Экологияның абиотикалық факторлары
Ф.7.03-17
Алимбекова Н.А., Суримбаева Г.А.
Ауыл шаруашылығын химияландырудың экологиялық негіздері
пәні бойынша дәрістер жинағы
Шымкент, 2014ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Агротехнология кафедрасы
Алимбекова Н.А., Суримбаева Г.А.
5В080800- Топырақтанужәне агрохимия мамандығының студенттеріне
Ауыл шаруашылығын химияландырудың экологиялық негіздері
пәні бойынша дәрістер жинағы
Шымкент, 2014ж.
ӘОЖ 332.368
Құрастырған: аға оқытушы, а.ш.ғ.к., Суримбаева Г.А. аға оқытушы Алимбекова Н.А., Ауыл шаруашылығын химияландырудың экологиялық негіздері пәні бойынша дәрістер жинағы - Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті, 2014. - 49 бет.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты. Экология терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог, дәрігер, аса дарындынеміс ғалымы Э.Геккель,ғылымға бірінші болып енгізді. Латын тілінде ойкос - үй, тұрақ, мекен, ал логос- ілім, ғылым деген мағынаны білдіреді., Яғни сөзбе-сөз аудщарғанда, тіршілік мекені туралы ғылым. Аталған ұғым бойынша, экология қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар, дегенмен, осы заманғы зерттеушілердің басывм көпшілігі: экологя- организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді. Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан оның қай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Қолайлы қолданыс үшін, ұзақ мерзімге дейін экология-қоршаған ортаның экологиясы деп аталып келді.
5В080800- Топырақтану және агрохимия мамандығы студенттеріне арналған.
Пікір жазғандар: Юсупов Ш. аш.ғ.к., доцент, ОҚМУ
Агротехнология кафедрасы мәжілістерінде (№4 хаттамасы 24 10.2013ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
АШҒ ЖМ ӘК мәжілісінде (№4 хаттамасы 25 12.2013ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ ОӘК мәжілісінде(№4хаттамасы 17 01. 2014ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
(C) М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
Экологияның қысқаша даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Аутэкология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Экологияның абиотикалық факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
Температура экологиялық фактор
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
Гидросфера - биосфераның негізгі құрам бөліктерінің бірі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
Атмосфера - биосфераның негізгі компоненттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
Литосфера және оны тиімді пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
Экологияның биотикалық факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
Популяциялық экология - демэкология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
Қауымдастық (бірлестік) экологиясы - синэкология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
В.И.Вернадский - биосфера туралы ілімнің негізін салушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
Табиғи ресурстар және оларды тиімді пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Табиғатты қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Өркениет проблемалары және ғаламдық экологиялық проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
Қазақстан тұрақты даму жолында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
Термин сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Ұсынылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Кіріспе
Елдің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында келтірілген ұзақмерзімді приориттердің бірі Қзақстан халқының денсаулығы, білімі болып табылады. Берліген постулат ең алдымен адамның өмір сүру ортасының экологиясын жақсартуға байланысты. Демек, қоршаған ортаға, денсаулыққа тәуекелдің кері әсер ету факторларын төмендету негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Мұнда берілген мәселені шешу адам ағзасына қоршаған ортаның кері әсер факторларын ескермеу мүмкін еместігі анық. Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жасаған Қазақстан 2050 жолдауында нашар экологиялық әлеует өлімнің 20% болатыны жайлы кездейсоқ айтқан жоқ.
берілген нұсқауға сәйкес біздің елде қоршаған орта нысандарының экологиялық ахуалының мониторингі бойынша қажетті шаралар жасалуда. Қоршаған ортаға өндірістерден шығатын ластаушы заттар тастамалары жайлы реестр құрылады.
Қоршаған ортаны сауықтыруға бағытталған кешенді бағдарламаның негізгі компонеттерінің бірі, келеңсіз факторлардың әсеріне түсетін аймақтарда өмір сүретін, жергілікті халық денсаулығына келтірілетін экологиялық тәуекелді есептеу. Оңтүстік-Қазақстан облысының (ОҚО) халқы үшін мұндай қауіп төндіретін фактор қорғасын мен фосфордың көпжылдық тастамалары және қорғасын мен фосфор зауыттарының көпжылдық өндірістік-шаруашылық қызметтерінің нәтижесінде қоршаған орта нысандарында жиналуы болып табылады. Қорғасын зауыты 1934 жылы, ал фосфор зауыты - 1968 жылы іске қосылды. Екі зауыт та қазіргі таңда өз жұмысын тоқтатқан, бірақ олардың көпжылдық жұмысы олар жайлы осы күнге дейін ұмытылмай келеді және мұнда шешілмеген мәселе әлі де өте көп. Ең алдымен топырақтың қорғасын және фосформен ластануының тарихи аймағындағы адам денсаулығын қалыптастыру мәселесіне көңіл бөлген жөн. Сонымен қатар, көрсетілген өндірістердің қатты қалдықтары осы күнге дейін жойылмаған және жел ағыстарымен атмосфера арқылы үлкен қашықтықтарға таралуда. Бұл өз кезегінде кері әсерін тигізуде, нәтижесінде - осы аймақта тұратын адам денсаулығына кері әсер етеді.
Қазақстанның экономикалық дамуының негізі мұнайөңдеу және мұнайөндіру салаларының дамуы мен шарықтау кезеңі болып табылды. Бұл даму қоршаған ортаға ерекше әсермен қатар қалыптасады, бұл адам денсаулығына әсер етпей қоймайды.
Сонымен қатар, Семей ядролы полигонының қызметінің нәтижесі, Байқоңыр ғарыш айлағының жұмысы, әскери полигондарды пайдалану адам денсаулығына келтіретін кері әсер ету мәселесі көңіл бөлуді талап етуде.
Болжанған және қазірдің өзінде адамға әсер етуші климаттың глобальды өзгерісі ластаушы заттардың адам денсаулығына әсерінің ерекшеліктеріне өз үлесін қосуда.
Осы бағыттағы біздің елдің мемлекеттік саясаты ең алдымен, барлық ведомствалардың, ұйымдардың және ұжымдардың қандай-да бір мөлшерде қоршаған орта жағдайын қорғауға және адам денсаулығын сақтауды жақсартуға бірлесе күш салуын талап етуде.
Дәріс №1
Экологияның қысқаша даму тарихы
Жоспар:
1.Экология пәні, қысқаша даму тарихы.
2.Экологияның негізгі мақсаты мен міндеттері.
3.Экологияның негезгі бөлімдері.
1.Экология пәні, қысқаша даму тарихы.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты. Экология терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог, дәрігер, аса дарындынеміс ғалымы Э.Геккель,ғылымға бірінші болып енгізді. Латын тілінде ойкос - үй, тұрақ, мекен, ал логос- ілім, ғылым деген мағынаны білдіреді., Яғни сөзбе-сөз аудщарғанда, тіршілік мекені туралы ғылым. Аталған ұғым бойынша, экология қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар, дегенмен, осы заманғы зерттеушілердің басывм көпшілігі: экологя- организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді. Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан оның қай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Қолайлы қолданыс үшін, ұзақ мерзімге дейін экология-қоршаған ортаның экологиясы деп аталып келді.
Көптеген ғалымдар экологияның анықтамаларын беріп, оның басқа ғылымдардан айырмашылығын көрсетуге тырысты. 1920 жылы американ ғалымы Ф. Клементс-экологияны бірге өмір сүретін өсімдікғтер мен жануарлар туралы ғылым деп есептесе, 1930 жылы Ұлыбритания ғалымы Ч.Элтон-экологияның негізгі міндеті- түрлердің популяциясы мен олардың санының динамикасын зерттеу деп ұғындырды.
Экология ғылымының зерттеу объектілері мен міндеттері туралы келтірілген анықтамалардың кезінде морфология мен физиология ғылымдарына ерекше бағышталуы түсінікті де. Екеуі де бір пәнді зерттейтін физиолог пен экологтың өз пәндерін түсінудегі айырмашылығын, 1930ж. Плантефоль жақсы анықтап берді: физиолог жасанды ортаға әкеліп орналастырылған организмдерді зерттейді де, алынған жеке-жеке деректерді синтездейді. Эколог болса, организмді үнемі өзгеріп, тұратын күштер әсер ететін табиғи ортада зерттейді. Қазіргі кезде, әсіресе, биологиялық пәндер бойынша эволюциялық принцип жетекші орын алған сәттерде, экологияның міндеттері нақтылануы тиіс.
2. Экологияның негізгі мақсаты мен міндеттері. Экологияның міндеті, организмдердің қоршаған ортамен байланысын зерттеу ғана емес, ол- популяцияның өзара байланысы мен бейімделу реакцияларын, олардың өмірсүру жағдайларына байланысты зерттеу де болмақ.
Экологияның негізгі салалары мен бөлімдері тоғысатын бірнеше маңызды мәселелер бар.Оларды шешу жолындағы жетістіктер, бүкіл экологияның алға басуын қамтамасыз етеді, сондықтан, күш ең алдымен сол мәселелерді зерттеуге бағытталуы тиіс.
Экология ғылымының негізгі мақсаты-биосфера тұрақтылығын сақтау үшін салауаттығына, білім дережесіне қарамастан барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы мен білім дәрежесінің жоғары болуына ықпал ету. Биосферадағы тепе-теңдік бұзылса, оның өсімдіктерге және жануарларға әсері-биологиялық экология, адамдарға әсерін - медициналық экология, ал қоғамға әсерін - әлеуметтік экология, ал өндіріс қалдықтарын болдырмау немесе азайту, және де бұл қалдықтарды залалсыздандыру проблемаларын инженерлік экология салалары зерттейді.
Ал, экология ғылымының ең басты мақсаты - биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды адами- нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны - биологиялық және географиялық микро және макрожүйелер мен оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері:
- организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған табиғи ортасы;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістер;
- адам, қоғам, табиғат арасындағы гормниялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамсыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру;
- көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетін, әдет-ғұрпын қалыптастыру.
Экологиялық мәселелерді зерттеуде Қазақстан ғалымдары да өз үлестерін қосып келеді. Дегенмен бұл сала, үңілсе, таусылмайтын, күнбе-күн жаңадан талап қоятын тақырып.
3. Экологиялық негізгі бөлімдері. Экология - биология ғылымының негізінде XIX ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы болып саналады. Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады.
I кезең. Биоэкологиялық зерттеулердің жаппай сипат алу кезеңі. Бұл кезең XVIII ғасырдың аяқ шенін қамтиды.
II кезең. Экологияғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі.
III кезең. Экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология - бүкіл ғаламдық ғалымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы және адам экологиясы бағыттары дами түсуде.
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биоэкология бірнеше зерттеу облыстарына бөлінеді: Аутэкология, демэкология, ейтэкология, синэкология т.б.
Аутэкология - жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды оның табиғи ортасы мен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Яғни, жеке организмге табиғат факторлары қалай әсер етеді, оған организм қалай жауап береді, организмдегі морфологиялық, физиологиялық, өзгерістер туралы мәселелер қарастырылады.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер (особьтар) тобын, яғни популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету ерекшеліктері, биологиялық құрылымы табиғаттағы сан мөлшері реттелуі мен ауылшаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) реінде әртүрлі түрлерге жататын популяциялар жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер бірлестігінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар, энергия және зат алмасулар, сандық және сапалық өзгерістер, биологиялық өнімділігі мен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан-жақты мәселелер қаралады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қоршаған орта туралы ғылымның дамуына әсер еткен қандай еңбектерді атап өтуге болады?
2. Экология ғылымы нені зерттейді?
3. Экология ғылымының мақсаты, міндеті қандай?
4. Қоршаған орта және қоршаған табиғи орта дегеніміз не ?
5. Экология ғылымының қандай құрылымдары бар?
6. Биологиялық жүйелердің қандай денгейлері бар?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Молдахметов З.М. Экология негіздері. - Карағанды, - 2002.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. - А, 2000ж.
3. Қожанбаев С. Махмутов С. Табиғат қорғау - Алматы 1992-1996
4. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003
5. Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1995
6. Бекенов А. Қыдыров X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы . 1975
Лекция №2.
Аутэкология
Жоспар
1. Экологиялық факторлар туралы түсінік, экологиялық факторлардың классификациясы
2 Жерде тіршіліктің пайда болуы.
3.Химиялық және биологиялық эволюция.
1.Экологиялық факторлар туралы түсінік, экологиялық факторлардың классификациясы
Кез-келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланыста ғана өмір сүре алады. Олар - топырақ, су, минералды заттар, жер бедері және атмосфералық әр түрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері (ірі немесе ұсақ бөліктері) тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан, көлбақа үшін қалыпты өсіп-көбеюіне қолайлы орта болуы тиіс. Ал, қуан дала немесе шөлейтті жерлер ол үшін қолайсыз, өмір сүре алмайтын орта болып табылады. Бірақта, организм үшін табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етеді. Олардың біреуі өте керек, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем керек емес зиянды болуы мүмкін. Сонымен, орта дегеніміз - организмдердің өсіп - көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен тарлуына тікелей жанама әсер ететін алмастыруға келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтамыз.
Экологиялық факторлар - организм үшін керекті немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық факторлар жиынтық түрінде әсер етеді. Организмдер болса, факторлардың әсеріне әртүрлі реакция береді. Мәселен, ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажетті емес.
Экологиялық факторлар үш негізгі топқа жіктеледі:
Экологиялық факторлар
Биотикалық
Абиотикалық
Антропогенді
Химиялық: химиялық құрамы, теңіз және тұщы сулар, шөгінділер
Физикалық: температура, қысым, ылғал, жел, радиация
Абиотикалық факторлар дегеніміз - организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы. Олар - химиялық ( атмосфераның химиялық құрамы, теңіз және тұщы сулар, шөгінділер т.б.) деп бөлінеді. Сол сияқты жердің рельефі, геологиялық және геоморфологиялық құрылымы, ортаның сілтілік немсе қышқылдығы, космостыыыық сәулелер, т.б. факторлар организм үшін әр түрлі деңгейде әсер етеді.
Биотикалық факторлар дегеніміз - тірі организмдердің бір - біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен қоректену, бәсеке, паразиттік, жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым-қатынаста болады. Аталған қарым-қатынастар өсімдік пен өсімдік, жануар мен өсімдік немесе жануарлар мен жануарлар арасында болуы мүмкін.
Антропогендік факторлар дегеніміз - айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс-әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің материалдық игілігі үшін табиғат байлықтарын игеруге мәжбүр болады.
Экологиялық факторлардың жоғарыда аталғандардан басқа орта факторлардың әсерінен организм реакцияларының бейімделгіштік дәрежесін бағалауға негізделген топтастырылуыда бар. Бұл топтастыруды кеңес ғалымы А.С.Мончадский ұсынған. Мончадскийдің пікірі бойынша, экологиялық факторлардың оңтайлы классификациясы ең алдымен осы факторлар әсерінен тап болған тірі организмдер реакциясының ерекшеліктерін, оның ішінде организмдердің адаптациясының кемеліне жету дәрежесін ескеруі тиіс: аталмыш адаптация неғұрлым көне дәуірден басталған болса, оның кемелденуі солғұрлым жоғары болады. Бұл топтастыру экологиялық факторларды 3 топқа бөледі. Сол топтарға толығырақ тоқталайық.
Адаптация ең алдымен жер шарының өз осі төңірегінің айналуының және күннің айнала қозғалуының, ай фазалары алмасуының тікелеі салдары ретінде күдік, айлық, маусымдық немесе жылдық периодтылық тән сыртқы орта факторларына қатысты пайда болады. Бұл факторлардың тұрақты циклдары жерде тіршілік пайда болғаннан әлде қайда бұрын қалыптасқан және осы жағдай организмдердің бастапқы периодты факторларға адаптациясының неліктен соншалық көне екенін және организмдердің тұқым қуалаушылық негіздерінде мықтап бекітілуінің негізін түсіндіреді.
Бақылау сұрақтары:
1. Экологиялық факторлар дегеніміз не және оның қандай түрлері бар?
2.Антропогендік факторлар организмге қалай әсер етеді?
3.Оптимизм және пессимум аймақтары дегеніміз не?
4.Шелфорд ережесін (Толеранттық заңын) түсіндір.
5. Экологиялық факторлардың әсер етуінің қандай заңдылықтары бар?
6. Экологиялық толеранттылыққа байланысты организмдердің қандай түрлері бар?
7.Факторлардың өзара әсері дегеніміз не?
8.Қоректенуі бойынша организмдер қандай топтарға бөлінеді?
9. Шектеулі факторлар ережесін түсіндір.
10. Организмдердердің тіршілік формалары дегеніміз не?
11. Өсімдіктердің қандай тіршілік формалары бар?
12. Тіршілік ету ортасы бойынша жәндіктердің қандай топтарын білесін?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Молдахметов З.М. Экология негіздері. - Карағанды, - 2002.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. - А, 2000ж.
3. Қожанбаев С. Махмутов С. Табиғат қорғау - Алматы 1992-1996
4. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003
5. Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1995
6. Бекенов А. Қыдыров X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы . 1975
Лекция № 3.
Экологияның абиотикалық факторлары
Тiршiлiк ортасы- тiрi ағзаны қоршап тҰрған және онымен тiкелей қарым- қатынаста болатын табиғатты бiр бөлшегi. Ортаны қҰрамдас бөлшектерi мен қасиеттерi әртұрлi және өзгермелi. Кез-келген тiрi ағза кұрделi әрi өзгермелi әлемге бейiмделе тiршiлiк етедi және тiршiлiк әрекетiн оны өзгерiстерiне сәйкес реттеп отырады.Бiздi планетамызда тiрi ағзалар бiр-бiрiнен орта жағдайларыны ерекшелiктерi бойынша ажыратылатын төрт тiршiлiк ортасын мекендейдi. Су- е алғашқы тiршiлiк пайда болған әрi таралған орта. Содан кейiн тiрi ағзалар жер-ауа ортасын иелендi. Онда топырақ қабатын тұздi және таралды. Төртiншi ерекше тiршiлiк ортасы- тiрi ағзалар, оларды әрқайсысында паразиттер мен симбионттар мекендейдi.
Жер- ауа ортасы- экологиялық жағдайларына қарағанда е кұрделi орта. Жер- ауа тiршiлiк ортасын мекендейтiн ағзаларда орта факторларыны әсерiне бейiмделу барысында көптеген анатомиялық, морфологиялық, физиологиялық және мiнез- қҰлықтық белгiлер қалыптасқан. Оларда атмосфералық ауамен тыныс алу барысында кұрделi қҰрылысты тыныс мұшелерi, қақаға тән ерекшелiктер, қолайсыз факторларды әсерiнен қорғану ұшiн кұрделi бейiмделулер қалыптасқан.
Тiрi ағзаларға қажеттi энергияны негiзiн кұн радиациясы бередi. Кұн радиациясы жер энергиясыны 99,9% қҰрайды. Бiздi планетамызға келiп жеткен кұн энергиясыны 19% -тi атмосферадан өтер кезде сiiрiледi, 34-тi қайта шағылысып космос кеiстiгiне кетедi, 47-тi жердi беткi қабатына тұзу және шашыранды тұрде жетедi.
Спектрдi ультракұлгiн бөлiгi кұн радиациясыны 1-5 қҰрайды, ал инфрақызыл бөлiгi 49-84 қҰрайды. Шашыранды радиация дегенiмiз- шағылысқан сәулелер. Кұннi ультракұлгiн сәулесiнi тек Ұзын толқындалары ғана (290-380 нм) жерге жетедi, ал ағзаға қатерлi қысқа толқындыларын озон қабаты сiiрiп Ұстап қалады. uзын толқынды ультракұлгiн сәулелердi көп мөлшерi зиянды, аз мөлшерде ағзаға қажет. 250-300 нм диапозонда ультракұлгiн сәулелер бактерияларды жойып жiбередi және жануарлар ағзасындағы стеролдан рахитке қарсы тҰратын Д витаминiн тұзедi. 200-380 нм сәулелерi адамды кұйдiрiп терiнi қорғаныстық қасиетiн кұшейтедi. Тоқын Ұзындығы 750 нм инфрақызыл сәулелер жер бетiне жылу бередi.
Кез- келген ортаны жарық режимi тiкелей немесе шашырап тұскен жарық мөлшерiне, оны спектрлiк қҰрамына, жарық тұскен жердi сәуленi сындыру қабiлетiне байланысты анықталады. Жарық режимiнi бҰл аталған элементтерi жердi географиялық жағдайына, рельефiне, атмосфера жағдайына, т.б. байланысты өзгерiп отырады.
Өсiмдiктерде жарық мөлшерiне морфологиялық және физиологиялық бейiмделулер жұредi. Осыған байланысты өсiмдiктердi төмендегiдей экологиялық топтарға бөледi.
1) Жарық сұйгiш өсiмдiктер немесе гелиофиттер. Олар кұн тұсетiн ашық жерлердi мекендейдi.
2) Көлекеге төзiмдi немесе факультативтiгелиофиттер. БҰл топқа шалғындықты өсiмдiктерi жатады. Олар жарықта жақсы өседi, көлекеге де төзiмдi келедi.
3) Көлеке сұйгiш өсiмдiктер немесе сциофиттер. Олар тiке тұскен кұн сәулесiне төзе алмайды. БҰл орманны төменгi ярусындағы, ұгiрлердегi, су тереiндегi өсiмдiктер. Олар тiке тҰскен кұннi сәулесiне төзе алмайды.
Өсiмдiктердi жарыққа бейiмделуiн қарастыратын болсақ, жарық режимi жарық сұйгiш өсiмдiктердi өсуiн тежейдi, сол себептен гелиофиттердi өркендерi қысқа, кұштi бҰтақталған, жапырақтары Ұсақтау, лептесiкерi көп және жасушаларыны қабықшасы қалы болып келедi. Жапырақ тақталарында жұйкелену торлары жиi орналасқан.
Ормандардағы сциофиттер- жасыл мұктер, қыналар, плаундар, т.б. Оларды жапырақтары iрi әрi жҰқа, тұсi кұгiрт- жасыл болады. Эпидермис жасушалары iрi, бiрақ қабырғасы жҰқа, лептесiктерiнi ауданы мен жұйкеленуi жарық сұйгiш өсiмдiктерге қарағанда екi есе аз. Хлоропласталары iрi, бiрақ жасушаларыны саны көп емес. Сциофиттердi жасуша шырыныны концентрациясы төмен, хлорофильдерi аз, тыныс алу және траспирация қҰбылыстарыны активтiлiгi төмен. Фотосинтез процесi жоғарғы шегiне тез жетедi де, көбiрек кұн сәулесi тұссе қарқындылығы төмендеп кетедi.
Жануарлар дұниесiн де жарық сұйгiш (фотофильдер) және көлеке сұйгiш жануарлар (фотофобтар) деп екiге бөледi. Жарықты ке диапозонына төзетiн жануарларды- эврифотты, ал жарықты аз диапозонына бейiмделгендердiн- стенофотты жануарлар деп атайды. Жарық жануарларға кеiстiктi барлау, көру ұшiн қажеттi фактор.
Лекция № 4
Температура экологиялық фактор
Ағзадағы зат алмасуды тұзететiн химиялық реакцияларды жұруi орта температурасына байланысты.
Суыққа төзiмдi тұрлер табиғатта криофильдер деген экологиялық топ тұзедi. Олар жасуша температурасы -8-100 С кезiнде де активтi тiршiлiгiн сақтайды. Криофильдерге бiрнеше топты өкiлдерi жатады: бактериялар, саырауқҰлақтар, қыналар, мұктер, буынаяқтар, т.б. Сонымен қатар, суық аймақтарда, антарктидада тiршiлiк ететiн жануарларда жатады.
Жоғары температура кезiнде өмiр сұру активтiлiгiн жоймайтын ағзаларды- термофильдер деп атайды. Оларға микроорганизмдердi көптеген топтары, қҰрттар, насекомдарды дернәсiлдерi т.б. жатады. Кейбiр бактериялар +1800С бiрнеше минут тiршiлiгiн сақтай алады.
Өсiмдiктердi суыққа бейiмделуiне байланысты ұш топқа бөледi. Жануарлар тiршiлiгенде жылу режим ерекше роль атқарады. Жануарларда жылу алмасуды 2 тұрi қалыптасқан. Осыған сәйкес жануарларды екi экологиялық топқа бөлiп қарастырады: пойкилотермдi (салқын қанды) және гомойотермдi (жылы қанды) жануарлар.
Пойкилотермдi ағзаларды (грек тiлiнен аударғанда poikilos - әр тҰрлi) дене температурасы қоршаған орта температурасына тәуелдi. Оларды жылуды реттеу механизмi әлсiз, зат алмасу дегейi төмен, сондықтан дене температурасы тҰрақсыз. Оларға сұтқоректiлер мен қҰстардан басқа көптеген ағзалар жатады. Мысалы, омыртқасыздар, балықтар, қосмекендiлер, т.б.
Гомойотермдi ағзаларды (грек тiлiнен аударғанда homoios - бiрдей) дене температурасы сыртқы орта температурасына тәуелсiз. Оларда зат алмасуы тҰрақты әрi жоғары дегейде, сондықтан өз дене температурасын реттей алады.
Өсiмдiктерге қарағанда жануарларды дене температурасын реттеу мұмкiндiктерi жоғары. Жануарларда температуралық бейiмделулер химиялық және физикалық жылу реттеу арқылы орындалады.
Химиялық жылу реттелу- орта температурасы төмендеген жағдайда жылу бөлiнудi активтiлiгiнi артуы. Ол ағзадағы реакцияларды интенсивтiлiгi арқылы iске асады.
Физикалық жылу реттелу- жылуды әртұрлi дегейде берiлуi, жылуды Ұстап тҰру немесе керiсiнше, оны артық мөлшерiн тарату.
Пойкилотермдi және гомойотермдi жануарлар арасында аралық топ- гетеротермдi ағзалар орналасқан.
Пойкилотермдi жануарлар зат алмасу процестерiнi жалпы дегейiнi төмен болуынан ағзадағы жылу алмасуды тҰрақты сақтай алмайды. Дене температурасыны орта температурасына тәуелдiлiгiнi өз кезегiнде пайдасы да бар. Суықты әсерiнен зат алмасуыны төмендеуi энергетикалық шығынды ұнемдеп, қорекке деген қажеттiлiктi төмендетедi.
Гетеротермдi жануарларды белсендi жағдайда дене температурасы жоғары әрi тҰрақты болады, ал тыныштық кұйiнде сыртқы орта температурасымен шамалас болады. Оларды өкiлдерi ретiнде ұйректҰмсық, жарқанат, кiрпi, аю, сарышҰнақты атауға болады.
Лекция №5
Гидросфера - биосфераның негізгі құрам бөліктерінің бірі.
Жоспар:
1. Су - биосфераның аса маңызды элементі.
2. Гидросфераның ластануы.
3. Арал теңізінің экологиялық ахуалы
4. Балхаш көлінің экологиялық ахуалы.
5. Каспий теңізінің ахуалы.
Судың ластануының қоршаған орта мен адам организміне әсері. Каспий, Балхаш, Арал теңіздерінің проблемалары.
1.Су - биосфераның аса маңызды элементі
Гидросфера - біздің планетамыздың аса маңызды құрам бөліктерінің бірі. Гидросфераға күн энергиясы мен гравитациялық күштер әсерінен қозғалысқа түсетін және бір күйге өте алатын барлық су түрлері жатады. Гидросфера Жердің басқа элементтері атмосфера мен литосфераның тығыз байланысты. Жердің су үнемі қозғалыста болады. Табиғаттағы су айналымы гидросфераның барлық бөліктерін бір-бірімен байланыстырып, біртұтас жабық жүйе: мұхит - атмосфера - құрлықты түзеді. Ол гидросфераның түрлі бөліктерінің әртектілігіне байланысты өзгеретін су алмасу процесінің белсенділігін қамтамасыз етеді.
Мұхиттағы су гидросфераның барлық массасының 97 құрайды және Жер планетасы ауданының 75 аса бөлігін алады. Биосфера тіршілігіне мұхиттың алатын орны ереше: онда биосфераның химиялық химиялық тазаруы мен биомассаның өндірісін қамтамасыз ететін толып жатқан химиялық реакциялар жүреді. Су кез-келген жануарлар мен өсімдіктердің ткандерімен клеткаларының құрамына кіреді. Жануарлар мен өсімдіктер организмдеріндегі өте күрделі реакциялар тек қана су қатысында жүре алады. Жер планетасындағы суға және атмосферадағы су буларының мөлшеріне байланысты қалыптасады.
2 Гидросфераның ластануы. Жер планетасындағы судың жалпы мөлшері - 1386 млн. км3 . Бұл судың 96,5 пайызы әлемдік мұхитқа тиесілі.
Мұхиттардың орташа тереңдігі 3704 м , ал ең тереңдігі - 11034 м. Жер қойнауының жоғарғы бөлігінде түрлі тереңдікте жер асты суының қоры бар. Тұщы сулар әдетте, 150-200 м тереңдікте орналасады.
Жер астындағы тұщы сулардың көлемі жер бетілік тұщы сулар көлемінен 100 есе көп. Су табиғатта үш түрлі агрегат күйде (қатты, сұйық, газ) кедеседі.
Қазіргі кезде адамзат қоғамындағы бір жылда тұщы судың 3000 км3 шамасындайы жұмсалады. Суды ең көп пайдаланатын ауыл шаруашылығы . ауыл шаруашылығында пайдаланылған судың төрттен үш бөлігі қайтарылмайды. Мысалы, 1 тонна бидай өсіру үшін барлық вегетациялық кезеңінде 1500 тонна, 1 тонна күрішке - 7000 тонна, мақтаға 10 000 тонна су жұмсалады.
Өндірістің дамуына және суды пайдаланудың артуына байланысты ағызынды сулардың мөлшері де артып отыр. 60 жылдардың өзінде-ақ жыл сайын әлемде 700 млдр м3 ағызынды сулар жиналатын еді. Өзендердің ластануы соңғы жылдары қатты байқалып отыр. Мысалы, тек қана Рейн өзені жыл сайын 941 т. сынап, 1040 т. мышьяк, 1700т. қорғасын, 1400т. мыс, 13 000т. мырыш, 100 т. хром, мен 20 млн. т. түрлі тұздармен ластанады.
Атмосфераның ластануына қарағанда сулардың ластануы көбірек қауіп туғызатын себептерін төмендегіше деуге болады:
1) сулы ортада өздігінен тазару, ауаға қарағанда әлдеқайда жәй жүреді;
2) судың ластану көздері өте көп;
3) сулы ортада жүретін табиғи процестер ластаушылар әсеріне сезімтал және олар атмосферада жүретін процестерге қарағанда жер бетіндегі тіршілік үшін аса маңызды болып саналады.
2 Арал теңізінің экологиялық ахуалы.
Арал теңізі - Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белдеміндегі көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі - 1066 км2, тереңдігі -30-60 метр, тұздылығы -10-12 болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік- экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерге 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмысы істеген.
1960 жылдардан бастап, Арал өңірін игеру қолға алынады. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрын осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстанда1,5, Түрікменстанда 2,4 Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал, Амудария мен Сырдариы бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық саның өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылған су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол керек ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды.
Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:
oo жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
oo ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау,судың қорын есепке алмау;
oo свуды өте көп керек ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп, жібермеу;
oo жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және үнемді пайдаланбау;
oo табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберлген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.
Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ре,тінде дүние жүзіне белгілі болады.
Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:
1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
4. Жер асты суларын пайдалану.
5. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту.
Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт өте келе талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа тіркелуі мүмкін.
Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. Арал тағдыры - адам тағдыры болғандықтан оны сақтап қалу аға ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.
4.Балқаштың экологиялық ахуалы.
Балқаш көлі - Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Көл Балқаш - Алакөл ойысында орналасқан. Көлемі - 501 мың км2, ұзындығы с-605км, ені ~9-74 км аралығында. Ал терең жері - 26 м. Бұл көлдің 1970 жылдарындағы сипаты болса, қазір мүлдем басқаша. Жетісу өзендерінің ішінде Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері Балқашқа құяды.
Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орналасқандықтан, оның шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы өте жоғары, осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады.
Аталған антропогендік жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлануына Іле өзені бойына салынған Қапшағай су қоймасы да әсер етеді. 1970жылы Қапшағай су қоймасындағы Іле өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле өзенін қоректендіріп отырған Шелек өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі 300 мың км3 су жинақталады. Осылайша, Үлкен Алматы каналы (БАК) салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек өзені Ілеге құюын тоқтатты.
Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары. Іле-Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шырайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды ша жиі көтерілді.ауа райы өзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер үдеді.
Іле-Балқаш алабы ит тұмсығы батпайтын тоғайлар, кішігірім көлдер, аралдар, аңдар мен құстар мекені болатын. әсіресе, 1960 жылдары жылына 1,5 млн-ға жуық бұлғын терісі дайындалатын блса, қазір бұл шаруашылық жойылған.
Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін құстардың түрлері де азайып кеткен. Қызыл кітапқа енген аққу, бірқазан, көкқұтан, т.б.құстар өте сире кездеседі.
Бұл өңірдің экологиялық ірі мәселелер қатарына Балқаш көлі бойындағы Балқаш мыс комбинаты, Приозер, Ақсүйек кен рудаларын байыту кешендері, Сарышаған полигоны және Текелі қорғасын-мырыш комбинаттары осы аймақта тұратын тұрғындарға өз зардабын тигізіп отыр.1999 жылы Балқаш көлін құтқару, оның бүгінгісі мен болашағы атты халықаралық деңгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды. Оның негізгілері:
1. Іле өзені бойындағы өндіріс орындарында суды тиімді пайдалануды реттеу.
2. Қапшағай су қоймасынан Балқашқа жіберілетін судың үлесін тұрақтандыру.
3. Ақдала және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азайту.
4. Жер асты суларын пайдаануды жүзеге асыру.
5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.
5.Каспийдің экологиялық ахуалы.
Каспий теңізі - жер шарындағы бірден-бір тұйық су айдыны, оның көлемі - 380км2. Каспий теңізі солтүстіктен оңтүстікке дейін 1030км. Батыстан шығысқа дейін 196-435 км аралықты қамтиды. Каспийдің солтүстік жағалауы таяз көбіне қайраңдардан тұрады.
Каспий теңізі Еуропа және Азия континенттерінің түйіскен жерінде орналасқан. Каспий қайраңы өте ерекше табиғат туындысы әрі өсімдіктер мен жануарлар қолайлы ортасы. Мұнда Қызыл кітапқа енген өсімдіктер мен жануарлар көптеп кездеседі.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғиғ - тарихи эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су деңгейі көтерілген. Оның себептерін ауа райының құбылысымен және антропогендік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80пайызын құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланысты. Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердің бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан табиғиғ тепе-теңдігінің бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдыфлығы екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдары теңіз деңгейінің төмен түсуін антропогшендік факторларға жатқызады. Оның да себебі бар. өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12 пайызға , Жайықтан 24 пайызға, ал Теректен 60 пайызға төмендеген. Осы факторларды ескеріп, теңіз суы деңгейінің азаюын салынды. Бөгет салынған бұғаздың суы бар небәрі 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кетіп, айналасыа теңіз суы тұзы аралас шаң-тозаңнан тарады. әсіресе, теңіздің түбінен тұз өндірушілерге қиындық туды, тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені Қарабұғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден-бір ірі Қарабұғазсульфат комбинатымен әлемге әйгілі еді. 1978 жылдан бастап теңіз деңгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың аяғында оның деңгйі 3 метрге жуық көтерілді. Судың көтерілуінен жүзден астам бұрғылары, ондағы мұнай қоймалары, 6 мұнай - газ кешені\, жүздеген елді мекенде,р коммуникациялық желіер, өнеркәсіп орындары су астында қалды. Барлық ластағыш заттар мен мұнай теңіз суына араласып, оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі жылдары теңіз суының көһтерілуін табиғи процесс екендігі дәлелденді.
Бақылау сұрақтары:
1. Суда өздігінен тазару процесі жүре ме?
2. Суды ластаушы заттар?
3. Арал, Балхаш, Каспий теңізінің қазіргі жағдайы?
4. Планктон, нектон деген не?
5. Қазақстандағы су айдындарының экологиялық жағдайлары қандай?
6. Шөлейттену дегеніміз не және оның пайда болу себептері қандай?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Молдахметов З.М. Экология негіздері. - Карағанды, - 2002.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. - А, 2000ж.
3. Қожанбаев С. Махмутов С. Табиғат қорғау - Алматы 1992-1996
4. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003
5. Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1995
6. Бекенов А. Қыдыров X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы . 1975
Лекция №6
Атмосфера - биосфераның негізгі компоненттері.
Жоспар
1. Атмосфера, оның сандық және сапалық құрамы.
2. Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер.
3. Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары.
4. Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау және қорғау жолдары.
1. Атмосфера, оның сандық және сапалық құрамы.
Жер атмосферасы (грекше: atmos - бу және sphaira - шар) - Жерді қоршап тұрған газды қабықша. Атмосфера деп Жерді онымен бірге айнала жүріп оны қоршап тұрған газды ортаны айтамыз. Атмосфераның массасы 5,15-5,9х 1015 тонна. Атмосфера Жер бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
Атмосфераны зерттеуші мамандардың пікірінше, ол Жер бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзаттіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
Атмосфераның құрылысы бірнеше қабат құрылымынан тұрып, тропосфера, стратосфера, мезосфера және термосферадан тұрады. 1000 км және одан ары қарай экзосфера болып, атмосфералық газдар әлем кеңістікте таралады. Осы қабатта атмосфера бірте-бірте планета аралық кеңістікке ауысады.
Атмосфераның Жер бетіне ең жақын қабаты тропосфера деп атайды. Бұл қабаттың орта ендікте теңіз деңгейінен биіктігі - 10-12 км, экваторда - 16-18 км, полюстерде -7-10 км. Осы қабатта жауын-шашын, бұлттар түзіліп, найзағайлар күнкүреуі жүреді. Тропосфераның жоғарғы жағында 40 км - ге созылатын стратосфера қабаты орналасқан, озон Күннің уультракүлгін сәулелерін сіңіріп, атмосфераны қызып кетуден сақтайды.
Стратосферадан кейін 50 км биіктікте мезосфера қабаты орналасқан. Мезосферада температура одан әрі қарай төмендеп, 80 км биіктіктет - 700С - қа түседі. Мезосферадан жоғары белгілі шекарасы жоқ термосфера орналасқан, онда 500-600 км биіктікте температура +16000 жетеді. Атмосфераның қабаттарындағы ауа биіктеген сайын сұйылып, қысым төмендейді.
Атмосфералық ауа - түрлі газдардың қоспасы. Оның құрамында 78,08% азот, 20,9 % оттегі, 0,93 % аргон, 0,03 % көмірқышқыл газы бар. Ал қалған 0,01 % ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алимбекова Н.А., Суримбаева Г.А.
Ауыл шаруашылығын химияландырудың экологиялық негіздері
пәні бойынша дәрістер жинағы
Шымкент, 2014ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Агротехнология кафедрасы
Алимбекова Н.А., Суримбаева Г.А.
5В080800- Топырақтанужәне агрохимия мамандығының студенттеріне
Ауыл шаруашылығын химияландырудың экологиялық негіздері
пәні бойынша дәрістер жинағы
Шымкент, 2014ж.
ӘОЖ 332.368
Құрастырған: аға оқытушы, а.ш.ғ.к., Суримбаева Г.А. аға оқытушы Алимбекова Н.А., Ауыл шаруашылығын химияландырудың экологиялық негіздері пәні бойынша дәрістер жинағы - Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті, 2014. - 49 бет.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты. Экология терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог, дәрігер, аса дарындынеміс ғалымы Э.Геккель,ғылымға бірінші болып енгізді. Латын тілінде ойкос - үй, тұрақ, мекен, ал логос- ілім, ғылым деген мағынаны білдіреді., Яғни сөзбе-сөз аудщарғанда, тіршілік мекені туралы ғылым. Аталған ұғым бойынша, экология қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар, дегенмен, осы заманғы зерттеушілердің басывм көпшілігі: экологя- организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді. Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан оның қай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Қолайлы қолданыс үшін, ұзақ мерзімге дейін экология-қоршаған ортаның экологиясы деп аталып келді.
5В080800- Топырақтану және агрохимия мамандығы студенттеріне арналған.
Пікір жазғандар: Юсупов Ш. аш.ғ.к., доцент, ОҚМУ
Агротехнология кафедрасы мәжілістерінде (№4 хаттамасы 24 10.2013ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
АШҒ ЖМ ӘК мәжілісінде (№4 хаттамасы 25 12.2013ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ ОӘК мәжілісінде(№4хаттамасы 17 01. 2014ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
(C) М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
Экологияның қысқаша даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Аутэкология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Экологияның абиотикалық факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
Температура экологиялық фактор
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
Гидросфера - биосфераның негізгі құрам бөліктерінің бірі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
Атмосфера - биосфераның негізгі компоненттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
Литосфера және оны тиімді пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
Экологияның биотикалық факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
Популяциялық экология - демэкология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
Қауымдастық (бірлестік) экологиясы - синэкология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
В.И.Вернадский - биосфера туралы ілімнің негізін салушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
Табиғи ресурстар және оларды тиімді пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Табиғатты қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Өркениет проблемалары және ғаламдық экологиялық проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
Қазақстан тұрақты даму жолында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
Термин сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Ұсынылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Кіріспе
Елдің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында келтірілген ұзақмерзімді приориттердің бірі Қзақстан халқының денсаулығы, білімі болып табылады. Берліген постулат ең алдымен адамның өмір сүру ортасының экологиясын жақсартуға байланысты. Демек, қоршаған ортаға, денсаулыққа тәуекелдің кері әсер ету факторларын төмендету негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Мұнда берілген мәселені шешу адам ағзасына қоршаған ортаның кері әсер факторларын ескермеу мүмкін еместігі анық. Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жасаған Қазақстан 2050 жолдауында нашар экологиялық әлеует өлімнің 20% болатыны жайлы кездейсоқ айтқан жоқ.
берілген нұсқауға сәйкес біздің елде қоршаған орта нысандарының экологиялық ахуалының мониторингі бойынша қажетті шаралар жасалуда. Қоршаған ортаға өндірістерден шығатын ластаушы заттар тастамалары жайлы реестр құрылады.
Қоршаған ортаны сауықтыруға бағытталған кешенді бағдарламаның негізгі компонеттерінің бірі, келеңсіз факторлардың әсеріне түсетін аймақтарда өмір сүретін, жергілікті халық денсаулығына келтірілетін экологиялық тәуекелді есептеу. Оңтүстік-Қазақстан облысының (ОҚО) халқы үшін мұндай қауіп төндіретін фактор қорғасын мен фосфордың көпжылдық тастамалары және қорғасын мен фосфор зауыттарының көпжылдық өндірістік-шаруашылық қызметтерінің нәтижесінде қоршаған орта нысандарында жиналуы болып табылады. Қорғасын зауыты 1934 жылы, ал фосфор зауыты - 1968 жылы іске қосылды. Екі зауыт та қазіргі таңда өз жұмысын тоқтатқан, бірақ олардың көпжылдық жұмысы олар жайлы осы күнге дейін ұмытылмай келеді және мұнда шешілмеген мәселе әлі де өте көп. Ең алдымен топырақтың қорғасын және фосформен ластануының тарихи аймағындағы адам денсаулығын қалыптастыру мәселесіне көңіл бөлген жөн. Сонымен қатар, көрсетілген өндірістердің қатты қалдықтары осы күнге дейін жойылмаған және жел ағыстарымен атмосфера арқылы үлкен қашықтықтарға таралуда. Бұл өз кезегінде кері әсерін тигізуде, нәтижесінде - осы аймақта тұратын адам денсаулығына кері әсер етеді.
Қазақстанның экономикалық дамуының негізі мұнайөңдеу және мұнайөндіру салаларының дамуы мен шарықтау кезеңі болып табылды. Бұл даму қоршаған ортаға ерекше әсермен қатар қалыптасады, бұл адам денсаулығына әсер етпей қоймайды.
Сонымен қатар, Семей ядролы полигонының қызметінің нәтижесі, Байқоңыр ғарыш айлағының жұмысы, әскери полигондарды пайдалану адам денсаулығына келтіретін кері әсер ету мәселесі көңіл бөлуді талап етуде.
Болжанған және қазірдің өзінде адамға әсер етуші климаттың глобальды өзгерісі ластаушы заттардың адам денсаулығына әсерінің ерекшеліктеріне өз үлесін қосуда.
Осы бағыттағы біздің елдің мемлекеттік саясаты ең алдымен, барлық ведомствалардың, ұйымдардың және ұжымдардың қандай-да бір мөлшерде қоршаған орта жағдайын қорғауға және адам денсаулығын сақтауды жақсартуға бірлесе күш салуын талап етуде.
Дәріс №1
Экологияның қысқаша даму тарихы
Жоспар:
1.Экология пәні, қысқаша даму тарихы.
2.Экологияның негізгі мақсаты мен міндеттері.
3.Экологияның негезгі бөлімдері.
1.Экология пәні, қысқаша даму тарихы.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты. Экология терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог, дәрігер, аса дарындынеміс ғалымы Э.Геккель,ғылымға бірінші болып енгізді. Латын тілінде ойкос - үй, тұрақ, мекен, ал логос- ілім, ғылым деген мағынаны білдіреді., Яғни сөзбе-сөз аудщарғанда, тіршілік мекені туралы ғылым. Аталған ұғым бойынша, экология қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар, дегенмен, осы заманғы зерттеушілердің басывм көпшілігі: экологя- организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді. Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан оның қай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Қолайлы қолданыс үшін, ұзақ мерзімге дейін экология-қоршаған ортаның экологиясы деп аталып келді.
Көптеген ғалымдар экологияның анықтамаларын беріп, оның басқа ғылымдардан айырмашылығын көрсетуге тырысты. 1920 жылы американ ғалымы Ф. Клементс-экологияны бірге өмір сүретін өсімдікғтер мен жануарлар туралы ғылым деп есептесе, 1930 жылы Ұлыбритания ғалымы Ч.Элтон-экологияның негізгі міндеті- түрлердің популяциясы мен олардың санының динамикасын зерттеу деп ұғындырды.
Экология ғылымының зерттеу объектілері мен міндеттері туралы келтірілген анықтамалардың кезінде морфология мен физиология ғылымдарына ерекше бағышталуы түсінікті де. Екеуі де бір пәнді зерттейтін физиолог пен экологтың өз пәндерін түсінудегі айырмашылығын, 1930ж. Плантефоль жақсы анықтап берді: физиолог жасанды ортаға әкеліп орналастырылған организмдерді зерттейді де, алынған жеке-жеке деректерді синтездейді. Эколог болса, организмді үнемі өзгеріп, тұратын күштер әсер ететін табиғи ортада зерттейді. Қазіргі кезде, әсіресе, биологиялық пәндер бойынша эволюциялық принцип жетекші орын алған сәттерде, экологияның міндеттері нақтылануы тиіс.
2. Экологияның негізгі мақсаты мен міндеттері. Экологияның міндеті, организмдердің қоршаған ортамен байланысын зерттеу ғана емес, ол- популяцияның өзара байланысы мен бейімделу реакцияларын, олардың өмірсүру жағдайларына байланысты зерттеу де болмақ.
Экологияның негізгі салалары мен бөлімдері тоғысатын бірнеше маңызды мәселелер бар.Оларды шешу жолындағы жетістіктер, бүкіл экологияның алға басуын қамтамасыз етеді, сондықтан, күш ең алдымен сол мәселелерді зерттеуге бағытталуы тиіс.
Экология ғылымының негізгі мақсаты-биосфера тұрақтылығын сақтау үшін салауаттығына, білім дережесіне қарамастан барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы мен білім дәрежесінің жоғары болуына ықпал ету. Биосферадағы тепе-теңдік бұзылса, оның өсімдіктерге және жануарларға әсері-биологиялық экология, адамдарға әсерін - медициналық экология, ал қоғамға әсерін - әлеуметтік экология, ал өндіріс қалдықтарын болдырмау немесе азайту, және де бұл қалдықтарды залалсыздандыру проблемаларын инженерлік экология салалары зерттейді.
Ал, экология ғылымының ең басты мақсаты - биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды адами- нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны - биологиялық және географиялық микро және макрожүйелер мен оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері:
- организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған табиғи ортасы;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістер;
- адам, қоғам, табиғат арасындағы гормниялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамсыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру;
- көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетін, әдет-ғұрпын қалыптастыру.
Экологиялық мәселелерді зерттеуде Қазақстан ғалымдары да өз үлестерін қосып келеді. Дегенмен бұл сала, үңілсе, таусылмайтын, күнбе-күн жаңадан талап қоятын тақырып.
3. Экологиялық негізгі бөлімдері. Экология - биология ғылымының негізінде XIX ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы болып саналады. Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады.
I кезең. Биоэкологиялық зерттеулердің жаппай сипат алу кезеңі. Бұл кезең XVIII ғасырдың аяқ шенін қамтиды.
II кезең. Экологияғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі.
III кезең. Экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология - бүкіл ғаламдық ғалымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы және адам экологиясы бағыттары дами түсуде.
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биоэкология бірнеше зерттеу облыстарына бөлінеді: Аутэкология, демэкология, ейтэкология, синэкология т.б.
Аутэкология - жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды оның табиғи ортасы мен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Яғни, жеке организмге табиғат факторлары қалай әсер етеді, оған организм қалай жауап береді, организмдегі морфологиялық, физиологиялық, өзгерістер туралы мәселелер қарастырылады.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер (особьтар) тобын, яғни популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету ерекшеліктері, биологиялық құрылымы табиғаттағы сан мөлшері реттелуі мен ауылшаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) реінде әртүрлі түрлерге жататын популяциялар жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер бірлестігінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар, энергия және зат алмасулар, сандық және сапалық өзгерістер, биологиялық өнімділігі мен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан-жақты мәселелер қаралады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қоршаған орта туралы ғылымның дамуына әсер еткен қандай еңбектерді атап өтуге болады?
2. Экология ғылымы нені зерттейді?
3. Экология ғылымының мақсаты, міндеті қандай?
4. Қоршаған орта және қоршаған табиғи орта дегеніміз не ?
5. Экология ғылымының қандай құрылымдары бар?
6. Биологиялық жүйелердің қандай денгейлері бар?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Молдахметов З.М. Экология негіздері. - Карағанды, - 2002.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. - А, 2000ж.
3. Қожанбаев С. Махмутов С. Табиғат қорғау - Алматы 1992-1996
4. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003
5. Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1995
6. Бекенов А. Қыдыров X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы . 1975
Лекция №2.
Аутэкология
Жоспар
1. Экологиялық факторлар туралы түсінік, экологиялық факторлардың классификациясы
2 Жерде тіршіліктің пайда болуы.
3.Химиялық және биологиялық эволюция.
1.Экологиялық факторлар туралы түсінік, экологиялық факторлардың классификациясы
Кез-келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланыста ғана өмір сүре алады. Олар - топырақ, су, минералды заттар, жер бедері және атмосфералық әр түрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері (ірі немесе ұсақ бөліктері) тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан, көлбақа үшін қалыпты өсіп-көбеюіне қолайлы орта болуы тиіс. Ал, қуан дала немесе шөлейтті жерлер ол үшін қолайсыз, өмір сүре алмайтын орта болып табылады. Бірақта, организм үшін табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етеді. Олардың біреуі өте керек, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем керек емес зиянды болуы мүмкін. Сонымен, орта дегеніміз - организмдердің өсіп - көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен тарлуына тікелей жанама әсер ететін алмастыруға келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтамыз.
Экологиялық факторлар - организм үшін керекті немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық факторлар жиынтық түрінде әсер етеді. Организмдер болса, факторлардың әсеріне әртүрлі реакция береді. Мәселен, ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажетті емес.
Экологиялық факторлар үш негізгі топқа жіктеледі:
Экологиялық факторлар
Биотикалық
Абиотикалық
Антропогенді
Химиялық: химиялық құрамы, теңіз және тұщы сулар, шөгінділер
Физикалық: температура, қысым, ылғал, жел, радиация
Абиотикалық факторлар дегеніміз - организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы. Олар - химиялық ( атмосфераның химиялық құрамы, теңіз және тұщы сулар, шөгінділер т.б.) деп бөлінеді. Сол сияқты жердің рельефі, геологиялық және геоморфологиялық құрылымы, ортаның сілтілік немсе қышқылдығы, космостыыыық сәулелер, т.б. факторлар организм үшін әр түрлі деңгейде әсер етеді.
Биотикалық факторлар дегеніміз - тірі организмдердің бір - біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен қоректену, бәсеке, паразиттік, жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым-қатынаста болады. Аталған қарым-қатынастар өсімдік пен өсімдік, жануар мен өсімдік немесе жануарлар мен жануарлар арасында болуы мүмкін.
Антропогендік факторлар дегеніміз - айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс-әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің материалдық игілігі үшін табиғат байлықтарын игеруге мәжбүр болады.
Экологиялық факторлардың жоғарыда аталғандардан басқа орта факторлардың әсерінен организм реакцияларының бейімделгіштік дәрежесін бағалауға негізделген топтастырылуыда бар. Бұл топтастыруды кеңес ғалымы А.С.Мончадский ұсынған. Мончадскийдің пікірі бойынша, экологиялық факторлардың оңтайлы классификациясы ең алдымен осы факторлар әсерінен тап болған тірі организмдер реакциясының ерекшеліктерін, оның ішінде организмдердің адаптациясының кемеліне жету дәрежесін ескеруі тиіс: аталмыш адаптация неғұрлым көне дәуірден басталған болса, оның кемелденуі солғұрлым жоғары болады. Бұл топтастыру экологиялық факторларды 3 топқа бөледі. Сол топтарға толығырақ тоқталайық.
Адаптация ең алдымен жер шарының өз осі төңірегінің айналуының және күннің айнала қозғалуының, ай фазалары алмасуының тікелеі салдары ретінде күдік, айлық, маусымдық немесе жылдық периодтылық тән сыртқы орта факторларына қатысты пайда болады. Бұл факторлардың тұрақты циклдары жерде тіршілік пайда болғаннан әлде қайда бұрын қалыптасқан және осы жағдай организмдердің бастапқы периодты факторларға адаптациясының неліктен соншалық көне екенін және организмдердің тұқым қуалаушылық негіздерінде мықтап бекітілуінің негізін түсіндіреді.
Бақылау сұрақтары:
1. Экологиялық факторлар дегеніміз не және оның қандай түрлері бар?
2.Антропогендік факторлар организмге қалай әсер етеді?
3.Оптимизм және пессимум аймақтары дегеніміз не?
4.Шелфорд ережесін (Толеранттық заңын) түсіндір.
5. Экологиялық факторлардың әсер етуінің қандай заңдылықтары бар?
6. Экологиялық толеранттылыққа байланысты организмдердің қандай түрлері бар?
7.Факторлардың өзара әсері дегеніміз не?
8.Қоректенуі бойынша организмдер қандай топтарға бөлінеді?
9. Шектеулі факторлар ережесін түсіндір.
10. Организмдердердің тіршілік формалары дегеніміз не?
11. Өсімдіктердің қандай тіршілік формалары бар?
12. Тіршілік ету ортасы бойынша жәндіктердің қандай топтарын білесін?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Молдахметов З.М. Экология негіздері. - Карағанды, - 2002.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. - А, 2000ж.
3. Қожанбаев С. Махмутов С. Табиғат қорғау - Алматы 1992-1996
4. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003
5. Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1995
6. Бекенов А. Қыдыров X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы . 1975
Лекция № 3.
Экологияның абиотикалық факторлары
Тiршiлiк ортасы- тiрi ағзаны қоршап тҰрған және онымен тiкелей қарым- қатынаста болатын табиғатты бiр бөлшегi. Ортаны қҰрамдас бөлшектерi мен қасиеттерi әртұрлi және өзгермелi. Кез-келген тiрi ағза кұрделi әрi өзгермелi әлемге бейiмделе тiршiлiк етедi және тiршiлiк әрекетiн оны өзгерiстерiне сәйкес реттеп отырады.Бiздi планетамызда тiрi ағзалар бiр-бiрiнен орта жағдайларыны ерекшелiктерi бойынша ажыратылатын төрт тiршiлiк ортасын мекендейдi. Су- е алғашқы тiршiлiк пайда болған әрi таралған орта. Содан кейiн тiрi ағзалар жер-ауа ортасын иелендi. Онда топырақ қабатын тұздi және таралды. Төртiншi ерекше тiршiлiк ортасы- тiрi ағзалар, оларды әрқайсысында паразиттер мен симбионттар мекендейдi.
Жер- ауа ортасы- экологиялық жағдайларына қарағанда е кұрделi орта. Жер- ауа тiршiлiк ортасын мекендейтiн ағзаларда орта факторларыны әсерiне бейiмделу барысында көптеген анатомиялық, морфологиялық, физиологиялық және мiнез- қҰлықтық белгiлер қалыптасқан. Оларда атмосфералық ауамен тыныс алу барысында кұрделi қҰрылысты тыныс мұшелерi, қақаға тән ерекшелiктер, қолайсыз факторларды әсерiнен қорғану ұшiн кұрделi бейiмделулер қалыптасқан.
Тiрi ағзаларға қажеттi энергияны негiзiн кұн радиациясы бередi. Кұн радиациясы жер энергиясыны 99,9% қҰрайды. Бiздi планетамызға келiп жеткен кұн энергиясыны 19% -тi атмосферадан өтер кезде сiiрiледi, 34-тi қайта шағылысып космос кеiстiгiне кетедi, 47-тi жердi беткi қабатына тұзу және шашыранды тұрде жетедi.
Спектрдi ультракұлгiн бөлiгi кұн радиациясыны 1-5 қҰрайды, ал инфрақызыл бөлiгi 49-84 қҰрайды. Шашыранды радиация дегенiмiз- шағылысқан сәулелер. Кұннi ультракұлгiн сәулесiнi тек Ұзын толқындалары ғана (290-380 нм) жерге жетедi, ал ағзаға қатерлi қысқа толқындыларын озон қабаты сiiрiп Ұстап қалады. uзын толқынды ультракұлгiн сәулелердi көп мөлшерi зиянды, аз мөлшерде ағзаға қажет. 250-300 нм диапозонда ультракұлгiн сәулелер бактерияларды жойып жiбередi және жануарлар ағзасындағы стеролдан рахитке қарсы тҰратын Д витаминiн тұзедi. 200-380 нм сәулелерi адамды кұйдiрiп терiнi қорғаныстық қасиетiн кұшейтедi. Тоқын Ұзындығы 750 нм инфрақызыл сәулелер жер бетiне жылу бередi.
Кез- келген ортаны жарық режимi тiкелей немесе шашырап тұскен жарық мөлшерiне, оны спектрлiк қҰрамына, жарық тұскен жердi сәуленi сындыру қабiлетiне байланысты анықталады. Жарық режимiнi бҰл аталған элементтерi жердi географиялық жағдайына, рельефiне, атмосфера жағдайына, т.б. байланысты өзгерiп отырады.
Өсiмдiктерде жарық мөлшерiне морфологиялық және физиологиялық бейiмделулер жұредi. Осыған байланысты өсiмдiктердi төмендегiдей экологиялық топтарға бөледi.
1) Жарық сұйгiш өсiмдiктер немесе гелиофиттер. Олар кұн тұсетiн ашық жерлердi мекендейдi.
2) Көлекеге төзiмдi немесе факультативтiгелиофиттер. БҰл топқа шалғындықты өсiмдiктерi жатады. Олар жарықта жақсы өседi, көлекеге де төзiмдi келедi.
3) Көлеке сұйгiш өсiмдiктер немесе сциофиттер. Олар тiке тұскен кұн сәулесiне төзе алмайды. БҰл орманны төменгi ярусындағы, ұгiрлердегi, су тереiндегi өсiмдiктер. Олар тiке тҰскен кұннi сәулесiне төзе алмайды.
Өсiмдiктердi жарыққа бейiмделуiн қарастыратын болсақ, жарық режимi жарық сұйгiш өсiмдiктердi өсуiн тежейдi, сол себептен гелиофиттердi өркендерi қысқа, кұштi бҰтақталған, жапырақтары Ұсақтау, лептесiкерi көп және жасушаларыны қабықшасы қалы болып келедi. Жапырақ тақталарында жұйкелену торлары жиi орналасқан.
Ормандардағы сциофиттер- жасыл мұктер, қыналар, плаундар, т.б. Оларды жапырақтары iрi әрi жҰқа, тұсi кұгiрт- жасыл болады. Эпидермис жасушалары iрi, бiрақ қабырғасы жҰқа, лептесiктерiнi ауданы мен жұйкеленуi жарық сұйгiш өсiмдiктерге қарағанда екi есе аз. Хлоропласталары iрi, бiрақ жасушаларыны саны көп емес. Сциофиттердi жасуша шырыныны концентрациясы төмен, хлорофильдерi аз, тыныс алу және траспирация қҰбылыстарыны активтiлiгi төмен. Фотосинтез процесi жоғарғы шегiне тез жетедi де, көбiрек кұн сәулесi тұссе қарқындылығы төмендеп кетедi.
Жануарлар дұниесiн де жарық сұйгiш (фотофильдер) және көлеке сұйгiш жануарлар (фотофобтар) деп екiге бөледi. Жарықты ке диапозонына төзетiн жануарларды- эврифотты, ал жарықты аз диапозонына бейiмделгендердiн- стенофотты жануарлар деп атайды. Жарық жануарларға кеiстiктi барлау, көру ұшiн қажеттi фактор.
Лекция № 4
Температура экологиялық фактор
Ағзадағы зат алмасуды тұзететiн химиялық реакцияларды жұруi орта температурасына байланысты.
Суыққа төзiмдi тұрлер табиғатта криофильдер деген экологиялық топ тұзедi. Олар жасуша температурасы -8-100 С кезiнде де активтi тiршiлiгiн сақтайды. Криофильдерге бiрнеше топты өкiлдерi жатады: бактериялар, саырауқҰлақтар, қыналар, мұктер, буынаяқтар, т.б. Сонымен қатар, суық аймақтарда, антарктидада тiршiлiк ететiн жануарларда жатады.
Жоғары температура кезiнде өмiр сұру активтiлiгiн жоймайтын ағзаларды- термофильдер деп атайды. Оларға микроорганизмдердi көптеген топтары, қҰрттар, насекомдарды дернәсiлдерi т.б. жатады. Кейбiр бактериялар +1800С бiрнеше минут тiршiлiгiн сақтай алады.
Өсiмдiктердi суыққа бейiмделуiне байланысты ұш топқа бөледi. Жануарлар тiршiлiгенде жылу режим ерекше роль атқарады. Жануарларда жылу алмасуды 2 тұрi қалыптасқан. Осыған сәйкес жануарларды екi экологиялық топқа бөлiп қарастырады: пойкилотермдi (салқын қанды) және гомойотермдi (жылы қанды) жануарлар.
Пойкилотермдi ағзаларды (грек тiлiнен аударғанда poikilos - әр тҰрлi) дене температурасы қоршаған орта температурасына тәуелдi. Оларды жылуды реттеу механизмi әлсiз, зат алмасу дегейi төмен, сондықтан дене температурасы тҰрақсыз. Оларға сұтқоректiлер мен қҰстардан басқа көптеген ағзалар жатады. Мысалы, омыртқасыздар, балықтар, қосмекендiлер, т.б.
Гомойотермдi ағзаларды (грек тiлiнен аударғанда homoios - бiрдей) дене температурасы сыртқы орта температурасына тәуелсiз. Оларда зат алмасуы тҰрақты әрi жоғары дегейде, сондықтан өз дене температурасын реттей алады.
Өсiмдiктерге қарағанда жануарларды дене температурасын реттеу мұмкiндiктерi жоғары. Жануарларда температуралық бейiмделулер химиялық және физикалық жылу реттеу арқылы орындалады.
Химиялық жылу реттелу- орта температурасы төмендеген жағдайда жылу бөлiнудi активтiлiгiнi артуы. Ол ағзадағы реакцияларды интенсивтiлiгi арқылы iске асады.
Физикалық жылу реттелу- жылуды әртұрлi дегейде берiлуi, жылуды Ұстап тҰру немесе керiсiнше, оны артық мөлшерiн тарату.
Пойкилотермдi және гомойотермдi жануарлар арасында аралық топ- гетеротермдi ағзалар орналасқан.
Пойкилотермдi жануарлар зат алмасу процестерiнi жалпы дегейiнi төмен болуынан ағзадағы жылу алмасуды тҰрақты сақтай алмайды. Дене температурасыны орта температурасына тәуелдiлiгiнi өз кезегiнде пайдасы да бар. Суықты әсерiнен зат алмасуыны төмендеуi энергетикалық шығынды ұнемдеп, қорекке деген қажеттiлiктi төмендетедi.
Гетеротермдi жануарларды белсендi жағдайда дене температурасы жоғары әрi тҰрақты болады, ал тыныштық кұйiнде сыртқы орта температурасымен шамалас болады. Оларды өкiлдерi ретiнде ұйректҰмсық, жарқанат, кiрпi, аю, сарышҰнақты атауға болады.
Лекция №5
Гидросфера - биосфераның негізгі құрам бөліктерінің бірі.
Жоспар:
1. Су - биосфераның аса маңызды элементі.
2. Гидросфераның ластануы.
3. Арал теңізінің экологиялық ахуалы
4. Балхаш көлінің экологиялық ахуалы.
5. Каспий теңізінің ахуалы.
Судың ластануының қоршаған орта мен адам организміне әсері. Каспий, Балхаш, Арал теңіздерінің проблемалары.
1.Су - биосфераның аса маңызды элементі
Гидросфера - біздің планетамыздың аса маңызды құрам бөліктерінің бірі. Гидросфераға күн энергиясы мен гравитациялық күштер әсерінен қозғалысқа түсетін және бір күйге өте алатын барлық су түрлері жатады. Гидросфера Жердің басқа элементтері атмосфера мен литосфераның тығыз байланысты. Жердің су үнемі қозғалыста болады. Табиғаттағы су айналымы гидросфераның барлық бөліктерін бір-бірімен байланыстырып, біртұтас жабық жүйе: мұхит - атмосфера - құрлықты түзеді. Ол гидросфераның түрлі бөліктерінің әртектілігіне байланысты өзгеретін су алмасу процесінің белсенділігін қамтамасыз етеді.
Мұхиттағы су гидросфераның барлық массасының 97 құрайды және Жер планетасы ауданының 75 аса бөлігін алады. Биосфера тіршілігіне мұхиттың алатын орны ереше: онда биосфераның химиялық химиялық тазаруы мен биомассаның өндірісін қамтамасыз ететін толып жатқан химиялық реакциялар жүреді. Су кез-келген жануарлар мен өсімдіктердің ткандерімен клеткаларының құрамына кіреді. Жануарлар мен өсімдіктер организмдеріндегі өте күрделі реакциялар тек қана су қатысында жүре алады. Жер планетасындағы суға және атмосферадағы су буларының мөлшеріне байланысты қалыптасады.
2 Гидросфераның ластануы. Жер планетасындағы судың жалпы мөлшері - 1386 млн. км3 . Бұл судың 96,5 пайызы әлемдік мұхитқа тиесілі.
Мұхиттардың орташа тереңдігі 3704 м , ал ең тереңдігі - 11034 м. Жер қойнауының жоғарғы бөлігінде түрлі тереңдікте жер асты суының қоры бар. Тұщы сулар әдетте, 150-200 м тереңдікте орналасады.
Жер астындағы тұщы сулардың көлемі жер бетілік тұщы сулар көлемінен 100 есе көп. Су табиғатта үш түрлі агрегат күйде (қатты, сұйық, газ) кедеседі.
Қазіргі кезде адамзат қоғамындағы бір жылда тұщы судың 3000 км3 шамасындайы жұмсалады. Суды ең көп пайдаланатын ауыл шаруашылығы . ауыл шаруашылығында пайдаланылған судың төрттен үш бөлігі қайтарылмайды. Мысалы, 1 тонна бидай өсіру үшін барлық вегетациялық кезеңінде 1500 тонна, 1 тонна күрішке - 7000 тонна, мақтаға 10 000 тонна су жұмсалады.
Өндірістің дамуына және суды пайдаланудың артуына байланысты ағызынды сулардың мөлшері де артып отыр. 60 жылдардың өзінде-ақ жыл сайын әлемде 700 млдр м3 ағызынды сулар жиналатын еді. Өзендердің ластануы соңғы жылдары қатты байқалып отыр. Мысалы, тек қана Рейн өзені жыл сайын 941 т. сынап, 1040 т. мышьяк, 1700т. қорғасын, 1400т. мыс, 13 000т. мырыш, 100 т. хром, мен 20 млн. т. түрлі тұздармен ластанады.
Атмосфераның ластануына қарағанда сулардың ластануы көбірек қауіп туғызатын себептерін төмендегіше деуге болады:
1) сулы ортада өздігінен тазару, ауаға қарағанда әлдеқайда жәй жүреді;
2) судың ластану көздері өте көп;
3) сулы ортада жүретін табиғи процестер ластаушылар әсеріне сезімтал және олар атмосферада жүретін процестерге қарағанда жер бетіндегі тіршілік үшін аса маңызды болып саналады.
2 Арал теңізінің экологиялық ахуалы.
Арал теңізі - Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белдеміндегі көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі - 1066 км2, тереңдігі -30-60 метр, тұздылығы -10-12 болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік- экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерге 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмысы істеген.
1960 жылдардан бастап, Арал өңірін игеру қолға алынады. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрын осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстанда1,5, Түрікменстанда 2,4 Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал, Амудария мен Сырдариы бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық саның өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылған су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол керек ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды.
Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:
oo жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
oo ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау,судың қорын есепке алмау;
oo свуды өте көп керек ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп, жібермеу;
oo жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және үнемді пайдаланбау;
oo табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберлген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.
Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ре,тінде дүние жүзіне белгілі болады.
Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:
1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
4. Жер асты суларын пайдалану.
5. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту.
Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт өте келе талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа тіркелуі мүмкін.
Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. Арал тағдыры - адам тағдыры болғандықтан оны сақтап қалу аға ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.
4.Балқаштың экологиялық ахуалы.
Балқаш көлі - Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Көл Балқаш - Алакөл ойысында орналасқан. Көлемі - 501 мың км2, ұзындығы с-605км, ені ~9-74 км аралығында. Ал терең жері - 26 м. Бұл көлдің 1970 жылдарындағы сипаты болса, қазір мүлдем басқаша. Жетісу өзендерінің ішінде Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері Балқашқа құяды.
Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орналасқандықтан, оның шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы өте жоғары, осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады.
Аталған антропогендік жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлануына Іле өзені бойына салынған Қапшағай су қоймасы да әсер етеді. 1970жылы Қапшағай су қоймасындағы Іле өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле өзенін қоректендіріп отырған Шелек өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі 300 мың км3 су жинақталады. Осылайша, Үлкен Алматы каналы (БАК) салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек өзені Ілеге құюын тоқтатты.
Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары. Іле-Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шырайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды ша жиі көтерілді.ауа райы өзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер үдеді.
Іле-Балқаш алабы ит тұмсығы батпайтын тоғайлар, кішігірім көлдер, аралдар, аңдар мен құстар мекені болатын. әсіресе, 1960 жылдары жылына 1,5 млн-ға жуық бұлғын терісі дайындалатын блса, қазір бұл шаруашылық жойылған.
Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін құстардың түрлері де азайып кеткен. Қызыл кітапқа енген аққу, бірқазан, көкқұтан, т.б.құстар өте сире кездеседі.
Бұл өңірдің экологиялық ірі мәселелер қатарына Балқаш көлі бойындағы Балқаш мыс комбинаты, Приозер, Ақсүйек кен рудаларын байыту кешендері, Сарышаған полигоны және Текелі қорғасын-мырыш комбинаттары осы аймақта тұратын тұрғындарға өз зардабын тигізіп отыр.1999 жылы Балқаш көлін құтқару, оның бүгінгісі мен болашағы атты халықаралық деңгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды. Оның негізгілері:
1. Іле өзені бойындағы өндіріс орындарында суды тиімді пайдалануды реттеу.
2. Қапшағай су қоймасынан Балқашқа жіберілетін судың үлесін тұрақтандыру.
3. Ақдала және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азайту.
4. Жер асты суларын пайдаануды жүзеге асыру.
5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.
5.Каспийдің экологиялық ахуалы.
Каспий теңізі - жер шарындағы бірден-бір тұйық су айдыны, оның көлемі - 380км2. Каспий теңізі солтүстіктен оңтүстікке дейін 1030км. Батыстан шығысқа дейін 196-435 км аралықты қамтиды. Каспийдің солтүстік жағалауы таяз көбіне қайраңдардан тұрады.
Каспий теңізі Еуропа және Азия континенттерінің түйіскен жерінде орналасқан. Каспий қайраңы өте ерекше табиғат туындысы әрі өсімдіктер мен жануарлар қолайлы ортасы. Мұнда Қызыл кітапқа енген өсімдіктер мен жануарлар көптеп кездеседі.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғиғ - тарихи эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су деңгейі көтерілген. Оның себептерін ауа райының құбылысымен және антропогендік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80пайызын құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланысты. Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердің бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан табиғиғ тепе-теңдігінің бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдыфлығы екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдары теңіз деңгейінің төмен түсуін антропогшендік факторларға жатқызады. Оның да себебі бар. өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12 пайызға , Жайықтан 24 пайызға, ал Теректен 60 пайызға төмендеген. Осы факторларды ескеріп, теңіз суы деңгейінің азаюын салынды. Бөгет салынған бұғаздың суы бар небәрі 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кетіп, айналасыа теңіз суы тұзы аралас шаң-тозаңнан тарады. әсіресе, теңіздің түбінен тұз өндірушілерге қиындық туды, тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені Қарабұғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден-бір ірі Қарабұғазсульфат комбинатымен әлемге әйгілі еді. 1978 жылдан бастап теңіз деңгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың аяғында оның деңгйі 3 метрге жуық көтерілді. Судың көтерілуінен жүзден астам бұрғылары, ондағы мұнай қоймалары, 6 мұнай - газ кешені\, жүздеген елді мекенде,р коммуникациялық желіер, өнеркәсіп орындары су астында қалды. Барлық ластағыш заттар мен мұнай теңіз суына араласып, оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі жылдары теңіз суының көһтерілуін табиғи процесс екендігі дәлелденді.
Бақылау сұрақтары:
1. Суда өздігінен тазару процесі жүре ме?
2. Суды ластаушы заттар?
3. Арал, Балхаш, Каспий теңізінің қазіргі жағдайы?
4. Планктон, нектон деген не?
5. Қазақстандағы су айдындарының экологиялық жағдайлары қандай?
6. Шөлейттену дегеніміз не және оның пайда болу себептері қандай?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Молдахметов З.М. Экология негіздері. - Карағанды, - 2002.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. - А, 2000ж.
3. Қожанбаев С. Махмутов С. Табиғат қорғау - Алматы 1992-1996
4. Сихымбаев Ә.Е. Тастанов Е.А. Сихымбаев С.М. Кемелбекова Г.Ә. Экология негіздері және табиғатты - қорғаудың қысқаша курсы Шымкент -2003
5. Сағымбаева Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1995
6. Бекенов А. Қыдыров X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. - Алматы . 1975
Лекция №6
Атмосфера - биосфераның негізгі компоненттері.
Жоспар
1. Атмосфера, оның сандық және сапалық құрамы.
2. Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер.
3. Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары.
4. Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау және қорғау жолдары.
1. Атмосфера, оның сандық және сапалық құрамы.
Жер атмосферасы (грекше: atmos - бу және sphaira - шар) - Жерді қоршап тұрған газды қабықша. Атмосфера деп Жерді онымен бірге айнала жүріп оны қоршап тұрған газды ортаны айтамыз. Атмосфераның массасы 5,15-5,9х 1015 тонна. Атмосфера Жер бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
Атмосфераны зерттеуші мамандардың пікірінше, ол Жер бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзаттіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
Атмосфераның құрылысы бірнеше қабат құрылымынан тұрып, тропосфера, стратосфера, мезосфера және термосферадан тұрады. 1000 км және одан ары қарай экзосфера болып, атмосфералық газдар әлем кеңістікте таралады. Осы қабатта атмосфера бірте-бірте планета аралық кеңістікке ауысады.
Атмосфераның Жер бетіне ең жақын қабаты тропосфера деп атайды. Бұл қабаттың орта ендікте теңіз деңгейінен биіктігі - 10-12 км, экваторда - 16-18 км, полюстерде -7-10 км. Осы қабатта жауын-шашын, бұлттар түзіліп, найзағайлар күнкүреуі жүреді. Тропосфераның жоғарғы жағында 40 км - ге созылатын стратосфера қабаты орналасқан, озон Күннің уультракүлгін сәулелерін сіңіріп, атмосфераны қызып кетуден сақтайды.
Стратосферадан кейін 50 км биіктікте мезосфера қабаты орналасқан. Мезосферада температура одан әрі қарай төмендеп, 80 км биіктіктет - 700С - қа түседі. Мезосферадан жоғары белгілі шекарасы жоқ термосфера орналасқан, онда 500-600 км биіктікте температура +16000 жетеді. Атмосфераның қабаттарындағы ауа биіктеген сайын сұйылып, қысым төмендейді.
Атмосфералық ауа - түрлі газдардың қоспасы. Оның құрамында 78,08% азот, 20,9 % оттегі, 0,93 % аргон, 0,03 % көмірқышқыл газы бар. Ал қалған 0,01 % ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz