запастар, аяқталмаған өндіріс,
болашақ кезең шығындары) және айналыс үрдісіндегі капитал (дайын өнім, ақша
қаражаттары, қаржылық салымдар, тауарлар.т.б.).
Ағымдық активтердің негізгі қасиеттеріне байланысты оларға
келесілерді жатқызады:
- Тауарлық материалдық құндылықтар, мұнда өндірілу мерізіміне байланысты
емес.
- Ақша қаражаттары
- Қысқа мерізімді қаржылық инвестициялар
- Дебиторлық қарыз.
Ағымдық және ұзақ мерзімді активтердің жаңа бухгалтерлік баланс бойынша
құрылымы 1-кестеде келтірілген. Қазіргі кезеңде көп кәсіпорындар осы нысан
бойынша қаржылық есептілікті тапсырады.
Кесте 1 – Ағымдық және ұзақ мерзімді активтердің құрамы
I. Қысқа мерзімді активтер II. Ұзақ мерзімді активтер
Ақша қаражаты Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялар
Қысқа мерзімді қаржы инвестициялар Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек Үлестік қатысу әдісімен есепке
алынатын инвестициялар
Қорлар Инвестициялық жылжымайтын мүлік
Ағымдағы салықтық активтер Негізгі құралдар
Сатуға арналған ұзақ мерзімді Биологиялық активтер
активтер
Өзге қысқа мерзімді активтер Барлау және бағалау активтері
Қысқа мерзімді активтердің жиыны Материалдық емес активтер
Кейінге қалдырылған
салықтық активтер
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін негізгі құралдармен бірге
оптималды мөлшерде айналым қаржылары керек. Ағымдағы активтер айналым
өндірістік қорларына және айналыс қорларына авансталған ақша қаражаты
жатады.
Айналым өндірістік қорлар дегеніміз өндірістік қаражаттардың бір
бөлігі болып табылады. Олар өндіріс процесіне негізгі қорларға қарағанда
әрбір өндірістік циклда шығындалады, ал олардың бағасы дайын өнімнің құнына
толық және бірден жатқызылады. Айналым қорлар өндіріс процесінде өзінің
материалды формасын және физикалық, химиялық қасиеттерін жоғалтады.
Кәсіпрынның өндірістік айналым қорлары үш бөліктен құралады:
1. аяқталмаған өндіріс;
2. меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары;
3. алдағы кезең шығындары.
Ағымдағы активтер 2 бөлімнен тұрады:
- Өнеркәсіп саласындағы ағымдағы активтер;
- Айналыс саласындағы ағымдағы активтер (Сурет 1).
Сурет 1 –Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымы
Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі
бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%,
машина өндіру мен металл өндеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
- Өндіріс қалдықтары (запастар). Оларға - шикізат, негізгі материалдардың,
отынның қосалқы бөлшектердін қалдығы (запастар), бағасы 100 теңгеден кем
құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
- Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын
өнімдер.
- Болашақ кезендердің шығындары - жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге
кеткен шығыңдар.
Айналыс қорларының құрамына дайын өнім, жөнелтілген, бірақ ақысы
төленбеген тауарлар, банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі, кассалардағы
ақша қорлары, бітпеген есептесулердегі ақша құралдары жатады.
Дайын өнім - техникалық бақылаудан өткізілген шығарылған дайын өнім.
Олар өндіріс процесі аяқталған сон, әрі қарай орап, қораптап сатуға
дайындауға дейін қоймаларда сақталады. Дайындау жұмыстары жүргізіліп бітіп,
кажетті кұжаттар толтырылған соң, дайын өнім тұтынушыға жөнелтіледі.
Ақша құралдары - кәсіпорындардың материалдық ресурстарды сатып алуға,
еңбекақы төлеуге, мемлекеттік төлемдерді және басқа да ұйымдар мен
мекемелерге атқарған қызметгері үшін төлемдер төлеуіне жұмсалатын қаржысы.
Дебиторлық берешек - заңды ұйыммен немесе жеке адаммен шаруашылық
өзара арақатынастық қорытындысында, кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге
есептелген борыштың сомасы. Кәсіпорыннын дебиторлық берешегі болуы
кәсіпорын қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мұқтаждыққа
жұмсалғандығы, демек кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде
қаралады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Ағымдағы активтер - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Кәсіпорынның қаржылары айналым қорларын нормалау - кәсіпорындарға,
ұйымға өздерінің қалыпты жұмыс істеуінің жылдық жоспарлауын қамтамасыз ету
үшін қажетті ақшалай қаражатты ең аз қажет етудің ғылыми тұрғыда
негізделген есеп-қисабы.
Айналым қаражатын мақсатты түрде үнемдеп пайдалану өндіріс пен
айналыста тауар мен материалдық құндылықтардың қосалқы қорларын қысқартуға,
өнімді өткізуге, ақшаның қорлануына, шаруашылық органдарының қаржы
жағдайының тұрақтылығына және т.б. септігін тигізуге жағдай жасайды.
Бұл арада ағымдағы активтердің нормативі қолданылады.
Айналым қаражатының нормативі - қаржы жоспарында белгіленетін ақшалай
қаражаттын ең аз мөлшері. Ол кәсіпорынға, бірлестікке, ұйымға өздерінің
қалыпты, толассыз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін тауар - материалдық
құндылықтардың ауыспалы қосалқы қорларын құрау үшін қажет.
Ағымдағы активтер екі түрге бөлінеді: меншікті айналым қаражаты және
қарызға берілген айналым қаражаты. Меншікті айналым қаражат -
кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың ресурстар жөніндегі тұрақты ең
аз қажеттерді қамтамасыз ету үшін бекітілген нормативтерге сәйкес өздерінің
тиесілі айналым каражатының бір бөлігі.
Қарызға берілген айналым қаражаты - кәсіпорындардың, бірлестіктердің
және ұйымдардың айналым қаражатының қысқа мерзімді банк кредиті және
айналымға тартылған каржы есебінен құралған бөлігі.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістер пайдаланылады:
1. қолма – қол ақшаны аударуды;
2. төлем тапсырмасын ұсыну;
3. чектер беруді;
4. вексель немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
5. тапсырма – талап төлемдерін ұсынуды;
6. инкассалық жарлығын ұсыну.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде
есептеу;
- кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді
пайдаланылуын бақылау;
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске
алынуы мен шығындалуын дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз
етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс
ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін
қажет.
Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Олардың түрлері төмендегідей:
1) қазыналық вексельдер;
2) коммерциялық (саудалық) қағаздар;
3) депозиттік сертификаттар;
4) ақшалай құнды қағаздар;
5) корпаративтік құнды қағаздар.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына
жатқызылмайды. Сондықтан да ақша эквивалентін кассадағы ақшалар шотында
есептемейді. Ақша эквивалентін кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде
қарастырудың қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс – сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа да
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды, оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды
және жеке тұлғалармен қарым – қатынас жасайтындығы белгілі. Сол
уақыттардағы операцияладың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі
десек қателеспейміз.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады.
Ақша қаражаттарын басқарудың мақсаты, ақша құралдарын сақталуын
бақылауын, мақсатты түрде шектелімге, шығындық есепке сәйкес, ұсталуын
қамтамасыз етуге; толық уақытында құжаттану операцияларын өткізуге; қаржы
және есеп тәртібін сақтау үшін; аналитикалық есепті жеткілікті уақытында
инвентаризация жүргізу үшін; банк арқылы қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
үшін.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың қассасындағы, есеп айрысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
банктегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы
ақшаларынан құралады.
Ақша баламалары – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін
активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар
және депозиттік сертификаттар жатады.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотына есептемейді. Ақша баламаларын
кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де
жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотына есептейді.
Кәсіпорындар ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс сапар шығындар үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған ұйымға келіп
түспеген тауарлары, аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен қызметтері,
сондай-ақ жұмыстарды орындау қызметтерді көрсету барыснда пайдалануға
арналған қосалқы бөлшектерді, отындарды, ыдыс және ыдыс материалдарын,
жартылай фабрикаттар және басқадай материалдарды, жартылай фабрикаттарды
және басқа да материалдарды сол ұйымның тауарлық материалдық қоры түріндегі
ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдардан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
процесте ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып
өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отырса, еңбек заттары
өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей
өндірілетін өнімге ауыстырады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлгі
еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен еңбек заттары өндірістік қор болып
табылады.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сонымен физикалық және химялық қасиеттеріне қарай өзара
айырмашылықтары бар. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай материалдар:
- шикізат;
- негізгі материал;
- көмекші материал;
- жартылай фабрикат және тағы да басқалары болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің өқұрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірген заттарды айтады.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіптермен ауыл шаруашылығы
мекемелерінің өндірген өнімдері- мұнай, кен, мақта, дүн, тері, ағаш және
тағы да басқа материалдар датады.
Негізгі материалдар құрамына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші
өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалары жатады.
Өндірістік процестің бір сатысынан толық өтіп әрі өңдеуді қажет
ететін материалдар жартылай өнімдер деп аталады. Материалдардың бұл түрін
ірі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады.
Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашылығы, оны сол кйінде сатуға
болады. Мұндай жағдайда жартылай сатып алған ұйымдар оны ары қарай өңдейді.
Сондықтан да ары қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген
немесен басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының қатарында
есептеледі. Жартылай өнімдер қатарына құрлыс ұйымдарында бетон ағаш
бұйымдарын, металлургияда – шойын мен юолатты датқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін
және өңдеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан айырмашылығы, олар өнімнің материалдық қнегізін
құрамайды.
Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға
өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп негізгі материалдардың түсін
және тағы да басқа жерлерін өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды,
әктерді жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ ьолып отындар, ыдыс және ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, құрлыс материалдары, тағыда басқалар
есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй
жайларды жылытуға пайдаланылатын барлық түрі жатажы.
Өндіріс процесіне өнім өндіру және қызмет көрсету үшін қажетті керек
заттардың бірі еңбек заттары немесе материалдар.ТМҚ есепке алуды
ұйымдастыру кәсіпорын үшін өте маңызды болып табылады. Материалдар есебін
дұрыс ұйымдастыру ол шаруашылық субьектінің өндірістік қызметінің негізін
қалайды .Сондықтан материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін мыналар қажет:
- материалдардың бірынғай номенлатурасын және жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу.
- Құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және матриалдарды есепке
алудың тәртібін сақтау.
- Бірынғайланған алғашқа есеп құжаттарынның формаларының түрлерін
белгілеу.
Тауарлық материалдық құндылықтар – шикізат қоры, материалдар, жартылай
өнімдер, қосалқы бөлшектер, отын, ыдыс және ыдыс материалдары, басқадай
материалдар өндіріске немесе қызмет көрсетуге арналған ;аяқталмаған
өндіріс, сатуға арналған дайын өнім мен тауар түріндегі активтер жатады.
Тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құнына келесілер кіреді:
құндылықты сатып алу шығындары, тауарлық материалдық құндылықтарды
жеткізуге байланысты шығындар, атқарылған жұмыстар және қызмет көрсету
шығындары.
Сатып алу шығындарына сатып алынған құндылық бағасы , камиссиондық
шығындар, транспорттық дайындау шығындары, тиеу және түсіру, сатып алумен
тікелей қатысты тағы басқа шығындар кіреді.
Сату кезіндегі жеңілдіктер, артық төлемдер және тағыда басқа түзетулер
сатып алу шығындарын анықтағанда есептен шығарылады.
Тауарлық материалдық құндылықтың қайта өндеуге кеткен шығындарға
өндірістік процесс кезінде қолданылған табыс ресурстар, шикізат,
материалдар, отын, энергия, еңбек ресурсы, негізгі құрал амортизациясы және
де тағы басқа өнімнің бір бірлігін өндіруге кеткен шығындардың құны
(ретінде) танылады.
Өнімді өндіру шығындары экономикалық мазмұнына байланысты келесі
элементтері бойынша топтастырылады :
- материалдық шығындар
- еңбеккерлерге төлем шығындары
- сақтандыруға аударымдар
- құралдардың тозуы
- тағы басқа шығындар
Өнімнің өндірістен өзіндік құнына кірмейтін шығындар сол
шығындалған есептік кезеңдегі шығын болып табылады.
Мысалы: жалпы және әкімшілік шығындар – бұларға өндірісті ұиымдастыру мен
басқару шығындары жатады, несиелік пайыздарды төлеу шығындары; тауарлық
материалдық құндылықтарды өткізу бойынша шығындар.
1.2 Кәсіпорын активтерін басқару механизмі
Активтерді басқару қаржылық менеджменттің негізгі операцияларының бірі
болып табылады. Кәсіпорынның активтерін басқару оның операциялық циклының
қалыптасу ерекшелігімен байланысты. Операциялық цикл бұл айналым
активтерінің толық бір кезең ішіндегі айналымын айтады.
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге
байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді.
Мұқтаждық бұл деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге
алдағы есеп айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі
себептермен тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын
қалыптастыруда басқа да қиындық көздеріне ұшырайды - орнықты пассивтер,
несиегерлік берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым
қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті
қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның
таза пайдасы болып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында
түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған
жатпайды.
Тауарлы материалдық құндылықтарды басқару қаржылық менеджменттің
мақсаттары мен өндіріс менеджментінің және маркетингтің мақсаттарымен
сәйкес келетін күрделі кешенді процесс.
Тауарлы материалдық құндылықтарды тиімді басқару өндірістік және
операциялық циклдың ұзақтығын қысқартуға, оларды сақтауға кеткен шығындарды
азайтуға көмектеседі. Бұл тиімді басқару іске асу үшін арнайы тауарлы
материалдық құндылықтарды басқарудың саясатын әзірлеу қажет. Тауарлы
матералдық құндылықтарды басқару саясаты кәсіпорынның жалпы ағымдағы
активтерін басқару саясатының бір бөлігі болып табылады.
Тауарлы материалдық құндылықтарды басқару саясатының негізгі
кезеңдері:
- Тауарлы матералдық құндылықтарды талдау;
- Тауарлы материалдық құндылықтарды қалыптастырудың мақсатын анықтау;
- Ағымдағы запастардың көлемін оптималдау;
- Тауарлы материалдық құндылықтардың жалпы сапасын жоғарылату;
- Кәсіпорындағы құндылықтардың қозғалысын бақылаудың тиімді жүйесін
қалыптастыру;
- Инфляция жағдайындағы тауарлы материалдық құндылықтарды қаржылық есепке
алынуы.
Жоғарыда аталған кезеңдердің біріншісіне кеңінен тоқталатын болсақ,
яғни, кәсіпорында тауарлы матералдық құндылықтарды басқару талдау негізінде
жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметі дүрыс жүргізілуі және және оның
нәтижесі материалдық ресурстарды тиімді және үнемді пайдалануына тәуелді.
Материалды ресурстарды талдаудың мақсаты мен міндеті басқарушылық
қажеттіліктерге бағытталған. Материалдық ресурстардың талдаудың жағдайы мен
қолданылуы басқарушыға келесідей мүмкіндіктер береді.:
- тапсырыс беруші бөлімді дұрыс және дәл уақытында ақпараттандыруға,
географиялық жағдайға байланысты тиімді жабдықтаушыны таңдауға , материал
бағасы мен сапасының деңгейін анықтауға мүмкіндік берелі;
- құндылықтардың жағдайын анықтауға , оның кәсіпорынға не керек не керек
еместігін анықтауға;
- материалдың уақытында келіп түсуіне байланысты басқа материалдармен
алмастыруды ұйымдастыру;
- кәсіпорынға материалдардың уақытында келіп түсуін бақылау
- баяу айналатын материалдарды анықтау және оларды алмастыруды ұйымдастыру,
тасымалдау кезіндегі жоғалтулар;
- сақтандыру запастарының не керек не керек еместігін анықтау, керек болған
жағдайда ең кіші көлемін анықтау;
- өндірістің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін материалдардың және
жартылай өнімдердің көлемін есептеу;
- жабдықтаушыларды анықтау және орармен ұзақ байланысты сақтау , жаңа
нарықтарды табу;
- материалдық қалдықтардың нақты құрамын және көлемін анықтау, нормадан тыс
және қажеттілігі жоқ мартериалдық ресурстарды анықтау, сақтау мерзімін де
анықтау ;
- запастардың нақты нарықтық құнын анықтау, олардың айналымдылығының
тиімділігін анықтау;
- өндірістің материалдық ресурстармен қамтамасыз етілгендігін және оның
өнім шығаруға ісерін анықтау;
- МТЖ есебі мен жоспарлауын ұйымдастыру , материалдық нормалау , пайда болу
орны мен шаруашылық орталығына байланысты материал есебі мен бақыланады;
- өндірістік қалдықтарды азайту жолдарын анықтау;
- ақау болған материалдар кезіндегі жоғалтуларды анықтау ;
- шикізат пен материалдардың жаңа рецептураларын енгізу;
-жартылай өнім өндіруден дайын өнім шығаруға көшу;
-жаңа техналогияларды қолдану;
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарды қорыта келгенде келесілер
басқарушылық нәтижелерді жақсартуға бағытталған:
-шығарылған көлемін жоғарылату , өнімнің сапасын арттыру;
- өнімнің бір бірлігіне келетін материалды шығындарды азайту;
- кәсіпорынның айналым активтерін пайдаланудуды жоғарылату;
Басқарудың мақсаттарына негізгі сұрақ бойынша дәл және уақытылы
ақпарат алу керек . Олар келесілер:
- Материалдар мен шикізатардың жеке түрлері бойынша ағымдағы қажеттіліктер;
- Шикізат және материалдық запастардың жағдайы ;
- Аяқталмаған өндіріс көлемі;
- Алынған тапсырыстардың орындалу мерзімі;
- Төлемдерді төлеу мерзімі мен төлемнің қандай формада болатын талаптар;
- Қораптау түрлерін қолдану және жеткізіп беру тәсілдері, тиеу жұмыстарының
типтері және жеткізілім құны.
Талдаудың ақпараттық көзі келесілер:
1. жабдықтау келісім шарты;
2. жеткізіп беру құжаттары;
3. қоймадағы мәліметтер есебі;
4. материалдардың бухгалтериядағы аналитикалық және синтетикалық есебі.
Кәсіпорындағы материалдардың есебі олардың сорты, көлемі, түрлеріне
байланысты топтап жүргізіледі. Кәсіпорынның жплпылама қоймадағы материалдар
өндіріске және цехтарға лимиттік карта бойынша жіберіледі. Лимитті
анықтаудың негізі болып арнайы норма болып табылады.
Материалдардың көп мөлшерін өндіру кезінде лимиттік карта өте тиімді.
Жалпылама қоймадағы және цех қоймасындағы лимиттік карта бойынша жіберілген
материалдардың құнын Негізгі өндіріс баланстық шоты бойынша құруға
болады.
Материалдардың қосымша босатылуы актілермен құжатталады. Тағы бір
ақпарат көзі болып аяқталмаған өнеркәсіп бойынша ведомосы болып табылады.
Одан қосалқы бөлшектерге шығындалған материалдар туралы, аяқталмаған
материалдар туралы мәліметтер алуға болады.
Келіп түскен шығындалған шикізат қалдықтарының , отынның және тағы
басқа материалдық ресурстардың аналитикалық есебінің мәліметтері талдаудың
ақпараттық көздері болып табылады. Өнімнің бір бірлігіне шығындалған
шикізаттың , отынның материалдың жоспарлы және нықты көрсеткіштері өнімнің
өзіндік құны калькуляциясында көрсетіледі.
Нақты шикізат және материалдың үнемдеуі туралы кәсіпорынның ішкі есеп
қисабында көрсетіледі.
Талдаудың негізгі бағыттары:
- өндірістік бағдарлаианың материалдық ресурстапмен жабдықталу мен
қамтамасыз етілу бағытының орындалуын талдау
- материалдық ресурстарды үнемдеуге бағытталған, өндірістегі пайдаланатын
материалдық ресурстарды талдау
- өнімнің материал сиымдылығын талдау
Талдаудың барлық бағыттары жоспарлаудың және болжауға қатысты
шешімдерді шешуге көмектеседі, оларға келесілер жатады:
- материалдық ресурстармен қамтамасыз етілген өндіріске негізделген
бағдарлама құру;
- өнімнің жаңа түрлерін шығару;
- өндірістік шығындар сметалары.
Тауарларды сатып алушы кәсіпорын тауардың келіп түсуі туралы журнал
жүргізеді. Сондықтан сатып алушы кәсіпорын келісім шарттағы және жеткізіп
беру туралы шпттардың орындалуын бақылайды.
Келісім шарт бойынша келіп түскен тауарлар жедел есеп беруде арнайы
карточкаларда жүргізіледі, сол үшін кортатека құрылады. Бұл циклда сонымен
қатар жеткізушілерге материалдық құндылықтарды жеткізгені үшін берешек
төлемдері талданады.
Екінші циклдың мақсаты – қоймадағы құндылықтардың жағдайын талдау,
өндіріске материалдардың дұрыс жіберілгендігін талдау, өндірістің
қамтамасыз етілгендігін талдау, материалдың дұрыс сақталуын талдау, сақтау
кезіндегі бүлінулер мен жоғалтулар.
Материалдық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін анықтау үшін
көрсеткіштер жүйесін қолданып анықтау қажет.Ондай қөрсеткіштерге материал
сиымдылығы,қор қайтымдылығы,өзіңдік құндағы үлесі бойынша анықталады.
Ағымдағы активтер әрқашан да козғалыста болып, ауыспалы айналым
жасайды, яғни айналыс сферасынан өндіріс сферасына, өндіріс сферасынан
айналыс сферасына қайта айналып келіп отырады. Мұндай құбылысты айналым
қорларының кезеңі деп атайды.
Шетелдік тәжірибеде тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құнын
келесі тәсілдер бойынша бағалайды:
- орташа салмақтанған
- ФИФО
- ЛИФО
- спецификалық идентификациялық.
Тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құнын анықтаудың төрт
ұсынылған әр бір әдістің өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Соның
ішінде спецификалық идентификация әдісіне тоқталсақ, спецификалық
идентификация әдісі -өзара алмастырушы болып табылмайтын және арнайы
тапсырмаларға арналған қорлардың өзіндік құнын есептейді.
Спецификалық идентификация әдісінің осы әдістердің арасындағы алатын
орны ерекше. Бұл әдіс партия бойынша қорлар есебін нақты мүмкіндік болған
жағдайда жүргізіледі. Тауарлық материалдық құндылықтарды сатып алу нақты
тапсырмалар орындау үшін жүргізілгендіктен, компания қаржылық нәтижеге әсер
ете алмайды.
Орташа өлшенген құн әдісінің артықшылығы есептеулердің
қарапайымдылығында. Кемшілігі айналыстағы тауарлық материалдық
құндылықтардың да кезең соңындағы тауарлық материалдық құндылықтардың да
әзіндік құндары нақты мәндерінен өзгеше болуында. Бірақ бұл әдіс бағаның
түсуі мен көтерілуі кезінде компания қызметіне экономикалық процестердің
әсерін төмендетеді.
ФИФО әдісі - шығындалған қорлардың құны түсу кезіндегі тіркелген
қорлардың құнына алғашқы кіріске- алғашқы шығыс. принципі бойынша
теңестіреді. ФИФО әдісінің артықшылығы инфляция кезінде мүмкіндік болатын
таза пайданың өте жоғары деңгейін береді. Бұл инфляция кезінде компания өз
өніміне бағаны жоғарылатумен ерекшеленеді. Сәйкесінше бағаның төмендеуі
кезінде таза пайда мөлшері минималды болады. Осы әдістің кемшілігі болып
табылады.
ЛИФО әдісі – (соңғы сатып алулар құны бойынша) соңғы партия кіріске
– алғашқысы шығысқа принципіне негізделген.
ЛИФО әдісі ФИФО әдісіне қарағанда дефиляциялық кезеңде таза пайданың
жоғарғы деңгейін алуға және инфляция кезінде таза пайданың жоғарғы деңгейін
алуға негізделген. Бұл әдістің кемшілігі есептік кезең соңында қорлар құны
нақты мәнінен алшақтау болуында.
Тұрақты экономикалық жағдайда әрбір әдіс нақты нәтижелер береді.
Өткізілген тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құны сол
есепті кезенді шығын ретінде танылады, егер соған байланысты табыс та
танылса. Өткізілетін өнімнің таза құны анықталғанға дейінгі есептен
шығарылған сома тауарлық материалдық құндылықтың жоғалтулар сол есепті
кезеңінің шығындары болып есептеледі.
Қаржылық есепте келесілер көрсетілуі тиіс:
- ТМҚ бағалауда қолданылатын есептік саясат
- ТМҚ классификациясы бойынша баланстық құнды жіктеп көрсету
- ТМҚ есептен шығару
- Тауарлық материалдық құндылықтың бағалау әдістерін қолданғанда ЛИФО,
ФИФО,орташа өзіндік құнды есептеу әдістерінің арасындағы айырмашылықты
көрсету
- Сатып алынған тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құны
- Міндеттемеге кепілдеме ретінде салынған тауарлық материалдық құндылықтың
баланстық құны
Материалдарды келешекте пайдалану үшін сақтауды және басқа да
өндіріке босату мен пайдалану мөлшерін белгілеу. Олардың нәтижесін дер
кезде есепке алып отыру.
Материалдардың өздерінің өзгешеліктеріне байланысты және атқару
қызметтері бойынша оларды: келесідей жіктейді: материалдар,негізгі
материалдар мен көмекші материалдар,жартылай өнімдер және тағы басқалар.
Шикізаттар деп -бұрын азды-көпті еңбек сіңірген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші,өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
құрамына кіріп,оның матреиалдық негізін жасайды.
- Негізгі материалдардың қатарына өндіруші өнеркәсіптегі өнімдері;
- Өндірістік процесстің негізгі сатысынан толық өтіп,әрі қарай
өңдеуді қажет ететін материалдар олар:жартылай өнімдер деп аталады.
Материалдардың бұл түріне әрі қарай өңдеу арқылы дайын өнім шығаруға
болады. Жартылай өнімдер қатарына бетон мен ағаш бұйымдары жатады.
Өндіріс процессі кезінде еңбек құралдармен бірге қндірістік босалқылар
да еңбек азты ретінде қатысады.Олардың еңбек құралдарынын айырмашылыға
өндіріс процессі кезінде бір ғана рет қатысып,өзінің құнын өндірілетін
өнімге береді себебі ол сол өнімнің материалдық негізін құрайды
Тауарлы материалдық құндылық-мүліктік сатуға арналған өнімді,
өндіргенде, жұмыс атқарғанда, қызмет көрсеткенде мекеменің өндірісінің
қажетіне керек бөлігі.
Тауарлы-материалды қор еңбектік заты бола тұрып, еңбек құралдары мен
және жұмыс күшімен бірге мекеменің кәсіптік процесін қамтамасыз етеді. Онда
ол бер-ақ рет қолданылады. Олар әрбір кәсіптік циклде толығымен қолданылады
және өзінің құнын шығарылатын өнім құнына көшіреді.
Таурлық материалдық қорларды есептеудің негізгі мақсаттары:
материалдың құндылықтардың барлық операцияларын дұрыс уақытында
жүргізу,материал өткізушілерге уақытында есеп айырады.
1.3 Активтер айналымдылығын анықтау
Айналым қаржысының айналымдылығы - айналым қаржысының тиімді
пайдалануын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.
Айналымдылық коэффициенті - сатылған өнімнің көлемін (Рn) айналым
қаражаттарының орташа қалдығына (СО) бөлу арқылы анықталады:
Ко = Pn СО
(1)
Айналым қорларының айналымын жылдамдату кәсіпорының негізгі мақсаты
болып табылады және оның мынадай жолдары бар:
- ғылыми-техникалық прогрестін соңғы нәтижелерін қолдану;
- өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру;
- арзан конструкциялық материалды қолдану;
- шикізат, отын-энергетика ресурстарын үнемді қолдану және т.б.
Ағымдағы активтерді қолдануды ұйымдастырудың негізгі мақсаты - өндіріс
процессіз үзіліссіз жалғастыру және сатуға шығарылған өнімді айналым
қорларының ең аз мөлшерінен қамтамасыз ету.
Өз қозғалысында айналым қорлары үш сатыдан өтеді: ақшалық, өндіргіш,
тауарлық. Ақшалық сатысында дайындық жұмыстары жүргізіледі. Айналыс
сферасында ақша капиталы өндіргіш капиталға айналады. Өндіргіш сатыда
өндіріс процесі басталады. Өндіргіш сатыда дайын өнім шығарылып, сату
сатысы басталады, яғни өндіргіш капитал тауар капиталына айналады да, тауар
сатысы басталады. Схема түрінде алсақ, А- Т ... Ө ... Т1 - А1
мұндағы: А - кәсіпорынның ақша құралдары;
Т - өндіріс құралдары;
Ө - өндіріс;
Т1 - дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен ақша құралдары.
Кәсіпорындағы айналым қорлары кәсіпорынның өз қорларынан және қарызға
алынған ресурстардан тұрады. Айналым қорларының көздеріне пайда,
несие, жарғы қоры, бюджеттік қорлар, кредиторлық берешек т.б. жатады.
Ағымдағы активтер (айналым қаражаты) – кәсіпорынның қосымша қор құру
үшін және бір жыл ішінде немесе бір өндірістік кезеңде айналым жасайтын
өндіріс процесінің және өнім өткізу шығындарын авансылау үшін қолданылатын
ресурстары. Айналым қаражаты өзінің экономикалық мәні бойынша айналым қоры
мен айналыс қорына бөлінеді.
Ағымдағы активтер - бір өндірістік кезеңде өндірістік процесте түгел
тұтынылып өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін ресурстың бір
бөлігі. Оларға:
1) өндіріс қалдықтары (запастары), оның құрамында шикізат, материалдар,
отын, сатымдық жартылай фабрикаттар, шыны ыдыстар, қосалқы бөлшектер,
құралдар мен құрылғылар, қызмет мерзімі бір жылдан кем болады;
2) аяқталмаған өндіріс;
3) болашақ кезендердің шығындары жатады.
Ағымдағы активтер - құнды қалыптастыруға қатыспайтын, оның жеткізушісі
болып табылатын айналыс саласына қызмет ететін қаражат. Оған:
1) қоймадағы дайын өнім;
2) тиелген, бірақ ақысы төленбеген дайын өнім;
3) материал алуға, жалақы төлеуге, жеткізушілер алдында қаржылық
міндеттемелерін орындау үшін және т.б. қажетті ақшалай қаражат жатады.
Сатудың таза құны бойынша тауарлы-материалдық қорларды бағалау -
мұндай қорларға зақым келу, жартылай немесе толығымен ескірген немесе
олардың сату бағасы төмендеу себебімен, олардың өзіндік құны қалпына
келмейтін жағдайлардағы бағалау әдісі. Өткізудің таза құны оларды сатуды
ұйымдастыруға жұмсалған шығынды шегерген деп болжалды сату бағасына тең.
1. Айналым қаражатының айналымдылығы мынадай көрсеткіштер бойынша
есептеледі.
а) айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті (Кай):
Кай = ӨӨ АйҚ,
(2)
мұнда ӨӨ - кезендегі өнімді өткізу көлемі;
АйҚ- сол кезендегі айналым қаражатының орташа сомасы;
ә) бір айналымның ұзақтығы (Ұ1):
Ұ1 = (АйҚ * Т) ӨӨ немесе Ұ1 = Т Кай,
(3)
мұнда Т - уақыт кезеңі;
б) айналым қаражатының қайтарымы (Қ):
Қ = П АйҚ,
(4)
мұнда П - кезендегі пайда.
2. Кәсіпорын қажеттілігін анықтау үшін айналым қаражатынан есептеледі:
а) өндірістік қордың (шикізат және материал) (ҚҚ) қалыптасуына
айналым қаражатының қажеттілігі:
КҚ = Ші-Нқ,
(5)
мұнда Ші - кұндық көрінісіндегі бір күндік шикізат пен материал шығысы. Ол
шикізат пен материалдың заттай көрінісіндегі бір күндік шығысының шикізат
пен материал бірлігінің бағасына көбейтумен есептеледі;
Нқ - қоймадағы шикізат пен материал қорының нормасы. Ол шикізат пен
материалдың ағымдық қорының, сақтандыру қорының және дайындық корының
сомасын қамтиды (береді);
ә) аяқталмаған өндірістің қалыптасуына айналым қаражатының қажеттілігі
(АӨҚ):
АӨҚ = Ш1 - Ұ* Кшө,
(6)
мүнда Ш1- құндық көрінісіндегі бір күндік шығарылымына жұмсалатын
шығын;
Ұ - өндірістік кезеңнің ұзақтығы;
Кшө - шығынның өсу коэффициенті;
б) шығынның өсу коэффициенті (Кшө):
К шө = (Үс1+ 0,5Үс2 ) 100
(7)
мұнда Үс1 - өндірістік кезеңнің алғашқы күнінде жүзеге асырылатын
шығынның үлес салмағы;
Үс2 - өндірістік кезеңнің кейінгі күндерінде жүзеге асырылатын шығынның
үлес салмағы;
в) дайын өнімге айналым қаражатының қажеттілігі (Дөқ):
Дөқ = Ш1 * Ндө
(8)
мұнда Ндө - қоймадағы дайын өнім қорының нормасы.
Тауарлы-материалдық қорларды бағалау ұшін мына көрсеткіштер
анықталады.
1. Есеп беру кезеңінде нақты шығындалған материалдар құны (Р):
Р = Б + А-С,
(9)
мұнда Б - есеп беру кезеңінің басындағы материал қалдығының құны;
А - есеп беру кезеңі ішінде алынған материал құны;
С - есеп беру кезеңінің соңындағы материал қалдығының құны.
2. ФИФО әдісімен анықталатын есеп беру кезеңінің соңындағы материал
қалдығының құны (Сфифо):
Сфифо = Кз * Бт,
(10)
мұнда Кз - кезең соңындағы заттай көрінетін материал көлемі;
Бт - соңғы сатып алынған топтаманың материал бірлігінің бағасы.
3. ЛИФО әдісі бойынша анықталатын есеп беру кезеңінін соңындағы материал
қалдығының құны (Слифо):
С лифо = Кз * Бі,
(11)
мұнда: Бі - бірінші сатып алынған топтаманың материал бірлігінің бағасы.
Өлшенген орташа құн әдісі - тауарлы-материалдық қорлардың өлшенген
орташа құны есеп беру кезеңінің басында болған және сол кезеңде алынған
ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептелетін әдіс. ФИФО әдісі
(алдымен келді - алдымен қызмет көрсетілді) - бұл әдіс бойынша бағалау
кәсіпорын қорды қандай кезекпен сатып алса, сол кезекпен қолданылады, яғни
өндіріске бірінші келген қор уақытымен бірінші сатып алынған өзіндік құн
бойынша бағалануы тиіс (алдымен бірінші сатып алынған топтама бағасы
бойынша, одан кейін екінші, топтама бағасы бойынша және одан әрі бір айға
шығындалған материалдың жалпы көлемі алынғанша осылайша кезекпен кете
береді). ЛИФО әдісі (соңынан келді - алдымен қызмет көрсетілді) - бұл
әдіс бойынша өндіріске қорлардың келіп түсуі уақыты бойынша соңғы сатып
алынғандардың өзіндік құны бойынша бағаланады (соңғы сатып алынған топтама
бағасы бойынша, одан кейін оның алдында сатылған топтама бағасы бойынша,
осылай жалпы көлемді шығарғанша), ал кезең соңында қордың өзіндік құны ерте
сатып алынғандардың өзіндік құнымен анықталады.
Овердрафт дегеніміз – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем нәтижесінде пайда болған кредиттік
қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық
борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәісіпорындар мен ұйымдардың банк
мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айрысу шотындағы қалдық
сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.
Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кіспорынның
балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек
көрсетілуі тиіс. Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны
несиелік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек
соңғысының мағынасын толық бере алмайды.
Нарықтық экономикада кәсіпорындар арасында еңбек құралдары мен заттарын
сатып алу, өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді сату жөніндегі мәмілелер
тұрақты түрде жасалып отырады. Есептесу екі нысанында жүргізіледі:
- Банк жүйесі арқылы қолма-қолсыз ақша аудару жолымен.
- Қолма-қол ақшамен төлеу түрінде.
Ақшаларды сақтау және қолма-қол ақшасыз есеп-айырысуды жүргізу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері:
1. Қазақстан Республикасының әділет министрлігінде тіркеуден өткен заңды
тұлғаларға есеп айырысу шоттарын;
2. Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есепке алу
үшін заңды тұлғаларға валюталық шоттарды;
3. Бюджеттік мекемелерге, олардың бюджеттен тыс қаражаттары бойынша,
қоғамдық ұйымдарға, өндірістік, коммерциялық қызметпен айналысатын
жеке тұлғаларға ағымдық шоттарды;
4. Республикалық бюджетте тұрған мекемелерге бюджеттік шоттарды;
5. Ұлттық банк мекемелеріндегі екінші деңгейдегі банктерге
корреспонденттік шоттарды ашады.
Ақша қаражаттарының бір бөлігі қызметкерлермен еңбекақы бойынша қолма-
қол есеп айырысу үшін, қолма-қол ақшаға құндылықтарды сатқаны үшін есеп
беретін адамдар пайдаланады. Мұндай қаражаттар кассада сақталып, сол арқылы
айналымға түседі. Есеп айырысу операциаларының тиімділігі көбіне ақша
қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына тәуелді.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемлер жөніндегі
басқа субъектілерге төлемдер, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен
банктердің осы мекемелер арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген нормативтік құжаттар
шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
2 ШЫҒЫС-НАН КОМБИНАТЫ ЖШС-НІҢ АКТИВТЕР ҚҰРАМЫН, ДИНАМИКАСЫН ЖӘНЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ КӨЗДЕРІНЕ ТАЛДАУ
2.1 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің қызметіне техникалық-экономикалық
сипаттама
ЖШС мемлекеттік тіркеуден бастап заңды тұлға болып табылады, өздік
баланс, банктік мекемелерде есептесу шотты бар және өз атынан сотта жауап
береді. Шығыс-Нан комбинаты ЖШС бұл жекеменшік экономикалық субъект
болып табылады, ЖШС-нің банктерде өзінің есептесу шоттары бар.
Шығыс-Нан комбинаты нан комбинаты АҚ Нан құрамында 1980 жылы
құрылды. Шығыс-Нан комбинаты кәсіпорны Шығыс Қазақстан облысы бойынша
юстиция басқармасында 2000 жылдың 20 желтоқсанында жауапкершілігі шектеулі
серіктестік нысанында Семей тамақ өнімдері комбинаты болып тіркелді.
Құрылтайшылары және қатысушылары болып Юсупов Нұрлан Темирбекұлы және
Қазбекова Қарлығаш Темирбекқызы табылады. 2009 жылы бұл кәсіпорын Шығыс-
Нан комбинаты болып атауын өзгертті.
Қызметтің негізгі мақсаттары:
- ҚР-ның өндірісін дамыту;
- Әлемдік тәжірибесімен ҚР өндірістік механизмдерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1. Активтерді басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны 8
1.1 Кәсіпорын активтерінің мазмұны, құрамы мен құрылымы 8
1.2. Кәсіпорын активтерін басқару механизмі 19
1.3 Активтер айналымдылығын анықтау 27
2 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің активтер құрамын, динамикасын
және қалыптастыру көздеріне талдау 33
2.1 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің қызметіне
техникалық-экономикалық сипаттама 33
2.2 Активтердің құрамы мен құрылымын талдау 42
2.3 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің активтер өтімділігін талдау 50
3. Активтерді басқарудың мәселелері және оларды шешу жолдары 55
3.1 Активтердің қалыптасу және пайдалану мәселелері 55
3.2 Активтерді басқарудың тиімділігін жоғарылату жолдары 60
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65
Қосымшалар 67
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындардың тиімділгін арттыруды ғылыми-
техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің бәсекеге
қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды және
жүзеге асыруды талап етеді.
ҚР Президентінің өзінің халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің
мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның
приоритеті берік болашақ және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып
табылатындығын айтады.
Қаржылық менеджмент кәсіпорындардың ұйымдардың қаржылық ресурстарын,
ақшалай қаражаттарының айналымын қалыптастырумен, тартумен және
пайдаланумен байланысты басқарушылық шешімдерді жүзеге асыру принциптері
мен әдістер жиынтығынан тұрады. Қаржылық менджменттің негізгі мақсаты
кәсіпорын иелерінің қаржылық жағдайын ағымдағы және болашақ кезеңде
максимизациялауды қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз
етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс
ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін
қажет.
Менің таңдаған тақырыбым актуалды болып табылады, өйткені әрбір
кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру барысында міндетті түрде активтерді
пайдаланады және олардың дұрыс қолданылуы үшін және тиімділігін арттыру
үшін оны басқару өте маңызды болып табылады.
Жалпы активтер кез келген кәсіпорынның қызметінің негізін құрайды.
Олардың ағымдағы активтер деп аталуы олар қысқа уақыт аралығында бір
формадан екінші бір формаға тез ауыса алады. Ағымдағы активтердің негізгі
қасиеттеріне байланысты оларға келесілер жатады: тауарлық материалдық
құндылықтар, ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар,
дебиторлық қарыз.
Кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін негізгі құралдармен бірге
оптималды мөлшерде айналым қаржылары керек. Айналым қаражаттары айналым
өндірістік қорларына және айналыс қорларына авансталған ақша қаражаты
жатады.
Активтерді басқару өнері кәсіпорындағы оның ағымдағы жедел қызметі
үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Ақша
активтерін немесе қаражатының қалдықтарын басқару жалпы айналым активтерін
басқарудың бір бөлігі болып табылады.
Дипломдық жұмыс Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің мысалында жазылынды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – активтерді басқарудың кәсіпорындағы
мәселелерін ашып көрсету. Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады және келесідей
негізгі сұрақтар қарастырылған:
-Ағымдағы активтердің теориялық негізі: ақша қаражатының, тауарлы-
материалдық құндылықтардың, дебиторлық қарыздың мәні және мазмұны;
- Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің ағымдағы активтерді басқару; кәсіпорынның
техникалық экономикалық көрсеткіштерін талдау;
-Ағымдағы активтерді басқаруды жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Дүйсенбаев К.Ш., Оразалин К.Ж.,
Балабанов И.Т. авторларының әдебиеттері, сонымен қатар, мерзімді басылымдар
қолданылды.
1 АКТИВТЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Кәсіпорын активтерінің мазмұны, құрамы мен құрылымы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен оның тұрақтылығы белгілі деңгейде
кәсіпорынның капиталы қандай активтерге салынғанынан, олар қандай табыс
әкелетіндігінен тәуелді. Кәсіпорын активтерінің орналасуы туралы ақпарат
баланс активінде қамтылады. Активтер кез келген кәсіпорын қызметінің
негізін құрайды. Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде
кәсіпорынмен бақыланатын және болашақга кәсіпорынға экономикалық табыс
әкелетін ресурс.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық құқық кұны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған
оқулықтардың және тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық
көзқарас болып табылады. Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық
алатын студенттерге, бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған
ағылшын авторының "Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама
берілген: "Баланс - бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық
жағдайының кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені
иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер - бұл
кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті мүлкі); пассивтер - бұл
кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы
әрқашан да пассивтер сомасына тең болуы тиіс. Ағылшын ғалымдары шығарған
Бухгалтерлік іске кіріспе деген оқу құралында былай жазылған: Баланс -бұл
белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер мен оның борыштарын
анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің
(іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен
пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де активтер сомасы
әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер - бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.
Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза
бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді
білдіреді. Капитал - пассивтердің арнайы түрі. Капитал алғашқы капитал мен
қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі
болып табылады.
Актив баптарын шартты түрде келесі белгілері бойынша топтастыруға
болады:
1. Өтімділігі бойынша: ұзақ мерзімді және ағымдық активтер.
2. Пайдаланылуы бойынша: ішкі айналыстағы және сыртқы
айналыстағы (дебиторлық берешек, қаржылық салымдар, банк шоттарындағы
ақша) активтер.
3. Инфляциялық процестерге шалдығуына байланысты: монетарлық және
монетарлық емес активтер ажыратылады. Монетарлық активтер қайта
бағалауға жатпайды, олар ағымдық ақшалай бағадағы активтер - ақша
қаражаттары, депозиттер, есеп айырысулардағы қаражаттар, т.б. Ал
монетарлық емес активтер құны уақыт өтуіне қарай өзгеріске ұшырайтын, сол
себепті қайта бағалауды қажет ететін активтер - негізгі құралдар, запастар,
аяқталмаған өндіріс, т.б.
4. Өндіріс үрдісіндегі айналыс капиталы (запастар, аяқталмаған өндіріс,
болашақ кезең шығындары) және айналыс үрдісіндегі капитал (дайын өнім, ақша
қаражаттары, қаржылық салымдар, тауарлар.т.б.).
Ағымдық активтердің негізгі қасиеттеріне байланысты оларға
келесілерді жатқызады:
- Тауарлық материалдық құндылықтар, мұнда өндірілу мерізіміне байланысты
емес.
- Ақша қаражаттары
- Қысқа мерізімді қаржылық инвестициялар
- Дебиторлық қарыз.
Ағымдық және ұзақ мерзімді активтердің жаңа бухгалтерлік баланс бойынша
құрылымы 1-кестеде келтірілген. Қазіргі кезеңде көп кәсіпорындар осы нысан
бойынша қаржылық есептілікті тапсырады.
Кесте 1 – Ағымдық және ұзақ мерзімді активтердің құрамы
I. Қысқа мерзімді активтер II. Ұзақ мерзімді активтер
Ақша қаражаты Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялар
Қысқа мерзімді қаржы инвестициялар Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек Үлестік қатысу әдісімен есепке
алынатын инвестициялар
Қорлар Инвестициялық жылжымайтын мүлік
Ағымдағы салықтық активтер Негізгі құралдар
Сатуға арналған ұзақ мерзімді Биологиялық активтер
активтер
Өзге қысқа мерзімді активтер Барлау және бағалау активтері
Қысқа мерзімді активтердің жиыны Материалдық емес активтер
Кейінге қалдырылған
салықтық активтер
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін негізгі құралдармен бірге
оптималды мөлшерде айналым қаржылары керек. Ағымдағы активтер айналым
өндірістік қорларына және айналыс қорларына авансталған ақша қаражаты
жатады.
Айналым өндірістік қорлар дегеніміз өндірістік қаражаттардың бір
бөлігі болып табылады. Олар өндіріс процесіне негізгі қорларға қарағанда
әрбір өндірістік циклда шығындалады, ал олардың бағасы дайын өнімнің құнына
толық және бірден жатқызылады. Айналым қорлар өндіріс процесінде өзінің
материалды формасын және физикалық, химиялық қасиеттерін жоғалтады.
Кәсіпрынның өндірістік айналым қорлары үш бөліктен құралады:
1. аяқталмаған өндіріс;
2. меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары;
3. алдағы кезең шығындары.
Ағымдағы активтер 2 бөлімнен тұрады:
- Өнеркәсіп саласындағы ағымдағы активтер;
- Айналыс саласындағы ағымдағы активтер (Сурет 1).
Сурет 1 –Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымы
Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі
бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%,
машина өндіру мен металл өндеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
- Өндіріс қалдықтары (запастар). Оларға - шикізат, негізгі материалдардың,
отынның қосалқы бөлшектердін қалдығы (запастар), бағасы 100 теңгеден кем
құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
- Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын
өнімдер.
- Болашақ кезендердің шығындары - жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге
кеткен шығыңдар.
Айналыс қорларының құрамына дайын өнім, жөнелтілген, бірақ ақысы
төленбеген тауарлар, банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі, кассалардағы
ақша қорлары, бітпеген есептесулердегі ақша құралдары жатады.
Дайын өнім - техникалық бақылаудан өткізілген шығарылған дайын өнім.
Олар өндіріс процесі аяқталған сон, әрі қарай орап, қораптап сатуға
дайындауға дейін қоймаларда сақталады. Дайындау жұмыстары жүргізіліп бітіп,
кажетті кұжаттар толтырылған соң, дайын өнім тұтынушыға жөнелтіледі.
Ақша құралдары - кәсіпорындардың материалдық ресурстарды сатып алуға,
еңбекақы төлеуге, мемлекеттік төлемдерді және басқа да ұйымдар мен
мекемелерге атқарған қызметгері үшін төлемдер төлеуіне жұмсалатын қаржысы.
Дебиторлық берешек - заңды ұйыммен немесе жеке адаммен шаруашылық
өзара арақатынастық қорытындысында, кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге
есептелген борыштың сомасы. Кәсіпорыннын дебиторлық берешегі болуы
кәсіпорын қаражатының тікелей көзделген мақсаттан басқа мұқтаждыққа
жұмсалғандығы, демек кәсіпорын жұмысындағы елеулі кемшілік ретінде
қаралады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Ағымдағы активтер - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Кәсіпорынның қаржылары айналым қорларын нормалау - кәсіпорындарға,
ұйымға өздерінің қалыпты жұмыс істеуінің жылдық жоспарлауын қамтамасыз ету
үшін қажетті ақшалай қаражатты ең аз қажет етудің ғылыми тұрғыда
негізделген есеп-қисабы.
Айналым қаражатын мақсатты түрде үнемдеп пайдалану өндіріс пен
айналыста тауар мен материалдық құндылықтардың қосалқы қорларын қысқартуға,
өнімді өткізуге, ақшаның қорлануына, шаруашылық органдарының қаржы
жағдайының тұрақтылығына және т.б. септігін тигізуге жағдай жасайды.
Бұл арада ағымдағы активтердің нормативі қолданылады.
Айналым қаражатының нормативі - қаржы жоспарында белгіленетін ақшалай
қаражаттын ең аз мөлшері. Ол кәсіпорынға, бірлестікке, ұйымға өздерінің
қалыпты, толассыз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін тауар - материалдық
құндылықтардың ауыспалы қосалқы қорларын құрау үшін қажет.
Ағымдағы активтер екі түрге бөлінеді: меншікті айналым қаражаты және
қарызға берілген айналым қаражаты. Меншікті айналым қаражат -
кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың ресурстар жөніндегі тұрақты ең
аз қажеттерді қамтамасыз ету үшін бекітілген нормативтерге сәйкес өздерінің
тиесілі айналым каражатының бір бөлігі.
Қарызға берілген айналым қаражаты - кәсіпорындардың, бірлестіктердің
және ұйымдардың айналым қаражатының қысқа мерзімді банк кредиті және
айналымға тартылған каржы есебінен құралған бөлігі.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістер пайдаланылады:
1. қолма – қол ақшаны аударуды;
2. төлем тапсырмасын ұсыну;
3. чектер беруді;
4. вексель немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
5. тапсырма – талап төлемдерін ұсынуды;
6. инкассалық жарлығын ұсыну.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде
есептеу;
- кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді
пайдаланылуын бақылау;
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске
алынуы мен шығындалуын дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз
етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс
ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін
қажет.
Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Олардың түрлері төмендегідей:
1) қазыналық вексельдер;
2) коммерциялық (саудалық) қағаздар;
3) депозиттік сертификаттар;
4) ақшалай құнды қағаздар;
5) корпаративтік құнды қағаздар.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына
жатқызылмайды. Сондықтан да ақша эквивалентін кассадағы ақшалар шотында
есептемейді. Ақша эквивалентін кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде
қарастырудың қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс – сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа да
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды, оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды
және жеке тұлғалармен қарым – қатынас жасайтындығы белгілі. Сол
уақыттардағы операцияладың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі
десек қателеспейміз.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады.
Ақша қаражаттарын басқарудың мақсаты, ақша құралдарын сақталуын
бақылауын, мақсатты түрде шектелімге, шығындық есепке сәйкес, ұсталуын
қамтамасыз етуге; толық уақытында құжаттану операцияларын өткізуге; қаржы
және есеп тәртібін сақтау үшін; аналитикалық есепті жеткілікті уақытында
инвентаризация жүргізу үшін; банк арқылы қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
үшін.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың қассасындағы, есеп айрысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
банктегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы
ақшаларынан құралады.
Ақша баламалары – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін
активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар
және депозиттік сертификаттар жатады.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотына есептемейді. Ақша баламаларын
кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де
жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотына есептейді.
Кәсіпорындар ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс сапар шығындар үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған ұйымға келіп
түспеген тауарлары, аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен қызметтері,
сондай-ақ жұмыстарды орындау қызметтерді көрсету барыснда пайдалануға
арналған қосалқы бөлшектерді, отындарды, ыдыс және ыдыс материалдарын,
жартылай фабрикаттар және басқадай материалдарды, жартылай фабрикаттарды
және басқа да материалдарды сол ұйымның тауарлық материалдық қоры түріндегі
ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдардан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
процесте ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып
өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отырса, еңбек заттары
өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей
өндірілетін өнімге ауыстырады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлгі
еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен еңбек заттары өндірістік қор болып
табылады.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сонымен физикалық және химялық қасиеттеріне қарай өзара
айырмашылықтары бар. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай материалдар:
- шикізат;
- негізгі материал;
- көмекші материал;
- жартылай фабрикат және тағы да басқалары болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің өқұрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірген заттарды айтады.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіптермен ауыл шаруашылығы
мекемелерінің өндірген өнімдері- мұнай, кен, мақта, дүн, тері, ағаш және
тағы да басқа материалдар датады.
Негізгі материалдар құрамына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші
өнеркәсіп өнімдері – ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалары жатады.
Өндірістік процестің бір сатысынан толық өтіп әрі өңдеуді қажет
ететін материалдар жартылай өнімдер деп аталады. Материалдардың бұл түрін
ірі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады.
Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашылығы, оны сол кйінде сатуға
болады. Мұндай жағдайда жартылай сатып алған ұйымдар оны ары қарай өңдейді.
Сондықтан да ары қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген
немесен басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының қатарында
есептеледі. Жартылай өнімдер қатарына құрлыс ұйымдарында бетон ағаш
бұйымдарын, металлургияда – шойын мен юолатты датқызуға болады.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін
және өңдеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан айырмашылығы, олар өнімнің материалдық қнегізін
құрамайды.
Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға
өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп негізгі материалдардың түсін
және тағы да басқа жерлерін өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды,
әктерді жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ ьолып отындар, ыдыс және ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, құрлыс материалдары, тағыда басқалар
есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй
жайларды жылытуға пайдаланылатын барлық түрі жатажы.
Өндіріс процесіне өнім өндіру және қызмет көрсету үшін қажетті керек
заттардың бірі еңбек заттары немесе материалдар.ТМҚ есепке алуды
ұйымдастыру кәсіпорын үшін өте маңызды болып табылады. Материалдар есебін
дұрыс ұйымдастыру ол шаруашылық субьектінің өндірістік қызметінің негізін
қалайды .Сондықтан материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін мыналар қажет:
- материалдардың бірынғай номенлатурасын және жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу.
- Құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және матриалдарды есепке
алудың тәртібін сақтау.
- Бірынғайланған алғашқа есеп құжаттарынның формаларының түрлерін
белгілеу.
Тауарлық материалдық құндылықтар – шикізат қоры, материалдар, жартылай
өнімдер, қосалқы бөлшектер, отын, ыдыс және ыдыс материалдары, басқадай
материалдар өндіріске немесе қызмет көрсетуге арналған ;аяқталмаған
өндіріс, сатуға арналған дайын өнім мен тауар түріндегі активтер жатады.
Тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құнына келесілер кіреді:
құндылықты сатып алу шығындары, тауарлық материалдық құндылықтарды
жеткізуге байланысты шығындар, атқарылған жұмыстар және қызмет көрсету
шығындары.
Сатып алу шығындарына сатып алынған құндылық бағасы , камиссиондық
шығындар, транспорттық дайындау шығындары, тиеу және түсіру, сатып алумен
тікелей қатысты тағы басқа шығындар кіреді.
Сату кезіндегі жеңілдіктер, артық төлемдер және тағыда басқа түзетулер
сатып алу шығындарын анықтағанда есептен шығарылады.
Тауарлық материалдық құндылықтың қайта өндеуге кеткен шығындарға
өндірістік процесс кезінде қолданылған табыс ресурстар, шикізат,
материалдар, отын, энергия, еңбек ресурсы, негізгі құрал амортизациясы және
де тағы басқа өнімнің бір бірлігін өндіруге кеткен шығындардың құны
(ретінде) танылады.
Өнімді өндіру шығындары экономикалық мазмұнына байланысты келесі
элементтері бойынша топтастырылады :
- материалдық шығындар
- еңбеккерлерге төлем шығындары
- сақтандыруға аударымдар
- құралдардың тозуы
- тағы басқа шығындар
Өнімнің өндірістен өзіндік құнына кірмейтін шығындар сол
шығындалған есептік кезеңдегі шығын болып табылады.
Мысалы: жалпы және әкімшілік шығындар – бұларға өндірісті ұиымдастыру мен
басқару шығындары жатады, несиелік пайыздарды төлеу шығындары; тауарлық
материалдық құндылықтарды өткізу бойынша шығындар.
1.2 Кәсіпорын активтерін басқару механизмі
Активтерді басқару қаржылық менеджменттің негізгі операцияларының бірі
болып табылады. Кәсіпорынның активтерін басқару оның операциялық циклының
қалыптасу ерекшелігімен байланысты. Операциялық цикл бұл айналым
активтерінің толық бір кезең ішіндегі айналымын айтады.
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге
байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді.
Мұқтаждық бұл деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге
алдағы есеп айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі
себептермен тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын
қалыптастыруда басқа да қиындық көздеріне ұшырайды - орнықты пассивтер,
несиегерлік берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым
қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті
қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның
таза пайдасы болып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында
түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған
жатпайды.
Тауарлы материалдық құндылықтарды басқару қаржылық менеджменттің
мақсаттары мен өндіріс менеджментінің және маркетингтің мақсаттарымен
сәйкес келетін күрделі кешенді процесс.
Тауарлы материалдық құндылықтарды тиімді басқару өндірістік және
операциялық циклдың ұзақтығын қысқартуға, оларды сақтауға кеткен шығындарды
азайтуға көмектеседі. Бұл тиімді басқару іске асу үшін арнайы тауарлы
материалдық құндылықтарды басқарудың саясатын әзірлеу қажет. Тауарлы
матералдық құндылықтарды басқару саясаты кәсіпорынның жалпы ағымдағы
активтерін басқару саясатының бір бөлігі болып табылады.
Тауарлы материалдық құндылықтарды басқару саясатының негізгі
кезеңдері:
- Тауарлы матералдық құндылықтарды талдау;
- Тауарлы материалдық құндылықтарды қалыптастырудың мақсатын анықтау;
- Ағымдағы запастардың көлемін оптималдау;
- Тауарлы материалдық құндылықтардың жалпы сапасын жоғарылату;
- Кәсіпорындағы құндылықтардың қозғалысын бақылаудың тиімді жүйесін
қалыптастыру;
- Инфляция жағдайындағы тауарлы материалдық құндылықтарды қаржылық есепке
алынуы.
Жоғарыда аталған кезеңдердің біріншісіне кеңінен тоқталатын болсақ,
яғни, кәсіпорында тауарлы матералдық құндылықтарды басқару талдау негізінде
жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметі дүрыс жүргізілуі және және оның
нәтижесі материалдық ресурстарды тиімді және үнемді пайдалануына тәуелді.
Материалды ресурстарды талдаудың мақсаты мен міндеті басқарушылық
қажеттіліктерге бағытталған. Материалдық ресурстардың талдаудың жағдайы мен
қолданылуы басқарушыға келесідей мүмкіндіктер береді.:
- тапсырыс беруші бөлімді дұрыс және дәл уақытында ақпараттандыруға,
географиялық жағдайға байланысты тиімді жабдықтаушыны таңдауға , материал
бағасы мен сапасының деңгейін анықтауға мүмкіндік берелі;
- құндылықтардың жағдайын анықтауға , оның кәсіпорынға не керек не керек
еместігін анықтауға;
- материалдың уақытында келіп түсуіне байланысты басқа материалдармен
алмастыруды ұйымдастыру;
- кәсіпорынға материалдардың уақытында келіп түсуін бақылау
- баяу айналатын материалдарды анықтау және оларды алмастыруды ұйымдастыру,
тасымалдау кезіндегі жоғалтулар;
- сақтандыру запастарының не керек не керек еместігін анықтау, керек болған
жағдайда ең кіші көлемін анықтау;
- өндірістің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін материалдардың және
жартылай өнімдердің көлемін есептеу;
- жабдықтаушыларды анықтау және орармен ұзақ байланысты сақтау , жаңа
нарықтарды табу;
- материалдық қалдықтардың нақты құрамын және көлемін анықтау, нормадан тыс
және қажеттілігі жоқ мартериалдық ресурстарды анықтау, сақтау мерзімін де
анықтау ;
- запастардың нақты нарықтық құнын анықтау, олардың айналымдылығының
тиімділігін анықтау;
- өндірістің материалдық ресурстармен қамтамасыз етілгендігін және оның
өнім шығаруға ісерін анықтау;
- МТЖ есебі мен жоспарлауын ұйымдастыру , материалдық нормалау , пайда болу
орны мен шаруашылық орталығына байланысты материал есебі мен бақыланады;
- өндірістік қалдықтарды азайту жолдарын анықтау;
- ақау болған материалдар кезіндегі жоғалтуларды анықтау ;
- шикізат пен материалдардың жаңа рецептураларын енгізу;
-жартылай өнім өндіруден дайын өнім шығаруға көшу;
-жаңа техналогияларды қолдану;
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарды қорыта келгенде келесілер
басқарушылық нәтижелерді жақсартуға бағытталған:
-шығарылған көлемін жоғарылату , өнімнің сапасын арттыру;
- өнімнің бір бірлігіне келетін материалды шығындарды азайту;
- кәсіпорынның айналым активтерін пайдаланудуды жоғарылату;
Басқарудың мақсаттарына негізгі сұрақ бойынша дәл және уақытылы
ақпарат алу керек . Олар келесілер:
- Материалдар мен шикізатардың жеке түрлері бойынша ағымдағы қажеттіліктер;
- Шикізат және материалдық запастардың жағдайы ;
- Аяқталмаған өндіріс көлемі;
- Алынған тапсырыстардың орындалу мерзімі;
- Төлемдерді төлеу мерзімі мен төлемнің қандай формада болатын талаптар;
- Қораптау түрлерін қолдану және жеткізіп беру тәсілдері, тиеу жұмыстарының
типтері және жеткізілім құны.
Талдаудың ақпараттық көзі келесілер:
1. жабдықтау келісім шарты;
2. жеткізіп беру құжаттары;
3. қоймадағы мәліметтер есебі;
4. материалдардың бухгалтериядағы аналитикалық және синтетикалық есебі.
Кәсіпорындағы материалдардың есебі олардың сорты, көлемі, түрлеріне
байланысты топтап жүргізіледі. Кәсіпорынның жплпылама қоймадағы материалдар
өндіріске және цехтарға лимиттік карта бойынша жіберіледі. Лимитті
анықтаудың негізі болып арнайы норма болып табылады.
Материалдардың көп мөлшерін өндіру кезінде лимиттік карта өте тиімді.
Жалпылама қоймадағы және цех қоймасындағы лимиттік карта бойынша жіберілген
материалдардың құнын Негізгі өндіріс баланстық шоты бойынша құруға
болады.
Материалдардың қосымша босатылуы актілермен құжатталады. Тағы бір
ақпарат көзі болып аяқталмаған өнеркәсіп бойынша ведомосы болып табылады.
Одан қосалқы бөлшектерге шығындалған материалдар туралы, аяқталмаған
материалдар туралы мәліметтер алуға болады.
Келіп түскен шығындалған шикізат қалдықтарының , отынның және тағы
басқа материалдық ресурстардың аналитикалық есебінің мәліметтері талдаудың
ақпараттық көздері болып табылады. Өнімнің бір бірлігіне шығындалған
шикізаттың , отынның материалдың жоспарлы және нықты көрсеткіштері өнімнің
өзіндік құны калькуляциясында көрсетіледі.
Нақты шикізат және материалдың үнемдеуі туралы кәсіпорынның ішкі есеп
қисабында көрсетіледі.
Талдаудың негізгі бағыттары:
- өндірістік бағдарлаианың материалдық ресурстапмен жабдықталу мен
қамтамасыз етілу бағытының орындалуын талдау
- материалдық ресурстарды үнемдеуге бағытталған, өндірістегі пайдаланатын
материалдық ресурстарды талдау
- өнімнің материал сиымдылығын талдау
Талдаудың барлық бағыттары жоспарлаудың және болжауға қатысты
шешімдерді шешуге көмектеседі, оларға келесілер жатады:
- материалдық ресурстармен қамтамасыз етілген өндіріске негізделген
бағдарлама құру;
- өнімнің жаңа түрлерін шығару;
- өндірістік шығындар сметалары.
Тауарларды сатып алушы кәсіпорын тауардың келіп түсуі туралы журнал
жүргізеді. Сондықтан сатып алушы кәсіпорын келісім шарттағы және жеткізіп
беру туралы шпттардың орындалуын бақылайды.
Келісім шарт бойынша келіп түскен тауарлар жедел есеп беруде арнайы
карточкаларда жүргізіледі, сол үшін кортатека құрылады. Бұл циклда сонымен
қатар жеткізушілерге материалдық құндылықтарды жеткізгені үшін берешек
төлемдері талданады.
Екінші циклдың мақсаты – қоймадағы құндылықтардың жағдайын талдау,
өндіріске материалдардың дұрыс жіберілгендігін талдау, өндірістің
қамтамасыз етілгендігін талдау, материалдың дұрыс сақталуын талдау, сақтау
кезіндегі бүлінулер мен жоғалтулар.
Материалдық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін анықтау үшін
көрсеткіштер жүйесін қолданып анықтау қажет.Ондай қөрсеткіштерге материал
сиымдылығы,қор қайтымдылығы,өзіңдік құндағы үлесі бойынша анықталады.
Ағымдағы активтер әрқашан да козғалыста болып, ауыспалы айналым
жасайды, яғни айналыс сферасынан өндіріс сферасына, өндіріс сферасынан
айналыс сферасына қайта айналып келіп отырады. Мұндай құбылысты айналым
қорларының кезеңі деп атайды.
Шетелдік тәжірибеде тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құнын
келесі тәсілдер бойынша бағалайды:
- орташа салмақтанған
- ФИФО
- ЛИФО
- спецификалық идентификациялық.
Тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құнын анықтаудың төрт
ұсынылған әр бір әдістің өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Соның
ішінде спецификалық идентификация әдісіне тоқталсақ, спецификалық
идентификация әдісі -өзара алмастырушы болып табылмайтын және арнайы
тапсырмаларға арналған қорлардың өзіндік құнын есептейді.
Спецификалық идентификация әдісінің осы әдістердің арасындағы алатын
орны ерекше. Бұл әдіс партия бойынша қорлар есебін нақты мүмкіндік болған
жағдайда жүргізіледі. Тауарлық материалдық құндылықтарды сатып алу нақты
тапсырмалар орындау үшін жүргізілгендіктен, компания қаржылық нәтижеге әсер
ете алмайды.
Орташа өлшенген құн әдісінің артықшылығы есептеулердің
қарапайымдылығында. Кемшілігі айналыстағы тауарлық материалдық
құндылықтардың да кезең соңындағы тауарлық материалдық құндылықтардың да
әзіндік құндары нақты мәндерінен өзгеше болуында. Бірақ бұл әдіс бағаның
түсуі мен көтерілуі кезінде компания қызметіне экономикалық процестердің
әсерін төмендетеді.
ФИФО әдісі - шығындалған қорлардың құны түсу кезіндегі тіркелген
қорлардың құнына алғашқы кіріске- алғашқы шығыс. принципі бойынша
теңестіреді. ФИФО әдісінің артықшылығы инфляция кезінде мүмкіндік болатын
таза пайданың өте жоғары деңгейін береді. Бұл инфляция кезінде компания өз
өніміне бағаны жоғарылатумен ерекшеленеді. Сәйкесінше бағаның төмендеуі
кезінде таза пайда мөлшері минималды болады. Осы әдістің кемшілігі болып
табылады.
ЛИФО әдісі – (соңғы сатып алулар құны бойынша) соңғы партия кіріске
– алғашқысы шығысқа принципіне негізделген.
ЛИФО әдісі ФИФО әдісіне қарағанда дефиляциялық кезеңде таза пайданың
жоғарғы деңгейін алуға және инфляция кезінде таза пайданың жоғарғы деңгейін
алуға негізделген. Бұл әдістің кемшілігі есептік кезең соңында қорлар құны
нақты мәнінен алшақтау болуында.
Тұрақты экономикалық жағдайда әрбір әдіс нақты нәтижелер береді.
Өткізілген тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құны сол
есепті кезенді шығын ретінде танылады, егер соған байланысты табыс та
танылса. Өткізілетін өнімнің таза құны анықталғанға дейінгі есептен
шығарылған сома тауарлық материалдық құндылықтың жоғалтулар сол есепті
кезеңінің шығындары болып есептеледі.
Қаржылық есепте келесілер көрсетілуі тиіс:
- ТМҚ бағалауда қолданылатын есептік саясат
- ТМҚ классификациясы бойынша баланстық құнды жіктеп көрсету
- ТМҚ есептен шығару
- Тауарлық материалдық құндылықтың бағалау әдістерін қолданғанда ЛИФО,
ФИФО,орташа өзіндік құнды есептеу әдістерінің арасындағы айырмашылықты
көрсету
- Сатып алынған тауарлық материалдық құндылықтың өзіндік құны
- Міндеттемеге кепілдеме ретінде салынған тауарлық материалдық құндылықтың
баланстық құны
Материалдарды келешекте пайдалану үшін сақтауды және басқа да
өндіріке босату мен пайдалану мөлшерін белгілеу. Олардың нәтижесін дер
кезде есепке алып отыру.
Материалдардың өздерінің өзгешеліктеріне байланысты және атқару
қызметтері бойынша оларды: келесідей жіктейді: материалдар,негізгі
материалдар мен көмекші материалдар,жартылай өнімдер және тағы басқалар.
Шикізаттар деп -бұрын азды-көпті еңбек сіңірген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші,өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
құрамына кіріп,оның матреиалдық негізін жасайды.
- Негізгі материалдардың қатарына өндіруші өнеркәсіптегі өнімдері;
- Өндірістік процесстің негізгі сатысынан толық өтіп,әрі қарай
өңдеуді қажет ететін материалдар олар:жартылай өнімдер деп аталады.
Материалдардың бұл түріне әрі қарай өңдеу арқылы дайын өнім шығаруға
болады. Жартылай өнімдер қатарына бетон мен ағаш бұйымдары жатады.
Өндіріс процессі кезінде еңбек құралдармен бірге қндірістік босалқылар
да еңбек азты ретінде қатысады.Олардың еңбек құралдарынын айырмашылыға
өндіріс процессі кезінде бір ғана рет қатысып,өзінің құнын өндірілетін
өнімге береді себебі ол сол өнімнің материалдық негізін құрайды
Тауарлы материалдық құндылық-мүліктік сатуға арналған өнімді,
өндіргенде, жұмыс атқарғанда, қызмет көрсеткенде мекеменің өндірісінің
қажетіне керек бөлігі.
Тауарлы-материалды қор еңбектік заты бола тұрып, еңбек құралдары мен
және жұмыс күшімен бірге мекеменің кәсіптік процесін қамтамасыз етеді. Онда
ол бер-ақ рет қолданылады. Олар әрбір кәсіптік циклде толығымен қолданылады
және өзінің құнын шығарылатын өнім құнына көшіреді.
Таурлық материалдық қорларды есептеудің негізгі мақсаттары:
материалдың құндылықтардың барлық операцияларын дұрыс уақытында
жүргізу,материал өткізушілерге уақытында есеп айырады.
1.3 Активтер айналымдылығын анықтау
Айналым қаржысының айналымдылығы - айналым қаржысының тиімді
пайдалануын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.
Айналымдылық коэффициенті - сатылған өнімнің көлемін (Рn) айналым
қаражаттарының орташа қалдығына (СО) бөлу арқылы анықталады:
Ко = Pn СО
(1)
Айналым қорларының айналымын жылдамдату кәсіпорының негізгі мақсаты
болып табылады және оның мынадай жолдары бар:
- ғылыми-техникалық прогрестін соңғы нәтижелерін қолдану;
- өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру;
- арзан конструкциялық материалды қолдану;
- шикізат, отын-энергетика ресурстарын үнемді қолдану және т.б.
Ағымдағы активтерді қолдануды ұйымдастырудың негізгі мақсаты - өндіріс
процессіз үзіліссіз жалғастыру және сатуға шығарылған өнімді айналым
қорларының ең аз мөлшерінен қамтамасыз ету.
Өз қозғалысында айналым қорлары үш сатыдан өтеді: ақшалық, өндіргіш,
тауарлық. Ақшалық сатысында дайындық жұмыстары жүргізіледі. Айналыс
сферасында ақша капиталы өндіргіш капиталға айналады. Өндіргіш сатыда
өндіріс процесі басталады. Өндіргіш сатыда дайын өнім шығарылып, сату
сатысы басталады, яғни өндіргіш капитал тауар капиталына айналады да, тауар
сатысы басталады. Схема түрінде алсақ, А- Т ... Ө ... Т1 - А1
мұндағы: А - кәсіпорынның ақша құралдары;
Т - өндіріс құралдары;
Ө - өндіріс;
Т1 - дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен ақша құралдары.
Кәсіпорындағы айналым қорлары кәсіпорынның өз қорларынан және қарызға
алынған ресурстардан тұрады. Айналым қорларының көздеріне пайда,
несие, жарғы қоры, бюджеттік қорлар, кредиторлық берешек т.б. жатады.
Ағымдағы активтер (айналым қаражаты) – кәсіпорынның қосымша қор құру
үшін және бір жыл ішінде немесе бір өндірістік кезеңде айналым жасайтын
өндіріс процесінің және өнім өткізу шығындарын авансылау үшін қолданылатын
ресурстары. Айналым қаражаты өзінің экономикалық мәні бойынша айналым қоры
мен айналыс қорына бөлінеді.
Ағымдағы активтер - бір өндірістік кезеңде өндірістік процесте түгел
тұтынылып өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін ресурстың бір
бөлігі. Оларға:
1) өндіріс қалдықтары (запастары), оның құрамында шикізат, материалдар,
отын, сатымдық жартылай фабрикаттар, шыны ыдыстар, қосалқы бөлшектер,
құралдар мен құрылғылар, қызмет мерзімі бір жылдан кем болады;
2) аяқталмаған өндіріс;
3) болашақ кезендердің шығындары жатады.
Ағымдағы активтер - құнды қалыптастыруға қатыспайтын, оның жеткізушісі
болып табылатын айналыс саласына қызмет ететін қаражат. Оған:
1) қоймадағы дайын өнім;
2) тиелген, бірақ ақысы төленбеген дайын өнім;
3) материал алуға, жалақы төлеуге, жеткізушілер алдында қаржылық
міндеттемелерін орындау үшін және т.б. қажетті ақшалай қаражат жатады.
Сатудың таза құны бойынша тауарлы-материалдық қорларды бағалау -
мұндай қорларға зақым келу, жартылай немесе толығымен ескірген немесе
олардың сату бағасы төмендеу себебімен, олардың өзіндік құны қалпына
келмейтін жағдайлардағы бағалау әдісі. Өткізудің таза құны оларды сатуды
ұйымдастыруға жұмсалған шығынды шегерген деп болжалды сату бағасына тең.
1. Айналым қаражатының айналымдылығы мынадай көрсеткіштер бойынша
есептеледі.
а) айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті (Кай):
Кай = ӨӨ АйҚ,
(2)
мұнда ӨӨ - кезендегі өнімді өткізу көлемі;
АйҚ- сол кезендегі айналым қаражатының орташа сомасы;
ә) бір айналымның ұзақтығы (Ұ1):
Ұ1 = (АйҚ * Т) ӨӨ немесе Ұ1 = Т Кай,
(3)
мұнда Т - уақыт кезеңі;
б) айналым қаражатының қайтарымы (Қ):
Қ = П АйҚ,
(4)
мұнда П - кезендегі пайда.
2. Кәсіпорын қажеттілігін анықтау үшін айналым қаражатынан есептеледі:
а) өндірістік қордың (шикізат және материал) (ҚҚ) қалыптасуына
айналым қаражатының қажеттілігі:
КҚ = Ші-Нқ,
(5)
мұнда Ші - кұндық көрінісіндегі бір күндік шикізат пен материал шығысы. Ол
шикізат пен материалдың заттай көрінісіндегі бір күндік шығысының шикізат
пен материал бірлігінің бағасына көбейтумен есептеледі;
Нқ - қоймадағы шикізат пен материал қорының нормасы. Ол шикізат пен
материалдың ағымдық қорының, сақтандыру қорының және дайындық корының
сомасын қамтиды (береді);
ә) аяқталмаған өндірістің қалыптасуына айналым қаражатының қажеттілігі
(АӨҚ):
АӨҚ = Ш1 - Ұ* Кшө,
(6)
мүнда Ш1- құндық көрінісіндегі бір күндік шығарылымына жұмсалатын
шығын;
Ұ - өндірістік кезеңнің ұзақтығы;
Кшө - шығынның өсу коэффициенті;
б) шығынның өсу коэффициенті (Кшө):
К шө = (Үс1+ 0,5Үс2 ) 100
(7)
мұнда Үс1 - өндірістік кезеңнің алғашқы күнінде жүзеге асырылатын
шығынның үлес салмағы;
Үс2 - өндірістік кезеңнің кейінгі күндерінде жүзеге асырылатын шығынның
үлес салмағы;
в) дайын өнімге айналым қаражатының қажеттілігі (Дөқ):
Дөқ = Ш1 * Ндө
(8)
мұнда Ндө - қоймадағы дайын өнім қорының нормасы.
Тауарлы-материалдық қорларды бағалау ұшін мына көрсеткіштер
анықталады.
1. Есеп беру кезеңінде нақты шығындалған материалдар құны (Р):
Р = Б + А-С,
(9)
мұнда Б - есеп беру кезеңінің басындағы материал қалдығының құны;
А - есеп беру кезеңі ішінде алынған материал құны;
С - есеп беру кезеңінің соңындағы материал қалдығының құны.
2. ФИФО әдісімен анықталатын есеп беру кезеңінің соңындағы материал
қалдығының құны (Сфифо):
Сфифо = Кз * Бт,
(10)
мұнда Кз - кезең соңындағы заттай көрінетін материал көлемі;
Бт - соңғы сатып алынған топтаманың материал бірлігінің бағасы.
3. ЛИФО әдісі бойынша анықталатын есеп беру кезеңінін соңындағы материал
қалдығының құны (Слифо):
С лифо = Кз * Бі,
(11)
мұнда: Бі - бірінші сатып алынған топтаманың материал бірлігінің бағасы.
Өлшенген орташа құн әдісі - тауарлы-материалдық қорлардың өлшенген
орташа құны есеп беру кезеңінің басында болған және сол кезеңде алынған
ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептелетін әдіс. ФИФО әдісі
(алдымен келді - алдымен қызмет көрсетілді) - бұл әдіс бойынша бағалау
кәсіпорын қорды қандай кезекпен сатып алса, сол кезекпен қолданылады, яғни
өндіріске бірінші келген қор уақытымен бірінші сатып алынған өзіндік құн
бойынша бағалануы тиіс (алдымен бірінші сатып алынған топтама бағасы
бойынша, одан кейін екінші, топтама бағасы бойынша және одан әрі бір айға
шығындалған материалдың жалпы көлемі алынғанша осылайша кезекпен кете
береді). ЛИФО әдісі (соңынан келді - алдымен қызмет көрсетілді) - бұл
әдіс бойынша өндіріске қорлардың келіп түсуі уақыты бойынша соңғы сатып
алынғандардың өзіндік құны бойынша бағаланады (соңғы сатып алынған топтама
бағасы бойынша, одан кейін оның алдында сатылған топтама бағасы бойынша,
осылай жалпы көлемді шығарғанша), ал кезең соңында қордың өзіндік құны ерте
сатып алынғандардың өзіндік құнымен анықталады.
Овердрафт дегеніміз – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем нәтижесінде пайда болған кредиттік
қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық
борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәісіпорындар мен ұйымдардың банк
мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айрысу шотындағы қалдық
сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.
Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кіспорынның
балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек
көрсетілуі тиіс. Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны
несиелік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек
соңғысының мағынасын толық бере алмайды.
Нарықтық экономикада кәсіпорындар арасында еңбек құралдары мен заттарын
сатып алу, өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді сату жөніндегі мәмілелер
тұрақты түрде жасалып отырады. Есептесу екі нысанында жүргізіледі:
- Банк жүйесі арқылы қолма-қолсыз ақша аудару жолымен.
- Қолма-қол ақшамен төлеу түрінде.
Ақшаларды сақтау және қолма-қол ақшасыз есеп-айырысуды жүргізу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері:
1. Қазақстан Республикасының әділет министрлігінде тіркеуден өткен заңды
тұлғаларға есеп айырысу шоттарын;
2. Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есепке алу
үшін заңды тұлғаларға валюталық шоттарды;
3. Бюджеттік мекемелерге, олардың бюджеттен тыс қаражаттары бойынша,
қоғамдық ұйымдарға, өндірістік, коммерциялық қызметпен айналысатын
жеке тұлғаларға ағымдық шоттарды;
4. Республикалық бюджетте тұрған мекемелерге бюджеттік шоттарды;
5. Ұлттық банк мекемелеріндегі екінші деңгейдегі банктерге
корреспонденттік шоттарды ашады.
Ақша қаражаттарының бір бөлігі қызметкерлермен еңбекақы бойынша қолма-
қол есеп айырысу үшін, қолма-қол ақшаға құндылықтарды сатқаны үшін есеп
беретін адамдар пайдаланады. Мұндай қаражаттар кассада сақталып, сол арқылы
айналымға түседі. Есеп айырысу операциаларының тиімділігі көбіне ақша
қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына тәуелді.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемлер жөніндегі
басқа субъектілерге төлемдер, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен
банктердің осы мекемелер арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген нормативтік құжаттар
шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
2 ШЫҒЫС-НАН КОМБИНАТЫ ЖШС-НІҢ АКТИВТЕР ҚҰРАМЫН, ДИНАМИКАСЫН ЖӘНЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ КӨЗДЕРІНЕ ТАЛДАУ
2.1 Шығыс-Нан комбинаты ЖШС-нің қызметіне техникалық-экономикалық
сипаттама
ЖШС мемлекеттік тіркеуден бастап заңды тұлға болып табылады, өздік
баланс, банктік мекемелерде есептесу шотты бар және өз атынан сотта жауап
береді. Шығыс-Нан комбинаты ЖШС бұл жекеменшік экономикалық субъект
болып табылады, ЖШС-нің банктерде өзінің есептесу шоттары бар.
Шығыс-Нан комбинаты нан комбинаты АҚ Нан құрамында 1980 жылы
құрылды. Шығыс-Нан комбинаты кәсіпорны Шығыс Қазақстан облысы бойынша
юстиция басқармасында 2000 жылдың 20 желтоқсанында жауапкершілігі шектеулі
серіктестік нысанында Семей тамақ өнімдері комбинаты болып тіркелді.
Құрылтайшылары және қатысушылары болып Юсупов Нұрлан Темирбекұлы және
Қазбекова Қарлығаш Темирбекқызы табылады. 2009 жылы бұл кәсіпорын Шығыс-
Нан комбинаты болып атауын өзгертті.
Қызметтің негізгі мақсаттары:
- ҚР-ның өндірісін дамыту;
- Әлемдік тәжірибесімен ҚР өндірістік механизмдерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz